سی۔ اجِها هون اُتے وی اُس دی ےوگتا نُوں مانتا نا مِلن دا کارن اُس دے رُوپ سرُوپ دی وِلّکھنتا توں سِوا هور کی هو سکدا سی۔ آپنے کےسادھاری رُوپ نُوں بدلن دا پھَےسلا کرن وِچ اُس نُوں بهُتی سوچ وِچار نا کرنی پای۔ سهِجدھاری سرُوپ اُس لای نویں گّل وی نهیں سی ۔ مَےٹرِک دی پڑھاای مُکااُن تک اُه مونا سی۔ کےس اُس نے مالسا کالج داکھل هو کے رّکھے سن۔ دُبارا کےس کٹوااُن دی کِرِآ نُوں اُس نے آپنے سمادھانی سُبھاا (جاں کمپروماِاجِںگ نےچر) دا پرگٹاوا آکھِآ۔ سمادھان نُوں منُّکھی سُبھاا دی سُںدرتا منّن والے مِّتراں نے اُس دے ِاس وِوهار دی اُّکی الوچنا نهیں سی کیتی۔

اُس دا ناں گُرپرساد سِںگھ گِّل دی تھاں جی.پی.اَےّس. گِّل لِکھِآ جان لّگ پِآ۔ ِاس وِچلا اَےّس, جو سِںگھ دا سںکھےپن سی, اُس نُوں اَوپرا لّگن لّگ پِآ۔ اُه آکھدا سی کِ جِس آدمی نے سِّکھی سرُوپ نال ناتا نهیں نِبھايا, اُس نُوں آپنے ناں نال سِںگھ لااُن دا ادھِکار وی نهیں هونا چاهیدا۔ اُس دے نِکٹ-ورتی اُس دے ِاس وِچار نال وی پُوری ترھاں سهِمت سن۔

کینیآ توں آاے ِاک نوےں ادھِآپک دیدار سِںگھ بھوگل نال اُس دی اُچےچی مِّترتا هو گای۔ ِاه مِّترتا ودھدی ودھدی بھرّپن دے نےڑے پُّج گای۔ دُّکھ-سُّکھ دی سمپُورن ساںجھ دے باوجُود دوهاں وِچ ِاک وّڈا اںتر وی سی۔ اُه ِاه کِ کےسادھاری بھوگل سمُّچی اںگرےج کَوم نُوں گھٹیآ اتے گھِرنت سمجھدا سی جد کِ گِّل اُس کولوں اُدارتا دی مںگ کردا سی۔ وِچاراں دا ِاه وِرودھ دوهاں دی دوستی وِچ کِسے کِسم دی کوای دیوار کدے نهیں سی بنِآ۔ ِاه دوستی هر وی پّکی هو گای, جدوں سکُول دے ڈِپٹی هَےںڈ دی ریٹاِارمَےںٹ مگروں نوےں ڈِپٹی هَےّڈ دی نِےُکتی اُتوں گِّل دا ادھِکاریآ نال جھگڑا هو پِآ۔

گِّل نُوں سکُول وِچ کںم کردِآں ستاراں سال هو گاے سن۔ اُس دے نتیجے سبھ نالوں چںگے سن۔ اُه سٹاو وِچ سینیار مےسٹ سی۔ اُس کول لوڑیںدی وِدِاک ےوگتا وی سی۔ اُس نُوں ڈِپٹی هَےّڈ دی پدوی نا دِّتی گای, کےول ِاس کرکے کِ اُس دی چمڑی دا رںگ چِّٹا نهیں سی۔ اُس نالوں ساڈھے چار سال جُونیار ِاک اںگرےج ادھِآپک نُوں کےول اںگرےج هون کرکے ڈِپٹی هَےّڈ نِےُکت کر دِّتا گِآ۔ گِّل نُوں بهُت نِراسا هوای هَےرانی هوای ۔ بھوگل نُوں کےول گُّسا آيا; نِراسا اتے هَےرانی بِلکُل نا هوای۔ اُه 'چِّٹِآں' کولوں اےهو آس رّکھدا سی۔ مُآملا بهُت ودھِآ  ِاںڈسٹریال ٹراایبِاُونل تک گّل گای۔ هر پاسيوں نِراس هو کے گِّل نے ارلی ریٹاِارمَےںٹ لَے کے رںگ-بھےد وِرُّدھ سںگھرس کرن دا بیڑا چُّک لِآ کِاُںج ِاس سںبںدھ وِچ سمادھان سںبھو نهیں سی; آپنی چمڑی دا رںگ کوای کِوےں بدل سکدا هَے۔ کمپروماایج دی وی کوای هّد هُںدی هَے۔

اُس نے اُدارتا دا پّلا کدے نهیں سی چھّڈِآ۔ اُس دے وّڈے پُّتر گُرکِرپال نے اَےّم.بی.بی.اَےّس. پاس کرن پِّچھوں آپنی هم-جمات ِاک اںگرےج کُڑی نال وِآه کر لِآ: گِّل دے مّتھے وّٹ نا پِآ۔ اُس توں

دو سال پِچھوں چھوٹے گُرتےج نے لاا دی پڑھاای کھتم کرن توں پهِلاں هی آپنے کالج دی ِاک پھراںسیسی کُڑی نُوں آپنی جیون سابن بنا لِآ گِّل ناراج نا هويا۔ دوهاں مُںڈِآں دا کںم جوراں اُّتے هَے۔ دووےں آپو آپنے پرواراں وِچ سُکھی وّسدے هن۔

سکُول دی نَوکری چھّڈ کے گِّل نے ِاسٹےٹ اےجںٹ دا کںم سُرُو کر لِآ۔ ِاس کںم وِچ گُرتےج اُس دی سهاِاتا کر دِںدا سی۔ مالی تَور اُّتے اُس نُوں هانی دی تھاں لابھ هی هويا; بهُت جِآدا لابھ۔ اّج اُس کول آپنے رِهاِاسی مکان توں ِالاوا, تِنّ مکان هن جِنھاں توں سوا دو هجار پااُوںڈ مهینا کِرايا مِلدا هَے۔ ِانھاں وِّچوں ِاک مکان اُس نے آپنی بےٹی, نوینا, نُوں داج وِچ دےن دا اَےلان کیتا هويا هَے۔

پرںتُو نَوکری چھّڈن پِّچھے ماِاک پراپتی دا منورتھ نهیں سی۔ اُس دا مُول منورتھ سی رںگ-بھےد وِرُّدھ لڑنا; آپنے لوکاں وِچ ِاس سمّسِآ دی چےتنا جگااُنی, لوکاں نُوں رںگ دے آدھار اُّتے هون والیآں بے-ِانساپھیآں وِرُّدھ لڑن لای تِآر کرنا۔ ِاس کںم وِچ بھوگل اُس دی سّجی باںه سی۔ ِاه وی آکھِآ جا سکدا هَے کِ مَےدان وِچ لڑدا بھاوےں گِّل وِکھاای دِںدا سی تاں وی ِاس سںگھرس راهیں بھوگل دیآں بھاوناواں دی ابھِوِکتی هو رهی سی۔

رںگ-بھےد وِرُّدھ تن, من اتے دھن نال لڑن سدکا تھوڑے سمےں وِچ هی گِّل آپنے ِالاکے دے بھارتی پرواسیآں دا هرمن پِآرا نےتا بن گِآ۔ اُس دی آکھی هوای هر گّل لوکاں لای مهاںواک دا درجا رّکھن لّگ پای۔ سِآسی هلکِآں وِچ اُس دی چرچا هون لّگ پای اتے اُس دے هلکے دا اَےّم.پی. آپنی جِّت لای اُس اُّتے نِربھر کرن لّگ پِآ۔ گِّل نے مَےراتھن جِّت لای سی۔ آپنی مںجل دی بُلںدی اُّتے بَےٹھ کے آپنیآں پِّچھے رهیآں پَےڑاں وّل وےکھنا اُس نُوں چںگا چںگا لّگ رِها سی۔ اُس دے سںگھرسمای اتیت وِّچوں سپھل ورتمان اُپجِآ سی۔ اُه سپھل ورتمان وِّچوں سںتُسٹ بھوِّکھ دے اُپجن دی اُمید رّکھدا سی ۔ ِاس وےر اُس نُوں کَوںسل دا مےار چُنِآ جا رِها سی۔

سپھلتا دے سُکھاوےں سپھر وِچ کِدھرے کِدھرے اَوکھیآں گھاٹیآں وی آایآں سن, جِهڑیآں اُس لای اُتساه, لگن اتے  لوک-هُںگارے دا سوما بندیآ رهیآں سن۔ دو کُ سال پهِلاں تاں بهُت بھِآنک هادسا هو چّلِآ سی۔ جو هو جاںدا تاں اُس دیآں ساریآں سپھلتاواں دا سِر نیواں هو جانا سی۔ سنِچروار دی سام سی ۔ آپنی کالی جَےگُار نُوں گرین سٹریٹ دی کار پارک وِچ کھڑی کر کے اُه اتھالا سویٹس توں وِساکھی لای مِٹھاای کھریدن گِآ۔ من وِچ آيا کُاینج مارکیٹ وِچ جا کے آپنے پُرانے مِّتر, بلوںت سِںگھ گرےوال, دے سبجیآں دے سٹال توں هو آاے۔ پُرانے مِّتراں نُوں پهُںچ کے مِلنا اُس دے سُبھاا دا هِّسا سی جاں سوچ سمجھ کے ورتِآ جان والا سپھلتا

دا سادھن سی ِاه نِرنا کرنا اَوکھا سی۔ اُس دے پُرانے مِّتر اُس نُوں پِآر ستِکار نال مِلدے سن اتے ِاه گّل اُس نُوں بهُت چںگی لّگدی سی۔

اُه اپٹن پارک سٹےسن ساهمنے پُّجا هی سی کِ اّٹھ-دس گورے مُںڈِآ دی ڈھانی نے اُس نُوں گھےر لِآ۔ ِانھاں وِّچوں بهُتے مُںڈے اُس دے پُرانے وِدِآرتھی سن۔ ِاه وَےسٹ هَےم سٹےڈِام وِّچوں آاے سن, جِتھے ِانھاں دی ٹیم, وَےسٹ هوم ےُوناِاٹِڈ, آپنی گرااُوںڈ وِچ, لِورپُول کولوں هار گای سی۔ هاری هوای ٹیم دے هماِاتی آپنی نموسی اتے نِراسا دا نِسانا لّبھ رهے سن۔ پرواسیآں دا پرسِّدھ نےتا اےوگ ٹارگِٹ نهیں سی۔ "ڈااُون وِّچ گِّل" دا رولا پااُںدے هواے اُه اُس وّل ودھو۔ ِاک تکڑے مُںڈے نے جوردار گلھتھا مارِآ۔ اُس دے پَےر نِکل گاے۔ اُه سںبھلن دی ناکام کوسِس کر رِها سی کِ دو بلوان باهواں دے کلاوے نے اُس نُوں مُودھے-مُوںه ڈِگنے بچاا لِآ۔ اُس دے رّکھِاک نے اُس نُوں آپنی کھّبی وّکھی نال گھُّٹ لِآ اتے آپنے سّجے هّتھ نُوں بھیڑ دے ساهمنے اُّچا کردِآں هوياں آکھِآ, "کےارپھُّل; بلَےک بَےلٹ باجوا هیار۔" آپنے سکُول دے پُرانے کراٹی چَےںپیان نُوں پچھان کے اتے دو پُلسیآں نُوں هولی هولی تُرے آاُںدے وےکھ کے گورے مُںڈے سٹےسن وِچ جا وڑے۔

ِاس گھٹنا دا چےتا آاُن اُّتے اُس نُوں آپنے کُجھ ابھاواں, آپنیآں گھرےلُو جِںمےداریآں, آپنے کُجھ ِاک انکیتے کںماں دا کھِآل آ گِآ۔ اُس دی بّچی, نوینا, وِآهُن ےوگ هَے۔ اجے کّلھ هی اُس دی پتنی نے آکھِآ سی, "سدا باهرلے کںماں وّل هی وےکھدے هو; گھر بارے وی سوچو۔" گھر وِچ نوینا دے رِستے توں سِوا هور سوچن والی کوای گّل هَے هی نهیں سی۔ اُه ِاسے بارے سوچن لّگ پِآ۔ آپنی سُںدر سُسیل بّچی لای کوای ےوگ ور اتے کوای سُےوگ گھر اُس دی چےتنا وِچ نا اُّبھرِآ۔

نوینا جاگ چُّکی سی۔ ماں-دھی دووےں کِچن وِچ آ گایآں سن۔ درواجے دی گھںٹی وّجی۔ نوینا نے درواجا کھولھِآ۔ بھوگل نے پروےس کیتا۔ هَےلو اںکل کهِ کے نوینا اُس دے موڈھے نال لمک گای۔

"کِاُں مےرے سُوٹ دا سّتِآناس کر رهی هَے ? مَےں میٹِںگ اُّتے جا رِها هاں۔ وّڈے وّڈے آدمیآں نے آاُنا هَے۔ سارا رواب مارِآ گِآ۔"

“اںکل, جے میٹِںگ وِچ آپنی سان بنااُنی چاهُںدے هو تاں مَےنُوں نال لَے چّلو۔"

"ےَےس وینُوں, نجر بّٹُو نال هووےگا تاں مَےنُوں نجر نهیں لّگےگی," کهِ کے اُه گارڈن وّل جان لّگا تاں "ےُو, چیکی اکل," کهِںدی هوای نوینا مُّکے وّٹ کے اُس دے پِّچھے دَوڑی۔ اُس وّل وےکھ کے بھےت بھرے ڈھںگ نال آپنی کھّبی اّکھ نُوں دّب کے بھوگل نے آکھِآ, "تِآر هو جا وینُوں سُکیرت وی آ رِها هَے۔" آپنے کھّبے هّتھ دی اُںگلی آپنے بُّلھاں اُّتے رّکھ نوینا نے اُس نُوں چُّپ رهِن دا ِاسارا کیتا۔

گِّل نُوں گُآچا وےکھ کے اُس نے پُّچھِآ, "کِنھاں سوچاں وِچ پِآ هَے, میٹِںگ اُّتے نهیاَوں جانا ?"

"جانا هَے, ےار; پر اّج۔"

"هاں, هاں, اّج اَےتوار هَے اتے بارکِںگ گُردُآرے دی لاِابرےری وِچ میٹِںگ هَے... بس۔"

"مَےنُوں پتا هَے; پر اّج مَےں نوینا بارے سوچ رِها هاں۔"

"اُس وِچاری نے کِهڑی چِںتا کھڑی کر دِّتی تےرے لای ?"

"اُس نے نهیں; تےری بھرجاای نے۔ اُس دا کھِآل هَے کِ سانُوں نوینا دے وِآه دی چِںتا کرنی چاهیدی هَے۔"

“چِںتا کرنی چاهیدی هَے کِ وِآه کر دےنا چاهیدا هَے ?"

"کوای ےوگ ور وی تاں لّبھو, بھوگل ۔"

"اّکھاں میٹ کے لّکھاںگا تاں لّبھ پِآ ور۔"

"تےری نجر وِچ هَے کوای لڑکا ?"

"مےری نجر وِچ کِاُں, تےریآں اّکھاں ساهمنے هَے۔ تےرا پُرانا وِدِآرتھی هَے; تےری ِاّجت کردا هَے; تےرا سردھالُو هَے۔ ِالَےکٹرانِکس دی ِاںجِنیارِںگ کیتی هوای هَے; چوھی هجار پااُوںڈ سالانا تنکھاه لَےںدا هَے; تےریآں ِالَےکسناں دا سارا پربںدھ کردا آ رِها هَے, اتے...۔"

“ناں وی لوےگا کِ رولا پاای جاوےںگا ?"

"سُکیرت۔"

"سُکیرت کَون ?"

"کراٹی چَےںپیان سُکیرت باجوا۔" ِاه ناں لَےںدِآں بھوگل دے چِهرے اُّتے وِسماد دے چِنّھ اُّبھر آاے۔ بھوِّکھ وِچ ِاک پرسنّ پروار دی اُتپتی دی کلپنا کر رِها سی بھوگل کِ گِّل دی گھِرنا دے ِاّکو جھٹکے نے اُس نُوں ےتھارتھ وِچ لَے آںدا۔ گِّل کهِ رِها سی, "پاگل هو گِآ هَے; دِسنے بںد هو گِآ تَےنُوں۔ نوینا لای تَےنُوں سُکیرت باجوا هی لّبھا ?"

هَےران هواے بھوگل نے پُّچھِآ, "اُس وِچ کی بُراای هَے, بای ?"

"تَےنُوں اُس دی تنکھاه دِّسدی هَے; اُس دی ِاںجِنیارِںگ دِّسدی هَے, اُس دی کاٹی دِّسدی هَے; اُس دا کالا رںگ کِاُں نهیں دِّسدا ?''

"بس اےنی گّل ?"

"تےرے لای ِاه گّل مامُولی هووےگی: مےرے لای نهیں۔"

"پر گِّل, تُوں ساری اُمر رںگ-بھےد وِرُّدھ.۔"

"بھوگل, ِاه مےرا گھرےلُو مُآملا هَے۔ ِاس سِلسِلے وِچ ساڈی رااے ساںجھی نهیں هو سکدی۔ تَےنُوں تاں اُس دا رںگ کالا نهیں, پّکا دِسےگا کِاُںک تُوں اپھریکا دے هبسیآں وِچ رهِںدا آيا هَے," کهِ کے گِّل گھر وّل تُر پِآ۔ بھوگل نُوں جاپِآ جِوےں گِّل نهیں, گِّل دے رُوپ وِچ دُنیآں دا اّٹھواں اجُوبا تُرِآ جا رِها سی۔

بابا چُبارا سِںگھ

تُںگاں والے بابا چُبارا سِںگھ دے اسلی ناں دا مَےنُوں پتا نهیں۔ اےنا پتا هَے کِ وڈےری اُمر کارن اُس نُوں بابا آکھِآ جاںدا سی, اتے اُّچا سُندا هون کرکے چُبارا سِںگھ۔ اُس دا من ےاداں دی دَولت نال مالامال سی۔ اُس دے جیون دے آکھری دو-تِنّ دهاکے سُپنِآں, سںگھرساں اتے دوستیآں دی لںمی داستان سن۔

جیون دی ڈھلدی دُپهِرو, الُونِآں والے تےجا سِںگھ سُتںتر جی دی سُهبت نال اُنھاں دے بِبےکی جتھے وِچ سامل هو کے اُه گُردُآرا سُدھار لهِر اتے سُتںترتا سںگرام دا هِّسا بنِآ سی ۔ سںگرامیآں دا جیون مورچِآں, ماراں, مَوتاں, جےلھا, گولیآں, رُو-پےسیآں اتے گرِپھتاریآں نال اَوت پےڈ سی, پر آجادی دی کالپنِک سُںدرتا اتے سںگرامیآں وِچلی واستوِک مِّترتا نے اُس جیون نُوں مانن اتے سِمرنےوگ بنا دِّتا سی۔ دُدھارا سِںگھ نے اُس جیون نُوں رّج کے مانِآ سی۔

سُتںتر جی دی پھراری, گرِپھتاری اتے نجربںدی نال بابا چُبارا سِںگھ اتے اُس دے سِّدھے سادے پےںڈُو ساتھیآں دے ساهسی اتے سںگرامی جیون دا اںت هو گِآ۔

ساهسی جیون دیآں اُّتےجناواں اُنھاں نُوں کھِّچ پااُںدیآں سن, پر مُڑ مَےدانی آاُنا سںبھو نهیں سی۔ اُنھاں کولوں اُنھاں دا آگُو کھوه لِآ گِآ سی اتے اگواای بِناں اُه ِاس رستے اُّتے تُر نهیں سن سکدے۔ جِنھاں دی اُمر آگِآ دِںدی سی, اُه مُڑ آپو آپنے گھرےلُو کںماں وِچ رُّجھ گاے۔ بابا دُبارا سِںگھ نے بُڈھےپے وِچ پَےر پا لِآ سی, ِاس کرکے اُه ِاک پاسے هو کے جگت دا تماسا وےکھن لّگ پِآ۔ کٹھِناایآں دی کسوّٹی اُّتے پرکھے هواے مِّتراں دی مِّترتا اُس دے جیون دا وڈمُّلا سرمايا بن گای, بیتے دِناں دیآں ےاداں اُس دے من-مںدر دی سجاوٹ بن گایآں; اتے مِّتراں نُوں مِل کے اُنھاں ےاداں وِچ گُآچ جانا اُس نُوں جیون دی سارتھکتا جاپن لّگ پِآ۔

مِّتر-مِلنی دا کوای مَوکا اُه هّتھوں جان نهیں سی دِںدا۔ چھِںجھاں, وِساکھیآں, مّسِآ, گھولا, کبّڈیآں اتے مےلِآں اُّتے اُه اُچےچے اُّدم اتے چاا نال جاںدا سی۔ هر مےلے وِچ دےںه چهُں مِّتراں دا مِلاپ هو جان اُّتے سارا مےلا مِّترتا دی مهِک نال بھر جاںدا سی۔

چںدا سِںگھ دے پِںڈ اُس دا اُچےچا آاُن جان سی۔ ِاس دے دو کارن سن۔ پهِلا ِاه کِ سُتںتر جی دے جتھے وِچ اےتھوں دے آدمیآں دی گِنتی وّدھ سی اتے دُوجا ِاه کِ پوه سُدی سّتویں دے مےلے اُّتے لگپگ سارا جتھا اےتھے ِاکّٹھا هو جاںدا سی ۔ گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دا جنم دِن منااُن دا اُپرالا ِانھاں سںگرامیآں دا هی کیتا هويا سی۔ ِاه دیوان جو 1909 توں هُںدا آ رِها هَے, تِنّ دِن لّگا رهِںدا سی۔ ِاس دی تِآری دے تِنّ دِن پهِلاں سُرُو هو جاںدی هون کرکے ِاه مےلا بهُت لںمی مِّتر-مِلنی دا اوسر پَےدا کردا سی۔ سارے مِّتر ِاس دا پُورا پُورا لابھ لَےںدے سن۔ پِںڈ دے گّبھرُوآں نال رل کے جلُوس, پںڈال, سجاوٹ, لںگر اتے جوڑِآں آدِک دا پربںدھ کردِآں اُنھاں نُوں گُرُو کے باگ اتے جَےتو آدِک دے مورچِآں دا چےتا آ جاںدا سی۔ اُه آپنے بیتے دِناں نُوں دُبارا جی کے وےکھ لَےںدے سن۔

ِاک وےر دی گّل هَے, پںڈال لای چاننیآں لاایآں جا رهیآں سن۔ چاننیآں هےٹھلیآں چوتھاں نُوں سِّدھیآں کیتا هی سی کِ هوا دے ِاک تےج بُّلھے نے چاننیآں نُوں اُپر چُّک دِّتا۔ ِاک چوب چاننی وِچوں نِکل گای اتے بابا چُبارا سِںگھ وّل اُلر گای۔ "وےکھيو, وےکھيو, بابا جی بچيو," دیآں آواجاں اُچیآں هوایآں, پر اےنیآں نا کِ بابا سُن سکدا۔ چوب بابے دے سِر وِچ وّجی۔ سِر اُّتے بّجھی پّگ نے بچا لِآ, نهیں تاں چںگی سّٹ لّگ جانی سی۔ بابے نُوں چّکر جِها آ گِآ۔ مّگھر سِںگھ پردھان نے ڈِگدے ڈِگدے نُوں کلاوے وِچ لَے لِآ۔ جرا کُ سںبھلن پِّچھوں ساری گّل دا پتا لّگا تاں بابے نے نِںمھا جِها مُسکرا کے آکھِآ, "مَےں وی سوچاں, بھای گُرُو کے باگ والا لاٹھیچارج کِوےں سُرُو هو گِآ۔"

سُن کے سارے هّس پاے۔

هّس پاے; پر ِاس نِّکی جهی گھٹنا نے بیتے دِناں دی ِاک گںبھیر گھٹنا دا چےتا کروا دِّتا۔ گُرُو کے باگ دے مورچے دے دِنیں جدوں ِاک وےر پُلیس نے لاٹھیچارج کیتا تاں چُبارا سِںگھ نے وےکھِآ کِ ِاک پُلسیاے دی ڈاںگ سِّدھی چںدا سِںگھ دے سِر اُّتے پَےن والی سی۔ اّکھ دے پھور وِچ اُس نے آپنا کھّبا هّتھ چںدا سِںگھ دے موڈھے اُّتے رّکھ کے, اُس نُوں هےٹھاں نُوں دّبدِآں هويا, آپنی سّجی باںه اُس دے سِروں اُّچی کر کے پُلسیاے دی ڈاںگ اّگے ڈاه دِّتی۔ سُںماں والی بھاری ڈاںگ بابے دی ارک (کُوهنی) اُّتے وّجی۔ باںه دی هّڈی چِّتھی گای, پر چںدا سِںگھ دی جان بچ گای۔ ِاس مُّلوں ِاه سَودا مهِںگا نهیں سی۔ بابے دی نکارا هوای هوای سّجی باںه, ِاس سّچے سَودے دی ساکھی سُنا کے اُس دے من نُوں مهاں آنںد دا انُبھو کروااُںدی رهِںدی سی۔ چوب وّجن والی گھٹنا اُّتے لاٹھیچارج والی گںبھیر گھٹنا دا چےتا آ جان کرکے, بابے توں سِوا باکی سارِآں دے هاسے اُداسی وِچ بدل گاے۔

چوب وّجن نال بابے دی دستار ِاک پاسے وّل ڈھِلک گای سی۔

تکھتپوس اُّتے بَےٹھے بابے دی دستار نُوں ادب نال سُآردِآں هوياں چںدا سِںگھ نے آکھِآ-

"کی گّل هَے, بابا, ساریآں سّٹاں تےرے سِر کِاُں پَےںدیآں نے ?"

"سِر دیآں سّٹاں کُجھ نهیں کهِںدیآں, چںدا سِآں, بّس دِل 'تے وار نا هووے," کهِ کے بابے نے چںدا سِںگھ نُوں گل لا لِآ۔ بابا کھُس سی اتے چںدا سِںگھ اُداس, پر اُس دی اُداسی وی اَونی هی آنںدداِاک سی, جِنّی بابے دی کھُسی۔ اُداسی اتے کھُسی دا ِاه سںگم اُوےں هی آنںد دی اُتپتی کر رِها سی, جِوےں سںدھِآ سمےں ڈُّبدے سُورج دی رَوسنی, آاُن والی رات دے سُکھداِاک هنےرے دے گل لّگ کے, دھرتی دے پّچھمی دِسهّدِآں اُّتے سُنهِری سُںدرتا دی کرامات کر دِںدی هَے۔

هر مِّتر-مِلنی بابے دی سمرِتی-سمپتی وِچ وادھا کر دِںدی سی; ِاس لای بابا چُبارا سِںگھ مِّتر-مِلنی دا کوای اوسر هّتھ جان نهیں سی دِںدا۔

نِسکام پِآراں اتے دُرلّبھ دوستیآں دی اگواای وِچ تُردِآں هويا پیڑاں وِچوں پرسنّتا پراپت کرن دی جاچ والے بابے دے جیون دی سںدھِآ سمےں ِاس دے دِسهّدے سُنهِریاَوں سُرمای هو گاے۔

چںدا سِںگھ دی بھُوآ دے پُّتر دا مُںڈا بابے دے پِںڈ وِآهِآ گِآ۔ دُبارا سِںگھ نُوں ِاس رِستےداری دی اُچےچی کھُسی هوای۔ اُس دا کھِآل سی کِ ِاس رِستےداری نے چںدا سِںگھ نُوں اُس دے پِںڈ دے ودھےرے نےڑے لَے آںدا هَے۔ ِاه اُس نُوں پتا نهیں سی کِ سمےں دی بُّکل وِچ کوهو جهیآں گھٹناواں لُکیآں بَےٹھیآں سن۔ چںدا سِںگھ دی بھُوآ دے پُّت دے ِانھاں نوےں رِستےداراں دی آپنے پِںڈ دے ِاک پرِوار نال پانی اُّتوں لڑاای هو پای۔ گّلاں توں گالھاں اتے گالھا توں ڈاںگاں تک پُّجدِآں چِر نا لّگا۔ چںدا سِںگھ دے رِستےداراں دے ِاک مُںڈے, جرنَےلے, نے سوٹا مار کے وِرودھی دھڑے دے ِاک آدمی دے سِر وِچ ڈُوںگھا جکھم کر دِّتا۔ ِاس واردات دی تھانے وِچ رپٹ درج کروا دِّتی گای۔ اگلے دِن پُلس پِںڈ آای تاں جرنَےلا اُتھے نهیں سی ۔ گھر والِآں دا کهِنا سی کِ 'اُه پرسوں دا واںڈھے گِآ هويا هَے۔ بابا دُبارا سِںگھ وی لوکاں وِچ بَےٹھا سی۔ تھانےدار نے سبھ توں پهِلاں اُسے نُوں پُّچھ لِآ-

"بابا جی, رّب نُوں هاجر ناجر جان کے دّسو کِ جَےلا کّلھ پِںڈ سی جاں نهیں ?"

چُبارا سِںگھ سوچی پَے گِآ۔ لڑاای اُس نے اّکھیں وےکھی سی; هور کایآں نے وی وےکھی سی۔ سارِآں نُوں پتا سی کِ سّچ کی هَے۔ لوک ِاه وی سمجھدے سن کِ وِرودھی دھڑے والے بے-کسُور سن; جَےلے کِآ وّلوں وادھا هويا سی۔ سوچ ساچ کے چُبارا سِںگھ نے 'هاں' وِچ سِر هِلا دِّتا۔ پُلس نے جَےلے وِرُّدھ کےس تِآر کر لِآ اتے دو تِنّ هور بںدِآں دے نال چُبارا سِںگھ دی گواهی پا لای۔

مُکّدمے وِچ جَےلے کِآں وّلوں گواهی دےن لای کوای تِآر نا هويا۔page_ breakاُنھاں کول کےول گھر دے بںدِآں دی گواهی سی, جو نا هون دے برابر سی۔ وِرودھی دھڑے دے گواهاں نُوں توڑن توں سِوا کوای چارا نهیں سی۔ اُنھاں گواهاں وِچ بابے دی گواهی سبھ توں وّدھ مُاتبر سی اتے اُس نُوں توڑن دا وسیلا وی اُنھاں کول سی۔ اُه آپنے کُڑم نُوں نال لَے کے چںدا سِںگھ کول آ گاے اتے چںدا سِںگھ بابا چُبارا سِںگھ نُوں آ مِلِآ۔

"چںدا سِآں, هور جو مرجی مںگ لَے, پر جھُوٹھ بولن نُوں نا کهِ," چُبارا سِںگھ نے هّتھ جوڑے۔

"مَےں جھُوٹھ بولن نُوں نهیں کهِںدا, مَےں کهِناں کُجھ نا بول, چُّپ کر جا۔"

"مَےنُوں مےرا پِںڈ کی آکھُو, چںدا سِآ ?"

"مَےنُوں مےری بھُوآ دا پُّت کی آکھُو? ِاه وی سوچ۔"

"نهیں, چںدا سِآں, مَےں هُن کُجھ نهیاَوں سوچنا۔ بّس, ِاه سوچنا پای مَےنُوں مےرا آپنا آپ کی آکھُو۔ مَےں آپنے اںدرلے دی 'واج سُنُوں۔"

"جِوےں تےری مرجی," کهِ کے چںدا سِںگھ چلا گِآ۔

جَےلے نُوں چھے مهینے کَےد هو گای۔

گُرداس نںگل بںدے دے تھےه دے مےلے اُّتے گھرالے والے بّسے اتے سوهلاں والے سُورتی دیآں ٹیماں دی کبّڈی هونی سی۔ بڑیآں دھُںماں سن ِانھاں ٹیماں دیآں۔ هجاراں دی گِنتی وِچ لوک ِانھاں دا مُکابلا دےکھن آاُںدے سن۔ چںدا سِںگھ وی گِآ اتے نِّت واںگ اُسے ٹِکانے جا کھلوتا, جِتھے پُرانے بولیآں دا ِاکّٹھ هُںدا سی۔ هور کِسے دے آاُن توں پهِلاں چُبارا سِںگھ پُّج گِآ۔ اُه بڑے چاا نال چںدا سِںگھ وّل اهُلِآ۔ چںدا سِںگھ نے اُس وّلوں مُوںه پھےر لِآ اتے کُجھ کهِن سُنن توں پهِلاں اُتھوں چلے گِآ۔ چُبارا سِںگھ دا من مسوسِآ گِآ۔ کای پُرانے ساتھی اُس نُوں اُسے مِلے, پر اُس دے من نے پهِلاں والا کھےڑا نا مهِسُوسِآ۔ اےتھوں تک کِ جدوں کبّڈی گِآ گھرالے والا بںسا چھال مار کے سُورتی دے اُّتوں دی ٹّپ گِآ, اُدوں وی اُه آپنے ساتھیآں دی 'واه بای واه, بّلے اَواے بےرا, نهیں ریساں بّسِآ' آدِک وّلوں بو-دھِآن هی رِها۔

جدوں ترکالاں وےلے ڈھولچی نے مارُو دا ڈّگا لايا تاں چُبارا سِںگھ دے پَےر آپ-مُهارے هی چںدا سِںگھ دے پِںڈ وّل هو تُرے۔ مےلِآں دے موکِآں اُّتے لاگلے مِّتراں دے گھر ِاک دو راتاں کّٹ لَےنیآں, بابے لای کوای اَوپری گّل نهیں سی۔ مےلے تاں اےهو جِهیآں مِلنیآں دے بهانے هُںدے سن۔ بابے نے کُجھ کُ پَےر هی پُّٹے سن کِ ِاک سُوکھم جِهی هاُمَے نے نِردوستا دا موهنی رُوپ دھار کے مِّترتا دی ساتوِک بھاونا دا راه روک لِآ۔ بابا سوچیں پَے گِآ, 'مےرا چںدا سِںگھ وّل جانا ساِاد ٹھیک نهیں۔ مَےں کوای کسُور نهیں کیتا۔ اُس دی ناراجگی سراسر گلت هَے۔ آپنی بھُّل منّن دی تھاں اُس نے مےرے وّلوں مُوںه موڑ لِآ۔ هو سکدا هَے گھر گِآں وی اُه مّتھے وّٹ پاوے ۔ سِآنا بِآنا هو کے اےداں دی بےوکُوپھی اَوهو کر سکدا هَے, مَےں نهیں۔

چںدا سِںگھ وّل نا جان دی سِآنپ دا بھار چُّکی بابا واهوا نھےرے هواے آپنے گھر پُّجا۔ اُس دا تن اتے من دووےں تھّکے هواے سن۔ وّڈی نُوںه نے هوٹی وّلوں پُّچھِآ تاں بابے نے ناںه کر دِّتی۔ نِردےستا دے کھِآل نے اُس دے سارے من نُوں مّلِآ هويا سی۔ 'چںدا سِںگھ کِنھاں سماجِک دباواں دا دّبِآ هويا ِااُں کر رِها هَے, ِاس سوچ لای اُس وِچ کوای تھاں نهیں سی: اےتھوں تک کِ بھُّکھ دا اهِساس وی اُس نُوں نهیں سی هو رِها۔

وِساکھی, چھِںجھ, دُسهِرا اتے دیوالی وارو واری آ کے چلے گاے۔ بابا چُبارا سِںگھ گھرے بَےٹھا رِها۔ اےتھوں تک کِ اُه پوه سُدی ستویں دے مےلے اُّتے وی نا گِآ۔ پُرانے بےلیآں نُوں کُجھ چِںتا هوای۔ اُه ِاک ِاک کر کے بابے دی سُّکھ ساںد پُّچھن گاے۔ هرےک نُوں بابے نے ِاکو اُّتر دِّتا, "اَےوےں جیا نهیں کیتا۔ گھر دے کںماں کاراں وِچوں نِکلِآ نهیں گِآ۔"

ِاس اُّتر نال مِّتراں دی تسّلی هوای کِ نا, کُجھ کِها نهیں جا سکدا; پر بابا دُبارا سِںگھ جاندا سی کِ مےلِآں اُّتے جان نُوں اُسدا جی کیتا سی اتے گھر دے کِسے کںم نے اُس دا راه نهیں سی روکِآ۔ اُه جھُوٹھ بول رِها   سی۔

ِاه جھُوٹھ بابے نے کای وار بولِآ۔ هر وےر اُس دا من پهِلاں نالوں بهُتا بھارا هويا۔ اجےها کِاُں سی? ِاه جانن دی لوڑ بابے نُوں مهِسُوس نا هوای۔ آپنی نِردوستا دا کھِآل اُس دے من وِچ مَوجُود سی۔ چںدا سِںگھ وّلوں کِسے پرکار دے پچھتاوے دا پرگٹاوا نا کیتا جانا, اُس دے من نُوں ودھیآ آدمی هون دا هُلارا وی دے رِها سی۔ نِردوستا دے اهِساس وِچوں اُپجی هوای سُوکھم هاُمَے سرےسٹتا دے کھِآل نال ستھُول هُںدی جا رهی سی۔

بابے بںدے دے تھےه والے مےلے وِچ جدوں چںدا سِںگھ نے دُبارا سِںگھ وّلوں مُوںه موڑ لِآ, اُدوں اُس دا من وی کُجھ بھارا هو گِآ سی۔ اُه بهُتا چِر اُتھے نا ٹھهِر سکِآ۔ کبّڈی وی پُوری نا وےکھی اتے کِسے نُوں کُجھ دّسے بِناں گھر مُڑ آيا۔ پّٹھے دّتھے دے کںم وِچ رُّجھ کے اُس دا دِل ٹِکانے هو گِآ, پر وِهل مِلن اُّتے دُبارا سِںگھ اُس دے چےتے وِچ اُبھر آيا۔ اُس دا جی کیتا کِ اُه مُڑ مےلے وِچ جا کے بابے نُوں لّبھو اتے لّبھ کے اُس کولوں آپنی بھُّل بکھسا لوے۔ کھُرلی وِچ کھلو کے اُس نے هوےلی دی کںدھ دے اُّتوں دی وےکھِآ; لوک مےليو مُڑے آ رهے سن۔ 'هو سکدا هَے بابا اےتھے هی آ جاوے,' اجےهی آس کیتی جانی سُبھاوِک سی۔ چںدا سِںگھ بابے دی اُڈیک کرن لّگ پِآ۔ اُڈیک وِچ بَےٹھے دا من اتیت وِچ چلے گِآ۔ گُرُو کے باگ دا مورچا, ساںتمای جلُوس اُّتے پُلس دا لاچیچارج, ڈاںگ دا بھرپُور وار اتے چُبارا سِںگھ دی باںه..۔ اُه تربھک کے ورتمان وِچ آ گِآ۔ اُس دی کُوآ دے پُّت بھرا نے اُس نُوں هلُون کے اُس دے اتیت نالوں توڑ دِّتا سی۔ اُه مےلا وےکھ کے آيا سی۔ اگلے دِن اُس نے چںدا سِںگھ نُوں نال لَے کے جَےلے دی مُلاکاتے جانا سی۔

دِن بیتدے گاے اتے چںدا سِںگھ دے رُجھےوےں ودھدے گاے۔ کادے دی سںگراںدے

اگلے دِن اُس دے گھر پوتا جںمِآ۔ ِاس مَوکے اُّتے مِلیآں ودھاایآں اتے مناایآں کھُسیآں دے رَولے رّپے وِچ چُبارا سِںگھ دے چےتے نے سِر نا چُّکِآ۔ پوه سُدی ستویں دے دیوان وےلے پوتے دے جنم دی کھُسی وِچ چںدا سِںگھ نے پهِلا نالوں دُونی اُگراهی دِّتی, سونے دا چھّبا اتے رےسمی رُمالا وی چڑھايا۔ دیوان وِچ کیتیآں گایآں سبھ ارداساں وِچ چںدا سِںگھ دی اُگراهی اتے سونے دے چھّبے دا اُچےچا جِکر هويا۔ ِاس نے چںدا سِںگھ دے من نُوں پراپتیآں دے مان نال بھر دِّتا۔ پوه سُدی ستویں دے مےلے پِّچھوں پِںڈ دے لوکا نے سرب سںمتی نال چںدا سِںگھ نُوں پِںڈ دی کمےٹی دا پردھان چُن لِآ۔ هُن چںدا سِںگھ دا من دُنِآوی نِّک سُّک نال اےنا بھر گِآ کِ دُبارا سِںگھ دی مِّترتا دا موتی ِاس ملبے وِچوں کوسِس کر کے لّبھنا وی اَوکھا هو گِآ۔

بابا چُبارا سِںگھ دے جیون وِچوں اُتساه, سَوک اتے کھُسی گھٹدے گاے۔ هر کِسے نے بُڈھاپے نُوں ِاس دا کارن سمجھِآ۔ مِلن آاے پُرانے مِّتراں کولوں بابے نُوں چںدا سِںگھ دے گھر پوترا پَےدا هون دی کھبر مِلی۔ ِاه وی پتا لّگا کِ چںدا سِںگھ نُوں پِںڈ دی کمےٹی دا پردھان چُن لِآ گِآ هَے۔ اُپروں اُپروں تاں بابے نے پرسنّتا دا پرگٹاوا کیتا, پر اںدرکھاتے اُه هور سّٹ کھا گِآ۔ 'هّچھا بای چںدا سِآں, ِاوےں هی سهی, اُه من هی من کِسے پھَےسلے اُّتے پُّج گِآ۔

هاڑی ساںبھی گای۔ بابے دے چھوٹے پوتے کسمیرا سِںگھ دے وِآه دیآں تِآریآں هون لّگیآں۔ بھاجیآں گھّلن بارے سلاهاں هوایآں۔ جدوں چںدا سِںگھ دا جِکر آيا تاں بابے نے آپنے پُّتر نُوں آکھِآ, "نا بای کرتار سِآں, چںدا سِںگھ نُوں بھاجی نا گھّليو۔ مےری گواهی نال اُنھاں دا رِستےدار سّبا سی۔ اُنھاں نے نهیں آاُنا۔ اُس نے گّل گواای نهیں; جے گواای هُںدی تاں پوتے دے جنم دی کھبر نا دِںدا۔" سارے پرِوار نُوں بابے دی گّل سُهنی نا هُںدِآں وی سِآنی لّگی۔ اُه اُس نال سهِمت هو گاے۔ بابا لّسی دا چھنّا پی کے هوےلی چلے گِآ اتے پرِوار دے جی ِاه سوچن لّگ پاے کِ کِهڑے لاگی نُوں, کِس رِستےدار وّل, کدوں گھّلِآ جاوے۔

هوےلی وِچ مںجے اُّتے پاے بابے دی اّکھ لّگ گای... واجِآں گاجِآں نال کسمیرا سِںگھ دی جںنج چڑھی۔ پںنگی گھوڑیآں اتے تِنّ ٹاںگے, کّچے راهاں دی دھُوڑ نُوں پِّچھے چھّڈدے هواے دھوتِآں دے پِںڈ وّل جا رهے سن کِ گھوڑی اُّتے بَےٹھا, بابے دے پِںڈ نُوں آاُںدا, چںدا سِںگھ راه وِچ مِل پِآ۔ اُس نُوں وےکھ کے بابے دے پُّتر کرتار سِںگھ نے آپنی گھوڑی روک لای۔ چںدا سِںگھ نے اُس نُوں پُّچھِآ, "کِّداں, بای کرتار سِآں, کِدھر نُوں چڑھاای کیتی آ ?"

 "کسمیرے نُوں وِآهُن چّلے آں, چاچا۔"

اُّتر سُن کے چںدا سِںگھ نے نیویں پا لای۔ اےنے نُوں بابا چُبارا سِںگھ دا ٹاںگا, اُنھاں دے لاگے پُّج گِآ۔ بابے نے چںدا سِںگھ وّل وےکھ کے مُّچھا

اُّتے هّتھ پھےرِآ اتے آپنے پُّتر نُوں آکھِآ, "چّل کرتار سِآ, پَےںڈا کھوٹا نا کر; لواے لواے جںنج دا ڈھُکاا کرنا اساں۔"

-مںجے دی پُآدی بَےٹھدِآں, بابے دے پَےر نُوں هلُون کے نُور دین نے آکھِآ, "چاچا, سلام۔"

بابا اّکھاں ملدا اُٹھ کے بَےٹھ گِآ۔ "سُنا نُور دینا کِوےں آيا ? چرا اّکھ لّگ گای سی۔"

"تےرے کولوں مُآپھی مںگن آيا, چاچا۔"

“ماپھی ? ماپھی کِهڑی گّل دی نُور دینا ?" بابے نے هَےران هو کے پُّچھِآ۔

"بںدا کھتاوار جُ هويا۔ کی پتا کِسے وےلے کُجھ آکھِآ گِآ هووے ۔"

"تاں کی هويا, برکھُردار۔ جِس پتا دا پتا نهیں, اُس دی ماپھی کاهدی ?"

"گّل ِاه هَے, چاچا, اّبا هّج کرنا چاهُںدا, اُهدی سِهت ٹھیک نهیں۔ مَےں جانا اُهدی تھاں هّج کرن ۔ تَےنُوں پتا هّج اُّتے جان توں پهِلاں سارے گُّسے گِلے چھّڈنے پَےںدے آ: ساریآں کولوں مُآپھی مںگ کے جاایدا۔"

نُور دین رسمی مُآپھی مںگ کے پِںڈ دے باکی لوکاں کولوں مُآپھی مںگن چلے گِآ۔ بابا مُڑ مںجے اُّتے نا پَے سکِآ۔ سوچی پَے گِآ, 'جِس کھتا دا پتا نهیں, اُس دی ماپھی کاهدی۔ جِس کھتا دا ۔ پر مےری کھتا دا مَےنُوں پتا هَے۔ ِاه تاں سُپنے وِچ وی مےرا پِّچھا نهیں چھّڈدی۔'

بابا اُٹھ کے گھر گِآ۔ گُڑ دیآں دے روڑیآں پرنے دے پّلے بنّھ کے نال لایآں تے سِکھر دُپهِرے اّٹھ کوه پَےںڈا مار کے چںدا سِںگھ کول پُّج گِآ۔ پِّپل دی چھاوےں مںجِآں اُّتے پاے لوک بابے نُوں آيا وےکھ هَےران هواے۔ چںدا سِںگھ اُٹھ کے کھلو گِآ۔ اُس دے موڈھے اُّتے هّتھ رّکھ کے بابے نے آکھِآ,

"پوتے دی ودھاای چںدا سِآ۔ مَےں کسمیرے دے وِآه دی بھاجی دےن آياں۔"

"اےڈی دھُّپ وِچ....... کوای لاگی......"

چںدا سِںگھ نُوں گل نال لا کے بابے نے آکھِآ, "لاگی گھّلدا تاں آه ٹھںڈھ کِوےں پَےںدی ?"

شردھاںجلی

آپنے بِردھ ماتا پِتا دی سےوا-سںبھال لای, اُنھاں دی ِاکلَوتی بےٹی, مِسِج کلےار, نُوں کَےنیآ چھّڈ کے لںڈن آاُنا پِآ تاں اُس دے پتی مِسٹر کلےار نُوں وی هَےّڈ ٹیچر دی پوسٹ چھّڈنی پای۔ نَوکری چھّڈ کے جان دی اُنھاں نُوں چِںتا نهیں سی۔ مِسِج کلےار دے پِتا جی 'هومج اَےںڈ هااُوسِج' ناں دی ِاک اَےسٹےٹ اےجںسی دے مالک سن۔ اُه آپنا کاروبار آپنی دھی نُوں سَوںپ دےنا چاهُںدے سن۔ مِسِج کلےار نے پراپرٹی مَےنےجمَےںٹ دی ڈِگری کیتی هوای سی۔ اُه ِاس کںم نُوں بکھُوبی چلا سکدی سی۔

پرںتُو مِسٹر کلےار دے سکُول وِچ کںم کردے ساِاںس ٹیچر, نرِںدر کپُور, دے پروار توں دُور هونا اُنھاں لای سَوکھا نهیں سی۔ پِچھلے پںدراں سالاں وِچ ِاس پروار نال اُنھاں دی ساںجھ اےنی ودھ گای سی کِ ِاه دو پرِوار, 'دو توں ِاک' هو گاے سن۔ مِسٹر اَےںڈ مِسِج کلےار دی کوای اَولاد نهیں سی۔ مِسٹر کپُور اتے سریمتی کپُور دے دو پُّتر سن, سُرِںدر اتے جِتِںدر۔ ِاه دووےں دو ماپِآں دی گود وِچ کھےڈ کے پلے سن۔ نرِںدر کپُور مِسٹر اتے مِسِج کلےار نُوں ماتا پِتا والا ستِکار دِںدے سن اتے اُنھاں دے بّچِآں نُوں کلےاراں وِچ تايا-تاای, دادا-دادی اتے نانا-نانی دے انےک رُوپ نجر آاُںدے سن۔

'هومج اَےںڈ هااُوسِج' دا کاروبار اےنا ودھِآ کِ پںجاں سالاں وِچ هی نرِںدر کپُور نُوں آپنا پرِوار نال لَے کے لںڈن آاُنا پَے گِآ۔ اُنھاں دے آاُن توں پهِلاں ِالپھرڈ وِچ ِاک سُهنی تھاوےں کمپنی دا دُوجا دپھتر کھولھ دِّتا گِآ سی۔ مِسٹر کلوار نے نرِںدر کپُور نُوں آپنی ِاه ِاّچھا وی جاهر کر دِّتی کِ اُه سُرِںدر اتے جِتِںدر نُوں وی اےسے کاروبار وِچ پااُنا چاهُںدے سن۔ نرِںدر کپُور لای مِسٹر کلےار دی هر ِاّچھا رّبی هُکم دا درجا رّکھدی سی۔ دوهاں بّچِآں نُوں لوڑیںدی وِّدِآ دِوااُنی آرںبھ کر دِّتی گای۔ مِسٹر کلےار دے رِٹاِار هون اُّتے سُرِںدر نے اُنھاں دا کںم سںبھال لِآ۔

مِسٹر اَےںڈ مِسِج کلےار نُوں دُنیآں دی سَےر کرن اتے ِاتِهاسک تھاواں وےکھن دا بهُت سَوک سی۔ ِاس سَوک دی پُورتی لای لوڑوں بهُتا دھن اُنھاں نے کما لِآ سی۔ اُه دھرتی اُتلے جیون دی انےکتا انُبھو کرن لای

نِکل تُرے۔ نرِںدر کپُور ادھِآتمک رُچیآں والے وِاکتی سن۔ اُنھاں دے جیون وِچ سادھنا تے سںجم دی وِسےس تھاں سی۔ آپنے جوت-سرُوپی نال اسلے ِاک سُر هون نُوں اُه منُّکھی جیون دا منورتھ منّدے سن۔ اُنھاں دا آچار اتے آچرن اُنھاں دے آدرساں اتے وِسواساں دے انُکُول سی۔ چھےتی هی اُنھاں دی کیرتی سارے سماج وِچ پھَےل گای۔ دینی اتے دُنِآوی دووےں وڈِآایآں اُنھاں نُوں پراپت سن۔ لوک اُنھاں نُوں 'کپُور ساهِب آکھن لّگ پاے۔ مِسٹر اَےںڈ مِسِج کلےار مهینے دو مهینے دی سَےر پِّچھوں آپنے کںٹریساایڈ والے مکان وِچ واپس آاُںدے تاں آپنے پروار دی اُّنتی وےکھ کے گد گد هو جاںدے۔

اّج توں پںدراں کُ سال پهِلاں جدوں مَےں ِاس کمپنی وِچ کںم کرنا سُرُو کیتا سی, اُدوں کپُور ساهِب آپنا کںم آپنے چھوٹے پُّتر جِتِںدر نُوں سَوںپ کے آپ آپنی رُوهانی لگن وِچ لین هون دی تِآری کر رهے سن۔ سّٹھ سال دی اُمر وِچ آپنی پتنی دے سدیوی وِچھوڑے نُوں آپنے لای رّبی سںکےت سمجھدِآں هوياں اُنھاں نے آپنے سںسارک پسارے سمےٹنے سُرُو کر لاے۔

اُنھاں نُوں ِاس گّل دی تسّلی سی کِ اُنھاں دے پُتر اُنھاں دے پااے پُورنِآں اُّتے تُردے هواے اُنھاں دے کاروبار نُوں سِآنپ, سُهِردتا اتے سُںدرتا نال کردے سن۔ دووےں بھرا اُمر بھاوےں چھوٹے وّڈے سن پر گُناں وِچ کوای وی ِاک دُوجے نالوں گھّٹ نهیں سی ۔ تاں وی ِاک پھرک جرُور سی, وّڈا سُرِںدر, آپنے پِتا واںگ ادھِآتمک رُّچی والا اںترمُکھی سی اتے چھوٹا جِتِںدر, سماجک جیون وِچ بھرپُور بھاگ لَےن والا باهرمُکھی سی ۔ اُه آپنے سٹاپھ دے هر آدمی دا مِّتر سی۔ اُس نُوں آپنے نال کںم کردے هر آدمی بارے سبھ کُجھ پتا هُںدا سی۔ کِس نُوں کِهڑی چِںتا جاں لوڑ هَے, اُه (پتا نهیں کِوےں) جان جاںدا سی۔

ِاس سںبںدھ وِچ ِاک گھٹنا دا ورنن جرُوری سمجھدا هاں۔ مَےنُوں اُس نال کںم کردِآں دو کُ مهینے هواے سن کِ مےری نے کُ مهینِآں دی بّچی, رِچا نُوں اچانک کوای ِانپھَےکسن هو گای۔ مَےں اتے مےری پتنی رات بھر پرےمان رهے۔ بّچی نُوں اُلٹیآں آاُںدیآں رهیآں۔ دُّدھ جاں پانی کُجھ وی اُس نُوں پّچدا نهیں سی۔ اُه کمجور اتے نِڈھال هُںدی گای۔ اساں ساری رات اّکھاں وِچ کّڈھی۔

اگلا دِن چڑھِآ۔ مَےں گھروالی نُوں آکھِآ, "مےرا کںم نواں نواں هَے۔ گَےرهاجری کرنی ٹھیک نهیں۔ مَےں کںم اُّتے جاںدا هاں, تُوں رِچا نُوں ڈاکٹر کول لَے جاویں۔"

"تُسیں چِںتا نا کرو, مَےں ِاس نُوں ڈاکٹر کول لَے جاواںگی, پر دِن وِچ ِاک دو وےر ٹَےلیپھون کر کے هال جرُور پُّچھ لَےنا, کوای پتا نهیں هُںدا۔"

مےرے گھروالی دیآں اّکھاں گِّلیآں هو گایآں۔

ساڈھے اّٹھ وجے گھروں چّل کے جدوں نَوں وجے مَےں دپھتر پُّجا تاں جِتِںدر

نے دھِآن نال مےرے مُوںه وّل وےکھ کے آکھِآ, "سُدھا وِچاری رات کر سُّتی نهیں; هُن ِاکّلی جاوےگی رِچا نُوں لَے کے ڈاکٹر وّل ? نانا, ِااُں نهیں کرنا; کُجھ پتا نهیں هُںدا۔ وٹا پھٹ گھر نُوں چلا جا۔"

نَوکری لای هوای ِاںٹروِاُو سمےں مےرے کولوں پروار بارے ساری جانکاری لای گای سی۔ ِاس لای جِتِںدر نُوں مےری پتنی اتے مےری بّچی دے ناواں دا پتا سی پر ِاه پتا اُس نے کِوےں لا لِآ کِ رِچا بیمار هَے اتے سُدھا ساری رات سُّتی نهیں ? مَےں هَوسلا کرکے پُّچھ هی لِآ۔ اُس دا اُّتر سی, “دو ماپِآں دی ممتا دا انُبھو هَے مَےنُوں۔ تےرے مُوںه اُّتے لِکھی هوای ممتا نا پڑھ سکاں تاں مےرے ماپِآں دی ممتا نُوں مِهنا هَے۔"

کپُور ساهِب دے ریٹاِار هو جان پِّچھوں دپھتر وِچ اسیں اّٹھ آدمی رهِ گاے کںم کرن والے۔ ِاه دپھتر نهیں سی ِاک گھر سی اتے اسیں سارے ِاک پروار; ِاه کھےڈ-گھر سی اتے اسیں سارے بّچے; ِاه ِاک پرےوگسالا سی, اتے اسیں سارے کںم نُوں سوهنا, سَوکھا اتے سپھل بنااُن دی ریسرچ وِچ رُّتے هواے کھوجی; هر ِاک دی کھُسی وِچ سریک هُںدے ساں: کھُسی اّٹھ گُنا هو جاںدی سی; هر ِاک دی اُداسی وںڈ لَےںدے ساں: اُداسی اّٹھواں هِّسا رهِ جاںدی سی۔ کپُور ساهِب کدے کدے دپھتر آاُںدے سن; کاروبار وےکھن نهیں, سگوں آپنے پروار دی رُوهانی سِهت بارے پُّچھ-گِّچھ کرن۔ اُه سدا اُّچی مانسِک اوستھا وِّچوں گّلاں کردے سن۔ اُنھاں دی هاجری وِچ ساڈے سِر ادب نال جھُکے رهِںدے سن اتے اسیں کنّ-رُوپ هواے اُنھاں دیآں اُّچیآں گّلا سُندے ساں: کای وےر بِناں سمجھے هی۔ اُه دس مِںٹاں توں وّدھ کدے نهیں سن رُکدے۔

بهُت کھُس سی جِںدگی۔ کدے کوای سِکوا سِکاِات کِسے دے من, مُوںه اُّتے نهیں سی آيا۔ نِّکی جِهی سپھل ورم وِچ کںم کرن والے سارے کرمچاری آپنے آپ نُوں آپو آپنے جوگا سپھل اتے سُکھی مهِسُوس کردے سن۔ اسیں سارے سوچدے اتے کهِںدے ساں 'جے دُنیآں دے سارے نِّکے وّڈے کاروبار ِاسے سنےه اتے سُهِردتا نال چلااے جان تاں ِاس دُنیآں وِچ سورگی لارِآں لای کوای تھاں نا رهِ جاوے۔'

مےرے جیون نُوں سُّکھ-سُںدرتا دی تورے تُردِآں دس سال هواے سن کِ ِاک دِن اچانک دِل دا دَورا پَےن نال ساڈے پِآرے مِّتر, مِهربان مالِک, وّڈے ویر اتے سُهنے منُّکھ, جِتِںدر دی مَوت هو گای۔ ِاه کھبر سانُوں کپُور ساهِب نے آپ هسپتالوں دپھتر آ کے سُناای۔ جِس ٹھرھںمے نال اُنھاں نے آکھِآ, "مےرے بّچيو, دِل دی هرکت بںد هو جان نال تُهاڈے مِّتر, جِتِںدر دی مَوت هو گای هَے,” اُه ٹھرھںما اُنھاں دی ادھِآتمک پراپتی دا لکھاِاک سی۔ کھبر سُن کے سانُوں دُّکھ هويا پر دُّکھ نالوں کِتے بهُتا پربھاو پِآ کپُور ساهِب دی رُوهانی بُلںدی اتے بھانا منّن دی اپار سکتی دا۔ اسیں ِاک دُوجے وّل وےکھِآ۔ کپُور ساهِب دے رُوهانی جلال نے سارِآں نُوں ِاّکو جِها پربھاوِت کیتا سی۔ موه, ممتا اتے کرُنا آدِک دے کِسے بھاو

نے اُنھاں دے رُوهانی جلال ساهمنے سِر نا چُّکِآ۔ کھبر سُنا کے اُه چلے گاے اتے اسیں سارے آپو آپنیآں کُرسیآں اُّتے مُڑ بَےٹھ گاے, بَےٹھ گاے نهیں, ڈِّگ پاے۔

جِتِںدر دی مَوت کےول کپُور ساهِب دے پُّت دی مَوت نهیں سی۔ ِاه ِاک ِاستری دے پتی دی مَوت سی: دو ماسُوم بّچِآں دے پِتا دی مَوت سی; ساڈے رهِبر, ساڈے مِّتر دی مَوت سی۔ ِاس مَوت نال کھُسی دیآں کِنّیآں کھےتیآں اُّتے گڑھےمار هوای سی, ِاس گّل دا گِآن مَےنُوں جِتِںدر دے جناجے والے دِن هويا۔ اُس دِن مَےنُوں پتا لّگا کِ پُّتر دی ساںجھ دے گھےرے دی وِسالتا پِتا دی رُوهانی بُلںدی نالوں گھّٹ نهیں سی۔

اُس دا مِرتک سریر گُردُآرے لِآںدا گِآ۔ کوای بھیڑ سی اُس نُوں الوِدا کهِن والِآں دی ۔ هال دے اںدر باهر, سڑک اُّتے, لوک کھڑے سن۔ کپُور ساهِب ساری بھیڑ وِچ اےدھر اَودھر گھُںم رهے سن۔ اُه ساںت چِّت اتے پرسَےن مُکھ سن۔ جِّتھے نَوجواناں دی ٹولی وےکھدے اُّتھے کهِںدے, "برکھُردارو, آپنے مِت نُوں هّسدے هّسدے وِدا کريو: سوگی مُوںه نا بناِااَو۔" جِّتھے کِتے بِردھ آدمیآں نُوں کھلوتے وےکھدے اَوسے کھڑے هو کے, مُسکرا کے آکھدے, "آپنے بھتیجے دے سِر اُّتے پِآر دِںدِآں ڈوليو نا; تکڑے هووو۔" ساری بھیڑ اُنھاں دی اُّچی مانسِک اوستھا اتے بھانا منّن دی انوکھی, الَوکِک درِڑھتا ساهمنے سِر جھُکاا رهی سی ۔ سمسان گھاٹ اُّتے وّکھ وّکھ دھارمِک اتے سماجک رسماں ادا کیتیآں گایآں۔ سبھ توں پهِلاں اُس سںگیت وِدِآلے دے وِّدِآرتھیآں نے سںگیت راهیں اُس نُوں الوِدا آکھی, جِس  دا اُه چےارمَےن سی۔ اُس توں پِّچھوں ےهُودی پرارتھنا هوای; پھِر ایساای, مُسلمان, بودھی اتے هِںدُو دھرم گرںتھاں دے سلوک پڑھے گاے۔ اںت وِچ کیرتن سوهِلے دا پاٹھ کرکے ارداس کیتی گای۔ ساڈے وِهدِآں ساڈی مِّترا نُوں, ساڈے جِتِںدر کپُور نُوں وِدا کر دِّتا گِآ۔ آپو آپنے ڈھںگ نال آپو آپنی شردھاںجلی دے کے گھرو گھری جا رهے لوکاں دی جبان اُّتے کپُور ساهِب دی نِرلےپتا اتے درِڑھتا دیآں گّلاں سن ۔ واه واه اتے دھنّ دھنّ دیآں مّدھم آواجاں دا سںگیت سارے واتاورن وِچ گھُلِآ گھُلِآ مهِسُوس هو رِها سی۔

اگلی سوےر جدوں اسیں دپھتر گاے۔ کپُور ساهِب پهِلاں پُّجے هواے سن۔ اُنھاں نے سارِآں دی سُّکھ-ساںد پُّچھی۔ سارِآں نُوں لوڑیںدیآں هداِاتاں دے کے اُه جِتِںدر دے کَےبِن وِچ ِااُں جا بَےٹھے جِوےں کُجھ هويا هی نهیں هُںدا; سبھ کُجھ اُوےں هی سادھارن هَے جِوےں پهِلاں سی۔ اُه آپنے آلے-دُآلے دی دُنیآں نالوں اُّچے سن۔ آلے-دُآلے دی دُنیآں وِچ هواے واپرے نُوں آم آدمی دی درِسٹی نال وےکھن دی مجبُوری اُنھاں نُوں نهیں سی۔ دپھتر وِچ کںم کرن والِآں دی دُنیآں وِچ ِاک وّڈا هادسا هو چُّکا سی۔ باهرلی دُنیآں نال جِتِںدر دا جِهو جِها سںبںدھ سی اُهو جِهی شردھاںجلی, اُس دُنیآں وّلوں دِّتی جا چُّکی سی۔ ساڈے نال اُس دی بھاوُک ساںجھ سی۔ ساڈے نال اُه

ِاک سادھارن آدمی واںگ هّسدا کھےڈدا سی۔ ساڈے دُّکھ-سُّکھ دا ساتھی سی اُه۔ اسیں آپنے هِردے دی ساری وےدنا نُوں هںجھُوآں دا رُوپ دےنا چاهُںدے ساں۔ اسیں اُّچی اُّچی رو کے آپنے دِل هَولے کرنے لوچدے ساں۔ کپُور ساهِب دی ادھِآتمکتا دی الںگھ دیوار نے ساڈیآں بھاوناواں دا راه روکِآ هويا سی۔ کِنّے مجبُور ساں اسیں۔ کِنّی مجبُور سی ساڈی وےدنا, ساڈی شردھاںجلی۔

دُپهِروں بااد دپھتر ساهمنے ِاک ٹَےکسی آ کے رُکی۔ مِسٹر اتے مِسِج کلےار اُس وِّچ نِکلے۔ اُه اےار پورٹ توں سِّدھے اےتھے آاے سن۔ جِتِںدر دی اچانک مَوت دی کھبر اُنھاں نُوں سِڈنی دے هوٹل وِچ دےن دی کوسِس کیتی گای سی ۔ پر اُه اُس ٹِکانے توں کِدھرے هورتھے چلے گاے سن اتے هوٹل دے کرمچاریآں کول اُنھاں دا کوای پتا جاں ٹَےلیپھون نںبر نهیں سی۔ جدوں اُه هوٹل پرتے تاں اُنھاں نُوں کھبر دِّتی گای۔ اُه پهِلی پھلاایٹ اُّتے لںڈن مُڑ آاے اتے اےار پورٹ توں سِّدھے دپھتر پُّجے۔ کَےبِن وِچ بےٹھے کپُور ساهِب نے آپنے پِتا سمان وّڈے بھرا مِسٹر کلےار اتے ماتا سمان بھرجاای, مِسِج کلےار نُوں ٹَےکسی وِّچوں نِکلدے وےکھِآ۔ اُه چھےتی چھےتی اُنھاں نُوں مِلن لای کَےبِن وِّچوں نِکلے۔ مِسٹر اَےںڈ مِسِج کلےار چھےتی چھےتی ٹَےکسی وِّچوں نِکل کے کَےبِن وّل ودھو۔ اُچِآایآں دی اےکاںت دا تِآگ کرکے تُری آاُںدی 'ادھِآتمکتا' اتے سںسارک سںبںدھا دی سُںدرتا دے رُوپ وِچ مهِکدی مَولدی 'ممتا' دا اّدھواٹے مےل هويا۔ ماں ِاّچھراں اتے پُورن دے مِلاپ ورگا مےل: جِس مےل وِچ "پُورن جوگ بھُلا سارا۔"

دپھتر وِچ ساڈے سارِآ دے ساهمنے هںجھُوآں وِچ ڈُّبی مِسِج کلےار نے دھاهاں مار مار روںدے کپُور ساهِب نُوں آپنی گودی وِچ لَے لِآ۔ سیتا-لچھمن دے ِاس کرُنا بھرے مِلاپ نُوں وےکھ کے ساڈا (سارے کرمچاریآں دا) کڑ باٹ گِآ۔ هںجھُوآں دا اوِرل پرواه ساڈے نےتراں وِّچوں جاری هو گِآ۔ مِسٹر کلےار آپنے هںجھُوآں نُوں روکن دا کوای جتن نا کردے هواے آپنی پتنی نُوں, آپنے چھوٹے ویر نُوں اتے سانُوں سارِآں نُوں آپنے آپ نُوں سںبھالن وِچ لوڑیںدی سهاِاتا دےن دا نِسپھل جتن کر رهے سن۔ دپھتر وِچ کُهرام مچِآ هويا سی ۔ جِتِںدر کپُور کپُور نُوں, ادھِآتمک سردھاںجلیآں پِّچھ, اّج اُس دے 'سکِآ' اتے 'سنےهیآں' وّلوں سّچے-سُّچے هںجھُوآں دی منُّکھی اتے سںسارک دھاںجلی بھےٹا کیتی جا رهی سی۔

سُآںتی بُوںد

آپنے بّچِآں نال کھےڈن لای ساڈے کول سماں نهیں هُںدا۔ آرتھِکتا دی جرُوری دَوڑ دَوڑدے هواے اسیں تھّک جاںدے هاں۔ جِّتاں, پراپتیآں اتے ترّکیآں دی ستھُولتا سانُوں بال-سںسار دی سُوکھمتا نال کوای سُںدر ساںجھ پااُن جوگا نهیں چھّڈدی۔ اسیں جدوں وی اُنھاں دی کلپنا دی دُنیآں وِچ داکھِل هُںدے هاں آپنے نال کرودھ, گھِرنا ایرکھا, اُپدےس, هاُمَے اتے هُسِآری دی بکاوٹ دا ےتھارتھ لَے کے جاںدے هاں: جِوےں کوای انجان جُّتی سمےت مںدر وِچ جا وڑے۔

جدوں ساڈے بّچِآں دے بّچے هُںدے هن اُدوں تک اسیں دُنیآں دی آرتھِک دَوڑ وِّچوں لگبھگ کھارج هو گاے هُںدے هاں۔ ساڈے کول آپنے بّچِآں دے بّچِآں نال کھےڈن دا سماں تاں هُںدا هَے پر اوسر ساتھوں کھُّس جاںدا هَے۔ آرتھِکتا دی دَوڑ دَوڑدے هواے ساڈے بّچے آپنے بّچِآں نُوں نال لَے کے, ساتھوں دُور, دُوجے سهِراں وِچ, دُوجے سُوبِآں وِچ اتے (کدے کدو) دُوجے دےساں وِچ چلے جاںدے هن۔

پر مےرے نال ِااُں نهیں هويا۔ مےرے بّچے مےرے کول هن اتے مَےنُوں آپنی پوتری, نےهل, نال کھےڈن دا پُورا پُورا مَوکا مِل رِها هَے۔ مَےنُوں آپنی کلم اُّتے اَونا ادھِکار نهیں, جِنّا نےهل نُوں مےرے اُّتے هَے۔ ِاه سںبںدھ سااُن دی سُرمای بّدلی واںگ مےرے جیون دی سُگںدھت سںدھِآ اُّتے چھايا هويا هَے۔ اتے ِاس وِّچوں لگاتار هُںدی رهِن والی سُّکھ ورسا مَےنُوں انےکاں سُنهِری سوےراں دے آگمن دا سُریلا سُنےها دِںدی رهِںدی هَے۔

نےهل دا جدوں جی کرو, سهِجے هی مَےنُوں آپنے بالپن دے سَوںدرے-لوک وِچ لَے جاںدی هَے۔ اُس دیآں نِّکیآں نِّکیآں کھےڈاں وِّچوں وّڈیآں وّڈیآں کھُسیآں کھِّلر کے مےرے جیون دی مُرجھااُںدی جاںدی پھُلواڑی نُوں کھےڑِآں نال بھری رّکھدیآں هن۔ کُجھ دِناں دی گّل هَے اُس نے مَےنُوں گوڈِآں بھار بَےٹھ کے باهاں کھِلارن نُوں آکھِآ۔ اُس دی آگِآ دا پالن کردا هويا مَےں باهاں کھِلار کے گوڈِآں بھار بَےٹھ گِآ۔ اُس نے مےرے توں پںج چھے گجاں دے واسلے اُّتے کھڑی هو کے باهاں کھِلاریآں, باهاں کھِلاری دَوڑدی هوای مےرے گل آ لّگی اتے کھِڑ کھِڑا کے هّس پای۔ آپ-مُهارے مےریآں باهاں اُس دے اُدالے ولیآں گایآں۔ اُه مُڑ اُسے دُوری اُّتے جا کھلوتی اتے مُڑ باهاں پھَےلاای مےرے وّل آای۔ مُڑ اُسے ترھاں مےرے گل لّگ کے کھُس هوای اتے مَےں اُس نُوں آپنیآ باهاں وِچ گھُّٹ لِآ۔

ساڈی ِاه کھےڈ جاری سی جدوں درواجے دی گھںٹی وّجی۔ نےهل دے دادی جی نے درواجا کھولھِآ۔ آپنی دو کُ سال دی بّچی, سُمن نُوں نال لای, سُگںدھا اُنھاں دے نال لاںج وِچ داکھل هوای۔ مَےنُوں نمستے کر کے سُگںدھا سووے اُّتے بَےٹھ گای۔ مےری اتے نےهل دی کھےڈ اُوےں هی جاری رهی۔ سُمن ِاس کھےڈ نُوں گهُ نال وےکھدی هوای چھےتی هی ِاس وِچ گُآچ گای۔ اُس نے وی پںج سّت گج دی دُوری اُّتے کھلو کے باهاں کھولھیآں اتے مےرے وّل دَوڑی۔ اُس نُوں آاُںدی وےکھ کے, مےری گود وِچ بَےٹھی تِنّ سال دی نےهل نے آپنیآں باهاں مےری گردن دُآلے ول لایآں اتے آپنے دادے دی گودی اُّتے پُورا کبجا جماا کے بَےٹھ گای۔ سُمن باهاں پھَےلاای دَوڑی آای پر مےری گود کھالی نا هون کر کے مےریآں کھُلھیآں باهاں توں دُور هی کھڑی هو کے مےرے مُوںه وّل وےکھن لّگ پای۔ مےرے گل نال چںبڑی نےهل اُس وّل وےکھ رهی سی۔ سُمن دیآں باهاں ڈھِلک کے اُس دے سریر  نال پلمن لّگ پایآں; اُس دیآں اّکھاں مےرے چِهرے توں هٹ کے دھرتی وّل جھُک گایآں۔ اُه آپنی ماں کول گای اتے اُس دے گوڈِآں اُّتے سِر رّکھ کے وِّس پای۔

روںدی هوای سُمن نے مےرے وّل وےکھِآ۔ اُس دے هںجھُوآں پِّچھے لُکی هوای سُبھاوِک جهی سِّک نُوں وےکھ سکنا کوای اَوکھا کںم نهیں سی۔ نےهل نُوں اُس دے دادی جی نُوں دے کے مَےں سُمن کول گِآ اتے اُس نُوں کُّچھڑ چُّک لِآ۔ اُس دا هںجھُوآں بھِّجا مُوںه, مُسکاهٹ نال, ترےل-بھِّجے گُلاب ورگا هو گِآ۔ اَےن اُسے وےلو نےرل نے مُوںه وّٹ لِآ اتے آپنی دادی دے موڈھے لّگ کے بُسکن لّگ پای۔ سُگںدھا نے سُمن نُوں مےرے کولوں لَے لِآ۔ نےهل دا چِهرا چمک پِآ۔

مَےں سادھارن دُنیآںدار هاں۔ موه مايا دا تِآگ نا مےرے لای سںبھو هَے, نا سُکھداِاک۔ گُجارے جوگی پَےنسن مِلدی هَے ِاس لای آپنے بّچِآں اُّتے بوجھ نهیں هاں۔ بّچِآں نُوں پڑھااُن اتے ےوگتا انُسار کںم دےن دی جِںمےواری سماج جاں وَےلپھےار سٹےٹ دی سی, ِاس لای اُه مےرے لای کِسے چِںتا دا کارن نهیں بنے, نا هی مَےں اُّچے داایاے بنّھے سن اتے نا هی مےرو بّچے, اهُدِآں اتے ترّکیآں لای مےرے بُڈھاپے نُوں اُداس کرکے مَےتھوں دُور گاے هن۔ آپنی سادھارن کھُسی نُوں سُهنے سماجک پربںدھ اتے آپنے بّچِآں دے چںگے سُبھاواں دی دےن منّدا هويا مَےں دوهاں دا ِاّکو جِها سُکرگُجار هاں۔ آپنے بّچِآں دے بّچِآں نال کھےڈن دا اوسر مےری کھُسکِسمتی وی هَے۔ نےهل اتے سُمن دی مِّترتا نال مےری کھُسی وِچ وادھا هون دی سںبھاونا سی۔ ِاس لای مَےں چاهِآ کِ هر سنِچر اَےتوار سُمن ساڈے گھر آ جايا کرو۔ سُگںدھا منّ گای اتے دو چار اَےتواراں دی ساںجھ نے نےهل اتے سُمن دے مناں وِّچوں ایرکھا اتے کبجے دی بھاونا دا اںت کر دِّتا۔ اُه دووےں رل کے مےرے نال کھےڈن لّگ پایآں۔ اُنھاں نُوں ےکین هو گِآ کِ ِاس آدمی دے ساب اتے سنےه نُوں آپو وِچ وںڈن نال سانُوں گھاٹا نهیں پوےگا۔ نےهل دے دادی جی نے ِاک دِن مَےنُوں کِها, "هُن تک ِاکّلی نےهل تُهانُوں پرےسان کری رّکھدی

سی; هُن دو هو گایآں هن; ِانھاں نے تُهانُوں کُجھ نهیں کرن دِآ کرنا۔" مَےں وی ِااُں هی سمجھدا ساں پر اسیں دووےں هی گلت سابت هواے۔ نےهل اتے سُمن دی دوستی هو جان اُتے اُه آپو وِچ مگن رهِن لّگ پایآں اتے سانُوں سارِآں نُوں آپو آپنے کںماں لای پهِلاں نالوں سهُتا سماں مِلن لّگ پِآ۔

پرںتُو نےهل اتے سُمن دا ساتھ سِرپھ سنِچر اتے اَےتوار نُوں هی سںبھو سی۔ هپھتے دے باکی پںج دِن نےهل گھر رهِںدی سی اتے سُمن نُوں کِسے بوبی ماِاںڈر کول چھڈِآ جاںدا سی۔ سُمن دی ماتا, سُگںدھا نُوں سوےرے سُوّکھتے گھروں نِکل کے کںم اُّتے جانا پَےںدا سی۔ اُس دا هسپتال جرا دُور سی, ِاس لای اُه کار لَے جاںدی سی۔ اُس نُوں آپنے کںم وِچ وی کار دی لوڑ پَےںدی سی۔ اُه اَےّم.بی.بی.اَےّس چاِالڈ سپَےسلِسٹ سی, جِس کرکے اُس نُوں بّچِآں نُوں وےکھن لای گھراں وِچ وی جانا پَےںدا سی۔ کار اُس لای جرُوری سی۔ سام نُوں اُه روی نالوں پهِلاں گھر مُڑ آاُںدی سی اتے سُمن نُوں چاِالڈ ماِاںڈر کولوں واپس لِآاُن دا کںم اُه کردی سی۔

سُمن جِنّے چاایں چاایں سام نُوں سُگںدھا نال گھر آاُںدی سی, اَونے چاا نال سوےرے بےبی ماِاںڈر کول جان لای تِآر نهیں سی هُںدی۔ نےهل نال مِّترا هو جان توں پِچھوں اُس لای ِاه کںم هور وی اَوکھا هو گِآ۔ ِاک دِن کِسے کںم لای مَےں گھروں باهر نِکلِآ کھلوتا ساں کِ نرسری جان لای مِنّی کَےب (ٹَےکسی) وِچ بَےٹھن لّگی سُمن نے مَےنُوں وےکھ لِآ۔ روی آپنے گھر دا درواجا بںد کر رِها سی۔ ِاس توں پهِلاں کِ اُه ٹَےکسی کول آ کے سُمن نُوں اُس وِچ بِٹھااُںدا, اُه دَوڑ کے مےرے کول آ گای اتے مےریآں لّتاں نُوں چںبڑ گای۔ اُس دے پِتا نے اُس نُوں آپنے نال آاُن لای بُلايا تاں اُس نے مےری لّت نُوں هور وی گھُّٹ کے پھڑ لِآ۔ روی نے چھُڈااُن دا جتن کیتا تاں اُس نے رونا سُرُو کر دِّتا۔ پِاُ دھی وِچ تھوڑی جهی کس-مکس هوای۔ سُمن دی کوای پےس نا گای۔ پِتا دیآں بلوان باهواں دی پکڑ وِّچوں نِکل کے مُڑ مےریآں لّتاں نُوں آ پھڑنا اُس لای سںبھو نهیں سی۔ پرںتُو آپنے پِتا دے موڈھے اُتوں اُّلر اُّلر کے, آپنیآں باهاں مےرے وّل پسار کے اتے اُّچی اُّچی هو کے آپنی ِاّچھا آپنے پِتا نُوں دّسنوں اُه روکی نهیں سی جا سکدی۔ پِتا اُس دی گّل نهیں سی منّ سکدا۔ اُس نے راِال کَےںسر ریسرچ ِاںسٹیچِاُوٹ وِچ وےلے سِر هاجر هونا سی۔ بےسک اُه پھلَےکسی ٹاِام اُّتے کںم کردا سی تاں وی دس وجے تک کںم اُّتے پُّجنا جرُوری سی۔

آںڈھی گُآںڈھی اُّچی اُّچی روںدی سُمن نُوں آپنیآں کھِڑکیآں دے سیشِآں وِّچوں وےکھ رهے سن۔ روی لای ِاه سبھ کُجھ اُداسی اتے پرےسانی دا کارن بن رِها سی۔ اےتھوں تک کِ اُس سام نُوں کںم توں واپس آ کے اُه

اُچےچے تَور اُتے مَےنُوں ِاه کهِن آيا کِ "سُمن دے جان وےلے تُسیں گھروں باهر نا نِکلِآ کرو۔"

سُمن دے دادا دادی, هری بھاای اتے اُنھاں دی پتنی, سُمن دے جنم توں تِنّ کُ مهینے پهِلاں, آپنے نُوںه پُت نال ناراج هو کے, کوںسل دے پھلَےٹ وِچ رهِن لای چلے گاے سن۔ اُنھاں دے دو سال (اُنھاں دے کهِن انُسار) بهُت هی کلےس وِچ بیتے سن۔ هری بھاای دی پتنی, اُنھیں دِنیں آپنا دُکھ هون لای مےری گھروالی کول آ بَےٹھدی سی۔ ساڈے پروار نال سُگںدھا دا مےل جول اجے نهیں سی هويا۔ ِاک دِن مَےں هری بھاای دی پتنی نُوں ِاه کهِںدِآں سُنِآ, "ڈاکٹر هَے تو کِآ ? هم نے کِآ چاٹنا هَے ِاس کی ڈاکٹری کو۔ همارا بےٹا بھی تو کَےںسر کے هسپتال مےں کام کرتا هَے۔ ِاس سو جِآدا تنکھاه بھی لےتا هَے۔ اُس کے توں کار بھی مِلی هُوای هَے۔ ِاس کے پاس کِآ هَے ? بّس, باپ کے پَےسے کا گھمںڈ هَے۔ سام کے گھر آ کر اُپر کمرے مَےں چلی جاتی هَے۔ کهِتی هَے مَےں تھّک گای هُوں۔ گھر کے کام کے هاتھ نهیں لگا۔ بهِن جی, هم نے بھی تو کام کیآ هَے۔ کھانا پکانا: سپھاای کرنا; کپڑے دھونا: اَور ساس کے پااَوں بھی دبانا۔ همارے جَےسا کوای بن کر تے دِکھااے۔ ےِه تو همارے لڑکے نے آپنی پسںد سے سادی کی هَے, ورنا هم تو چھوٹی  جات والوں کی لڑکی کو بهُو بنا کر گھر مےں کبھی نا لاتے۔"

پڑوسی هون دے ناتے اسیں روی دی سادی وِچ سامل هواے ساں۔ سُگںدھا دے پِتا دا جَےںبیآ وِچ چںگا کاروبار هَے۔ اُس دے سںبںدھی اےتھے لںڈن وِچ وی وّسدے هن۔ لڑکی دی سادی اُس نے لںڈن آ کے کیتی سی۔ آپنی هَےسیات نالوں ودھ چڑھ کے اُس نے کُجھ نهیں سی کیتا تاں وی سارا پربںدھ اےنی پربینتا اتے سُںدرتا نال کیتا سی کِ سادی وِچ سامل سارے لوکاں نے رّج کے واه- وار کیتی۔ هری بھاای آپنے نال آاے براتیآں ولوں آپنے کُڑماں دی وڈِآای سُن کے "هُوں" "هاں" توں وّدھ کُجھ نهیں سی کهِںدا۔ مَےں وی اُس نُوں ودھاای دےںدِآں اُس دے کُڑماں وّلوں کیتی گای سےوا دی سِپھت کیتی تاں اُس نے, جرا کُ ِاک پاسے هو کے, هَولی جِهی مےرے کنّ وِچ آکھِآ, "سردار جی, ےِه سبھ کرنے سے کوای بڑا نهیں بن جاتا۔ بڑا وُه هوتا هَے جِسے بھگوان بڑا بنااے۔ همےں تو همارے بےٹے نے جھُکاا دیآ ورنا هم ےِه شادی کبھی نا کرتے۔"

مَےنُوں هری بھاای دی ِاه گّل چںگی نا لّگی۔ مَےں جاندا ساں کِ مَےنُوں اَوپرا سمجھ کے اُس نے آپنے من دا بھار هَولا کرن دی هُسِآری کیتی سی, جِوےں مُهّلے دی کِسے بے-آباد ولگن وِچ آپنے گھراں دا کُوڑا سُّٹن دی 'سِآنپ' اسیں سارے کر لَےںدے هاں۔

روی نے آپنے ماتا پِتا دی مرجی دے کھِلاپھ سادی کیتی سی۔ اُس نے آپنا سُّکھ ساهمنے رّکھِآ سی; آپنے ماتا پِتا دی مان مرِآدا

دا کھِآل نهیں سی کیتا ۔ تاں وی اُه آپنے ماتا پِتا نُوں دُکھی نهیں سی کرنا چاهُںدا۔ اُس دا کھِآل سی کِ سمےں دے بیتن نال اُه اُس دی ودھیکی وّلوں بے-دھِآن هُںدے جانگے اتے هَولی هَولی سبھ کُجھ ٹھیک ٹھاک هو جاوےگا۔ اجےها نا هويا۔ هری بھاای اتے اُنھاں دی پتنی دی ناراجگی ودھدی هی گای۔ جدوں روی دی ماتا نے سُگںدھا نُوں گھمںڈی, کںمچور اتے ابھارتی سںسکاراں والی کهِ کے کوسنا سُرُو کر دِّتا تاں ِاک دِن روی نے ماں دی مِنّت کیتی کِ اُه ِااُں نا آکھے۔ "اےک توں وه گربھوتی هَے دُوسرے ےِه بھی هَے کِ جُونیار ڈاکٹرج کو هسپتالوں مےں بهُت کام کرنا پڑتا هَے," روی دو مُوںهوں اےنا نِکلن دی دےر سی کِ هری بھاای لال پیلے هو گاے۔ "ارے نِرلّج, سرم نهیں آتی همارے ساتھ اَےسی باتےں کرتے هُواے۔ ماں کے کھِلاپھ گھروالی کی وکالت کر رها هَے۔ بیوی کے سامنے اپنی ماں کو بُوٹی کهِ رها هَے۔ اُس نے کِآ ِاسی دِن کے لیاے پَےدا کیآ تھا تُبے ?" روی چُّپ هو  گِآ۔

هری بھاای پَےںٹھ سال دی اُمر دے هو جان اُّتے آپنے پُّت اُّتے نِربھر هون دی هالت وِچ ِاںگلَےںڈ آاے سن۔ دو تِنّ سال ِاس دےس وِچ رهِ کے اُنھاں نُوں سارا پتا لّگ گِآ سی کِ اُه سوسل سِکِاُرِٹی کولوں کِنھاں سهُولتاں دی مںگ کِوےں کر سکدے سن۔ ادھِکار-پراپتی دا گَورو اُنھاں دے سُبھاا دا پرمُّکھ اںگ هَے۔ ِاه اُه جاندے سن کِ اُنھاں نُوں کَوںسل کولوں وّکھری رِهاِاس دی مںگ کرن دا هّک هَے اتے ِاه هّک کِوےں هاسل کرنا هَے۔ اگلے هی دِن اُه آپنا جرُوری سامان چُّک کے آپنی پتنی سمےت, بے-گھر لوکاں دی سهاِاتا والے دپھتر چلے گاے۔ اُنھاں نُوں کَوںسل وّلوں پھلَےٹ مِل گِآ۔

آپنے نُوںه-پُّت نالوں وّکھرے رهِ کے اُه دُکھی هن جاں سُکھی, کُجھ کِها نهیں جا سکدا۔ جدوں کدی کِسے ساپِںگ سَےںٹر وِچ مِلدے هن آپنے گوڈِآں دیآں پیڑاں دا جِکر کردے هن, آپنی ِاکّل اتے اُداسی هّتھوں دُکھی جاپدے هن; آپنی نُوںه دے کُسںسکاراں اتے کھوکھلے ابھِمان دا رونا روںدے هن; پُّت دی پرورِس اتے پڑھاای لای جالے جپھراں دے بدلے وِچ پُّتر ولوں کپُّترتا دا وتیرا اپنايا جان لای آپنی کِسمت نُوں کوسدے هن; اتے برتانوی سرکار دے اُس ِاںتجام دی اُستت کردے هن, جِس نے اُنھاں دے بُڈھاپے نُوں نُوںه-پُّت دے رهِم اُّتے رُلدے رهِن دی مجبُوری توں بچايا هويا هَے۔

اےدھر روی آپنی تھاں اُداس هَے۔ آس پاس وِچ وّسدے تِنّ گُجراتی پرواراں دیآں تیویآں گھراں ساهمنے کھلوا کے کِسے ترھاں دیآں کوای وی گّلاں کر رهیآں هون, روی نُوں لّگدا هَے کِ اُه اُس دے پروارک روّایاے دی آلوچنا کر رهیآں هن۔ کوای گُجراتی اَورت سُگںدھا نال سهول پا کے پرسنّ نهیں۔ روی اتے سُگںدھا دووےں کںم کردے هن۔ سُمن دی سںبھال کرن والا گھر وِچ کوای نهیں۔ اُس نُوں پںج سو پااُںڈ مهینا کھرچ کر کے نرسری وِچ گھلنا

پَےںدا هَے۔ نرسری وِچ چھّڈن اتے لِآاُن جان دی کھےچل دے نال نال ٹَےکسی دا بھاڑا وّکھرا۔ بّچی آپنِآں دی اپنّت اتے ممتا توں وِهُونی هو گای هَے۔ ماپِآں دی بھّج دَوڑ وِچ وادھا هو گِآ هَے اتے آںڈھ-گُآںڈھ نال پهِلاں والا سُکھاواں سںبںدھ کُجھ بھارا بھارا هُںدا جا رِها هَے۔ ِاه سبھ سوچ کے روی نے ِاک دِن مَےنُوں آکھِآ, "اںکل, آپ سے کُجھ چھِپا نهیں هَے۔ مَےں کِآ چاهتا هُوں, آپ کھُوب جانتے هَےں۔ پِتا جی مےری بات سُننے کے تِآر نهیں۔ آپ کُچھ مدد کیجیاے۔ سُمن کا تیسرا جنم دِن آ رها هَے; اُن سے آنے کو کهیاے۔"

هری بھاای نے مےرا آکھا منّ لِآ۔ روی اتے سُگںدھا بهُت کھُس هواے۔ اُنھاں دے گھر کھُوب رَونک لّگی۔ آںڈھی-گُآںڈھی اتے رِستےدار مِل مِلا کے پَےںتی-چالی مهِمان آاے۔ ِاک پاسے بّچِآں دا رولا رّپا سی اتے دُوجے پاسے سِآنے بِآنے کاروباری گّلاں باتاں کر رهے سن کِ روی سُمن نُوں نال لای آپنے پِتا کول آيا۔ مےرے لاگلی کُرسی اُّتے بَےٹھے هری بھاای نے اَوپرِآں واںگ, سّچا جِها هون لای پوتی وّل هّتھ ودھااے۔ سُمن نے اُس وّل وےکھِآ هی نا۔ اُه چاایں چاایں مےری گود وِچ بَےٹھ گای اتے آپنی پھراک نُوں هّتھ لا کے آکھِآ, "اکل, لُّک: ماای هَےپی برتھ ڈےا۔" هری بھاای توں سِوا باکی سارے سُن کے کھُس هواے۔ مَےں اُس دے دادے نال اُس دی جان-پچھان کروا رِها ساں کِ ِاس گّل وّل دھِآن دِّتے بِناں اُه مےری گود وِّچوں اُتر کے بّچِآں وِچ جا رلی۔ هری بھاای اُّٹھے اتے ِاسریآں وِچ بَےٹھی آپنی پتنی کول جا کے اُس نُوں ِاک پاسے آاُن دا ِاسارا کیتا۔ اُه اُنھاں کول گای۔ هری بھاای دی گّل سُن کے اُس دے چِهرے اُّتے کھِّجھ اتے گُّسے دے نِسان پرگن هواے۔ هری بھاای نُوں پھَےسلے دے رُوپ وِچ کُجھ کهِ کے اُه مُڑ ِاستریآں وِچ جا بَےٹھی۔ برتھ ڈےا پارٹی دا ماهَول بهُتا کھُسگوار نا رِها۔

کےک کّٹن دی تِآری هوای۔ روی چاهُںدا سی کِ سُمن آپنے دادا-دادی دی گودی وِچ بَےٹھ کے اُنھاں دی سهاِاتا نال کےک کّٹے۔ سُهنے وستراں وِچ سّجی سُمن نُوں ِاه سکیم پسںد نهیں سی۔ هجار کوسِس کیتی جان اُّتے وی اُس نے آپنے دادا-دادی دی گودی وِچ بَےٹھنا منجُور نا کیتا۔ پِتا دی جِد دے وِرودھ وِچ اُس نے اُّچی اُّچی رونا سُرُو کر دِّتا اتے اےنے جور نال اُس دے گل نُوں چںبڑی کِ روی لای ساه لَےنا اَوکھا هو گِآ۔ پارٹی دا واتاورن بوجھل هُںدا وےکھ کے روی تھوڑا جِها کھِّجھ گِآ۔ اُس نے بّچی کولوں آپنا گلا چھُڈااُن لای سریرک بل دی کاهلی اتے بے-کابُو جهی ورتوں کیتی۔ سُمن دے هّتھ وِچ پھڑی هوای چھُری هّتھوں چھُّٹ کے هری بھاای دے گُّٹ اُّتے جا وّجی۔ سّٹ بھاوےں تھوڑی لّگی پر تربھک اُه بهُتے گاے۔ ترِبھک کی گاے بّس بھڑک هی پاے, "بّس, بّس بهُت برداست کر لیآ۔ ِاس ماسُوم کے دِل مےں بھی جهِر بھر دیآ همارے کھِلاپھ۔ هم ےهاں اسیرواد دونے آاے هَےں; هاتھ کٹوانے نهیں۔"

اےنا کهِ کے اُه جان لای اُّٹھ کھلوتے۔ روی اُنھاں نُوں روکن لای اّگے ودھِآ۔ سُمن نُوں اُس کلوں لَےن لای مَےں باهاں کھولھیآں۔ اُه جھّٹ مےرے موڈھے آن لّگی, رونا بںد کر دِّتا اتے کےک کّٹن لای چھُری دی مںگ کرن لّگ پای۔ هری بھاای ِاه سبھ وےکھ رهے سن۔ اُنھاں دے ستھر دا پِآلا بھر گِآ۔ اُنھاں نے آپنی پتنی نُوں سںبودھن کر کے آکھِآ, "اب تو کوای سّک باکی نهیں رها۔ تُمےں بَےٹھنا هو تے بَےٹھے; مَےں جا رها هُوں۔" پتنی نال درواجيوں باهر هُںدے هواے اُه کهِ رهے سن, "بھگوان کی کرِپا سے سبھ کُّچھ هَے همارے پاس۔ هاتھ پااَوں سلامت هَےں همارے: اَےسے بے سهارا بھی نهیں هَے هم۔"

سُآںتی بُوںد سِّپ دے مُوںه وِچ پَے کے موتی بن جاںدی هَے اتے سّپ دے مُوںه وِچ پَے کے جهِر۔

سِکںدر

تاج مهل دے لاگلی بستی دا ناں تاج گںج هَے۔ ٹَےنی رام اےسو بستی دا وسنیک سی۔ کںم کرن لای اُس نُوں آگرا چھااُنی آاُنا پَےںدا سی۔ سّٹھ-پَےںهٹھ سالاں دے ٹَےنی رام لای دس-باراں میل روجانا پَےدل تُرنا اَوکھا کںم سی۔ ِاه 'اَوکھا' کںم گرمیآں دی رُّتے 'بهُت اَوکھا' هو گِآ۔ سِآنا بِآنا آدمی چنّ پھڑن دی کوسِس کردا چںگا تاں نهیں لّگدا پر اُس نے آگرا چھااُنی وِچ کُآٹر لای درکھاست دے هی دِّتی۔ اُس دی درکھاست اُّتے گَور کیتا گِآ تے آپھیسرج مَےںس دی پُوربی باهی اُّتے بنے کُآٹراں وِّچوں اںتلا, کُآٹر نںبر چَوداں, اُس نُوں الاٹ  کر دِّتا گِآ۔ اُه بهُت کھُس سی۔

ِاس مَےںس وِچ رهِن والے جاں 'رّکھے هواے' پھَوجی اپھسراں نُوں مَےںس دے چُپھےرے پھَےلی هوای چھے-سّت اےکڑ جمین اُّتے وِچھے هواے گھاه اتے گھاه اُّتے پلسوٹو ماردی نِںم دے رُّکھاں دی چھاں وِچ کوای دِلچسپی نهیں سی ۔ اُنھاں توں پهِلاں اےتھے رهِن والے اںگرےج اپھسراں نُوں ساِاد هووے, پر اُه سمےں بیت چُّکے سن۔ اُنھیں دِنیں ِانھاں کُآٹرا وِچ مالی, موچی, دھوبی, رسوایاے اتے سدیس آدِک کای پرکار دے نَوکر چاکر رهِںدے سن۔ هُن کُجھ سالاں توں ِاه کُآٹر کھالی پاے سن۔ پھَوجیآں وّلوں پھَےمِلی کُآٹراں دی ودھ رهی مںگ نُوں مُّکھ رّکھدِآں ِانھاں نُوں سروَےںٹ کُآٹرج دی تھاں پھَےمِلی کُآٹرج دا درجا دے کے ورتنا سُرُو کر دِّتے جان نال آگرا چھااُنی وِچ پھَےمِلی کُآٹراں دی کُّل گِنتی ِاک سَو سّت هو گای۔

کُآٹر نںبر چَوداں ٹَےنی رام نُوں الاٹ کیتا جان اُّتے باکی کُآٹراں وِچ وّسدے پھَوجیآں نُوں اتے اُنھاں دے پرواراں نُوں بهُت ناراجگی هوای۔ ِاس ناراجگی وِچ پھَوجی ادھِکاریآں دے انجانپُنے اُّتے هوای هَےرانی وی سامل سی۔ 'وےکھو جی, مّت ماری گای ِانھاں دی ساڈے گُآںڈھ ِاک بھںگی نُوں وسا دِّتا هَے۔' آپے وِچ اےهو جهیآں گّلاں کرن توں سِوا هور کُجھ وی کرن دی ِاجاجت دےس دا کانُونّ نهیں سی دِںدا۔ مُآملا اَےوےں چھّڈِآ جان والا وی نهیں سی۔ سوچ وِچار کر کے سی.اَو.ڈی. دے کماںڈَےںٹ, کرنل اَےّچ.پی. رااے نُوں ِاک درکھاست دِّتی جان دا پھَےسلا هويا۔ تےراں کُآٹراں وِچ رهِن والے تےراں پھَوجیآں نے درکھاست اُّتے دستکھت کیتے۔

گّل کرنل ساهِب دے منّن وِچ آ گای۔ اُنھاں نے آپ آ کے مَوکا وےکھِآ۔ سبھ کُجھ وےکھ وےکھ کے اپھسر نِںم دی چھاوےں لّگیآں کُرسیآں اُّتے آ بَےٹھے اتے کُآٹراں دے وسنیکاں نال وِچار وٹاںدرا کر کے سمّسِآ دا هّل لّبھن دی کوسِس کرن لّگے۔ ساپھ سُتھرے سااُوآں توں هٹواں بَےٹھا ٹَےنی رام آپنے وِرُّدھ دِّتے جان والے پھَےسلے دی اُڈیک کر رِها سی۔ اُس دے چھوٹے بھرا دا, باراں کُ ورھِآں دی اُمر دا پُّتر, چھَےنُو, وی اُس دے کول بَےٹھا سی۔ چھَےنُو اُهو مںجی چُّک کے واپس لَے جان لای آيا سی, جِس نُوں سِر اُّتے چُّکی, پںج میل پَےںڈا کر کے, اُس نے تِنّ دِن پهِلاں اےتھے پُچايا سی۔ ٹَےنی رام دی ورتوں دا سارا سامان, بھاںڈے, کّپڑے اتے بِسترا آدِک مُڑ اُسے بوری وِچ پا کے کُآٹروں باهر رّکھِآ هويا سی, جِس وِچ اےتھے لِآںدا گِآ سی۔ ماےُوس من اتے مُرجھااے مُوںه والا ٹَےنی رام ٹِکٹِکی لاای کرنل ساهِب دے پھَےسلے دی اُڈیک کر رِها سی۔

کرنل ساهِب نے پھَےسلا سُنايا, "مَےں تُهاڈے ِاتراج نُوں بهُت هّد تک جاِاج سمجھدا هاں۔ ٹَےنی رام دی مُسکل وی مےرے ساهمنے هَے۔ مےرا هُکم هَے کِ کُآٹر نںبر چَوداں دے ساهمنے, پںدراں چھُٹ دی دُوری تک دا وِهڑا, سّت پھُٹ اُّچی دیوار نال ول کے وّکھرا کر دِّتا جاوے۔ کُآٹر نںبر تےرا وِچ وّسن والے پُّتُو سِںگھ نُوں کِسے دُوجی تھاں کُآٹر دِّتا جاوے اتے کُآٹر نںبر تےراں کِسے نُوں الاٹ نا کیتا جاوے تاں جُ کِسے پھَوجی پروار نُوں ٹَےنی رام دے گُآںڈھ وِچ وّسن دی مجبُوری نا هووے۔"

پھَےسلا پھَوجی سی, ِاس لای منّنا پِآ; کھِڑے مّتھے پروان کِسے نُوں وی نهیں سی۔ باراں نںبر وِچ رهِن والے ناِاک بھںور سِںگھ لای تاں ِاه پھَےسلا ِاک ترھاں دی سجا سی۔ اُه کُجھ نهیں سی کر سکدا; مُوںه پھُلاای بَےٹھا رِها۔

ٹَےنی رام دے کُآٹر ساهمنے ولگن ول کے درواجا لا دِّتا گِآ۔ اُس دے کُآٹر توں دس کُ پھُٹ دی دُوری اُّتے دس ٹُّٹیآں بنیآں هوایآں سن جو پھلّب سِسٹم نهیں سن۔ اُدوں ِاه سِسٹم اجے آم نهیں سی۔ ِانھاں دی سپھاای لای هی ٹَےنی رام نُوں اےتھے رّکھِآ گِآ سی۔

ٹَےنی رام نُوں ِاه جانن وِچ بهُتا چِر نا لّگا کِ چار نںبر وِچ رهِن والی اَورت باکیآں نالوں ِاس گّل وِچ وّکھری هَے کِ آدمی دے چلو جان پِّچھوں اَورتاں دی کِسے ڈھانی وِچ بَےٹھ کے اےدھر اَودھر دیآں گّلاں کرن دی تھاں آپنے گھر وِچ, آپنے کِسے کںم لّگی رهِںدی هَے۔ ِاس هالت دا لابھ لَےںدِآں هوياں ِاک دِن اُس نے 'بیبی جی, رام رام', آن آکھِآ۔ کُجھ هی دِناں وِچ ِاه 'بیبی جی, رام رام' لںمے چَوڑے وارتالاپاں دا رُوپ دھار گای اتے سانُوں ِاه پتا هی نا لّگا کِ ِاه وارتالاپ کدوں اتے کِوےں آپسی ساںجھ اتے سهاِاتا وِچ بدل گاے۔ کُجھ کُ اَےتواراں دی ساںجھی مِهنت نال ساڈے کُآٹر دے ساهمنے پںجاه کُ چھُوٹ لںمی اتے پںدراں چھُوٹ چَوڑی تھاں پھُّل اتے سبجیآں لااُن لای تِآر هو گای۔

ٹَےنی رام نال مےری پتنی دا نےڑ هور ودھ گِآ اتے اُه اُس نُوں 'بیبی جی' دی تھاں ‘بےٹی' آکھن لّگ پِآ۔

هَولی هَولی اُس نُوں ِاه گِآن هو گِآ کِ مَےں باگبانی بارے کُجھ نهیں جاندا۔ اُه ِاس کںم وِچ مےرا اُستاد بن گِآ۔ مَےں اُس دی سگِردی سدکا چںگا مالی بھاوےں نهیں بن سکِآ تاں وی پھُّلاں نُوں کُدرت دی کوِتا جانن اتے ِاس کوِتا وِچ ساںت, سِںگار اتے ادبھُّت دے انوکھے مِسرن دے آدھار اُّتے باگبانی نُوں سرو سرےسٹ کلا کهِن دی پرےرنا مَےنُوں اَوسے کولوں مِلی هَے۔ ٹَےنی رام نُوں پھُّلاں بارے اےنی جانکاری سی اتے آپنی ِاس جانکاری نُوں دھرتی دا سِںگار بنااُن دی اجےهی جادُوگری سی اُس دے هّتھاں وِچ کِ اّکھیں وےکھ کے وی ِاس سّچ نُوں سویکار کرنا سوکھا نهیں سی ۔ اُس نُوں چَورس, گول, تِکونیآں اتے چںداکار آدِک اےنے نمُونِآں دیآں کِآریآں بنااُن اتے اجےهی ترتیب نال ِاک دُوجی دے لاگے سجااُن دی جاچ سی کِ پھُّل بُوٹِآں توں بِنا هی ِاه کِآریآں من نُوں موهن اتے آاُن والی سُںدرتا دے سُآگت ستِکار لای تِآر کرن لّگ پایآں سن۔

جدوں پھُّل لااُن دا سماں آيا تاں مَےں اُس دی سُمن-سُوجھ دی اُںگلی پھڑ کے ِاک نِّکے بّچے واںگ اُسدے نال نال تُر پِآ۔ مےرا پُسپ-گِآن کےول ناواں تک سیمِت سی اتے ناواں دی لڑی وی بهُتی لںمی نهیں سی: گُّٹے, گُلاب توں سُرُو هو کے موتیاے اُّتے مُّک جاںدی سی ۔ جدوں ٹَےنی رام نے مَےنُوں, ڈَےلیآ, پٹُونیآں, جینیآں, نَےسٹرےسِام, هالی هّک, کاّجماّج, جرےنیام, دااُودی, ٹُولِپ; کارنےسن اتے پَےّنجی ورگے چھےڑ دو درجن ناں دّس کے ِانھاں دیآں رُّتاں, ِانھاں دے رںگاں, ِانھاں دے روگاں اتے ِانھاں دیآں کھُراکاں بارے دّسِآ تاں مےری هالت کُجھ ِاس ترھاں سی کِ 'کبھی هم اُن کو کبھی اپنے سر کو دےکھتے تھے۔' مےری هَےرانی وِّچوں ِاک پرسن اُپجِآ, "بابا, ےِه سبھ کها سو سیکھ لیآ آپ نے ?"

آپنے بارے کُجھ دّسن لّگِآں اُه اتیت وِچ گُآچ جاںدا سی; آپنے آپ وِّچوں ساهر چلے جاںدا سی; ساِاد ِاه وی آکھ سکدے هاں کِ آپنے اسلے وِچ پروےس کر جاںدا سی۔ ِااُں نهیں سی لّگدا جِوےں اُه کول بَےٹھے کِسے دُوجے نُوں آپنی کهانی سُنا رِها هووے; اُه آپنے آپ نال گّلاں کردا پرتیت هون لّگ پَےںدا سی ۔ مےرے پرسن دے اُّتر وِچ اُس نے آپنے آپ نال جو گّلاں کیتیآں اُس دا سار ِاه سی: "پارے نُوں پھُّلاں نال بهُت پِآر سی۔ اُه همےسا گُنگُنااُںدی رهِںدی سی-ِاک مهِل هو سپنوں کا پھُولوں بھرا آںگن هو اَور ساتھ هو اپنوں کا۔" کُوڑے کِرکٹ وِّچوں کوای ٹُّٹا بھّجا ٹین, ڈّبا جاں گملا اُس نُوں مِلدا تاں اُه گھر لَے آاُںدی اتے اُس وِچ پھُّلاں دا بُوٹا لا دِںدی۔ ساڈا وِهڑا سارا سال رںگ برںگے پھُّلاں نال بھرِآ رهِںدا سی۔ ِاک دِن هاسے مجاک وِچ مَےں آکھِآ, "پارو, تُمھارا آںگن توں پھُولوں بھرا هَے پر مهِل نجر نهیں آتا۔" اُس نے هّس کے اُّتر

دِّتا, "سپنوں کا مهِل توں سپناں دےکھنے والوں کے هی دِکھاای دےگا: سپنوں کے مهِل ایٹ پّتھر سے نهیں بنتے۔"

"جدوں باراں سال دے راجُو اتے اّٹھ سال دی ریتُو نُوں مےری جھولی پا کے اتے آپنے سُپنے سمےٹ کے اُه ِاس دُنیآں توں چلے گای تاں کُجھ هی دِناں وِچ ساڈے گھر وِچلے سارے پھُّل مُرنگاا گاے۔ راجُو, ریتُو اتے مَےں بهُت اُداس هو گاے۔ ِاک رات مَےں پارو نُوں سُپنے وِچ وےکھِآ۔ آپنے نِّکے جهے پھُّلاں بھرے وِهڑے وِچ کھلوتی پھُّلاں لّدی پارو مَےنُوں کهِ رهی سی, 'مےرے بّچوں کو گالی جھِڑکی مّت دےنا; مےرے پھُولوں کو پانی دےتے رهِنا اَور مےری ماں کی دی هُای دو چُوڑیآں ریتُو کو سادی مےں دے کر کهِنا کِ وه ِان چُوڑیاَوں کے اپنی لڑکی کے دے۔'

"سوےرے راجُو اتے ریتُو نُوں مَےں آپنا سُپنا دّسِآ۔ اُه سُن کے رو پاے۔ مےرا وی رون نِکل گِآ۔ اُسے دِن مَےں تاج وِچ گِآ اتے اَوتھوں دے مالی دینے نال مِّترتا گںڈھ لای۔ اسیں ِاک دُوجے نُوں پهِلاں توں جاندے ساں۔ اُه دّسی گِآ اتے مَےں کری گِآ۔ دو کُ مهینِآں وِچ ساڈا وِهڑا پھُّلاں نال بھر گِآ اتے مَےنُوں ِااُں لّگن لّگ پِآ کِ پھُّلاں دے ساتھ وِچ اپنّت وی هَے۔ بّس دو سالاں دے وِچ مَےں پُورا مالی بن گِآ۔ پھُّل کھِڑااُںدا هاں, سُپنِآں دا مهِل اُّسر جاںدا هَے, پھُّلاں وِچ پارو نُوں وےکھدا هاں, آپنِآں دا ساتھ مِل جاںدا هَے۔"

آپنی گّل مُکاا کے ٹَےنی رام مےرے وّل ِااُں وےکھ رِها سی جِوےں مےرے مُوںهوں کُجھ سُننا چاهُںدا هووے۔ مےرے کول اُس دے سُپنِآں دے مهِل وِچ جان والی سُوکھمتا نهیں سی ۔ "ِاس کِآری مےں کَون سو پھُول لگےںگے, بابا ?" مےرے پرسن نے اُس  نُوں وی مےرے ستھُول سںسار وِچ لَے آںدا۔ آپنی دُنیآں دی ماِاک مرِآدا دا پالن کردا هويا مَےں هر مهینے    تنکھاه مِلن اُّتے ٹَےنی رام دی مِهنت دے مُّل وجوں دو چار رُپاے اُس نُوں دے کے آپنے اُّچے سُّچے سماجک ستھان نُوں سُرّکھِات کر لَےںدا ساں۔ پرںتُو سُپنِآں دے سُوکھم سںسار دا واسی ٹَےنی رام آپنے سُوکھم ڈھںگ نال اُه رُپاے مَےنُوں واپس کر دِںدا سی۔ کدے کوای سبجی لِآ کے مےری گھروالی نُوں کهِںدا, "بےنی, آج بَےںگن کا بھرتھا کھانے کا من هَے," اتے کدے پھُّلاں دے بیج کھرید کے لِآاُںدا اتے کهِںدا, "سردار جی آپ کو بیجےں کی پهِچان نهیں هَے; ِاس لیاے مَےں کھُد هی لَے آيا," اُس نُوں پُورا پتا سی کِ اسیں کی کھانا پسںد کردے هاں۔ سانُوں ِاه پتا نهیں سی کِ اُه آپنی مِهنت دا مُّل کِنھاں سُوکھم سِّکِآ وِچ موڑِآ جانا لوچدا سی۔

ٹَےنی رام جدوں توں کُآٹر نںبر چَوداں وِچ آيا سی اُدوں توں مُڑ تاج گںج کدے نهیں سی گِآ۔ ِاک دِن مےری گھروالی نے اُس نُوں پُّچھ لِآ, "بابا, تُم اپنے بّچوں کے مِلنے تاج گںج کِاُں نهیں گاے کبھی ?" ٹَےنی رام آپنے آپے وِچ لین هو گِآ; آپنے اتیت دی پھولا پھالی کرن لّگ پِآ۔ اُس دی چےتا سکتی نے اتیت دے هنےرِآں وِّچوں ٹوه ٹاه

کے, جو کُجھ لّبھ کے لِآںدا اُه ِاس ترھاں دا سی, "مےرے بّچے تاج گںج وِچ نهیں هن, بےٹی۔ راجُو آپنے سهُرِآں کول جبلپُر چلو گِآ هَے۔ اُه سارے ایساای هو گاے هن۔ راجُو نے وی دھرم بدل لِآ هَے۔ اُه مےرے نال ناراج هو گِآ سی۔ اُه کهِںدا سی کِ ریتُو لای رّکھیآں چُوڑیآں مَےں اُس دی وهُٹی نُوں دے دِآں۔ مَےں کهِںدا ساں کِ مَےں تےری ماں نال ِاکرار کیتا هويا هَے کِ ِاه چُوڑیآں ریتُو نُوں دِآںگا۔ اُس دا اُّتر سی, 'تُم کوای هریچںد نهیں هو کِ سُپنے مےں دیاے هُاے دان کے لیاے راج چھوڑ دو۔" ِاه کهِ کے اُه گھروں چلے گِآ بهُو نُوں وی نال لَے گِآ; هُن تک نهیں مُڑِآ۔"

اُس نے کُجھ چِر چُّپ رهِ کے پُّچھِآ, "مَےںنے کُّچھ گلت کهِ دیآ تھا, بےٹی ?"

اسیں اُس دے ِاس پرسن وّلوں بِلکُل بو-دھِآنے آپنے کهانی رس وِچ مگن ساں ۔ کوای اُّتر دےن دی تھاں مَےں پُّچھِآ, "پھِر کِآ هُوآ, بابا ?" بابے نے واری واری ساڈے مُوںهاں وّل وےکھِآ۔ اُس نُوں آپنے پرسن دے اُّتر دا نِّکا موٹا نِسان وی نجر نا آيا۔ اُه مُڑ آپے وِچ لین هو گِآ۔ اُس دا اُداس آپا کهِ رِها سی, "راجُو دے چلے جان پِچھوں مَےں اتے ریتُو بهُت اُداس هواے۔ آپنی اُداسی تاج گںج دے مالی مِّتر نال ساںجھی کیتی۔ اُس کول ساریآں اُداسیآں دی رام بان دواای سی 'اپھیم'۔ مَےں آپنی اُداسی دا ِالاج کرن لّگ پِآ۔ سال دے اںدر اںدر ریتُو دیآں چُوڑیآں گهِنے پَے گایآں۔"

ِاک وےر پھِر چُّپ کر کے اُه ساڈے وّل وےکھن لّگ پِآ۔ ساِاد اُه ِاه چاهُںدا سی کِ اسیں اُس نُوں کسُوروار کهِ کے کوسیاے۔ اُس دی ِاه آس وی پُوری نا هوای۔ کهانی ِاک انوکھے موڑ اُّتے پُّج گای سی۔ اسیں اُس نُوں کُجھ کهِن دّسن دی تھاں ِاه جاننا چاهُںدے ساں کِ گھٹناواں نے کِهڑا راه اکھتِآر کیتا۔ مےری گھروالی نے پُّچھِآ, “ریتُو نے آپ کو روکا نهیں, بابا ?"

"وُه کِآ روکتی, بےٹی, اُس کو کُچھ پتا هی نا تھا۔"

"کوی توں پتا لّگ هی گےا هوگا ?"

ِاه سُن کے بابے نے ساڈے وّل مُڑ نیجھ نال وےکھِآ۔ ساڈے کنّ-رس دی ترِپتی لای اُس نے آپنی کهانی جاری رّکھی, "اُس نُوں اُدوں پتا لّگا جدوں اُس دا وِآه هويا اتے مَےں اُس دی ماں دیآں چُوڑیآں اُس نُوں نا دِّتیآں۔ کُجھ کهے سُنے بگَےر اُه سهُرے چلی گای۔ چُوڑیآں اُس دی ماں نے اُس دے نَوںگے دیآں کیتیآں هوایآں سن۔ ِاه اُس دے سهُرِآں نُوں پتا سی۔ جرُور ناراج هو گاے هونگے۔ اُنھاں نے اّج تک ریتُو نُوں مےرے کول نهیں آاُنا دِّتا ۔ هاں, پارو نُوں مےرے سُپنے وِچ آاُنوں, اُه نا روک سکے ۔ اُه آای اتے آ کے آکھن لّگی, 'ےِه کِآ کیآ تُم نے ? اپھیم کے نسے کے لیاے مےری بےٹی کا دِل توڑ دیآ ?' اگلے دِن توں مَےں اپھیم کھانی چھّڈ دِّتی۔

پَےسے جوڑ جوڑ کے چُوڑیآں چھُڈاایآں۔ هر وےلے جےب وِچ رّکھدا هاں; آه وےکھو۔"

اُس نے چُوڑیآں جےب وِّچوں کّڈھ کے وِکھاایآں۔

"ریتُو کی سسُرال والے آج کّل لکھناُو رهِتے هَےں۔ اُن کا پتا مُجھے مالُوم نهیں۔ اب اگر اُن کے ڈھُوںڈ بھی نُوں تو کِآ پھاِادا, بےٹی ? کِآ مالُوم وُه چُوڑیآں اےں ےا نا لَےں; اگر لَے تو کِآ سوچوں, کِآ کهوں کُّچھ پتا نهیں۔ ےِه چُوڑیآں تُم لو لو, سےٹی," کهِ کے اُس نے چُوڑیآں مےرے گھر والی وّل ودھاایآں۔ آپنے اُّچے سماجک ستھان اُّتے بَےٹھی مےرے گھر والی نے کِها, "نهیں, نهیں, بابا, مَےں ِان کا کِآ کرُوںگی ?"

ٹَےنی رام مُوںه کھولھی, هَےران هوای مےرے گھر والی وّل وےکھن لّگ پِآ۔ اُس دی تّکنی کهِ رهی سی کِ اُس نُوں اجےهے اُّتر دی آس نهیں سی۔ اُه دُنیآں کولوں کِهو جهی آس رّکھدا سی ِاس بارے سوچن دی لوڑ کوای کِاُں مهِسُوس کردا۔

پںدراں اگست نےڑے آ رهی سی۔ هر سال واںگ سارے پھَےمِلی کُآٹراں دی ِانسپَےکسن هونی سی اتے سبھ توں وّدھ ساپھ سُتھرے گھر نُوں پںج سَو رُپاے نکد ِانام اتے ِاک سیلڈ دِّتی جانی سی۔ جُلاای توں هی سارے پروار آپے آپنے کُآٹراں نُوں سُآرنا سِںگارنا سُرُو کر دِںدے سن۔ آگرا چھااُنی وِچ اےدھر اَودھر پھَےلے هواے سارے کُآٹراں دی کايا کلپ هو جاںدی سی۔ ِاس سال جدوں ِاه کںم سُرُو هويا تاں ٹَےنی رام ِاه ساری هپھڑا دپھڑی وےکھ کے هَےران هو رِها سی۔ ِاک سَو سّت کُآٹراں دی سپھاای اتے سجاوٹ دا مُآملا سی; کوای نِّکی جهی گّل نهیں سی۔ آپھیسرج مَےّس لاگلے گھر پهِلی وےر ِاس مُکابلے وِچ سامل هو رهے سن۔ ِاتھے رهِن والے پروار دُوجیآں لاِاناں وِچ وّسن والِآں نُوں پُّچھ رهے سن کِ کی کُجھ کیتا جان دی لوڑ هُںدی هَے۔ نَوں اتے دس اگست ِانسپَےکسن لای تھاپے گاے۔ پںدراں اگست والی وّڈی پروڈ اُّتے ِانام دِّتا جانا سی۔ کرنل ساهِب آپ پںج مَےںبری ِانسپَےکسن ٹیم دے هَےّڈ سن۔ جِس لاِان دی ِانسپَےکسن هونی هووے اُس وِچ وّسن والِآں دے دو مَےںبر مَوکے اُّتے چُن لاے جاںدے سن ۔ ساڈے گھر ساهمنے بنے بگیچے دی کِرپا نال مَےنُوں اُنھاں وِچ چُن لِآ گِآ۔

باراں کُآٹراں دی ِانسپَےکسن هو گای۔ سارے مَےںبراں نے آپو آپنی پسںد اتے سُوجھ انُسار نںبر دے دِّتے۔ تےرھواں کُآٹر کھالی سی۔ ٹیم دے مَےںبر پِّچھے مُڑنا چاهُںدے سن کِ کرنل ساهِب نے ٹَےنی رام دے کُآٹر دا درواجا جا کھڑکايا۔ جدوں تک ٹَےنی رام نے درواجا کھولھِآ اسیں سارے کرنل ساهِب دے پِّچھے پُّج چُّکے ساں۔ درواجا کی کھُلِآ سّت مهاںدیپاں دی سمُّچی سُںدرتا بے-نکاب هو گای۔ ِاه وِهڑا سی جاں جنّت دا کوای کونا کُآٹر دی ِانسپَےکسن کرن دی کٹھورتا کر کے سُںدرتا دی دووی دا نِرادر کرن دی نادانی کرنل ساهِب نے نا کیتی۔ درواجے وِّچوں هی پِّچھے مُڑ گاے۔

پںدراں اگست والے دِن چھےڑ هجار پھَوجیآں اتے کای هجار سهِری درسکاں دی هاجری وِچ ٹَےنی رام دے کُآٹر نُوں اّول اَےلانِآ گِآ۔ کںبدا کںبدا ٹَےنی رام پںج سَو رُپاے اتے سیلڈ لَےن لای کرنل ساهِب دے ساهمنے آيا۔ کرنل ساهِب نے رُپِآ والا لِپھاپھا اتے سیلڈ اُس نُوں دے کے دو کدم پِّچھے هٹ کے پھَوجی سلُوٹ کیتا ۔ ساری اُمر دوستی اتے داد لای ترسدا رِها سی ٹَےنی رام۔ اّج اچانک مِلی اےنی وّڈی پرسںسا دا بھار اُس کولوں چُّکِآ نا گِآ۔ کرنل ساهِب دا هّتھ اجے مّتھے کول هی سی کِ ٹَےنی رام دھڑھںم کر کے ڈِّگ پِآ۔ پھَوجی ڈاکٹر نے چھےتی نال آ کے جاںچ کیتی اتے آپنے سِر توں ٹوپی لاه کے سِر جھُکا لِآ۔ ِانامی سیلڈ نُوں سینے نال لاای اهِل پِآ سی ٹَےنی رام ۔ پّتھر هوای بھیڑ نُوں سںبودھن کر کے کرنل ساهِب نے آکھِآ, "هماری دُنیآں کے چھےڑ کر جانے والا ےِه آدمی کِسی سَےنا کا سَےناپتی ےا ساری دُنیآں کے جیتنے والا سِکںدر نهیں هَے; ساِاد ِاسی لیاے ےِه کھالی هاتھ نهیں گےا۔"

رُوپ لال

ریٹاِار هو گِآ هاں; جیون وِچ وِهل ودھ گای هَے; اُمر دا تکاجا وی هَے; بیتے جیون دیآں ےاداں دی آواجاای آم هو گای هَے۔ پر رُوپ لال دی ےاد کےول اُپروکت کارناں کر کے نهیں آای۔ اّج ٹَےلیوِےن ساهمنے بَےٹھا مهاںبھارت وےکھ رِها ساں ۔ کُرُوکسےتر وِچ پاںڈواں اتے کرواں دیآں پھَوجاں آهمو-ساهمنے کھلوتیآں سن۔ دوهاں پاسِآں  دے سَےنِک ےودھے آپو-آپنے سَےناپتی دے سںکھ-ناد دی اُڈیک وِچ سن کِ ارجُن نے آپنا تیر کمان بھگوان کرِسن دے پَےراں وِچ رّکھ کے لڑن توں ِانکار کر دِّتا ۔ کارن پُّچھِآ جان اُّتے اُس نے دّسِآ کِ آپنے سکے-سںبںدھیآں, گُرُوآں اتے گُرُو-جناں, وِسےس کرکے گُرُو دروناچاریآ اتے پِتاما بھیسم ورگے پُوج وِاکتیآں دی هار اتے هّتِآ دے مُّلوں, اُه کوای جِّت کھریدن دے هّک وِچ نهیں۔

آپنے بھراواں اتے گُرُو-جناں لای ارجُن دے من وِچ اُپجے پِآر اتے ستِکار نُوں بھگوان کرِسن نے اُس دا موه اتے اگِآن آکھِآ۔ اُس دے سںسارک من وِچ جاگی هوای ستوگُنی مردانگی نُوں آپنی رجوگُنی رُوهانیات دے مںچ اُّتے کھڑے هو کے, اُس دی نامردی اتے نِپُںسکتا دّسدے هواے بھگوان کرِسن ارجُن نُوں کهِ رهے سن کِ اُس نُوں نتیجے جاں پھل بارے سوچے بِناں کرم کری جانا چاهیدا هَے۔ بھگوان کرِسن دی آگِآ دا پالن کردِآں هوياں ارجُن نے گاںڈیو دھنُس چُّکِآ اتے سِکھںڈی دے رُوپ وِچ ساهمنے پلوتی ناراِانی نِپُںسکتا دی آڑ لَے کے آپنے پرِے پِتاما بھیسم دی وِسال کايا وِچ انےک تیر گّڈ دِّتے۔

ِاه درِس وےکھ کے مَےنُوں رُوپ لال دی ےاد آای۔

چھےویں جمات وِچ دو سال لا کے رُوپ لال ستویں جماتے چڑھِآ سی۔ ستویں جمات وِچ اُس دا دُوجا سال سی جدوں مَےں اُس دا جماتی بنِآ۔ پتلا لںما اتے ماڑکُو جِها رُوپ لال ٹھانےوالیاے گںگا رام دا پُّتر سی۔ چھےویں اتے ستویں وِّچوں دے وےر پھےلھ هون کر کے اُس نُوں کای نُکسان هواے سن۔ سرمِںدگی اتے نِراسا دے نال نال هر مجمُون دے ادھِآپک نے اُس نُوں سریرک سجا وی دِّتی سی۔ اُس دے پِتا وّلوں وی اُس دی چوکھی جھاڑ-جھںبھ هوای سی۔ چهُں جماتاں والے اَےںگلو ورنَےکُلر کھالسا مِڈل سکُول وِچ اُه

مِّترهین هو گِآ سی۔ اُس دی جان-پچھان والے سارے مُںڈے مِڈل پاس کر کے گورمِںٹ هاای سکُول وِچ داکھل هو گاے سن۔ نوےں آاے مُںڈِآں نال دوستی تاں ِاک پاسے مامُولی جان-پچھان پَےدا کرن دا اُتساه وی اُس وِچ نهیں سی۔ ِامتِهاناں وِچ پھےلھ هون کارن اُس دا کّد ودھنوں نهیں سی رُک سکدا۔ اُه ودھدا رِها اتے هُن اُه آپنی جمات دے هر مُںڈے نالوں گِّٹھ اُّچا سی۔ آپنے کّد کارن اُه اےنا اَوپرا لّگدا سی کِ جمات وِچلے دُوجے مُںڈے اُس نال دوستی کرنوں کترااُںدے سن۔

رُوپ لال ساڈی جمات وِچ سبھ توں پِچھلے ڈَےسک اُّتے بَےٹھدا سی ۔ ساِاد ِاه کهِنا ٹھیک هَے کِ "پِچھلے ڈَےسک اُّتے بِٹھايا گِآ سی۔” اُس دے وِدِاک وِکاس وِچ کِسے پرکار دی دِلچسپی نا هُںدِآں هوياں وی هر ادھِآپک آپنے پیریاڈ وِچ اُس کولوں ِاک دے پرسن جرُور پُّچھدا سی۔ پُّچھے گاے سو پرسناں وِّچوں وّدھ توں وّدھ دو پرسناں دے اُّتر رُوپ لال دِںدا سی۔ اُنھاں وِّچوں وی کدے کدے کوای اُّتر گلت هو جاںدا سی ۔ اٹھّنوےں پرسناں دے اُّتر وِچ اُه سِر جھُکاا کے کھلوتا رهِن توں سِوا کُجھ نهیں سی کر سکدا۔

اُس توں پِّچھوں ادھِآپک کِسے دُوجے وِدِآرتھی نُوں اُهو پرسن پُّچھدا سی جِس دے اُّتر وِچ رُوپ لال سِر جھُکاای کھلوتا رِها سی ۔ دُوجے وِدِآرتھی دُآرا ٹھیک اُّتر دِّتا جان اُّتے ادھِآپک کهِںدا سی, "چّل اَواے, لا اُس نالاِاک دے مُوںه اُّتے دو چپےڑاں۔" رُوپ لال دی کھّبی گّلھ اُّتے اُںگلاں دو نِسان اُّبھر آاُںدے سن۔

جمات دے سارے هُسِآر مُںڈے رُوپ لال نُوں چپےڑن دے چاا نال چاںبلے رهِںدے سن۔ ادھِآپک دُآرا کوای پرسن پُّچھِآ جان اُّتے جدوں لا-جواب رُوپ لال سِر جھُکاای کھلوتا هُںدا, اُدوں کمرے دی هوا وِچ اُّچے هو کے هِّل رهے هّتھ ادھِآپک نُوں کهِ رهے هُںدے سن, "ماسٹر جی, ِاس وےر مےری واری هے, جی۔"

پهِلے ڈَےسک اُّتے بَےٹھے راج پال دا هّتھ بهُتا اُّچا نهیں سی هُںدا پر هِّلدا سبھ توں وّدھ سی۔ راج پال ساڈی جمات دا منیٹر سی۔ جِنّا پڑھن نُوں هُسِآر سی اَونا هی کّد وِچ چھوٹا سی ۔ رُوپ لال نُوں چپےڑاں مارن لای راج نُوں ڈَےسک اُّتے کھلونا پَےںدا سی۔ چپےڑ مارن وِچ اُه ماهر سی۔ ادھِآپک سمجھدے سن کِ اُنھاں دی آگِآ دا پالن راج نالوں چںگےرا هور کوای نهیں کردا۔ ِاس لای سَو وِّچوں سّٹھ مَوکے اُسے نُوں دِّتے جاںدے سن۔ راج دِن وِچ رُوپ لال نُوں اّٹھ-دس چپےڑاں جرُور مار لَےںدا سی۔

گِآنی رام سِںگھ جی اتے ماسٹر سِو سِںگھ جی سِّدھواں والِآں دے دے پیریاڈ اجِهے هُںدے سن, جِنھاں وِچ رُوپ لال نُوں راج کولوں چپےڑاں نهیں سن کھانیآں پَےںدیآں۔ اُنھاں دے مجمُوناں وِچ اُه پاس وی هو جاںدا سی۔

اّدھی چھُّٹی وےلے مِّترهین اُداس رُوپ لال سارے مُںڈِآں دیآں اّکھاں توں اُهلے کِسے نُّکرے بَےٹھ کے, گھروں لِآںدی هوای سُّکی روٹی کھا لَےںدا سی۔

رَونکاں اتے کھُسیآں بھرے وِدِآرتھی جیون وِچ ِاکّل, اُداسی اتے سرمِںدگی دے بھار هےٹھ دّبے رُوپ لال وِچ اجِها کی سی, جِس دے کارن کرِسن دی آگِآ نال بھیسم نُوں مار مُکااُن دی کارے لّگے ارجُن نُوں وےکھ کے اُس دی ےاد آای ?

سکُول دی ِانسپَےکسن هونی سی۔ سارے وِدِآرتھی اُچےچے تَور اُّتے ساپھ سُتھرے کّپڑے پا کے آاے سن۔ سکُول دا چَوگِردا وی اُچےچے تَور اُّتے ساپھ کیتا گِآ سی۔ جدوں ِانسپَےکٹر ساڈی کلاس وِچ آيا اُدوں اُردُو دا پیریاڈ سی۔ اُردُو دے ادھِآپک ماسٹر تےجِںدر سِںگھ جی نے ِانسپَےکٹر اتے هَےڈماسٹر نُوں ساڈی کلاس وّل آاُںدے وےکھ کے اُردُو دی کِتاب 'مُرّکا ادب' کھولھن لای آکھِآ۔ سارے وِدِآرتھیآں نے کِتاباں کھولھ کے ڈَےسکاں اُّتے ٹِکا لایآں۔ سارِآں نُوں پتا سی کِ کِتاب کِهڑے سپھے اُّتوں کھولھنی هَے۔ هَےڈماسٹر اتے ِانسپَےکٹر دے اںدر آ جان اُّتے ماسٹر تےجِںدر سِںگھ جی کلاس دے پِچھواڑے, رُوپ لال دے لاگے جا کھلوتے۔ ِانسپَےکٹر نے سارِآں نُوں ساںجھا جِها سوال پُّچھِآ, "کی پڑھ رهے هو, برکھُردار ?"

راج نے پھُرتی نال کھڑے هو کے اُّتر دِّتا, "اُردُو, جی۔"

راج دے ساهمنے ڈَےسک اُّتے پای کِتاس چُّک کے کھولھدِآں ِانسپَےکٹر نے دُوجا سوال کیتا, "هّچھا بای, اُردُو دی کِتاب دا ناں کی هَے ?"

ِاس وےر سارے مُںڈِآں نے اُّچی آواج وِچ اُّتر دِّتا, "مُرّکا ادب ۔"

ساباس کهِ کے ِانسپَےکٹر تھوڑھا جِها مُسکرايا اتے تیجا سوال پُّچھِآ, "مُرّکا ادب دے ماانے جاندے هو ?"

کمرے وِچ کھاموسی پّسر گای۔ ِانسپَےکٹر نے راج نُوں سںبودھن کر کے آکھِآ, "کِاُں بای, تَےنُوں آپنی کِتاب دے ناں بارے کِاُں نهیں پتا ?" راج نے سِر جھُکاای کھلوتِآں اُّتر دِّتا, "ماسٹر جی نے دّسِآ نهیں جی ۔"

جدوں ِانسپَےکٹر راج نال گّل کر رِها سی, اُس سمےں رُوپ لال نے ڈردِآں ڈردِآں هّتھ اُّچا کر دِّتا۔ ِاس توں پهِلاں کِ ِانسپَےکٹر دی نجر رُوپ نال دے کھڑے هّتھ اُّتے پَےںدی, ماسٹر تےجِںدر سِںگھ جی نے اُس دے هّتھ نُوں جور لال دباا کے ڈَےسک نال لا دِّتا۔ اُنھاں نُوں ڈر سی کِ جے ِاس نُوں وےکھ کے ِانسپَےکٹر نے ِاس کولوں ماانے پُّچھ لاے تاں پتا نهیں ِاه نالاِاک کی اںٹ-سںٹ بک دےوے اتے اُنھاں لای اےتھے کھلوتے رهِنا مُسکل هو جاوے۔ پهِلاں هی راج دے ِاس اُّتر نے کِ 'ماسٹر جی نے دّسِآ نهیں اُنھاں دی ِاّجت نُوں مِّٹی وِچ مِلا دِّتا سی ۔ اُه من هی من راج دی مُورکھتا اُّتے بهُت ناراج سن۔ رُوپ لال نُوں ِاک هور مُورکھتا دی ِاجاجت دے کے اُه سکُول وِچ آپنا جلُوس نهیں سن کڈھوااُنا چاهُںدے۔

پرںتُو اُنھاں دا اںداجا گلت سی۔ رُوپ لال نُوں 'مُرّکا ادب' دے ماانے آاُںدے سن۔ اُس دِن توں دو دِن پهِلاں سکُولوں چھُّٹی کر کے اُه بّبےهالی,

هکیم ساںجھی رام جی کولوں آپنے پِتا دی دواای لَےن گِآ سی۔ هکیم ساںجھی رام جی آپنے پِںڈ دے سبھ توں بهُتے سںتُسٹ اتے سبھ توں وّدھ ستِکارےوگ وِاکتی سن۔ اُنھاں دے من دی سںتُسٹرا  مِّٹھی مُسکان دے رُوپ وِچ اُنھاں دے چِهرے اُّتے کھِّلری رهِںدی سی۔ اُه کِسے مریج نُوں وےکھ رهے هون جاں مِّتراں نال گّلاں کر رهے هون; وِهلے بَےٹھے گیتا, راماِان جاں دیوان-اے-گالِب پڑھ رهے هون جاں هُّکا پی رهے هون, اُنھاں دیآں  سُنهِری مُّچھاں وِّچوں کِر کِر پَےںدی مُسکراهٹ سارے واتاورن نُوں پرسنّتا دی پرےرنا دِںدی رهِںدی سی۔ جدوں رُوپ لال اُنھاں دی دُکان ساهمنے پُّجا, اُدوں اُه ِاکّلے اّکھاں میٹی بَےٹھے آپنے هُّکے نال هم-کلام سن۔ اُه جدوں وی چُّکے دے کنّ وِچ کُجھ کهِںدے, اُه گُڑ گُڑاا کے هّس پَےںدا۔ کھِڑ کھِڑاا کے هّسنا اُس لای سںبھو جُ نهیں سی۔

کُجھ چِر کھڑا رهِ کے رُوپ لال نے آکھِآ, "بابا جی, نمّسرے۔” "آ بای رُوپ لال, کِوےں آيا اےں ? اںدر لںگھ آ۔"

"بھاپے دی دواای لَےن آيا, جی," جُّتی لاه کے اںدر وڑدِآں رُوپ لال نے اُّتر دِّتا۔

"کی هال اے گںگا رام دا ? بستا اےتھے رّکھ دے۔ سِّدھا سکُولوں آيا تُوں۔ اَوه سُراهی وِّچوں ٹھںڈھا پانی پی لَے۔"

"اّگے نالوں ٹھیک آ بابا جی," سُراهی وِّچوں پانی پااُںدِآں رُوپ لال نے آپنے پِتا دا هال دّسِآ۔

جدوں رُوپ لال سُراهی وِّچوں پانی پا رِها سی, اُدوں ساںجھی رام جی نے اُس دے بستے وِّچوں اُردُو کِتاب کّڈھدِآں آکھِآ, "لِآ کھاں جرا وےکھیاے اّج کّل کِهڑیآ کِتاباں پڑھاایآں جاںدیآں نے ۔ ساڈے وےلے گُلِستاں بوستاں پڑھاای جاںدی سی۔ واه کےها سُهنا ناں هَے, مُرّکا ادب۔ تَےنُوں پتا, رُوپ لال, مُرّکا کِس نُوں آکھدے هن ? تسویراں رّکھن والی کِتاب نُوں مُرّکا کهِںدے هن۔ اںگرےجی وِچ اُس نُوں اَےلبم آکھِآ جاںدا۔ تَےنُوں کِوےں پتا لّگ سکدا گںگا رام نے کدے تسویر کھِچاای هووے, تاں نا ۔"

اُه کِتاب پھولدے هواے گّلاں کردے گاے, "واه ِاس کِتاب وِچلے مجمُون اتے کهانیآں واکای ادب دیآں تسویراں هن۔ تَےنُوں ادب دا پتا اے, رُوپ لال ? اُه ادب هور اے جِهڑا تُوں آپنے پِتا دا اتے آپنے اُستاداں دا کرنا  اےں۔ ِاس ادب دے ماانے هن-ِالم, وِدِآ۔ ِاه کِتاب واکای ِالم دیآں تسویراں دی اَےلبم هَے; ادب دی اَےلبم۔" کِتاب رّکھ کے اُنھاں نے پُڑیآں بنّھ دِّتیآں۔ رُوپ لال دواای لَےن گِآ 'مُرّکا ادب' دے ماانِآں دا ڈُوںگا وی لَے آيا۔

ِانسپَےکسن هو گای۔ اگلے دِن ماسٹر تےجِںدر سِںگھ جی, اُردُو دی گھںٹی, گُّسے نال بھرے پیتے ساڈی جمات دے کمرے وِچ داکھل هواے۔ اُنھاں نے آاُںدِآں هی آکھِآ, "جِس نُوں مُرّکا ادب دے ماانے نهیں آاُںدے, اُه بَےںچ اُّتے کھڑا هو جاوے ۔" ساری جمات بَےںچاں اُّتے کھڑی هو گای; رُوپ لال وی

کھڑا هو گِآ۔ چھےتی هی اُس نُوں چےتا آ گِآ کِ مَےنُوں مُرّکا ادب دے ماانے آاُںدے هن۔ اُه مُڑ بَےٹھ گِآ۔ ماسٹر جی نے گّج کے آکھِآ, "تَےنُوں بَےٹھن لای کِس نے آکھِآ هَے ?"

"مَےنُوں مَےانے آاُںدے هن, ماسٹر جی۔"

"تَےنُوں آاُںدے هن ? دّس دے باکیآں نُوں وی۔"

"مُرّکا تسویراں رّکھن والی اَےلبم نُوں کهِںدے هن۔"

"اتے ادب ?"

"ِاس کِتاب وِچلے مجمُون تے کهانیآں۔"

ماسٹر جی ٹھِٹھںبر گاے۔ اُنھاں نُوں ےکین نهیں سی هو رِها کِ ِاه رُوپ لال هی بول رِها سی۔ آپنے آپ نُوں سںبھال کے اُه راج کول آاے اتے پُّچھِآ, "تَےنُوں کِاُں نهیں آاُںدے مُرّکا ادب دے ماانے ?"

"تُساں دّسے نهیں, ماسٹر جی۔"

"رُوپ لال نُوں کِنّ دّسو هن ?" ماسٹر جی گُّسے نال کںب رهے سن۔

“پتا نهیں ماسٹر جی۔".

"هُنے لّگ جاںدا پتا۔ چّل اَواے رُوپ لال, پهِلاں راج دے مُوںه 'تے اّٹھ چپوڑاں لا; اُس توں پِّچھوں سارِآں نُوں چار چار چپےڑاں مار۔ ساری کلاس کھڑی رهےگی, جِس جِس نُوں چپےڑاں وّجدیآں جانگیآں, اُه بَےٹھدا جاوےگا۔ هو جا سُرُو۔"

اسیں سارے نیویں پاای سوچ رهے ساں کِ اّج کھَےر نهیں۔ رُوپ لال اگلیآں پِچھلیآں ساریآں کسراں کّڈھےگا۔ باری سالی رُڑی دی سُنی گای سی۔ پر رُوپ لال آپنی تھاں توں نا هِّلِآ۔ ماسٹر جی نے اُّچی آواج وِچ آکھِآ, "سُنِآ نهیں تَےنُوں: چّل آ اےدھر۔”

رُوپ لال ماسٹر جی دے کول آ کھلوتا۔

"راج دے اّٹھ چپےڑاں لا۔"

رُوپ لال کھلوتا رِها۔

"مَےں کهِ رها هُوں آٹھ چپت لگااَو ِاسے۔"

رُوپ لال نے جِوےں سُنِآ هی نا هووے۔

"لگاتے هو ےا دُوسرا تریکا کرُوں ?"

رُوپ لال چُّپ سی۔

"ٹھیک هَے۔ چّل اَواے راج تُوں ِاس دے دو چپےڑاں لا۔"

چاایں چاایں رُوپ لال نُوں چپےڑاں مارن والا راج سوچیں پَے گِآ۔ ماسٹر جی دی کڑکویں آواج اُس دے کنّی پای, "لگاتے هو ےا نهیں ?"

راج نے اّگے ودھ کے دو پولیآں پولیآں چپےڑاں رُوپ لال دی گّلھ نُوں چھُها دِّتیآں۔ ماسٹر جی دے گُّسے دی هّد نا رهی۔ اُنھاں آکھِآ, "ِاه چپےڑاں هن ? اُرے آ, مَےں تَےنُوں دّساں چپےڑ کِوےں ماریدی هَے۔" ماسٹر جی دا واک مُّکن دے نال هی سےر پّکے هّتھ دا کرارا تھّپڑ راج دی گّلھ اُّتے جا

وّجا۔ پهِلاں تاں راج دیآں اّکھاں اّگے هنےرا جِها  هو گِآ۔ پِّچھوں اُنھاں وِّچوں پرل پرل اّتھرُو وهِ تُرے۔ ماسٹر جی نے آکھِآ, "هُن لّگ گِآ نا پتا; چّل اےداں مار چپےڑاں دو۔"     

راج وِچ هور چپےڑاں سهِن دی هِںمت نهیں سی ۔ اُس نے رُوپ لال نُوں دو کراریآں چپےڑاں مارن وِچ هی بھلا سمجھِآ۔

ماسٹر جی دی تسّلی هو گای۔ اُنھاں نے رُوپ لال نُوں آکھِآ, "ِاه هن چپےڑاں۔ هُن اےسے ترھاں دیآں اّٹھ چپےڑاں ِاس دے مُوںه اُّتے لا۔"

رُوپ لال اهِّل سی۔

"چّل اَواے راج, لا اُهو جِهیآں دو هور۔" آگِآ دا پالن هويا۔ دو چپےڑاں لّگ گایآں۔ ماسٹر جی نے رُوپ لال نُوں بِسارے نال کِها, "چلو, اب کُماری باری هَے۔"

رُوپ لال جِاُں دا تِاُں کھلوتا رِها۔ ماسٹر جی نے راج نُوں دپھتر وِّچوں بَےںت لِآاُن لای آکھِآ۔ اُه لَے آيا۔ رُوپ لال نے اُنھاں دے هُکم توں پهِلاں هی هّتھ اّگے کر دِّتے۔ جدوں هّتھاں دی پیڑ برداست توں باهر هو گای, اُس نے هّتھ پِّچھے کر لاے۔ ماسٹر جی دا بَےںت اُس دیآں باهاں, لّتاں اتے پِّٹھ اُّتے پَےن لّگ پِآ۔ اُه ادھِآپک سن۔ ِاک ادھِآپک دی آگِآ دا پالن نا کیتا جاوے, ِاه اُنھاں نُوں پروان نهیں سی۔ ِاک نالاِاک دی بگاوت اُه کِوےں برداست کردے ?

رُوپ لال چُّپ چاپ مار کھا رِها سی ۔ هُن اُس نُوں لّگن والیآں سّٹاں دی پیڑ جمات دے باکی مُںڈِآں نُوں هون لّگ پای۔ اُه چیساں وّٹن لّگ پاے۔ کُجھ ِاک دیآں اّکھاں وِّچوں هںجھُو وی وهِ تُرے۔ هُںدِآں هُںدِآں ساری جمات دھاهاں مار مار رون لّگ پای, اےنی اُّچی اُّچی کِ نال دی جمات وِّچوں ماسٹر سِو سِںگھ جی گھبرااے هواے باهر آاے۔ ساڈے کمرے وِچ آ کے اُنھاں نے ماسٹر تےجِںدر سِںگھ جی کولوں بَےںت کھوه لِآ۔ اُنھاں نُوں کمريوں باهر دپھتر وّل لَے گاے اتے اںدر جا بِٹھايا۔ آپ مُڑ کے ساڈے کمرے وِچ آ کے ساری گّل پُّچھی۔ راج نے ساری کهانی سُنا دِّتی۔ سُن کے ماسٹر سِو سِںگھ جی نے رُوپ لال نُوں کِها, "پُّتر, اےنی جِّد نهیں کریدی ۔ اُه تےرے اُستاد هن۔ اُنھاں دا هُکم منّنا تےرا پھرج هَے۔" اُنھاں دیآں اّکھاں وِچ دو هںجھُو اٹکے هواے سن۔

رُوپ لال دیآں ڈاڈاں نِکل گایآں۔ ماسٹر سِو سِںگھ جی دے موڈھے اُّتے سِر رّکھ کے اُه رّج کے رويا۔ من هَولا کر لَےن پِّچھوں اُس نے آکھِآ, "مےرے کولوں ِاهو جِها هُکم نهیں منِّآ جاںدا, ماسٹر جی۔ مَےں کدے کِسے نُوں نهیں مارِآ۔ راج نُوں مَےں کِّداں ماراں ? ِاهنُوں کدے مار نهیں پای۔ اّج مےری وجھا نال ِاس نُوں ۔" اُه پھےر کِّس پِآ۔

کُرُوکسےتر وِچ بھگوان کرِسن دی آگِآ دا پالن کردے هواے ارجُن نُوں وےکھ کے مَےنُوں آپنا جماتی رُوپ لال چےتے آ گِآ۔

دےبو

آپنے پِتا, ٹھاکُر سِںگھ, واںگ رتن سِںگھ وی آپنے ماپِآں دی ِاکو ِاک اَولاد سی اتے سی وی ترس ترس کے, سُّکھنا سُّکھ سُّکھ کے, اُڈیکاں کر کر کے لّبھی هوای اَولاد۔ جِس دِن اُس دا جنم هويا سی, اُس دے پِتا دی اُمر پَےںتی سال سی تے ماتا دی توتی۔ اُنھاں دے وِآه نُوں اُدوں ستاراں سال هو چُّکے سن, جدوں اںمرِتسر دے مُهّلے کِّتِآں وِچ, دساں مرلِآں دے کھُّلھے وِهڑے والے گھر وِچ رّبی رهِمت دا رُوپ دھار کے ِاس وڈمُّلی رَونک نے پروےس کیتا۔ رَونک لای ترسو هواے ٹھاکُر سِںگھ نے نَوویں جماتے پڑھدے رتن سِںگھ دا وِآه کر دِّتا۔ جدوں اُه نَوویں وِچوں وےلھ هويا تاں اُس نُوں اُس دے مامے کول کھراد دے کںم اُّتے لا کے آپ بابے سهید کولوں پوتی-پوتے دی دات مںگن لّگ پِآ۔

چھےتی هی اُس دی سُنی گای۔ وِآه توں دُوجے ورھے اُس دی نُوںه نے دھی نُوں جنم دِّتا تاں اُس نے بابے سهید پںج رُپِآں دا پرساد چڑھايا ۔ چاایں چاایں ٹھاکُر سِںگھ نے آپنی پتنی دھرم کَور نُوں پُّچھِآ, “کی ناں رّکھنا ای پوتی دا ?" اُس نے هّس کے آکھِآ, "ِاه کوای پُّچھن آلی گّل آ۔ بابے سهید جاواںگے, مهاراج دا واک لواںگے, آپے بابا رّکھ داُو نا ۔" واک دا پهِلا اّکھر 'گ' سی, پوتی دا ناں گُردےو کَور رّکھِآ گِآ, گھر وِچ اُس نُوں دےکھو آکھِآ جان لّگ پِآ۔ تِنّ کُ سال پِّچھوں دےکھو دے ویر گُردےو سِںگھ دا جنم هويا, اُس نُوں دےب آکھن لّگ پاے ۔ ٹھاکُر سِںگھ اتے دھرم کَور دا گھر رَونکاں نال بھر گِآ۔ اُه بهُت کھُس سن۔

رتن سِںگھ پڑھن وِچ بھاوےں کمجور سی, پر هّتھاں دا بهُت سُّچا سابت هويا۔ کُجھ سالاں وِچ هی اُس نے کای پرکار دیآں مسیناں چلااُنیآں سِّکھ لایآں اتے چںگے کاریگراں وِچ گِنِآ جان لّگ پِآ۔ اُس دی گھروالی نِرںجن کَور, سوےر دے ناں والی, آگِآکار اتے ٹھںڈھے سُبھاا والی اَورت سی۔ ٹھاکُر سِںگھ دے گھر وِچ سُکھ-ساںتی دا نِواس سی۔

دےبُو دی پهِلی ورھے-گںڈھ اُّتے اُس دا ماما کرتار سِںگھ نےروبی توں اُچےچا آيا۔ اُس نے رتن سِںگھ دا کںمکار وےکھ کے اُس نُوں نَےروبی لَے جان دا من بنا لِآ اتے نَےروبی جا کے مهینے دے وِچ وِچ رتن سِںگھ نُوں پرمِٹ بھِجوا دِّتا۔ دے پِآرے بّچے, آگِآکار پتنی اتے رّب ورگے ماپے چھّڈ

کے جان نُوں رتن سِںگھ دا دِل نهیں سی منّدا۔ اُه کهِںدا سی, "بھاپا جی۔ کی لَےنا پردےس جا کے۔ گُرُو دی کِرپا نال دو وےلے دی روٹی مِل رهی هَے۔ تُهاڈے کول کِنّے کُ پُّت نے پردےسیں گھّلن لای ?"

ٹھاکُر سِںگھ دا اُّتر سی, "نا بای رتن سِںهاں, اےداں نا آکھ۔ مَےں بڑی بے-رَونکی وےکھی هوای آ۔ اّج مےرے چار رتن سِںگھ نے۔ جے تُوں اپھریکا چلا جاوےںگا تاں وی تِنّ مےرے کول نے۔ تُوں ساڈی چِںتا نا کر۔ آپنی ترّکی بارے سوچ۔ پاںدھا نا پُّچھ, بّس جان دی گّل کر۔"

جدوں پںجی سالی رتن سِںگھ آپنے پرِوار نُوں نال لَے جان لای بھارت آيا تاں ٹھاکُر سِںگھ اتے دھرم کَور نُوں آپنا سںسار سُںنجا هُںدا جاپن لّگا۔ نَےروبی بَےٹھِآں آپنے پرِوار نُوں اُتھے لِآاُن دا کھِآل رتن سِںگھ نُوں وی کدے اَوپرا نهیں سی لّگا, پر هُن آپنے گھر آ کے ماتا-پِتا نال گّل کیتی تاں اُس نُوں پرِستھِتی دی گںبھیرتا دا گِآن هويا۔ ماتا-پِتا دی ڈھلدی اُمر دا کھِآل کر کے اُنھاں نُوں ِاکّلے چھّڈن بارے سوچنا اُس لای اَوکھا سی۔ اُس دے نال جان نُوں اُه تِآر نهیں سن۔ ِاس اُمرے آپنا دےس, آپنا سهِر, آپنا گھر, آپنے سکے-سںبںدھی اتے آپنے هم-اُمر همجولی چھّڈ کے اُه کاهدے واستے جان۔ اُه چُّپ هو گاے۔ اّج توں پںجھی-تیه سال پهِلاں والی بے-رَونکی اُنھاں دی چےتنا وِچ اُّبھر آای۔ اُه آپنی تکدیر نال سمجھَوتا کرن دی تِآری کرن لّگ پاے۔

ماتا-پِتا نُوں اُداس وےکھ کے رتن سِںگھ وی اُداس هو گِآ۔ اُنھاں نال کِسے پرکار دی سلاه کرن دی هِںمت اُس کول نهیں سی۔ ِاک دِن مَوکا پا کے اُس نے آپنی پتنی نِرںجن کَور نال سلاه کرنی چاهی۔ اُس دا پهِلا واک ِاه سی, "وےکھو جی۔ ِاک واراں سُن لوو, بھاوےں دس واراں, مَےں بھاپا جی اتے بے-جی نُوں ِاکّلے چھّڈ کے نهیں جانا۔ اُه ساڈے ساهیں جِاُںدے نے۔ ساڈے بِناں۔" اتے ِاس توں اّگے اُه بول نا سکی۔ اُس دیآں اّکھاں وِچوں ڈِّگے کوسے پانی دے دو کترِآں نے اُس دا واک پُورا کر دِّتا۔

اُسے دِن رتن سِںگھ نے آپنے پِتا نُوں آپنا پھَےسلا سُنا دِّتا کِ اُه واپس اپھریکا نهیں جاوےگا۔ ٹھاکُر سِںگھ نُوں ِاه گّل وی چںگی نا لّگی۔ رتن سِںگھ نُوں اپھریکا وِچ رےلوے وِچ نَوکری مِلی هوای سی۔ اُس دیآں لِکھیآں چِّٹھیآں, اُس دُآرا گھر گھّلو جان والے پَےسِآں اتے هُن دےس آاُن لّگِآں اُس دے نال لِآںدے سامان توں پتا لّگدا سی کِ اُس دی هالت اُتھے چںگی هَے۔ ٹھاکُر سِںگھ آپنے ِاکلوتے پُّتر دی کھُسی اتے کھُسهالی وِچ رُکاوٹ بن کے بهِن نُوں تِآر نهیں سی ۔ پرںتُو اُس نُوں کوای راه وی نجر نهیں سی آ رِها۔

دےکھو اتے دےبُو آپنے ماتا-پِتا اتے دادا-دادی دی اُداسی توں اُکے انجان سن۔ اُنھاں نُوں پتا لّگ گِآ سی کِ ساڈا بھاپا سانُوں اپھریکا لَے جان لای آيا هَے۔ اُنھاں دے چاا دا کوای مےچ-بنّا نهیں سی۔ اُمروں

چھوٹا هون کر کے دےبُو نُوں پتا نهیں سی, پر دےکھو جاندی سی کِ وّڈے سمُںدری جهاج وِچ بَےٹھ کے اپھریکا جاایدا هَے, کای دِن لّگ جاںدے هن۔ اےنے دِن جهاج وِچ هی رهِنا پَےںدا هَے۔ گلی-گُآںڈھ دے بّچے اُس دیآں ِاه گّلاں سُن کے هَےران هُںدے سن اتے دوهاں بھَےناں بھراواں نُوں آپنے نالوں وڈبھاگو سمجھدے سن۔ اُنھاں دیآں نجراں وِچ بال-سردھا بھاو وےکھ کے دےبو آنںداکاس وِچ اُڈدی انُبھو کردی سی۔

اُسدے ماتا-پِتا اتے دادا-دادی کِس دُچِّتی وِچ سن, ِاه دےبو نُوں نهیں سی پتا۔ دےبے دی دادی دھرم کَور نے آپنی پرِوارک سمّسِآ دا ِاک هّل سوچ تاں لِآ, پر کهِن اُه جھکدی سی۔ ِاک رات هَوسلا کر کے اُس نے آکھ هی دِّتا, "دےبو دے باپُو, جے ِاه دےکھو نُوں ساڈے کول چھّڈ جان تاں گّل بن سکدی آ۔ تُسیں رتن سِّدھُو نُوں آکھ وےکھو۔" اگلے دِن سوےرے ٹھاکُر سِںگھ نے آپنے پُّتر نُوں کِها, "لَے بای رتن سِںهاں۔ تےری ماں نے راه دّسِآ۔ اُهدی سلاه مَےنُوں چںگی لّگی آ۔ پُّترا, مُساپھریآں ساڈے مّتھے لِکھیآں هوایآں نے۔ جے جِںدگی وِچ کُجھ بننا هَے تاں کوای اَوکھ-سوکھ وی جھلنی پَےںدی آ۔ تُسیں دِل وّڈا کر کے دےبو نُوں ساڈے کول چھّڈ جااَو۔ اسیں اُهدے وِچوں تُهانُوں وےکھدے رهاںگے۔ هُن ساڈی پھِکر چھّڈ کے تُسیں جان دی تِآری کرو۔"

تِآری هون لّگ پای۔ رتن سِںگھ اتے نِرںجن کَور نُوں آپنی لوڑ دے سامان وِچ هاُکے, هںجھُو اتے اُداسیآں بنّھدے وےکھ کے ٹھاکُر سِںگھ اتے دھرم کَور نُوں هَول پَےںدے سن۔ دےبو اتے دےبُو آپنے کپڑے اتے کِتاباں ِاک سُوٹکےس وِچ رّکھنا چاهُںدے سن۔ رتن سِںگھ نے دےبو نُوں کِها, "بےٹا, تُوں آپنے کپڑے وّکھرے بکسے وِچ رّکھ۔ دےبُو دا سامان اسیں آپنے نال رّکھ لَےںدے هاں۔ تُوں وّڈی هَےں, ِاس لای تَےنُوں آپنا وّکھرا سُوٹکےس لَےنا چاهیدا۔" آپنے وڈّپن دی گّل سُن کے دےکھو تھوڑھا جِها کھُس هوای اتے بهُت سارا سرماای۔ رتن سِںگھ نُوں پتا سی کِ اُه بّچی دی ماسُومیات نُوں دھوکھا دے رِها سی ۔ سرم نال اُس دا سِر جھُک گِآ اتے دو وّڈے وّڈے اّتھرُو اُس دیآں اّکھاں وِچوں ڈِّگ پاے۔ اُس نے دےبو ولوں مُوںه پھےر کے آپنے هںجھُو لُکااُن دی ناکام کوسِس کیتی۔ دےکھو هَےران سی کِ اُس دے وّڈی هو جان کارن اُس دا بھاپا بّچا کِاُں بن گِآ سی۔ هووےگا کوای کارن جِس بارے بهُتا سوچن لای اُس کول وےهل نهیں سی۔

نا هی دےکھو نُوں بهُتا سوچنا پِآ۔ اںمرِتسر دے رےلوے سٹےسن اُّتے پُّج کے سارے چھےت کھُّلھ گاے, جدوں نِرںجن کَور نے اُس نُوں دّسِآ کِ اُه اُنھاں نال نهیں سی جا رهی۔ "دےبو, جے تُوں چلی جاوےںگی تاں تےرے باپُو جی اتے ماں جی ِاکّلے رهِ جانگے۔ اُه کهِںدے هن تُوں اُنھاں کول رهِ۔" اواک دےبو نے هَولی هَولی دادے, دادی, پِتا, بھرا اتے ماں وّل وےکھِآ۔ سارِآں دے چِهرِآں اُّتے ِاکو اٹّل پھَےسلا اُّکرِآ هويا سی۔ اُس نے جان لِآ کِ اُس

دی کوای جِد, اُس دا کوای ترلا اُس دے پرِوار دی ادالت دے کٹھور پھَےسلے نُوں بدل نهیں سکدا۔ اُس دا سُوٹکےس اُس دے هّتھوں ڈِّگ پِآ۔ اُه آپنی ماں نال جا چںبڑی اتے اُنا چِر روںدی رهی, جِنّا چِر اُس دے اّتھرُو مُّک نا گاے۔ ماں نال لّگی نے سِر چُّک کے رتن سِںگھ وّل وےکھِآ۔ رتن سِںگھ پهِلاں هی اُس وّل وےکھ رِها سی۔ دھی دی تّکنی وِچ کوای گِلا نهیں سی, بس ِاک بے-ارتھی جهی بے-بسی, ِاک بھولا جِها پر سمپُورن سمرپن اتے ِاک اواک جهی الوِدا سی, اُس دے نےتراں وِچ۔ جِنھاں پراپتیآں دے موه نے رتن سِںگھ دے پرِوار کولوں دےبو نال وِچھوڑے دا پھَےسلا کروايا سی اُه دےبے دے تِآگ ساهمنے تُّچھ دِس رهیآں سن۔ دےکھو دے تِآگ نالوں جو کُجھ وڈےرا سی تاں رتن سِںگھ دے من وِچ اُپج رهی اپرادھ بھاونا۔ اُه دےبو دا دوسی سی, اُسدا سِر جھُک گِآ۔

پھرںٹیار مےل دےبو دے ماتا-پِتا اتے ویر نُوں بںبای وّل لَے تُری۔ پِتا دا پِآر اُس کولوں پهِلاں هی کھُّس چُّکا سی ۔ اّج اُه ماں-مهِّٹر وی هو گای۔ آپنا سُوٹکےس چُّکی اُه آپنے دادے دادی نال کِّتِآں وِچ آپنے پِتا پُرکھی گھر وِچ آ گای اتے آپنے جیون وِچلی بے-رَونکی نُوں آپنا مُکّدر منّدی هوای آپنے دادا-دادی دے جیون وِچ رَونکاں بیجن لّگ پای۔

اپھریکا وِچ رهِںدِآں رتن سِںگھ دے گھر دو پُّتر هور جنمے۔ اُس دی مِهنت اتے کاریگری سدکا رےلوے وِچوں ترّکی وی مِلدی گای۔ رهِن لای ودھیآ مکان وی رےلوے ولوں مِل گِآ۔ آپنے وّڈے پُّتر گُردےو نُوں سینیار  کَےںبرِج کروا کے اُس نے ولاِات بھےج دِّتا۔ ولاِات وِچ اُس نے ِاںجینیارِںگ کر لای۔ اُتھے هی چںگی نَوکری وی مِل گای اتے رتن سِںگھ دے ِاک مِّتر نے آپنی لڑکی دا رِستا وی کر دِّتا۔ وّڈے پُّتر دا ولاِات وِچ سَےٹل هو جانا رتن سِںگھ دی ِاک هور پراپتی سی۔ گُردےو سِںگھ دی سهاِاتا نال اُس دے چھوٹے دو پُّتر وی واری واری ولَےت پُّج گاے اتے تالیم پُوری کر لَےن پِّچھوں وّڈے بھرا دے اسر رسُوکھ نال اُتھے هی سَےٹل هو گاے۔ ِاس سارے سمےں وِچ رتن سِںگھ آپنی دےبو ولوں اوےسلا نهیں سی هويا۔ اُه هر دُوجے سال دےس جاںدا سی اتے آپنی دھی لای ونّ-سُونّے کّپڑے, جےور اتے هور کای پرکار دیآ سُگاتاں لَے جاںدا سی ۔ نِرںجن کَور نے پِّچھے نَےروبی وِچ آپنے پُّتاں دا کھِآل رّکھنا هُںدا سی, ِاس لای اُه کےول ِاک وےر هی دےکھو نُوں مِلن جا سکی سی ۔ هر وےر پِتا ولوں داتاں پراپت کر کے دےبو دھنّ دھنّ هو جاںدی سی۔ پِتا سمجھدا سی کِ دھی نُوں کُجھ دے کے, اُس دے تِآگ دا مُّل تار کے, اُه دےبو دے اهِساناں دے رِن توں مُکت هون وِچ سپھل هو رِها هَے, پر هر وےر اُس دے بِردھ ماتا-پِتا جدوں دےبو دُآرا کیتی جان والی سےوا-سںبھال دے سوهلے گااُںدے تاں رتن سِںگھ نُوں آپنے سِر چڑھے کرجے دا بھار ودھ گِآ پرتیت هُںدا۔ اُس دے ماتا-پِتا دا دےکھو دے سںبںدھ وِچ اُچارِآ هويا هر واک اتے اُس پرتی اپنايا هويا هر

وِوهار رتن سِںگھ نُوں ِاه ےکین کروااُںدا سی کِ اُس دے ماتا-پِتا اُس نُوں نهیں سگوں دےبو نُوں آپنا پُّتر, آپنا سبھ کُجھ سمجھدے سن۔ اُنھاں دا روم روم دےبو نُوں اسیساں دِںدا سی ۔ دےتھے اُنھاں دے بُڈھاپے دی ڈںگوری سی, دوبے اُنھاں لای سرون سی۔ دےبے دی هاجری وِچ آپنے ماپِآں ساهمنے کھلوتا رتن سِںگھ آپنے آپ نُوں نِّکا جِها دسرتھ سمجھن لّگ پَےںدا۔

دےکھو هر سال بھراواں نُوں رّکھڑیآں گھلدی اتے هر سال رتن سِںگھ آپنے پُّتراں ولوں ڈھےر سارے پَےسے رّکھڑی دی بنّھواای وجوں بھےج دِںدا۔ دےسوں اُنھاں پَےسِآں وِچوں کھرچا کر کے بھراواں لای سُگاتاں کھریددی, سوَےٹراں اُندی, چادراں-سرھانے کّڈھدی, دِگجام اتے لال ِاملی دے گرم کپڑے سُوٹاں لای کھریددی رهِںدی اتے مِلن آاے پِتا هّتھ نَےروبی بھےج دِںدی۔

جدوں رتن سِںگھ دے تِنّے پُّتر ولَےت وِچ وّس گاے تاں پتی-پتنی اَوسے ِاکّل دے سِکار هو گاے, جِس توں آپنے ماتا-پِتا نُوں بچااُن لای اُه دےبو دان کر آاے سن۔ سںسارک جھمےلِآں توں تھوڑھی جِهی وِهل مِلی تاں رتن سِںگھ نُوں ےاد آيا کِ اُه آپنا ِاک بهُت جرُوری پھرج نِبھااُن وِچ کوتاهی کر گِآ سی۔ اُه پُّتراں نُوں پڑااُن, ولَےت بھےجن اتے وِآهُن دے کںماں وِچ رُّجھا هون کر کے ِاه بھُّل گِآ سی کِ اُس دی دھی دےبے, بھراواں نالوں وّڈی هَے اتے اجے تک کُآری بَےٹھی هَے۔ اُس نے آپنی ِاه چِںتا, چِّٹھی راهیں, آپنے پِتا نال ساںجھی کیتی۔ پِتا نے اُّتر وِچ لِکھِآ, "ِاک رِستا ساڈی نجر وِچ هَے۔ بھلے لوکاں دا پرِوار هَے۔ ساڈے لاگے هی کِّتِآں وِچ گھر هَے۔ ِاه رِستا هو جان نال دےبے ساڈے لاگے رهِ سکےگی۔"

رِستا هو گِآ, وِآه دی تاریم وی پّکی کر لای گای۔ رتن سِںگھ نے پُّتراں نُوں وِآه اُّتے پُّجن لای لِکھِآ۔ تِنّاں ولوں دُوری, رُجھےوےں اتے کھرچے نُوں مُکھ رّکھدِآں هوياں بھَےن دے وِآه وِچ نا آ سکن دی سِآنی مجبُوری اتے مجبُور سِآنپ توں کںم لَےن دا پھَےسلا لَے لِآ گِآ۔ پُّتراں ولوں کِسے سهاِاتا دا هُںگارا نا مِلن اُّتے اُس نے نَےروبی والا نِّکا جِها گھر وےچ کے کُڑی دے وِآه جوگا پَےسا پّلے بنّھ لِآ اتے دےس پُّج گِآ۔ وِآه تاں واهوا سُهنا هو گِآ, پر تِنّاں بھراواں دی ِاکو ِاک بھَےن دی ڈولی بھراواں دے موڈھِآں نُوں ترسدی رهی۔ اُس نے بھراواں دیآں گھوڑیآں وی نهیں سی گاویآں اتے واگاں وی نهیں سن گُںدیآں۔ وِداِاگی سمےں ماں دے گل لّگ کے روںدِآں, اُهنُوں ِاه سبھ کُجھ ےاد آيا۔ اُس دا جی کیتا کِ ماں نُوں پُّچھے, "تُوں مےرے وںڈے دی ممتا مَےنُوں کِاُں نا دِّتی ?" جھّٹ هی اُس نُوں چےتا آ گِآ کِ "مےری ماں کول مےرے پرسن دا کوای اُّتر نهیں۔ ماں نُوں نِرُّتر کر کے مَےں کی لَےنا هَے۔"

رتن سِںگھ نے اپھریکا وِچوں آپنا ڈےرا-ڈںڈا پُّٹ لِآ سی۔ آپنے پُّتراں کول ولَےت جان توں پهِلاں کُّجھ چِر آپنی دھی اتے آپنے ماپِآں

کول رهِنا چاهُںدا سی ۔ ٹھاکُر سِںگھ اتے دھرم کَور بهُت بِردھ اتے کمجور هو گاے سن۔ ِاک سال دے اںدر اںدر چار مهینِآں دی وِّتھ نال دووےں آپنی جیون ےاترا سماپت کر گاے۔ دوهاں نے دےکھو دی گود وِچ سِر رّکھ کے, رتن سِںگھ اتے دھرم کَور دیآں اّکھاں وِچ ممتا, سردھا اتے کرُنا دی سِلھ وےکھدِآں آکھری ساه لاے۔

دےکھو نُوں چںگا ور اتے سُهنا گھر مِلِآ سی۔ دےبے ِاس دی هّکدار هُںدِآں هوياں وی سُکرگُجار سی۔ اُس وِچ هّک دی چےتنا هَے هی نهیں سی۔ سال کھںڈ پِّچھوں اُس دے گھر پُّتر جنمِآ۔ رتن سِںگھ نے آپنے پُّتراں نُوں ِاه کھُسکھبری سُناای۔ اُنھاں ولوں آاے ودھاای دے پّتر اُس نے بَےٹھک دی اںگیٹھی اُّتے سجاا کے رّکھی رکھے پُورا سال بھر۔

دےکھو آپنے پروار وِچ رُّجھ گای۔ اُس کول آپنے ماتا-پِتا لای بهُتا سماں نهیں سی هُںدا۔ اُه چاهُںدی سی کِ اُهدے ماتا-پِتا دی اُوےں هی سےوا هُںدی رهے, جِوےں اُس دے دادے دادی دی هُںدی رهی سی۔ پرںتُو, اُه مجبُور سی۔ اُس دے سّس-سهُرا وی بِردھ سن۔ اُنھاں نُوں وی دےس دی اُنی هی لوڑ سی, جِنّی ماتا-پِتا نُوں۔ مانسِک تَور اُّتے دےکھو دو هِّسِآں وِچ وںڈی گای۔ جے اُه ِاک کراماتی دےوی هُںدی تاں جرُور هی دو رُوپ دھار کے سهُرے گھر دے سارے پھرج نِبھااُںدی هوای ماتا-پِتا دا پُورا پُورا دھِآن رّکھدی۔

کھَےر, رتن سِںگھ اےنا مجبُور وی نهیں سی۔ اُس دے تِنّ پُّت وِلاِات وِچ وّسدے سن۔ اُه آپنی دھی اُّتے کِسے پرکار دا بوجھ کِاُں بنے۔ جِس دھی دی سهاِاتا نال اُه آپنے پُّتراں نُوں ِاس ےوگ بنا سکن وِچ سپھل هويا سی, اُس دھی لای کِسے پرکار دی مانسِک چِںتا دا کارن بنن دی تھاں اُس دے گھر-سںسار وِچ سُکھ سیتلتا دے سںچار دا سادھن بننا هی, اُس نُوں سوبھا دِںدا سی۔ نِرںجن کَور نال ساری سلاه کر کے اُس نے آپنا پِتا-پُرکھی گھر دےکھو دے ناں کر دےن دا ِارادا کر لِآ۔ دےبو نے سُنِآ تاں پِتا دے گل لّگ روای, "بھاپا جی, ِاه گھر نِرا گھر نهیں, ویراں دے مِلاپ دی آس هَے۔ مَےں ِاس نُوں ساںبھدی-سُآردی رهاںگی۔ کدے آپنا گھر وےکھن دے بهانے ویر آاُنگے تاں بھَےن دے کلےجے ٹھںڈھ پوےگی ۔ جُگ جُگ جین مےرے ویر, پرلو تیک وّسے مےرے بابل دا وِهڑا۔ مُڑکے نا اےداں دی گّل مُوںهوں کڈھِاُ۔"

رتن سِںگھ نے دےکھو دی گّل سُن لای, پر منّی نا اتے آپنے پُّتر نُوں لِکھِآ, "بّچيو, مَےں اتے تُهاڈی ماتا نے سلاه بناای هَے کِ آپنا جّدی گھر تُهاڈی وّڈی بھَےن نُوں دے کے اسیں تُهاڈے کول آ جاایاے۔ جِنّی چھےتی هو سکے ساڈیآں ٹِکٹاں گھّل ديو۔"

پںدراں دِناں دے اںدر اںدر گُردےو سِںگھ اںمرِتسر دے مُهّلے کِّتِآں وِچ پُّج گِآ۔ ِاکّلی دےب نُوں اےنی کھُسی هوای, جِنّی رام دے بنواسوں پرتن اُّتے اےُّدھِآ دے سارے لوکاں نُوں وی ساِاد نا هوای هووے۔ اُس نُوں ےکین نهیں

سی هو رِها کِ ِاه اُس دا اُهو دےبُو هَے, جِس نُوں اُس نے اںمرِتسر دے سٹےسن اُّتے وِدا کیتا سی ۔ اُس وِداِاگی اتے ِاس مِلاپ وِچلے تیه-بّتی سال اُس دی چےتا-سکتی وِچوں اُکو الوپ هو گاے سن ۔ اُه سوچ رهی سی کِ اےنی  چھےتی, اےنے وّڈے کِوےں اتے کِاُں هو جاایدا هَے۔ پل بھر لای اُس دا جی کیتا کِ اُه دووےں بھَےن بھرا مُڑ چھوٹے بّچے بن جان اتے اُه آپنے ادھُورے بچپن نُوں بھرپُورتا نال جی سکے۔ من هی من اُه نِّکی جهی دےبو بن گای اتے آپنے ویر نُوں جا چںبڑی۔ گُردےو سِںگھ نُوں بھَےن دا اسّبھِا, پُوربی وتیرا کُجھ اَوپرا جِها لّگا۔

ماتا-پِتا اتے بھرا نُوں لّڈھے وےلے دی چاه دے کے دےبو آپنے سهُرے گھر آ گای اتے ویر لای رات دی روٹی دے آهر وِچ لّگ گای۔ اُس نُوں چںگی ترھاں ےاد سی کِ 'دےبُو نُوں گُڑ والے مِّٹھے چول بهُت چںگے لّگدے سن۔ بچپن وِچ اُه کای وےر, مِّٹھے چَولاں توں دےبے نال لڑِآ اتے رُّسِآ سی۔ گُڑ دے مِّٹھے چَول بنااُںدی دوبو دا چاا وِدُر دی گھروالی نالوں گھّٹ نهیں سی, پھرک سِرپھ اےنا سی کِ اُه چَولاں وِچ گُڑ پااُنا نهیں سی بھُّلی۔ 'دےبُو' سبھ کُجھ چھّڈ کے مِّٹھے چول پهِلاں کھاںدا هُںدا سی۔ 'گُردےو سِںگھ' نے کھانا سُرُو کرن توں پهِلاں چَولاں والی پلےٹ آپنے ساهمنيوں چُّک کے ِاک پاسے رّکھ دِّتی۔ دےبو نے دھِآن نال ویر وّل وےکھِآ۔ پّچھمی سبھِاتا دے بھار هےٹھ دّبے گُردےو سِںگھ وِچوں 'دےبُو' الوپ هو چُّکا سی۔ دےبے ےتھارتھ دا ٹاکرا کرن لای تِآر هون لّگ پای

گاّڈ بلَےّس ےُو

دو جنوری دا ولَےتی دِن بھاوےں کِنّا وی ٹھںڈھا, سِّلھا اتے گھسمَےلا کِاُں نا هووے, نوےں سال دی سےل دا چاا کدے سلھابِآ نهیں گِآ۔ اُه دِن تاں کےول ٹھںڈھا سی: سِّلھا اتے گھسمَےلا نهیں سی۔ مُلاِام سِآلی دھُّپ مهِسُوسی بھاوےں نهیں سی جا سکدی, وےکھی تاں جا هی سکدی سی۔ چلوں ٹھںڈھی هی سهی, دھُّپ تاں دھُّپ هی هَے; اُه وےکھن نُوں وی نِّگھی هُںدی هَے۔ نِّگھی دِسدی دھُّپ نے آکسپھورڈ سٹریٹ دی بھیڑ نُوں سواای کیتا هويا سی۔ دھُّپ-دھوتے لںڈن دا باجار اُّن ولھےٹے لوکاں دی بھیڑ نال کھچا کھچ بھرِآ هويا سی جدوں مَےں اتے مےرے گھر والی ماربل آرچ سٹےسن وِّچوں باهر نِکل کے سی.اَےںڈ.اے. سٹور وِچ پُّجے۔

"کِنّی بھیڑ هَے۔" مےرے کولوں سُبھاوک هی آکھِآ گِآ۔

“بھیڑ هَے ? پُورا سال اُڈیکدے هن لوک ِانھاں رونکاں نُوں۔" مَےنُوں ِااُں لّگا جِوےں مےرے گھر والی نے آکھِآ هووے, 'مُوںه سںبھال کے گّل کرو۔' مَےں گّل کرنوں هٹ کے مُوںه دی سںبھال کرن لّگ پِآ۔

سارے لوک آپنی پسںد اتے آپنے مےچ دے کپڑِآں دی چون دا ِاّک کںم کر رهے سن; پر ِاّک جِها کںم کردے هواے وی سارے ِاک دُوجے نالوں وّکھری پرکار دے کںم وِچ رُّجھے هواے جاپدے سن۔ هر کوای آپنے لاگلے آدمی دی هوںد توں بے-کھبر, آپنے آپ وِچ مگن جِها لّگ رِها سی۔ آلا دُآلا بھُّل کے آپنے آپ وِچ مگن لوک کِنّے سُهنے لّگدے هن۔ 'بهُ ماهِ ِاکولا' هون وِچ کِنّی سُںدرتا هَے۔۔

پںج-چھے ارباں نال اّٹھ-دس اَورتاں تُریآں پھِردیآں سن۔ هر آدمی دے هّتھ وِچ ِاک ساپِںگ باسکِٹ اتے هر ِاستری کول ِاک ٹرالی سی۔ سارے دے سارے اربی لِباس وِچ سن۔ جدوں کِسے سٹال اُّتے کھڑے هو کے کپڑے پسںد کرنے هُںدے سن اُدوں اَورتاں آپنے مُوںهاں اُّتوں بُرکے دا پردا چُّک کے سِر اُّتوں دی پِّچھے سُّٹ لَےںدیآں سن اتے جدوں سٹور دے ِاک هِّسے توں دُوجے هِّسے وّل جانا هُںدا سی اُدوں اُسے پّلے نُوں هےٹھاں سُّٹ کے مُوںه ڈھّک لَےںدیآں سن۔ مُوںه ڈھّک کے تُری آاُںدی ِاک ِاستری دی ٹرالی دا پهیآ ِاک اںگرےج کُڑی دی اّڈی وِچ جا وّجا۔ اُس کُڑی نے پِنیآں تّک اُّچے بُوٹ نا پااے هُںدے تاں چوکھی سّٹ لّگ جانی سی۔ کھَےر! گوری کُڑی نُوں آپنے پَےر دی سّٹ نالوں آپنے بُوٹاں دی چِںتا

وّدھ سی۔ اُس نے پهِلاں تاں گھُوری کّڈھ کے اُس اربی اَورت وّل وےکھِآ, پِّچھوں آپنے مِّتر مُںڈے نُوں ِاه وےکھن لای آکھِآ کِ بُوٹ نُوں کوای جھریٹ تاں نهیں لّگی ۔

ِاس تماسے نُوں وےکھ کے مےرے گھر والی دے مُوںهوں بے-وسے هی نِکل گِآ, "بے-وکُوچھ! پتا نهیں تُرن لّگِآ کھوپے کِاُں لا لَےںدیآں هن ?"

"ِاس گّل دا پتا کرکے اساں کی لَےنا هَے ? پر ِاه جرُور ےاد رّکھو کِ 'بے-وکُوپھ' دے ارتھ ِانھاں نُوں پتا هن," مَےں هَولی نال گھر والی دے کنّ وِچ آکھِآ۔

"ِانھاں نُوں کی پتا پںجابی دا۔"

"چے-وکُوپھ پںجابی نهیں; پںجاب دے لوک بےوکُوپھ نهیں هُںدے مُورکھ هُںدے هن۔"

"لوک نهیں سِرپھ آدمی آکھو; لوکاں وِچ اَورتاں وی سامل هن۔" مَےنُوں لّگا جِوےں مےرے گھر والی کهِ رهی سی, 'سوچ کے گّل کرِآ کرو۔'

مَےں سوچن دی کوسِس کرن هی والا ساں کِ ِاک سُںدر درِس نے مےرا دھِآن کھِّچ لِآ۔ سُںدرتا ساهمنے سوچ آپنا سِر جھُکاوے ِاه مَےنُوں چںگا لّگدا هَے; پر هُن تک منُّکھی سوچ سکتی ساهمنے جھُکدی آای هَے۔ مَےں گھر والی وّل وےکھِآ۔ اُنھاں دیآں اّکھاں وی اُسے سُںدرتا نال ساںجھ پاای بَےٹھیآ سن۔ مےرے کُجھ کهِن توں پهِلاں هی اُنھاں نے مَےنُوں آکھِآ, "اُس جوڑے وّل وےکھو; پر اُنھاں نُوں سِر نا هون ديو۔"

رےلاں اُّتے ٹںگے هواے جنانے اَوور کوٹاں وِّچوں آپنی پسںد دا کوٹ لّبھن دے بهانے اسی اُس جوڑے دے لاگلی بھیڑ دا هِّسا بنے, اُنھاں دی جاسُوسی کرن لّگ پاے۔ پںجھی کُ سال دا گّبھرُو آپنی باای کُ سال دی پتنی نُوں اَوور کوٹ پُآ کے وےکھ رِها سی۔ ِاه ساپھ جاهِر سی کِ ِاه سبھ کُّجھ پتنی دی مرجی دے اُلٹ هو رِها سی پر پتی دے چاا ساهمنے پتنی دی مرجی ِااُں جھُکی هوای سی جِوےں پھُّلاں نال لّدی هوای پُسپ لتا جاں آپنے ِاسٹ دی هجُوری وِچ کھلوتا سردھالُو۔

پتی نے پتنی نُوں کای کوٹ پُآاے اتے لُهااے۔ هر کوٹ پتی دے چاا اتے پتنی دی سُںدرتا دی اُپاسنا کر کے دھنّ دھنّ هو جاںدا سی۔ ِاک دے هّک وِچ پتی دا پھَےسلا هو جان اُّتے مےری گھر والی نے آکھِآ, "واه, کِآ چون هَے۔"

گّل چون توں اّگے نا ودھی۔ پتی پتنی وِچالے گھرےلُو سلاه مسورے ورگیآں کُجھ گّلاں هوایآں اتے سی.اَےںڈ.اے. وِّچوں کُجھ کھریدے بِنا هی اُه سٹور وِّچوں باهر نِکل گاے۔ اُنھاں دے پِّچھے پِّچھے اسیں وی سٹور دی مسنُوای جگمگاهٹ وِّچوں باهر آاے تاں آکسپھورڈ سٹریٹ نُور-نهاتے مهاںنگر دے ناگرِکاں نال نّکو نّک بھری هوای ندی ورگی لّگی۔

سڑک پار کر کے اُه دووےں مارکس اَےںڈ سپَےںسر ناں دے سٹور وّل هو تُرے۔ ساڈی وِاُںت وی ِاسے پرکار دی سی; جو نا وی هُںدی تاں وی اسیں, ساِاد

اُنھاں دے پِّچھے پِّچھے تُردے اُسے سٹور وِچ جا وڑدے۔ ِاس سٹور وِچ پُّج کے اُه دُوجی مںجل اُّتے, مرداوےں کپڑِآں والے هِّسے وِچ جا وڑے۔ اساں وی بھارت وِچ وّسدے سنےهیآں لای کمیجاں اتے  سوَےٹراں لَےنیآں سن۔ مَےچِآں اتے رںگاں دا پھَےسلا پهِلاں هی هويا هون کرکے ساڈا کںم سَوکھا سی جِس نُوں کردِآں کردِآں اسیں اُس جوڑو دی هر هرکت تاڑ سکدے ساں۔

پتنی بے-اَوڑکے چاا نال سُوٹاں دی پھَولا والی اتے چون دے کںم وِچ رُجھی هوای سی, ٹھیک اَوسے ترھاں جِس ترھاں سی.اَےںڈ.اے. وِچ پتی رُّجھا هويا سی۔ پتی بھاوےں بے-دِلی جهی نال کوٹ پا پا کے پتنی نُوں وِکھا رِها سی پر اُس نُوں ِاس گّل دا پُورا دھِآن سی کِ پتنی دے چاا دا نِرادر نا هووے۔ جدوں پتی جَےکٹ (کوٹ) پا لَےںدا سی تاں پتنی جرا کُ پرے, بھیڑ وِچ کھلو کے اُس نُوں چںگی ترھاں وےکھدی سی اتے وےکھ لَےن پِّچھوں اُه جَےکٹ اُتار کے دُوجی پااُن لای کهِںدی سی۔ ِاک وےر وی اُس نے پتی نُوں گل پای جَےکٹ سیسے ساهمنے کھلو کے وےکھن لای نا آکھِآ۔ اُس نُوں بھروسا سی  کِ آپنے پتی دے تن اُّتے پاے کپڑے سارے سںسار دیآں اّکھاں نال وی اُس نے هی وےکھنے هن۔ ِاس لای کِسے هور نُوں وےکھن اتے پسںد کرن دی کوای لوڑ نهیں۔ پتی ِاس سّچ نال سهِمت جاپدا سی۔

پتنی نے پسںد کیتے سُوٹ نُوں هَےںگر اُّتے پا کے پتی نُوں پکڑايا۔ بھاو ِاه سی کِ 'جااَو جا کے پَےسے دے آاَو۔' پتی نے کیمت والے لےبل وّل وےکھ کے آکھِآ, "دو سَو تیه پَوڈ۔"

پتنی نے آپنے سِر نُوں سّجے موڈھے وّل جھُکا کے اُّتر دِّتا, "جی هاں, دو سَو تیه پِںڈ۔"

'ِاس ادا پے کَون نا مر جااے اسد' پتی چُپ چاپ پےمَےںٹ کااُوںٹر وّل چلے گِآ۔

ِاس توں پِّچھوں وّڈے وّڈے سٹوراں وِچ پھِردِآں پتا نهیں کِس وےلے اُه ساڈیآں نجراں توں اَوجھل هو گاے۔ ِاک ترھاں نال چںگا هی هويا۔ ساڈا سارا دھِآن اُنھاں وّل هون کرکے اسیں سےل-سماروه دا پُورا انںد نهیں ساں مان رهے۔ هُن ِاس کںم لای مَوکا مِل گِآ۔

تِنّ کُ وجے جدوں اسیں آکسپھورڈ سرکس سٹےسن اُّتے پُّجے تاں اُه دووےں وی پلےٹپھارم اُّتے کھڑے سن۔ اُنھاں دے هّتھاں وِچ پھڑے هواے تھَےلِآں توں پتا لّگدا سی کِ اُنھاں نے چَوکھی ساپِںگ کیتی هَے۔ پتی نالوں پتنی بهُتی کھُس سی۔ پتی دی کھُسی وِچ ِاه گھاٹا رهِ گِآ سی کِ اُه پتنی لای کوٹ نهیں سی کھرید سکِآ۔ اُس نے هّتھاں وِچ پھڑے تھَےلِآں وّل ِاسارا کر کے پتنی نُوں کُجھ آکھِآ جو اسیں, جرا دُور هون کر کے, چںگی ترھاں سُن نهیں ساں سکے۔ آپنے سِر نُوں سّجے موڈھے وّل جھُکا کے پتنی نے آکھِآ, "اگلے سال لَے لواںگے۔"

اسیں اُنھاں دے لاگے پُّج گاے ِاس لای ِاه اُّتر ساڈے کنّیں پَے گِآ۔

اُّتر توں اساں اںداجا لايا کِ پتی نے آکھِآ هووےگا, "اَےنا کُجھ کھرید لِآںدا, کوٹ کِاُں نا لِآ ?"

اجے دُکاناں بںد نهیں سن هوایآں, ِاس لای پلےٹپھارم اُّتے بهُتی بھیڑ نهیں سی۔ گّڈی آای۔ اُنھاں دے پِّچھے پِّچھے اسیں وی ڈّبے وِچ جا وڑے اتے سیٹاں اُّتے جا بَےٹھے۔ ڈّبے وِچ ِاکّلیآں ِاکّلیآں کای سیٹاں کھالی سن پر ِاکّٹھیآں دو سیٹاں کےول ِاک تھاں اُّتے هی سن۔ پتی پتنی جھکدے جھکدے اُنھاں سیٹاں وّل ودھو۔ اُنھاں سیٹاں دے ساهمنے والیآں دو سیٹاں اُّتے ِاک مُٹِآر اتے اُس دا مِّتر مُںڈا بَےٹھے سن۔ اُنھاں نے آپنے ساپِںگ بَےگ دوهاں کھالی سیٹاں اُّتے رّکھے هواے سن اتے آپ آپنے آلے دُآلے توں ابھِّج, گّڈی وِچ بَےٹھے هور لوکاں دیآں سماجک مانتاواں اتے وِاکتیگت بھاوناواں دے آدر مان توں سمُّچے سّکھنے, سوَے-ستِکار ناں دی کِسے چیج توں اُّتھے انجان هو کے کام دےو دی اُںگلی پھڑی, سبھِاتا دی هّد پار کر کے پسُوپُنے دے اَونا نےڑے پُّجے هواے سن جِنّا کُ نےڑے جان دی ِاجاجت کانُونّ دے سکدا سی۔ ڈّبے وِچ بَےٹھے لوکاں دے چِهرِآں اُّتے گُّسے, گِلانی, بے-بسی, سرم اتے ترِسکار دے رلے مِلے بھاواں دا پربھاو پرتّکھ وےکھِآ جا سکدا سی۔ کوای آم دِن هُںدا تاں لوک نیویآں پا کے پُستکا اکھباراں پڑھدے هون دے بهانے, ِاس کوجھ نُوں نا وےکھدے هون دا ناٹک کر لَےںدے۔ اُس دِن ِااُں نهیں سی هو سکدا۔ کِسے کول کوای کِتاب جاں اکھبار نهیں سی ۔ اُه ساپِںگ کرن آاے سن۔ اُس کتے درِس توں بے-دھِآن هون دا هر اسپھل ےتن ِاه سِّدھ کردا سی کِ اُه اُس نُوں وےکھ رهے سن۔

مِّتر مُںڈے نے پتی پتنی نُوں آپنے وّل آاُںدے وےکھ کے, آپنے نال لِپٹی مُٹِآر نُوں جرا پرے کرن دا جتن کردِآں هوياں کھالی سیٹاں اُّتے آپنا سامان چُّکن دی ِاّچھا پرگٹ کیتی۔ مُٹِآر نے انادر بھری نجر نال پتی پتنی وّل وےکھدِآں هويا آپنے مِّتر مُںڈے دا هّتھ پھڑ کے آپنے موڈھے اُّتے رّکھ لِآ اتے پسُو-جگت وِچ پروےس کرن دے جتن وِچ جُّٹ گای۔

پتی پتنی پِّچھے مُڑ کے ڈّبے دے درواجے کول آ کھلوتے اتے آپنے سَےلے, اُنھاں نے پھرس اُّتے رّکھ لاے۔ ڈّبے وِچ بَےٹھے لوکاں نُوں 'ِانھاں' وّل وےکھن دے بهانے 'اُنھاں' وّل وےکھدے هون دی سرمِںدگی توں پِّچھا چھُڈااُن دا مَوکا مِل گِآ۔

پتی پتنی نے سُبھاوک هی اُس مُٹِآر وّل وےکھِآ۔ ٹھیک اُسے سمےں اُس کُڑی دیآں نجراں وی اُنھاں اُّتے پایآں۔ پتی پتنی نے دھِآن پرے کر لِآ۔ کُجھ پلاں پِّچھوں پتنی نے پتی وّل وےکھِآ; اُه ِااُں نیویں پاای کھلوتا سی جِوےں پُرس اتے پرکِرتی دے سںبںدھ اُس لای سرمِںدگی دا کارن بن گاے هون۔ سِو دا بھُکِآ سِر پاربتی کولوں وےکھِآ نا گِآ۔ اُما دا رُوپ دھار کے اُس نے اُس کُڑی وّل وےکھِآ۔ دوهاں دیآں نجراں مِلیآں۔

مُٹِآر دی تّکنی وِچ ودھیآپن دی هَےںکڑ اتے ِاک نیچ جےتُو والی گھِرنا سی۔

گّڈی دے ڈّبے وِچ بَےٹھے لوکاں دیآں نجراں اُس نُوں وےکھ رهیآں سن, ِاه پتنی نُوں پتا سی۔ اُس نے پِآر نال مِنّھا جِها مُسکرا کے پتی دے کوٹ دے بٹن کھولھ; اُس دی ٹاای نُوں سُآر کے کوٹ دے اںدروار کیتا اتے بٹن پھِر بںد کر دِّتے; اتے اّکھاں مُںد کے آپنا سِر سّجے پاسے وّل جھُکا کے پتی دے کھّبے موڈھے اُّتے ٹِکاا دِّتا۔

گّڈی دے ڈّبے وِچ بَےٹھے لوکاں دیآں اّکھاں نے جِوےں سیتا سُاںبر وےکھ لِآ هووے۔

گّڈی چاںسریلےن سٹےسن اُّتے رُکی۔ کُجھ مُساور اُترے, ِاک بِردھ اںگرےج جاںدا جاںدا, پتی دے موڈھے لّگی مرِآدا-مای دے سِر اُّتے هّتھ رّکھ کے اسیس دے گِآ, "گاّڈ بلَےّس ےُو, ماِا چاِالڈ ۔"

اَےنک

ِاه جان کے کِ مےرا بچپن دا دوست, مےرا هم-جمات, مُلک راج کومل, سںسار-ےاترا اُّتے نِکلِآ هَے, اتے لںڈن آ کے مےرے کول کُجھ دِن ٹھهِرےگا, مےرے چاواں نُوں سیماں-ستِکار دی جاچ بھُّل گای۔ باای مای نُوں اُنھاں دی ٹولی لںڈن پُّج گای اتے کںتھرلَےںڈ هوٹل وِچ آاُںدِآں هی کومل نے پهِلا کںم مَےنُوں آپنا پتا ٹِکانا دّسن دا کیتا۔ سُندِآں ساه مَےں گھر چّل پِآ۔ کںتھرلَےںڈ هوٹل پُّج کے کی وےکھدا هاں کِ کومل اتے سریمتی کومل, هوٹل دی وِسال لاںج وِچ بَےٹھے مےری اُڈیک کر رهے سن۔ گوڈِآں دی پیڑ نال آتُر اتے تُرن لای سوٹی دا سهارا لَےن لای مجبُور, سریمتی کومل نُوں نال آای وےکھ کے مَےں اُنھاں دے سَوک دی تاریپھ کرن رهِ نا سکِآ۔ مےرے مُوںهوں بے-وسا نِکلِآ, "ِاس سَوک پے کَون نا مر جااے اسد ۔"

کومل نے هّس کے آکھِآ, "نِرا سَوک هی نهیں ِاک مکسد وی هَے۔"

"بای, اُه کِهڑا ?"

"ساری اُمر ساِاری پڑھدا اتے ساِاری کردا رِها هاں۔ هُن جدوں کاروبار مُںڈِآں نے ساںبھ لِآ هَے تاں من وِچ کھِآل آيا بُّڈھے وارے مِرجا گالب دے ِاک سِار اُّتے امل کر کے وی وےکھ لایاے۔"

"اُه کِهڑا سِار هَے, کومل, جِس نے اےنا وّڈا دےس نِکالا دے دِّتا هَے ? مَےں وی سُناں۔"

"مِرجا جی کهِںدے هن:

هسد سے دِل اگر اپھسردا هَے گرم-اے-تماسا هو۔

کِ چسمے تںگ ساِاد کسرتے نجارا سو واه هَے۔"

اساں هِردے دی وِسالتا لای جگت دا تماسا وےکھن دا اُّدم کر لِآ, سوچِآ کِ سبھ توں پهِلاں ولَےت دی کںٹریساایڈ وےکھیاے۔"

"بھلا ِاه کِاُں ?"

"بھُّل گِآ اےں۔ آه لَے آپنی ویه سال پُرانی چِّٹھی پڑھ: نال لَے کے آيا واں۔ ساری مُسیبت دا مُول بّس ِاهو چِّٹھی هَے جِس نُوں پڑھ کے

–––––––––––––

1. جے تُوں تںگ-دِلی دا روگی هَے تاں ِاس جگت۔ دی لیلھا نُوں : وےکھن دا جتن کر۔ هو سکدا هَے ِاس دُنیآ دی وچِّترتا اتے وِسالتا نُوں وےکھ کے تےری اّکھ کھُّلھ جاوے۔

ِاںگلِس کںٹریساایڈ وےکھن دا ِارادا کر لِآ سی," کهِ کے کومل نے مےری لِکھی چِّٹھی مَےنُوں پڑھن لای پکڑاای۔ لِکھِآ سی:

"کومل, هُن تاں ِاس دےس وِچ کای ساںجھاں, دوستیآں اتے اپنّتاں بن گایآں هن پر پںدراں کُ سال پهِلاں, جدوں ولَےت آيا ساں اُدوں ِاس دےس دی دھرتی وِچ سماای هوای سُںدرتا دی اُپاسنا هی مےریآں اُداسیآں اتے مےرے اُدرےوِآں دی دواای هُںدی سی۔ اَےتواراں دی وِهل مےرے من نُوں اُںگلی لا کے اُنھاں پںجابی پگڈںڈیآں وّل لَے تُردی سی, جِنھاں اُّتے تُردے هواے مےرے نِّکے نِّکے پَےر, سکُولے, مَےلے اتے نانکے جان لای هجاراں میلاں دا پَےںڈا کر چُّکے سن۔ پَےر تھکےوِآں توں جِنّے انجان سن, من, اےتھے آ کے, اُدرےوِآں دا اَونا هی جانُو هو گِآ۔ ِاک مِّتر دی مِهربانی نال وِّپسنےڈ جان دا مَوکا مِلِآ۔ پهِلی وےر لںڈنوں باهر نِکلِآ۔ جُون دا مهینا, کھُسگوار مَوسم, سُهنا دھُپَےلا دِن اتے هرِآولا هںڈھااُںدی ولَےت دی دھرتی وےکھی۔ ِاک ساںجھ پَے گای جِس نے اُداسیآں نُوں رَونکاں اتے رُجھےوِآں دا رُوپ دے دِّتا۔

"پںجاب دی جِس دھرت-سُںدرتا دی ساںجھ وِچ مےرا بچپن بیتِآ سی اُه چّکبںدی دے چّک اُّتے چاڑھی جا چُّکی هَے۔ گرین رَےوولُوسن دے پروهتاں نے آرتھکتا دی مهاںکالی نُوں ریڈااُن لای کپاهاں-کماداں, سرواں سناں, ماهاں-مّکیآں, چریآں-جھونِآں اتے مُوںگیآں-مسراں دی ونّ سُونّتا نُوں وپارک پھسلاں دی ِاک-سُرتا وِچ بدل دِّتا هَے۔ هولاں بھُنّدے پالی اجوکے پںجابی جیون دی واستوِکتا نهیں هن۔ هاڑی سااُنی دیآں پھسلاں وِّچوں ول پا کے لںگھدیآں پگڈںڈیآں کُجھ ِاک پُرانے آدمیآں دی ےاد وِچ لُکیآں بَےٹھیآں هون, ساِاد ۔ سرواهتاں, بُوٹیآں اتے بوهراں نال گھِرے پهے ِاتِهاس بن چُّکے هن۔ پںجاب وِچ آ کے وی مےرا جانِآ مانِآ پںجاب مَےنُوں نهیں لّبھدا۔ اُس نُوں آپنی ےاد وِچ مُڑ جیوِت کرن لای ِاںگلِس کںٹریساِاڈ دے نےڑ دا تریکا اپنااُن نال مَےنُوں کدے نِراسا نهیں هُںدی۔ اےتھوں دی اُّچی نیویں, ڈھلواناں والی, لهِردار دھرتی وےکھ کے اتے اےتھوں دیآں پهِآ-نُما دِهاتی سڑکاں اُّتے تُر کے مےرے من دیآں اّکھاں ساهمنے, پُرانے پںجاب دی نُهار اُّگھڑ آاُںدی هَے۔ دوهاں دےساں دے درِساں وِچ کوای ستھُول ساںجھ نا هُںدِآں هوياں وی سُںدرتا دی سُوکھم, آتمک ساںجھ هَے۔ سُںدرتا دی آتمک اےکتا, درِساں دی انےکتا نُوں انُبھو دی امیری بنااُن دا جادُو کر جاںدی هَے۔ آپنی کںٹریساایڈ دی سناتنتا دی سںبھال کر کے ِانھاں لوکاں نے اُس وِچلی آتما, اُس دی سُںدرتا دی سںبھال کیتی هوای هَے۔ کومل, تےری ساِارانا اّکھ نُوں سُںدرتا دی پچھان هَے۔ کدے اےتھے آ اتے درِساں دی انےکتا وِچ سماای هوای سُںدرتا دی اےکتا نُوں وےکھ۔ مےرے واںگ تُوں وی آکھےںگا کِ رواِات نُوں ساںبھنا کوای پّچھمی (وِسےس کرکے اںگرےج) لوکاں کولوں سِّکھے۔"

مَےں چِّٹھی پڑھ کے کَومل نُوں دے دِّتی۔ اُس نے چِّٹھی نُوں جےب وِچ پااُںدِآں

آکھِآ, "اّج توں ویه سال پهِلاں ِاه وےکھن دا ِارادا بنا لِآ سی کِ سناتی کراںتی دے موڈھی دےس نے آپنیآں رواِاتاں نُوں کِوےں ساںبھ کے  رّکھِآ هويا هَے۔ دھںدِآں توں وِهل مِلدِآں هی چّل پِآ دُنیآں وےکھن۔"

"ِاک وےراں پھِر کهِںدا هاں—ِاس سَوک پے کَون نا مر جااے اسد۔ اُّٹھے هُن گھر چّلیاے," کهِ کے مَےں سُّچی-مُّچی اُّٹھ کھلوتا۔

کومل نے مےرا هّتھ پھڑ کے مَےنُوں مُڑ سےوے اُّتے بِٹھادِآں کِها, "ساڈے کول وکت بهُت تھوڑا هَے۔ ِاس لای سارے کںم چھےتی چھےتی کرنے هن۔ مےرے ِاک مِّتر پرتاپ رانا دا پُّتر رنجیت رانا سااُوتھهال رهِںدا هَے۔ اُس دی ماتا نے آپنے پوترے لای کُجھ کّپڑے آدِک بھےجے هن۔ مَےں چاهُںدا هاں ِاه کںم اےتھے هی مُّک جاوے۔ اُس نُوں پھون کر دِّتا هَے۔ بّس آاُںدا هی هووےگا۔ اُس توں وِهلے هو کے کوای وےکھن والی تھاں وےکھاںگے ۔ سام نُوں گھر چلے جاواںگے ۔ سُنِآ هَے اےتھے مَےڈم ٹُوسا ناں دی کوای تھاں هَے۔ اےتھوں دُور نهیں۔ اّج اُه هی کِاُں نا وےکھ لایاے۔ کّلھ چّلاںگے ورڈجورتھ, کالرِج اتے رسکِن دی دھرتی, لوک ڈِسٹرِکٹ اتے وےکھاںگے رُماںٹِک رواِات نُوں ساںبھن دا اںگرےجی سَوک ۔"

"چّل ِااُں هی سهی, پر ِاس رنجیت رانا بارے تُوں پهِلاں کدے کُجھ نهیں دّسِآ۔"

"ِاه ِاک پڑھِآ لِکھِآ نَوجوان هَے; هِسٹری دی اَےّم.اے. هَے اتے اَےّل.اَےّل.بی. وی هَے۔ سِآسی ڈھںگ دا بںدا هَے; سااُوتھهال دی لوکل پالےٹِکس وِچ سرگرم هَے; کَوںسلر هَے۔ تےرے ڈھںگ دا آدمی نهیں, ِاس لای تےرے نال کدے جِکر نهیں کیتا۔ اَےه, آ ای گِآ۔"

چالی-پںجتالی سالاں دے ِاک روابدار آدمی نے سریمتی کَومل نُوں هّتھ جوڑ کے نمسکار کیتی۔ جواب وِچ اُنھاں دا پِآر لَےن لای اُس نُوں بهُت جھُکنا پِآ کِاُںج گوڈِآ دی پیڑ نے سریمتی کومل نُوں چھےتی نال اُّٹھ کے اُس دے سِر اُّتے پِآر بھرِآ هّتھ پھورن دی ِاجاجت نا دِّتی۔ اُنھاں کولوں آپنی ماتا دا بھےجِآ هويا سُنےها لَے کے اُس نے کومل کولوں اگلے پروگرام بارے پُّچھِآ۔

کومل نے اُّتر وِچ آکھِآ, "برکھُردار, اسیں سِارو ساِاری نال ساںجھ رّکھن والے لوک هاں۔ ورڈجورتھ کیٹس, سَےلی اتے سےکسپیار نُوں پڑھدے آاے هاں۔ ِاه وی سُنِآ سی کِ اںگرےجی کںٹریساِاڈ بهُت سُںدر هَے۔ سوچِآ سّجناں نُوں مِلن دے بهانے اُه دےس وی وےکھ آایاے جِس دی سُںدرتا نال ساڈی پُرانی ساںجھ هَے۔ اّج مَےڈم ٹُوسا وےکھن دا ِارادا هَے; کّلھ لوک ڈِسٹرِکٹ جاواںگے۔"

ِاک انوکھی جهی مُسکراهٹ رانا ساهِب دے چِهرے اُّتے پرگٹ هوای۔ آپنی مُسکاهٹ نال رلدے مِلدے وِچار اُنھاں نے ِااُں پرگٹ کیتا, 'اںکل تُهاڈی گّل ٹھیک هَے; پر اےنے ترّدد دی کی لوڑ سی۔ دو سَو سال تک ساڈا واه رِها هَے  ِانھاں لوکاں نال۔ اسیں ِانھاں نُوں چںگی ترھاں پچھاندے هاں۔ آپنی

کںٹریساِاڈ واںگ ِاه لوک بهُت سُهنے هن; پر.... ۔ چلو چھّڈو; اّج اےسے بهانے مَےں وی مَےڈم ٹُوسا وےکھ لَےںدا هاں, اُںو تاں اےهو جهیآں گّلاں وّل کدے دھِآن نهیں جاںدا, وِهل کِّتھے هَے۔"

کومل نے مےری جان پچھان کرواای۔ اسیں چارے اںڈر گرااُوںڈ سٹےسن مارتھل آرچ وِچ اُتر گاے۔ لںڈن دی اںڈر گرااُوںڈ وِچ سپھر کرنا وی کومل دے ِاس ٹُور دا هِّسا سی۔ سریمتی کومل نُوں اَےسکولےٹر اُّتے چڑھن-اُترن سمےں چَوکھی گھبراهٹ هوای پر اُنھاں نے هَوسلا نا هارِآ۔ مَےڈم ٹُوسا پُّج کے اسی ٹِکٹاں لَےن لای لااین وِچ لّگ گاے۔ لااین بهُت لںمی سی اتے سریمتی کومل لای کھلونا مُسکل هُںدا جا رِها سی۔ اسیں اُنھاں دے بَےٹھن دا پربںدھ کرن بارے سوچ هی رهے ساں کِ ِاک کرمچاری نے ساڈے کول آ کے سانُوں آپنے نال آاُن لای آکھِآ۔ ِاک پاسے دے پراایوےٹ درواجے راهیں اُه سانُوں اںدر لَے گِآ اتے ٹِکٹاں والی کھِڑکی دے ساهمنے لِآ۔ کھلھارِآ۔ سانُوں سمجھ نهیں سی آ رهی کِ ساڈے نال ِاه وّکھرا سلُوک کِاُں کیتا گِآ هَے۔ اساں کای کِآپھے لااے; جِنھاں وِّچوں ِاک ِاه وی سی کِ کرمچاریآ وِّچوں کِسے ِاک نے, ساِاد, کَوںسلر رانا ساهِب نُوں پچھان لِآ۔ هووے۔ رانا ساهِب ساڈے انُمان نال سهِمت نا هُںدِآں هوياں وی ساڈی انُمان-ےوگتا اُّتے کھُس سن۔

اساں کھُوب جی لا کے مَےڈم ٹُوسا دا مومی اجاِاب گھر وےکھِآ۔ ِاس اجاِاب گھر وِچ سںسار-پرسِّدھ لےکھکاں, سُدھارکاں, سِآستداناں, کھِڈاریآں, اَےکٹراں, سںگیتکاراں, نِتکاراں اتے آدھُنِک اںگرےجی راجگھرانے دے مَےںبراں دے مومی بُّت هن۔ تهِکھانے وِچلے هِّسے نُوں هارر چَےںبر (Horror Chamber دهِستکھانا) دا ناں دے کے ِاس دے درواجے اُّتے هِٹلر دا بُّت بنايا گِآ هَے۔ هِٹلر, مانو, ِاس دهِستکھانے دی درباری کر رِها هَے۔ ِاس هِّسے وِچ ِاتِهاس دیآں اّت بھِآنک گھٹناواں نُوں رُوپاںترِت کیتا گِآ هَے۔ پھراںسیسی کراںتی سمےں هواے اّتِآچاراں دے درِس هُو ب هُو ساکار کیتے گاے هن۔ پُرانے وکتاں وِچ وِرودھیآں نُوں جاں دھرم وِرُّدھ کُجھ کهِن والِآں نُوں اتے اپرادھیآں نُوں سجاواں دےن دے ڈھںگ وِکھااے گاے هن۔ آدھُنِک ےُگ وِچ پھاںسی, گولی اتے بِجلی دی کُرسی آدِک نال مَوت دی سجا دےن دے درِآں نُوں وےکھ کے منُّکھ نُوں تهِجیبےاپھتا کهِنوں ِانکار کرن نُوں جی کردا هَے۔ مَےڈم ٹُوسا دے آپنے جیون دے دردناک درِس وی مومِت کیتے گاے هن۔ منُّکھ دے پسُوپُنے اُتوں پردا چُّکن دا سپھل ےتن هَے ِاه دهِستکھانا۔

دهِستکھانا وےکھ کے سریمتی کومل سّچیں ڈر گاے۔ اُنھاں دا کهِنا سی, "ِاس بھِآنکتا نُوں ساکار کرن لای اےنی مِهنت کیتی جان دا کوای متلب نهیں۔" کومل نے اُّتر وِچ آکھِآ, "وِچاری کی کردی, پھاںسیسی کاںتی سمےں بھِآنکتا هی اُس دے جیون دا وّڈا سّچ بن گای سی۔ هُن اُس دے کںم وِچ جو وادھا کیتا گِآ هَے, اُس وِچ بهُت سُںدرتا هَے۔ مهان

وِاکتیآں دیآں مومی مُورتیآں لاگے کھڑے هو کے تُسیں اُنھاں دے نےڑ دا مان پراپت کر سکدے هو۔"

"ِاس دے نال نال ِاه وی وےکھ سکدے هو کِ ِاه لوک مهان کِس نُوں منّدے هن۔ ِانھاں نے لےکھکاں وِچ ٹَےگور دا بُّت نهیں بنايا, ساڈے لیڈراں وِچ سُبھاس دا بُّت نهیں بنايا۔ جرُور کوای کارن هووےگا۔" آپنی گّل کھتم کر کے رانا ساهِب نے ساڈے وّل وےکھِآ۔ اُه ساڈے وّلوں آپنی گّل دے هُںگارے دی آس کر رهے سن۔ کومل نے 'تُوں, هاں' کر چھّڈی۔ لّگدا سی رانا ساهِب دی آس پُوری نهیں سی هوای۔ مَےڈم ٹُوسا دے بُّت کول جرا رُک کے آپنی تھکاوٹ دُور کرن دے کھِآل نال سریمتی کومل نے پُّچھِآ, "ِاس اَورت بارے اےتھے کوای جانکاری کِاُں نهیں دِّتی گای ?" رانا ساهِب کولوں رِها نا گِآ, بولے, "کی کراںگے ِانھاں لوکاں بارے جان کے۔"

سریمتی کومل دی اُتسُکتا سُبھاوک سی جِسدے ستِکار وجوں مَےں کِها, "مَےڈم ٹُوسا (Marie Tussaud) ِاک واںسیسی اَورت سی۔ ِاس نے پَےرِس وِچ آپنے چاچے کولوں موم دی ماڈلِںگ دا کںم سِکھِآ۔ آپنے چاچے دی مَوت پِّچھوں اُه اُس دے دو موم-گھراں دی مالک منّی گای۔ اُه پھراںس دے ساهی گھرانے دی سُآنی مَےڈم الِجبتھ نُوں موم-ماڈلِںگ سِکھااُن دا وی کںم کردی رهی۔ ِاس سںبںدھ کرکے ِانکلابیآں نے اُس نُوں ِانکلاب-وِرودھی اتے راج-هِتَےسی کهِ کے کَےد کر لِآ۔ جدوں ِانکلابیآں نے آپنے وِرودھیآں نُوں مَوت دیآں سجاواں دےنیآں سُرُو کیتیآں, اُدوں ٹُوسا نُوں اُّچ ادھِکاریآں دے سِر وّڈھ کے دے دِّتے جاںدے سن اتے اُنھاں دے ماڈل بنااُن دا دُکھداای اتے گھِرنِت کںم کرن لای آکھِآ جاںدا سی۔ اُنھاں سِراں وِچ بهُتے ٹُوسا دے سکِآں, سںبںدھیآں اتے سنےهیآں دے هُںدے سن۔ 1802 وِچ اُه ِاںگلَےںڈ آ گای۔ آپنیآں کلا-کرِتیآں نال تےتی سال تک ِاس دےس دا رٹن کرن پِّچھوں لںڈن دی بےکر سٹریٹ وِچ آپنا موم گھر بنايا۔ اج کلھ ِاه موم-گھر مَےرِلبون روڈ اُّتے هَے۔ 1850 وِچ ٹُوسا دی مَوت هو گای۔ اُه 1761 وِچ جنمی سی۔ اُس دا بنايا موم-گھر لںڈن وِچلا سبھ توں وّڈا آکرسن هَے; اُوےں هی جِوےں ِاںگلِس کںٹریساِاڈ مَےڈم ٹُوسا لای سی۔

لگبھگ سارا موم-گھر وےکھِآ گِآ۔ سریمتی کومل نے بڑی هِںمت دا سبُوت دِّتا۔ اُه لںگڑااُںدے اتے سوٹی دے سهارے تُردے هواے هر چیج وِچ دِلچسپی لَےںدے رهے۔ ِاس اجاِابگھر دی اںتلی آایٹم وےکھن والی سی۔ مَےں آپنے ساتھیآں نُوں اُس بارے کُجھ دّس هی رِها ساں کِ اجاِابگھر دا ِاک کرمچاری ساڈے کول آ گِآ۔ بهُت نِںمرتا نال مےری گّل ٹوکن دی کھِما مںگدِآں هوياں اُس نے آکھِآ, "هُن تُسی ِاس اجاِابگھر دا اںتلا بھاگ وےکھن والے هو۔ ِاه بھاگ تُهانُوں ِاک ٹَےکسینُما گّڈی وِچ بِٹھا کے وِکھايا جانا هَے۔ اّگے پِّچھے کای ٹَےکسیآں دی ِاک لںمی لاِان هَے۔ ِاک ٹَےکسی وِچ دو آدمی بَےٹھدے هن۔ ِاه ٹَےکسیآں چّلدیآں هی رهِںدیآں هن۔

نا سواری لَےن لای کھلدیآں هن نا اُبھارن لای۔ تُردیآں ٹَےکسیآں وِچ هی چڑھنا پَےںدا هَے اتے تُردیآں وِّچوں هی اُترنا پَےںدا هَے۔ (سریمتی کومل وّل ِاسارا کر کے) ِانھاں لای ٹَےکسی وِچ چڑھنا اُترنا مُسکل هووےگا۔ دُرگھٹنا دا کھترا هَے۔ ِاس لای موم گھه دا ِاک کرمچاری ِانھاں نال ٹَےکسی وِچ بَےٹھےگا۔ تُسیں تِنّے آپنی مرجی نال جِنھاں ٹَےکسیآں وِچ چاهے بَےٹھ سکدے هو۔ ِاه مےرے نال بَےٹھنگے۔”

هُن سانُوں پتا لّگا کِ ٹِکٹاں دی لںمی لاِان وِّچوں کّڈھ کے سانُوں ِاک پاسيوں دی اںدر کِاُں بُلا لِآ گِآ سی۔ کومل پّچھمی لوکاں دی پربںدھکی سُوجھ-بُوجھ اتے کںم کرن دے سَوک توں پربھاوِت هويا۔ موم-گھر دے اںدر هی اُه مےرے نال ِاس بارے چرچا کرن لّگ پِآ۔ سریمتی کومل وی کهِ رهے سن کِ جِس ساودھانی نال اُس کرمچاری نے اُنھاں نُوں اُس گّڈی جهی وِچ چڑھايا اتے اُتارِآ اُهو جهی ساودھانی تاں آپنا دھی-پُّت وی نهیں ورتدا۔ رنجیت رانا نے سِر هِلا کے آکھِآ, "آپنی رواِات نُوں کاِام رّکھن وِچ ِاه لوک سبھ توں اّگے هن۔ وپاری بن کے گاے, دےس دے مالک بن بَےٹھے۔ هُن دھیآں-پُّتاں والی ساودھانی دا وکھالا پا کے تُهاڈے کھیسے کھالی کردے هن۔ آپنی رواِات نُوں کاِام رّکھنا کوای گورِآں کولوں سِّکھے۔"

ڈاِاری دا ِاک پنّا

پِتا جی نُوں ِاس سںسار توں گِآ چھے سال هی هواے هن کِ اُنھاں نال سںبںدھ رّکھن والیآں, اُنھاں دی ےاد دِوااُن والیآں چیجاں ِاک ِاک کرکے الوپ هو چُّکیآں هن۔ اُنھاں دے وستر, اُنھاں دیآں کِتاباں, ورتوں دا کِنّا سارا نِک-سُک کِدھرے چھاای-ماای هو گِآ هَے۔ ڈراِاںگ رُوم دی کںدھ اُّتے لّگی اُنھاں دی تسویر وّل وی دھِآن گھّٹ جاںدا هَے۔ جدوں دا کںدھاں اُتلا کاگج بدلِآ هَے اُدوں توں ِاه تسویر کُتھاوی جهی لّگن لّگ پای هَے۔ ماتا جی نے اُچےچے تَور اُتے ِاه تسویر اےتھے لگواای سی۔ اُه روج سوےرے نا دھو کے, ِاس تسویر نُوں پرنام کر کے, آپنیآں اّکھاں وِچ آاے دو هںجھُوآں نُوں آپنی چُنّی دے پّلے نال پُّجھن پِّچھے, اَوسے پّلے نال تسویر دا سیسا ساپھ کردے سن۔ ِاس توں 'وّکھرے کِسے پُوجا-پاٹھ جاں 'نِّتنےم نال اُنھاں دی کوای ساںجھ نهیں سی۔ آپنے جیون دی سّتر سال لںمی ساںجھ نُوں آپنے دے  هںجھُوآں دا ڈھوآ دے لَےن پِّچھوں اُه گھر دے واتاورن وِچ کھُسیآں اتے کھُوبسُورتیآں کھِلارن دا آهر کرن لّگ پَےںدے سن۔

آلس اتے اُداسی اُنھاں دے نےڑے کدے نهیں سن آاے۔ اُنھاں کول ِانھاں دوهاں لای وےهل هی نهیں سی۔ رسوای دے کںم وِهلے هُںدے تاں گھر نُوں سوارن لّگ پَےںدے۔ ِاه کںم مُّکدا تاں بگیچے وِچ پھُّلاں نال سلاهی جا پَےںدے۔ سام نُوں تھّک کے آپنے پڑھے-پوتی نُوں اُنھاں دے دادا جی دیآ گّلا سُنا کے کھُس هُںدے۔ اُنھاں دیآں گّلاں وِّچوں ساتھی دو وِچھڑ جان دا جھورا کدے  نهیں سی پرگٹ هويا۔ گّلاں کردِآں اُه ِاس تسویر وّل ِااُں ِاسارا کردے سن, ِاس ڈھںگ نال پِتا جی دا جِکر کردے سن, جِوےں اُه ِاس تسویر دے رُوپ وِچ اُنھاں دے ساهمنے بَےٹھے هون۔

ماتا جی دے هُںدِآں ساڈے لای وی ِاه تسویر نِری تسویر نالوں کُجھ وّدھ سی۔ هُن جدوں ماتا جی نهیں رهے, سانُوں وی ِاس تسویر وِچ کِسے وِسےستا نُوں وےکھن دی جاچ نهیں رهی۔ هُن ِاس تسویر نال اُداسیآں دی ساںجھ پَے گای هَے۔ اّج سوےرے اےسے ساںجھ دے سنمُکھ کھلوتِآں کھِآل آيا کِ ِاس نُوں ڈراِاںگ رُوم وِّچوں لاه کے کِدھرے هورتھے رّکھ دِّتا جاوے۔ 'مےری سوچ دی سودھ سااُو هَے کِ نهیں" ِاه جانن لای مَےں آپنا پرستاو آپنی پتنی اّگے رّکھِآ۔ اُنھاں نے آکھِآ, "سّچ پُّچھدے هو تاں مَےں تُهانُوں اےهو کهِنا چاهُںدی ساں; سوچدی ساں تُسیں بُرا نا منا لوو۔"

مَےں تسویر لَے کے, گھر دے پچھواڑے بنے سَےّڈ وّل چلے گِآ۔ ِاک سُوٹکےس وِچ پِتا جی دیآں کِتاباں پایآں سن۔ سوچِآ, ِاه تسویر وی اُنھاں دے نال اُسے سُوٹکےس وِچ رّکھ دِںدا هاں۔ سُوٹکےس کھولھ کے تسویر رّکھن لّگا تاں ِاک کِتاب دی جِلد اُّتے نجر پای۔ ِاه 1960 دی ڈاِاری سی۔ اَےوےں بِناں متلب کھولھی, سّت مای اُّنی سَو سّٹھ دے پنّے اُتوں کھُّلھی۔ مَےں اُدوں اجے جنمِآ نهیں سی۔ جیا کیتا کِ وےکھاں مےرے جنم توں پهِلاں مےرے ماتا-پِتا کِس ترھاں وِچردے اتے وِچاردے سن۔ پڑھن لگ پِآ۔ لِکھِآ سی:

کّلھ چھے مای دا دِن بهُت هی چںگا سی۔ ِاک نےک آدمی دی سُهبت وِچ سماں بِتااُن دا سُبھاگ پراپت هويا۔ اُس دی ےاد مےرے راهاں نُوں رَوسن اتے مےرے سپھر نُوں سُگںدھِت بناای رّکھےگی۔ ترکالاں وےلے گرمی کُجھ گھّٹ هوای تاں گھر والی نے آکھِآ, "اُٹھو, باجاروں جا کے سبجی بھاجی لِآ ديو۔ ماڈل ٹااُون دی مارکیٹ وِّچوں نا لِآِااَو۔ اےتھے سبھ کُجھ مهِںگا هَے۔ جوتی دوک چلے جاِااَو۔ کُڑیآں نُوں وی نال لَے جااَو; پھِر تُر آاُنگیآں چیجاں بھاا کر کے کھریديو۔"

اسیں چارے (گھر والی دی سِّکھِآ, دووےں بّچیآں اتے مَےں) هولی هولی تُردے جوتی چَوک پُّج گاے۔ ڈُّب گاے سُورج دی مّدھم هُںدی جا رهی سُکھاویں روسنی وِچ تُرنا بهُت چںگا لّگا۔ سّدا-سُوت لَےںدِآں نُوں هنےرا جِها هو گِآ۔ دے تھَےلے چُّکی ماڈل ٹااُون تک تُرنا اَونا سُکھاواں نهیں سی هو سکدا۔ ِاک رِکسے والے نُوں آکھِآ, "ماڈل ٹااُون, 253 L !" اُس نے اّٹھ اتے چھے سالاں دی اُمر دیآں دو بّچیآں اتے مےرے هّتھاں وِچ پھڑے هواے دو تھَےلِآں وّل چںگی ترھاں وےکھِآ; تھوڑا جِها سوچِآ اتے بّجھے رےٹ نالوں ِاک آنا ودھاا کے دّسدِآ هويا آکھِآ, "پںج آنے لّگنگے, سردار جی۔" تھَےلِآں نُوں رِکسے وِچ رّکھ کے, کُجھ کهو بگَےر, بّچیآں دے وِچکار مَےں رِکسے دی سیٹ اُّتے بَےٹھ گِآ۔ پَےںتی کُ سال دے کمجور جهے آدمی نے رِکسے نُوں ماڈل ٹااُن وّل تور لِآ۔ گرمیآں دے لںمے دِن دی کرڑی مِهنت دے مارے کولوں بهُتا تےج نهیں سی چلايا جا رِها۔ سانُوں وی کوای کاهل نهیں سی۔ ِاس لای رِکسے دی مّدھم چال سُرمای سام  دے سهِج نُوں سهِےوگ دِںدی جاپی۔

آپنی آدت انُسار چھوٹی بّچی نے پرسناولی کھولھ لای, "پِّتی, ماما نے آکھِآ سی بھاا کرکے چیجا کھریديو۔ بھاا کِّداں کریدا? تُساں بھاا کیتا سی ?"

اُس نُوں آپنی کھّبی وّکھی نال گھُٹدِآں مَےں آکھِآ, "نهیں, بےٹا جی, مَےں بھاا نهیں کیتا; مَےنُوں بھاا کرنا چںگا نهیں لّگدا۔"

"چھاا کریدا کِّداں, پِّتی ?"

"بےٹا, جے تُساں آلُو لَےنے هون تاں دو تِنّ چار سبجی والِآں نُوں آلُوآں دا مُّل پُّچھے۔ جِهڑا سبھ توں گھّٹ مُّل دّسے اُس نُوں آکھو وےکھ بای, کُجھ گھّٹ

کر: اےنے مهِںگے نا وےچ..۔' مےری گّل ٹوک کے وّڈی نے آکھِآ, "پِتی, اُه تاں سارِآں نالوں سستے دِںدا هَے; مهِںگے کِّداں هواے ?"

رِکسے دی چال هور وی سُست هو گای; ساِاد اُه ساڈیآں گّلاں دھِآن نال سُندا هون کرکے رِکسا چلااُن وّلوں بے-دھِآن هو گِآ سی۔ وّڈی بےٹی دے پرسن دے اُّتر وِچ مَےں آکھِآ, "ٹھیک هَے, بےٹا جی, پر بھاا اےداں هی کریدا هَے۔ سستی چیج نُوں هور سستا کرن لای ِاه وی آپنا پَے جاںدا هَے کِ دُوجے دُکاندار تےرے نالوں سستا وےچ رهے هن۔"

"ِاه تاں جھُوٹھ هَے, دِّتی۔ بھاا نهیں کرنا چاهیدا۔"

وّڈی بھَےن دی گّل سُن کے چھوٹی اُتےجِت هو گای اتے بولی, "کِاُں نهی کرنا چاهیدا ? لوک بهُتے پَےسے لَے لَےںدے نے۔ پِّتی نے بھاا نهیں کیتا ِاس لای رِکسے والے اںکل نُوں ِاک آنا وّدھ دےنا پَےنا۔ بھاا جرُور کرنا چاهیدا۔"

رِکسو والے نے پَےڈل مارنے بںد کر لاے اتے بّچی وّل مُڑ کے وےکھِآ۔ رِکسے دی چال هور مّٹھی هو گای۔ بّچی نے رِکسے والے دے کھِلاپھ ِاک پاسا پھَےسلا سُنا دِّتا سی۔ اُس دی وکالت کرن دے کھِآل نال مَےں آکھِآ, "نهی, بےٹا جی, اںکل نے بهُتے پَےسے نهیں دّسے۔ کِسے چیج دا کِنّا مُّل هونا چاهیدا هَے, ِاه دّسنا بهُت اَوکھی گّل هَے۔ تُسیں چھوٹے هو تُهانُوں اجے ِانھاں گّلاں دا پتا نهیں۔"

"کِاُں نهیں پتا ? ِاک کِّلو دا مُّل چار آنے هووے تاں دو کِّلو دا اّٹھ آنے هووےگا۔" وّڈی بھَےن نے چھوٹی دی وکالت سُرُو کر دِّتی ۔ مَےنُوں بّچیآ دا بھولاپن بهُت پِآرا لّگا۔ دوهاں نُوں دوهاں پاسِآں نال گھُّٹ کے مَےں واری واری اُنھاں  دے نِرچھل, نِرمل چےهرِآں وّل وےکھِآ۔ اُهناں دی نِرچھلتا مَےنُوں آپے توں باهر لَے گای جِّتھے جا کے مَےں اُنھاں دی سُوجھ-بُوجھ دی سیما وّلوں اُّکا بے-کھبر هو کے کهِ رِها ساں, "مےرے بّچيو, ساریآں چیجاں کِّلآں وِچ نهیں تولیآں جا سکدیآں۔ کُجھ ِاک چیجاں دا مُّل دّسنا اَوکھا هَے۔ وےکھو, بےٹا جی, تُسیں آپنے پِّتی کول بَےٹھے اُس نال گّلاں کر رهے هو۔ تُهاڈیآں نِّکیآں نِّکیآں گّلاں مَےنُوں کھُسی دے رهیآں هن۔ مےریآں گّلاں سُن کے تُسیں کھُس هو رهے هو۔ کی تُسیں دّس سکدے هو تُهاڈی اتے مےری ِاس کھُسی دا کی مُّل هَے ?"

مےرے پرسن دے اُّتر وِچ دوهاں وِّچوں کِسے نے وی کُجھ نا آکھِآ۔ کُجھ چِر رُک کے مَےں کهِنا سُرُو کیتا, "بِلکُل ٹھیک; ِاس کھُسی دا کوای مُّل نهیں دّسِآ جا سکدا۔ هُن دُوجی گّل سوچو۔ رِکسے والے اںکل دے وی بّچے هن۔ اُه گھر  بَےٹھے هن۔ سانُوں ساڈے گھر چھّڈ کے اںکل جی کِسے دُوجی سواری نُوں اُس دے گھر چھّڈن جانگے پھِر کِسے تیجی نُوں۔ آپنا کںم مُکاا کے جدوں اںکل جی گھر جانگے, اُدوں ِانھاں دے بّچے سو گاے هونگے, سُّتے سُّتے کوای سُپنا وےکھ رهے هونگے; آپنے سُپنے وِچ آپنے پِّتی دے آاُن دی اُڈیک کر رهے هونگے۔ اگلی سوےر نُوں اُنھاں دے جاگن توں پهِلاں تُهاڈے اںکل جی رِکسا

لَے کے رےلوے سٹےسن جاں بّساں دے اّڈے وّل تُر پَےنگے۔ اُنھاں نُوں آپنے بّچِآں نال گّلاں کرن دا مَوکا نهیں مِلےگا; بّچِآں نُوں آپنے پِّتی نال کھےڈن دا مَوکا نهیں مِلےگا۔ جِهڑی کھُسی ِاس سمےں سانُوں مِل رهی هَے, اُه اںکل جی اتے اُنھاں دے بّچِآں نُوں نهیں مِلےگی۔ کِنّا گھاٹا پوےگا اُنھاں بّچِآں نُوں اتے تُهاڈے اںکل جی نُوں!! کی ِاک آنے نال تُهاڈے اںکل دا ِاه گھاٹا پُورا هو جاوےگا ?"

مےریآں دوهاں وّکھیآں نال لّگیآں دووےں بھَےناں مُوںه چُّکی مےرے مُںه وّل وےکھ رهیآں سن۔ مےرے واںگ اُه وی آپو آپنے آپے وِّچوں باهر, کِسے اجِهے ٹِکانے پُّج گایآں سن جِتھے مےریآں گّلاں, اکل دی تھاں, اهِساس دے مادھِام راهیں اُنھاں تک پُّج رهیآں سن۔ اهِساس دی دُنیآں وِچ ٹِکِآں نُوں پتا نا لّگا کِ رِکسا 253 L دے ساهمنے جا کھلوتا هَے۔ 'سردار جی', سںبودھن نے سانُوں سُچےت کر دِّتا۔ اُس نے دووےں تھَےلے رِکسے وِّچوں چُّک کے گےٹ دے ساهمنے رّکھ دِّتے اتے چھوٹی بّچی نُوں چُّک کے رِکسے وِّچوں اُتارِآ۔ مَےں جےب وِّچوں کّڈھ کے پںج آنے اُس وّل ودھااے۔ نِمرتا نال, هّتھ جوڑ کے آپنا درِڑھ پھَےسلا اُس نے سُنايا, "نهیں, جی, مَےں کوای پَےسا نهیں لَےنا: مَےنُوں بهُت کُجھ مِل گِآ هَے۔"

مَےں هَےرانی نال پُّچھِآ, "کی مِل گِآ بای تَےنُوں ?"

"تُهاڈیآں گّلاں سُن لایآں; ِاه کوای تھوڑی جهی گّل هَے ? آپنے بّچِآں نال اےهو جهیآں گّلاں کرن والا پِاُ مَےں کدے نهیں وےکھِآ, سردار جی۔"

اُه آپنے موڈھے اُّتے پاے پرنے نال اّکھاں پُوںجھ رِها سی۔ مَےں نِاُں کے اُس دے پَےریں هّتھ لااُنا چاهِآ۔ ِاک دم پرے هُںدِآں اُس نے آکھِآ, "ِاه کی کردے اَو, سردار جی ? مےرے سِر اےنا بھار نا چاڑھو۔"

"دوستا, مَےں تاں سِرپھ گّلاں کیتیآں هن۔ گّلاں دا کی هَے; کوای وی کر سکدا هَے۔ تُوں دھنّ هَےں جِس نے گّلاں دا اےنا وّڈا مُّل پايا هَے۔"

مےری مانسِک امیری وِچ وادھا کرن والا رات دے هنےرے وِچ الوپ هو گِآ۔ اُس دی ےاد نال مےرے راه روسن اتے اُس دے جِکر نال مےرے ساه سُگںدھت هُںدے رهِنگے۔

ڈاِاری دا ِاک پنّا پڑھ لَےن پِّچھوں ساری ڈاِاری پڑھن دی ِاّچھا هوای۔ تسویر اتے ڈاِاری هّتھ وِچ پھڑی جدوں مَےں ڈراِاںگرُوم وِچ داکھِل هويا تاں گھر والی نے آکھِآ, "تسویر واپس لَے آاے هو نا; چںگا کیتا, کمرا کھالی کھالی لّگن لّگ پِآ سی۔"

مَوتوں بھُّکھ بُری

تبادلا کروا لَےن اُّتے وی پروپھَےسر گَوتم دے من دی مُراد پُوری نا هوای۔ اُس دا کھِآل سی کِ نویں تھاں اُّتے آ جان نال اُس دی پتنی آپنا دُّکھ بھُّل جاوےگی ۔ لُدھِآنے, سرابھا نگر اتے اُس نگر وِچلی کوٹھی نں: نَوں نال جُڑیآ هوایآں ےاداں توں پِّچھا چھُڈااُن دا سَوکھا اتے تُرںت تریکا هور کِهڑا هو سکدا سی ? پر ِاه تریکا کارگر سابت نا هويا۔ کُجھ دِناں وِچ هی ترِپتا نُوں اهِساس هون لّگ پِآ کِ اُنھاں دا پھَےسلا گلت سی۔ 'کوٹھی نں: نَوں وِچ گےنا دی چھوه مَوجُود سی۔ اُس کوٹھی دیآں کںدھاں نال کنّ لايا رینا دے بولاں دی مّدھم مِّٹھی گُوںج سُنی جا  سکدی سی۔ اُس دے بگیچے وِچ کھِڑے پھُّل رینا دے هاسِآں دی ریس کردے جاپدے سن۔ اُس دی هوا وِچ رینا دی سُگںدھ سماای هوای سی۔ ِاه سبھ کُجھ اُه کِاُں چھّڈ گاے۔'

کوٹھی دے براںڈے وِچ کُرسی اُّتے بَےٹھی ترِپتا آپنے پھَےسلے بارے سوچ رهی سی۔ گَوتم نے ناستے والی ٹرے مےج اُّتے رّکھی اتے پتنی دے ساهمنے کُرسی اُّتے بَےٹھدِآں پُّچھِآ, "کی سوچ رهے هو, ترِپتا ?"

"کوٹھی نں: نَوں وِچ رهِںدِآں کدے کدے ِاںج لّگدا سی کِ گونا مےرے آس پاس هَے; مےرے لاگے, مےرے کول هَے," کهِ کے ترِپتا نے ِاک ٹھںڈھا ساه لِآ اتے گھر دے بگیچے وِچ کھِڑے پھُّلاں وّل وےکھن لّگ پای۔

"ِاسے بھرم وِّچوں نِکلن دا ےتن کر رهے هاں, ترِپتا۔"

"ِاس نُوں بھرم نا آکھو, گَوتم۔ ِاه ماں دی ممتا هَے۔ ِاس توں پرھے جا کے ماں دی مَوت هو جاوےگی۔"

"هُن چھّڈو ِانھاں گّلاں نُوں اتے چاه پیاَو۔ جے ِاه سّچ هَے تاں ِاس نُوں سویکار کرنا هور وی جرُوری هَے," پروپھَےسر گَوتم نے آپنے اتے آپنی پتنی دے دُّکھ اُّتے دارسنِکتا دی دواای لااُن دا نِسپھل ےتن کردِآں آکھِآ۔

"گَوتم, نا مَےں بُّدھ هاں نا سںکراچاریآ۔ مےرے لای ِاه سںسار نا سّچ هَے نا بھرم: کےول سںسار هَے۔ ِاس سںسار وِچ سںساریآں واںگ جین دی ِاّچھا هَے مےری۔ مےری ممتا دا ادھِکار کھوه لِآ گِآ هَے, گَوتم۔ مَےں..... ۔" آپنی گّل وِچے چھّڈ کے ترِپتا کُرسی اُّتوں اُّٹھی اتے رینا.....رینا پُکاردی کوٹھی

دے گےٹ وّل دَوڑ پای۔ اُس دے پِّچھے پِّچھے گَوتم وی دَوڑِآ آيا۔ گوٹ دے کول آ کے ترِپتا رُک گای اتے اتِاںت هَےرانی نال اُس کُڑی وّل وےکھن لّگ پای, جِهڑی کوٹھی دے وِهڑے, بگیچے اتے پاکھانے آدِک دی سپھاای کرن آای رامیں جمادارنی دے کول سهِمی کھلوتی سی۔ گَوتم وی رُک گِآ اتے ترِپتا دے موڈھے اُّتے هّتھ رّکھ کے اُوےں هی هَےرانی نال اُس کُڑی وّل وےکھن لّگ پِآ۔ رامی جمادارنی پتی پتنی دے ِاس وتیرے کارن اُنھاں نالوں کِتے بهُتی هَےران سی۔ اُه کدے اُنھاں وّل اتے کدے آپنی پوتری وّل وےکھدی هوای اُنھاں دی هَےرانی دا کارن لّبھن دی کوسِس کر رهی سی۔ اُه دووےں ٹِکٹِکی لاای کُڑی وّل وےکھی جا رهے سن۔ اُنھاں دیآں نجراں جِوےں اُس دے چِهرے نال چِپک گایآں هون۔ رامیں دی هوںد اتے هَےرانی دوهاں دا اُنھاں نُوں گِآن نهیں سی۔

گَوتم کُجھ سںبھل گِآ۔ اُس نے پتنی نُوں چےتن کرن لای اُسدے موڈھے نُوں هِلُوندِآں هوياں آکھِآ, "ترِپتا۔" اُه کُجھ نا بولی اتے لگاتار اُس کُڑی وّل وےکھدی رهی۔ جدوں اُس نُوں موڈھِآں توں پکڑی گَوتم ڈراِاںگرُوم وّل لِجا رِها سی, اُه ِااُں تُر رهی سی, جِوےں اُس نُوں کِسے نے هِپنوٹاایج کر دِّتا هووے۔ اُس نے کای وےر مُڑ کے اُس کُڑی وّل وےکھِآ۔ اُنھاں دے گھر دا کںم نِپٹا کے رامیں آپنی پوتی نُوں نال لای دُوجے گھر چلے گای۔ پتی-پتنی هَےرانی وِّچوں نِکل کے مُڑ گماں وِچ گُآچ گاے۔

پھِلاسپھی دی اَےّم.اے. وِچ پھسٹ کلاس پھسٹ آاُن کارن گَوتم نُوں اُسے کالج وِچ ادھِآپک دی نَوکری مِل گای سی, جِس دا اُه وِدِآرتھی سی۔ چھےتی هی گَورمِںٹ سکُول دی ِاک ادھِآپکا نال اُسدی سادی هو گای اتے سادی توں باراں سال بااد سَو سُّکھنا دی دھی, رینا, نے جنم لِآ۔ مَےٹرنِٹی لیو پُوری هو جان پِّچھوں ترِپتا نا کںم اُّتے واپس گای اتے نا هی اُس نے هور چھُّٹی دی مںگ کیتی۔ اُه نَوکری توں استیپھا دے کے گھر بَےٹھ گای۔ اُه آپنا سارا سماں اتے سارا دھِآن آپنی بّچی گونا نُوں دےنا چاهُںدی سی اتے گَوتم اُس نال سهِمت سی; کِاُںج دھن پِّچھے بھّجنا اُس دو سُبھاا دا هِّسا نهیں سی; اتے ترِپتا دے من وِچلی ممتا اتے رینا دے بچپن دی نِربھرتا دے آپسی رِستے نُوں اُه پرم ستِکارےوگ سمجھدا سی۔ آپنے نِّکے جِهے پرِوار دے سُهنے گُجارے نالوں کُجھ جِآدا اُس نُوں پراپت هو رِها سی۔ پِچھلے پںدراں سالاں توں ترِپتا دی ساری تنکھاه بچدی آای هون کرکے کِسے آرتھِک اَوکڑ دی سںبھاونا, اُنھاں دے پھَےسلے نُوں سّک دی نجر نال وےکھن دی وِوهارک سلاه دےن لای, مَوجُود نهیں سی۔ ِاه نِّکا جِها پرِوار آدرس دے آکاسی اُّڈ رِها سی۔

کِنّیآں سُکھداِاک اتے سُپنمای سن ِاه اُڈاریآں۔ آدرس دی اُچاای توں وےکھِآں کِنّا سُهنا لّگدا سی ترِپتا نُوں آپنے نِّکے جِهے پرِوار دا بھوِّکھ هونهار گنّا دیآں وِدِاک پراپتیآں بڑے سهِج نال

آدرس اتے اسلیات نُوں ِاک-مِک کرن دی کرامات کر رهیآں سن, جدوں ِاک دِن سکُولوں گھر نُوں آاُںدی, نےں سال دی رینا, ِاک دُرگھٹنا دا سِکار هو گای۔ ترِپتا دے آدرس-آکاس وِچلا سُورج ڈُّب گِآ۔ اُس دے کلپنا لوک دی دُپهِر مّسِآ دی رات وِچ وٹ گای۔ سّٹ اسهِ سی, پر ِاک دُوجے نُوں دھیرج دےن دا منورتھ, پتی-پتنی نُوں, سهِن لای تکڑے اتے جِاُوںدے رهِن لای مجبُور کر گِآ۔

ِاک دُوجے نُوں دھیرج اتے اُتساه دےن لای دوهاں نُوں آپو آپنے من وِچ دھیرج اتے اُتساه دی دَولت ِاکّٹھی کرن دی لوڑ سی۔ اُه جتن وی کردے سن, پر کوٹھی نں: نَوں وِچ کھِّلریآں ےاداں دا هر نِّکا وّڈا ٹھےڈا اُنھاں دے سںتُلن نُوں کھراب کر دِںدا اتے من دا بھرِآ پِآلا چھلک جاںدا۔ هار کے اُنھاں نے تبادلے دا تریکا ورتِآ اتے ماڈل ٹااُون, جلںدھر آ گاے۔ اُه پِچھلے اَےتوار اےتھے آاے سن۔ گَوتم پِچھلا سارا هپھتا چھُّٹی اُّتے سی۔ گھر دا سامان سَےّٹ کردِآں اتے لوڑ دیآں چیجاں کھرید کردِآں سارا هپھتا رُجھےوےں وِچ بیتِآ۔ اّج اَےتوار جرا  وِهلے هو کے گم دی دُنیآں وِچ پُنر پروےس کرن هی لّگے سن کِ رامیں جمادارنی نال, آپنی رینا دی هم-سکل اتے هم-اُمر کُڑی نُوں آای وےکھ کے دووےں اچںبھِت هو گاے۔

ِاه اچںڈا اےنا اچانک اتے بلوان سی کِ ِاس نے دوهاں نُوں گم دی دُنیآں وِّچوں چُّک کے سوچاں دے ساگری سُّٹ دِّتا۔ آپنیآں اّکھاں اُّتے بھروسا کرنا اُنھاں نُوں اَوکھا لّگ رِها سی: بھروسا نا کرنا وی سَوکھا نهیں سی۔ اُه آپنی رینا دے وِچھوڑے نُوں بھُّل کے اُس دے رُوپاںتر دے رهّس بارے سوچ رهے سن, جدوں آپنا کںم مُکا کے رامیں جمادارنی, اُس کُڑی نُوں نال لای, مُڑ اُنھاں دی کوٹھی وِچ آای اتے براںڈے وِچ بَےٹھ گای۔ کُڑی اُس دے لاگے کھلوتی رهی۔ پتی پتنی نے کُڑی نُوں دھِآن نال وےکھِآ۔ سوےر والا اچںبھا ِاس وےلے هاجر نهیں سی, ِاس لای دووےں آپنے آپے وِچ سن۔ آپنے آپے وِچ سن, ِاس لای سوےر نالوں بهُتے هَےران لّگدے سن۔ هَےران سن ِاس لای ِاک ٹّک اُس کُڑی وّل وےکھ رهے سن۔

"بیبی جی ,کی گّل هَے ? سوےرے وی تُسیں....."

ترِپتا نے رامی دا پرشن پُوها نا هون دِّتا, پُّچھِآ, "ِاه کُڑی کَون هَے ?"

"مےری پوتی, بیبی جی۔"

"کی ناں هَے ِاس دا ?"

"مینا , بیبی جی ۔"

"می.....نا.... بهُت پِآرا ناں هَے ۔"

"اےنا کُ ای پِآرا; پُورا ناں بهُت اَوکھا; مےرے تاں مُوںه نهیں چڑھدا۔"

"پُورا ناں کی هَے ?"

“می.........نا........چھ..........!”

رامیں کولوں ٹھیک اُچارِآ نهیں سی جا رِها۔ نیویں پاای کھلوتی مینا نے, آپنے پَےراں وّل وےکھدِآں هوياں, دادی دی مُسکل هّل کرن لای آکھِآ, "میناکچھی۔"

کُڑی دی آواج سُن کے ترِپتا اتے گَوتم تربھک گاے۔ دوهاں نے ِاک دُوجے وّل وےکھِآ۔ دوهاں دے اّدھکھُلھے مُوںه ِاک دُوجے نُوں آپنی هَےرانی توں جانُو کروا رهے سن۔ "بِلکُل گونا دی آواج۔" ِاک دُوجے دا انکِها واک دوهاں نے سُن لِآ۔ اُس آواج نُوں دُبارا سُنن دے منورتھ نال گَوتم نے کُڑی نُوں پُّچھِآ,

"کِس نے رّکھِآ تُهاڈا ناں, بےٹا جی ?"

"مےرے بھاپے نے۔"

"تُهاڈے پِتا جی کی کںم کردے هن, بےٹا ?" پُّچھ کے گَوتم آپنے بےلوڑے جِهے پرسن اُّتے آپ هی سرمِںدا هو گِآ۔ مینا سِر جھُکاای کھلوتی رهی۔ اُّتر وِچ رامیں نے آکھِآ, "اےهو; گھراں کوٹھِآں دی سپھاای کردا سی۔ هُن کِنّے چِر دا بمار پِآ۔ نِگھردا جاںدا الاج کھُنو مرجی رّب دی اُهدے اّگے کوای جور نیں۔"

رسوای وِّچوں لِآںدیآں دو روٹیآں رامیں وّل ودھااُںدِآں ترِپتا نے پُّچھِآ, "مینا سکُول جاںدی هَے کِ نهیں ?"

روٹیآں نُوں آپنے دُپّٹے وِچ لپےٹدِآں رامیں نے اُّتر دِّتا, "جاںدی آ, بیبی جی: چار پاس کر لایآں نے; پڑھن نُوں بڑی چُست آ... رام رام, بیبی جی۔" کهِ کے دادی-پوتی چلے گایآں۔ ترِپتا نے آپنے آپ کولوں ِاک پرسن پُّچھِآ, "رینا اتے مینا وِچ اےنی سمانتا کِاُں?" گَوتم نے تاں آپنی سوچ نُوں سبداں دا رُوپ دے هی دِّتا, "کِنّی ادبھُّت هَے ِاه رچنا ! ِاس دی انےکتا وِچ نِسچے هی کوای اےکتا سماای هوای هَے۔"

"رینا اتے مینا وِچلی اےکتا دا رهّس کی هو سکدا هَے ?"

"مَےں تاں پرتّکھ نُوں وےکھ کے اےنا هَےران هاں کِ پروکھ بارے کِسے پرکار دا انُمان لااُن دی لوڑ هی نهیں مهِسُوس کر رِها۔"

“دوهاں وِچ جِنّی وّڈی ساںجھ هَے اَونی وّڈی سماجِک وِّچ وی هَے۔"

ِاه واک ترِپتا نے کُجھ ِاس ترھاں اُچارِآ کِ پروپھَےسر گَوتم اُس دے چِهرے وّل ِااُں نیجھ لا کے وےکھن لّگ پِآ, جِوےں ِانھاں سبداں دے پِّچھے لُکی هوای جاں ِانھاں راهیں وِاکت هو رهی بھاونا نُوں پچھانن دا جتن کر رِها هووے۔ کُجھ سوچ کے, ترِپتا وّل گَور نال وےکھدا هويا بولِآ, "وِّتھ سماجِک هَے; سںسارک هَے۔ اےکتا الَوکِک هَے; رّتھی هَے۔ گِآنوان دی اّکھ پرتّکھ توں پرلے پار وےکھدی هَے; ستھُول وِچ سمااے هواے سُوکھم دا انُبھو کردی هَے۔ تُسیں گِآنوان هو, ترِپتی: تُهانُوں ستھُول نال کی ?"

"ستھُول سماجِک سّچ دی پکڑ بهُت پیڈی هَے, گَوتم۔"

"منّدا هاں, جرُور پیڈی هَے, کِاُںک سماج اُپجے هن انےکتا وِّچوں,

اتے انےکتا نُوں ستِکاردے, پِآردے اتے آدرسِآاُںدے آاے هن۔ دےساں, کَوماں, سبھِآتاواں, سںسکرِتیآں درسناں اتے دھرماں دی سهاِاتا نال بھاوناواں دی اےکتا دا نِرادر کر کے وِّتھاں دی اُمر لںمےری کردے آاے هن۔ پر تُهاڈے وِچلی ممتا تاں سبھِاتاواں-سںسکرِتیآں نالوں بهُت پُرانی هَے۔ سماجِک وِّتھاں اُس دا راه کِوےں روک سکدیآں هن ?" کهِ کے گَوتم چُّپ کر گِآ۔ ترِپتا اُس دے مُوںه وّل دھِآن نال وےکھدی هوای بولی, "اُّٹھ, اںدر چّلیاے; روٹی دا وےلا هو گِآ هَے۔"

ترِپتا دی ِاس کھُسی نال گَوتم دے آدرساں دی ساںجھ سی, ِاس لای اُه, اُس دی ِاس کھُسی دے راه دی هر رُکاوٹ هُوںجھ دےنی چاهُںدا سی۔ اُه هر پرکار دا اُتساه دے کے ترِپتا دے من نُوں ِاس کںم لای تِآر کرنا چاهُںدا سی کِ اُه مینا نُوں آپنی ممتا دا آدھار منّ لوو اتے ِاس دُنیآں نُوں مُڑ اَوسے درِسٹی نال وےکھن لّگ پوے, جِس نال اُه سدا توں وےکھدی آای سی۔ ِاس اچںبھے نے اُس دے سمُّچے آپے نُوں آپنے وّل آکرسِت کر لِآ سی۔ اُه نهیں سی  چاهُںدا کِ ترِپڑا ِاس دے سُکھاوےں پربھاو وِّچوں نِکل کے مُڑ گم نُوں گل لا لوے۔ اُس نے گنّا اتے مینا وِچلی سماجِک وِّتھ نُوں گھٹااُن دے نال نال مینا اتے ترِپتا وِچلیآں سریرک اتے سماجِک وِّتھاں نُوں گھّٹ کرن دے سادھن وی لّبھنے سُرُو کر دِّتے۔

گنّا دے سارے کپڑے کِتاباں آدِک مینا دے هو گاے۔ ترِپتا نُوں مینا دے سکُول وِچ آنرےری ادھِآپکا دی نَوکری لَے دِّتی گای۔ اَےتوار دا سارا دِن مینا ترِپتا کول رهِن لّگ پای ۔ کُجھ کُ هپھتِآں وِچ هی مینا سمپُورن رُوپ رینا هو گای۔ اُس دا اُٹھن-بَےٹھن, کھان-پین, تُرن-پھِرن اتے کُون-بولن سبھ رینا ورگا هو گِآ۔ هُن اُس دا ناں پُّچھِآ جان اُّتے اُه میناکچھی دی تھاں میناکسی آکھن لّگ پای۔ ترِپتا نے سںگمرمر دے ٹُکڑے وِچ سرِسٹاچار اتے سُںدرتا دے نکس تراس دِّتے سن۔ اُه آپنی کلا-کرِتی, آپنے ساهکار نُوں وےکھ کے کِسے ماایکل اَےںجِلو نالوں گھّٹ کھُس نهیں سی۔ ِاک دِن جدوں اُس نے مینا دے وِسمادجنک وِکاس بارے گوتم نال گّل کیتی تاں اُس نے آکھِآ,

"آپنے اسلے وّل جانا سرل اتے سُکھداِاک هُںدا هَے, ترِپتا۔ ندیآں نُوں سمُںدر دا راه نهیں پُّچھنا پَےںدا۔ بیج نُوں بِرکھ بنن دی جاچ نهیں سِکھااُنی پَےںدی۔"

"سبھ کُجھ اےنا سَوکھا نهیں, گَوتم آدمی کو (بھی) مُےّسِر نهیں ِانساں هونا۔" کهِ کے ترِپتا نے وِاںگ بھری مُسکراهٹ نال گَوتم وّل وےکھِآ۔ گَوتم دی کھُسی دا کوای مےچ بنّا نا رِها۔ 'ترِپتا مُڑ پهِلاں ورگی ترِپتا بندی جا رهی هَے' ِاه سوچ کے اُه دھنّ دھنّ هو گِآ۔ من هی من اُه مینا اتے اُس دے پرِوار والِآں پرتی سردھا نال بھر گِآ۔ کُرسی اُتوں اُّٹھ کے اُه ترِپتا کول گِآ۔ اُس دے سِر نُوں آپنے دوهاں هّتھاں وِچ لَے کے اُس

دے پرسنّ مُکھ وّل وےکھدِآں هويا آکھِآ, "ساریآں ندیآں وی ساگراں تک نهیں پهُںچدیآں, ترِپتا۔ راه وِچلے رےگِستان اُنھاں دا سارا رس چُوس لَےںدے هن۔ نسلاں, کَوماں, دھرماں اتے سںسکرِتیآں دے مارُوتھلاں وِچ جیر جاںدا هَے, آدمی وِچلا ِانسانی رس۔ 'کدے کوهاں لںمی ِاه بھٹکن نا هُںدی, هر ِاک موڑ 'تے جے نا هُںدے ِاه رهِبر۔' ِاه آدرس اّج وی منُّکھ دی رهِبری کر رهے هن, ترِپتا۔"

ترِپتا دی اُداس مُورتی مُسکرا پای سی: گَوتم آپنے ساهکار نُوں وےکھ کے کھُس سی۔ هُن اُه مینا نُوں اُس دے ماپِآں کولوں مںگ لَےنا چاهُںدا سی۔

مینا دی ماں وی ماڈل ٹااُن وِچ هی گھراں کوٹھِآں دی سپھاای دا کںم کردی سی۔ کدے کدے اُه وی ترِپتا نُوں نمستے کرن آ جاںدی سی۔ پر کُجھ چِر بَےٹھ کے گّلاں کرن دا سماں اُس کول نهیں سی هُںدا۔ کای مهینِآں توں دو آدمیآں دا کںم ِاکّلی نُوں کرنا پَے رِها سی۔ اُس نُوں آس سی کِ اُس دا بیمار پتی تںدرُست هو کے مُڑ کںم اُّتے آ جاوےگا۔ ِاس لای اُه کِوےں نا کِوےں سارے گھراں دا کںم سںبھالن دا جتن کردی آای سی۔ اُه سوےر توں سام تک لوکاں دے گھراں دی سپھاای وِچ لّگی رهِںدی سی ۔ سااُو لوکاں نُوں ِاه منجُور نهیں سی کِ اُنھاں دے گھریں سام تک گےںد پِآ رهے اتے دھرمےں لای ِاه سںبھو نهیں سی کِ اُه کِسے چمتکاری سکتی نال کای سریر دھارن کر کے ِاک توں بهُتِآں گھراں وِچ جا سکے۔ اُس نُوں ِاه وی منجُور نهیں سی کِ اُه آپنا کںم گھٹ کر دےوے۔ اجِها هون نال اُس دی آمدن گھٹ جانی سی اتے آمدن گھٹن نال چار بّچِآں دی روٹی اتے بیمار پتی دی دواای دا پربںدھ مُسکل هو جانا سی ۔ سااُ لوکاں دے گھراں وِّچوں مِلن والا بےها بچِآ بھوجن اتے پاٹا پُرانا کّپڑا لّتا اُس دی پرِوارک آرتھکتا دا مهّتوپُورن اںگ سی۔ اُه ِاس توں وںچِت نهیں سی هونا چاهُںدی۔ اّج جدوں تِنّ وجے ستاراں نںبر وِچ کںم کرن گای تاں گھر دے مالک نے آکھِآ,

"وےکھ دھرموں, ِاس ترھاں کںم نهیاَوں چّلنا۔ دِن مُّکن لّگا: هُن تُوں آای اَےں۔ آپے دّس بھای ترکالاں تک گھر 'چ گںد پِآ چںگا لّگدَے۔"

دھرمےں کول کوای اُّتر نهیں سی۔ اُه چُّپ کھلوتی رهی۔ سردار جی نے گّل جاری رّپی, 'جے تےرے کولوں کںم نهیں هُںدا تاں دّس دےه; اسیں کوای هور بےدوبست کر لایاے۔ کای مهینے هو گاے آ اےداں هُںدیآں۔ ِاک دو دِناں دی گّل هُںدی تاں....."

"مینا دا بھاپا بمار آ, سردار جی, کںم توں سانُوں کوای انکار نهیں۔ اّگے نُوں نیں هُںدا اےداں; تُسیں پھِکر نا کرو۔"

کهِن نُوں دھرموں نے ِااُں کهِ دِّتا, پر اُس نُوں پتا سی کِ هونا اےداں هی هَے۔ جے اُه ستاراں نںبر وِچ پهِلاں چلی جاوےگی تاں ستاای والے اےهو کُجھ کهِنگے۔ ِاس گّل دا دھرموں نالوں بهُتا پتا ستاراں نںبر وِچ رهِن والے

سردار جی نُوں سی اتے اُنھاں نالوں بهُتا ستاای والے لالا جی نُوں ۔ ِاس لای جدوں اگلے دِن سنِچروار سوےرے اُه ستاراں نںبر وّل گای تاں اُس نے وےکھِآ کِ مےلا رام ستاراں نںبر دا کںم کر کے اٹھاراں  وِچ داکھل هو رِها سی۔ اُه هَےران رهِ گای۔ اُس نُوں جاپِآ کِ هر اُس گھر وِچ کوای نا کوای مےلا رام مَوجُود هَے, جِس وِچ کںم کرن اُه جانا چاهُںدی هَے ۔ اُه دَوڑی دَوڑی آپنی سّس کول گای اتے اُس دی سّس, رامی, نے دَوڑی دَوڑی آ کے مےلا رام نُوں گھےر لِآ, "وےکھ وے مےلِآ, ِاه تُوں چںگا نایاَو کیتا۔ ساڈے رِجک اُّتے لّت مار کے تےرا ڈھِّڈ نایاَو بھرنا۔ اساں چُّپ کر کے بهِنا وی نایاَو۔ ساری برادری کرُوں 'کّٹھی۔ کِتے مُوںه دےن جوگا چھّڈ گای تاں رامیں نا آکھی۔"

رامیں نُوں اُّچی اُّچی گُّسے وِچ بولدِآں سُن کے اُس دی برادری دے کُجھ ِاستری پُرس آپنے کںم چھّڈ کے کول آ گاے۔ کُجھ راه جاںدے تماسبین وی جرا پرھے هو کے کھلو گاے۔ آپو آپنی کوٹھی دے گےٹ وِچ کھلوتے کُجھ سااُو لوک وی وےکھ رهے سن۔ ڈراِاںگرُوم دی کھِڑکی دا پردا پرھے کر کے ترِپتا وی وےکھ رهی سی۔ گَوتم گُسلکھانے وِچ سی۔ اےنیآں اّکھاں دے وےکھدِآں ِاک ِاستری ساهمنے لاجواب هون دی سرمِںدگی مےلا رام سهار نا سکِآ۔ اُه وی اُسے لهِجے وِچ بولِآ, "سانُوں نهیں لوڑ کِسے دا رِجک کھوهن دی۔ رّب دا دِّتا بهُت آ ساڈے کول۔ سردار هُناں آکھِآ تاں مَےں آ گِآ اےتھے۔ چلو, دھرمےں کولوں نهیں هُںدا, اسیں کر لَےنے آں۔ هر کِسے نے کر کے کھانا۔ اےتھے نهیں, هورتھے کر لاں'گے۔ سانُوں نیں لوڑ تےرے مُوںه لّگن دی۔"

"جُبان بول وے, مےلِآ۔ تےرے مُوںه کَون لّگدا ? نالے چور نالے چاتر۔ اسیں وی کر کے کھانے آ, تےرا دِّتا نیں کھاںدے اسیں ۔ آيا ساهُوکار کِتوں دا۔"

مَوکے دی نجاکت وےکھ کے مےلا رام اَوتھوں تُر گِآ تے جاںدا جاںدا کهِںدا گِآ, "وےکھو جی, بھلے دا سماں نیں۔ مّت ماری گای جنانی دی۔ کںم آپ توں نهیں هُںدا گُّسا ساڈے اُّتے کّڈھدی آ۔"

"نهیں هُںدا تے تےرے کول پھرمَےس وی نی پاای کِنے ۔ تُوں آپے آ وڈِآں مُوںه چُّکی," کهِ کے رامیں ستاراں نںبر وِچ گای اتے براںڈے وِچ کھلوتے مالک نُوں هّتھ جوڑ کے آکھِآ, "سردار جی, ماپھ کريو; دھرم کّلی سی; کںم نُوں اوےر-سوےر هُںدی سی; اّگے نُوں نیں هُںدی تُسیں کھاتر جماں رّکھو۔"

ترِپتا کولوں ِاس جھگڑے نُوں آد توں اںت تک وےکھن دی بھُّل هو گای سی۔ جے پروپھَےسر گَوتم گُسلکھانے وِچ نا هُںدا تاں اُس نے ِااُں نهیں سی هون دےنا۔ جِوےں تِلھکویں چڑاای چڑھدے کِسے وِاکتی دا پَےر تِلھک جان کرکے اُه هےٹھاں نُوں سرک جاوے, اُسے ترھاں ترِپتا دا من اُداسی وّل سرکن لّگ پِآ۔ گُسلکھانے توں باهر آ کے گَوتم نے پتنی دے چِهرے اُّتے اُداسی وےکھ کے پُّچھِآ,

“کی گّل هَے, ترِپتا ? باهر رَولا جِها کِاُں سی ?"

"رامیں کِسے جماںدار نال جھگڑا کر رهی سی۔"

"کوای کارن ?"

"اُس جماںدار نے رامیں کولوں کُجھ گھراں دا کںم هتھِآ لِآ سی۔"

"پھَےسلا هو گِآ ?

"پتا نهیں, اُه جماںدار چلا گِآ هَے۔"

"تُساں رامیں نُوں پُّچھنا سی۔"

"اُه اےدھر آای هی نهیں۔ بهُت گُّسے وِچ سی ۔ مَےں وی بُلااُنا ٹھیک نا سمجھِآ۔ سارا مُهّلا وےکھ رِها سی۔ بهُت گھِنااُنا درِس سی, گَوتم۔ دو وِاکتیآں دا نِگُونی گّل لڑنا کِنّے دُّکھ دی گّل هَے۔"

"ساگر مںتھن توں مگروں دا منُّکھ ِاسے راهے تُرِآ آ رِها هَے, ترِپتا۔"

"آپنے ورگے منُّکھاں دا گںد ڈھون توں لڑدا آ رِها هَے ?"

"نهیں ترِپتا, آپنی روٹی توں, انّ توں لڑدا آ رِها هَے۔"

"انّ نُوں بھگوان وی آکھدا هَے۔"

"بھگوان اُّتوں وی لڑدا آيا هَے, لڑ رِها هَے۔"

"لڑدا هی رهےگا ?"

"کُجھ کِها نهیں جا سکدا, ترِپتا۔ مےرا کھِآل هَے, 'نهیں'۔ ِاه مےری کھُس کھِآلی وی هو سکدی هَے۔ جے من نُوں دھرواس دے سکدی هَے تاں کھُس کھِآلی وی بُری نهیں۔ تُسیں وی اےسے کھُس مِآلی دی سهاِاتا نال آپنے آپ نُوں دھیرج ديو۔"

ترِپتا آپنے آپ نُوں دھیرج دےن دا جتن کردی رهی اتے من هی من ِاه وِاُںت بنااُںدی رهی کِ اُه گَوتم نُوں نال لَے کے کلھ اَےتوار کِسے وےلے مینا دے گھر اُس دے پِتا کول جاوےگی اتے اُس کولوں مینا نُوں مںگ لوےگی تاں جُ ِاس 'پںکج' نُوں چھےتی هی چِّکڑ وِّچوں کّڈھ کے آپنے سروور دا 'سروج' بنا لوے۔ اُه تیبرتا نال اَےتوار دی اُڈیک کر رهی سی۔ اَےتوار دی سوےر هوای۔ پتی-پتنی ِاسنان پان کر کے تِآر هو گاے اتے کوٹھی دے بگیچے وِچ ٹهِلدے هواے سلاهاں کرن لّگ پاے کِ اُنھاں نے مینا نُوں اُس دے ماپِآں کولوں کِوےں مںگنا هَے اتے اُس توں پِّچھوں کانُونّی کارواای کِوےں نےپرے چاڑھنی هَے۔ ترِپتا نے آپنی وِاُںت دّسنی آرںبھ کیتی, "هُن جدوں مینا آوےگی تاں مَےں اُس نال ساری گّل کر لواںگی۔ دُپهِر تک اُه سارا پرِوار ِاکّٹھا هو جاوےگا۔ اُنھاں دے گھر جا کے...۔"

ترِپتا نے باهر سڑک وّل وےکھِآ۔ اُس دا سُپنا ٹُّٹ گِآ۔ اُه سوچ رهی سی کِ سدا واںگ اّج وی رینا دے کپڑے پاای مینا اُس کول آوےگی۔ پر ِااُں نا هويا۔ اُس نے وےکھِآ کِ مینا آپنے کپڑے پاای آپنی دادی نال تُری جا رهی سی۔ اُس دے سِر اُّتے اُسے ترھاں ٹوکری ٹِکی هوای سی, جِس ترھاں اُس دی دادی دے سِر اُّتے اتے ٹوکری وِچ ِاک جھاڑُو رّکھِآ هويا سی۔ دووےں ستاراں نںبر دا گےٹ کھولھ کے اںدر چلو گایآں۔

ِاه کی هو گِآ ?

سِکھ لاایٹ ِانوَےںٹی وِچوں هےلداری دی پَےنسن اُّتے آيا هويا سںتا سِںگھ, چھاه وےلا کھا کے گھروں تُر پِآ۔ جدوں اُه آپنے پِںڈ, بُّچے نںگل, دے پراِامری سکُول دے ساهمنِاُں لںگھ رِها سی, اُدوں ادھِآپک هاجری لا رهے سن۔ آپو آپنا ناں سُن کے بّچے 'جو هِںد' بول رهے سن۔ اّج توں تیه پَےںتی سال پهِلاں جدوں اُه پڑھنے پِآ سی اُدوں 'جَے هِںد' دی تھاں 'هاجر جناب' آکھ کے هاجری لُآای جاںدی سی۔ بُراای تاں ِاس وِچ وی کوای نهیں سی, پر 'جَے هِںد' دےس دی آجادی دا لکھاِاک هون کر کے اُچےچے گورو دی گّل سی۔ گَورو دے اهِساس نال مُّچھاں اُّتے پھِرن لای اُس دا هّتھ اُّٹھِآ هی سی کِ آپنی پڑھاای 'تے مُّڈھلے دِناں دی ےاد نے گَورو نُوں گِلانی وِچ بدل دِّتا۔ من اُّتے اتیت دا بھار پَے جان نال اُس دی تور مّٹھی هو گای۔ کُجھ ِاس ترھاں دا سی اُس دا اتیت:

اُس دا پِتا کرم سِںگھ مجهبی سِکھ سی۔ آپنے پِںڈ دا چَوکیدار هون کرکے اُه آپنے آپ نُوں اںگرےجی راج-پربںدھ دا هِّسا سمجھدا سی ۔ اجِها هون اتے سمجھن نال اُس دے سماجک ستھان وِچ بھاوےں کوای ڈرک نهیں سی پِآ تاں وی آپنی برادری دے آدمیآں نالوں اُه کُجھ وّکھرا سی۔ لّک توڑویں مِهنت توں اُس دا پِّچھا چھُّٹ گِآ سی۔ اُس دے رهِن سهِن وِچ کُجھ سپھاای اتے سںجیدگی آ گای سی۔ چَوکیدار بن جان اُّتے اُس نے آپنے گھر والی کولوں گوهے کُوڑے دا کںم چھُڈوا دِّتا سی۔ چُوهڑے توں مجهبی سِکھ بنِآ کرم سِںگھ, کھورے, منُّکھ هونا لوچدا سی۔ ِاس لای اُه چاهُںدا سی کِ چَوکیدارا اُس دے گھروں باهر نا جاوے اتے چَوکیدارا کردِآں هوياں اُس دے پُّتر, سںتُو, نُوں اُه اَوکڑاں نا آاُن جو انپڑھ هون کرکے اُس نُوں آاُںدیآں سن۔

اُس دی سبھ توں وّڈی مُسکل سی پَےداِاس اتے مرگ دے رجِسٹراں دی کھاناپُری۔ ِاس کںم لای اُس نُوں کِسے پڑھے هواے دی بھال کرنی پَےںدی سی ۔ جو ِاه بھال کُجھ لمےری هو جاںدی تاں اُس نُوں نوےں جںمےں بّچے دا ناں اتے جنم دی تاریکھ دووےں بھُّل جاںدے۔ ِانھاں دا پتا کرن لای اُس نُوں بّچے دے ماتا-پِتا کول جانا پَےںدا۔ ماپِآں نُوں بّچے دا ناں تاں ےاد هُںدا سی پر جنم دی تاریکھ سارے اُه وی کرم سِںگھ جِنّے هی کورے هُںدے سن۔ نتیجے وجوں پِںڈ دے رجِسٹر

پَےداِاس وِچ ساریآں جنم-تِّتھیآں اّٹے سّٹے لِکھیآں جاںدیآں سن۔ اےهو هال مرگ دے رجِسٹر دا سی۔ کاس اُه تھوڑا جِها پڑھِآ هويا هُںدا۔

اُس نے آپنے پُّتر, سںتُو, نُوں پڑھنے پا دِّتا۔ بّچے نںگل دے پراِامری سکُول وِچ بکھتپُر اتے آواناں توں وی بّچے پڑھن آاُںدے سن۔ مجهبیآں دا کوای بّچا کدے پڑھنے نهیں سی پِآ: سںتُو پهِلا سی, ِاس لای ِاک سَو تےتی بّچِآں وِچ ِاکّلا سی۔ اّٹھ سال دی اُمر وِچ سکُول داکھل هويا هون کرکے اُه آپنی جمات دے باکی بّچِآں نالوں وّڈا سی; ِاس لای ِاکّلا هون دے نال نال اَوپرا وی سی۔

داکھلِآں دا کںم پُورا هو جان اُّتے پهِلی جمات دے ادھِآپک نے پهِلی وےر جمات دی هاجری لاای۔ پهِلا ناں بولِآں 'اوتار سِںگھ'۔ کِسے بّچے ولوں کوای جُآب نا آيا۔ ادھِآپک نے دُوجی وےر ناں بولِآ, کوای اُّتر نا آيا۔ ادھِآپک نے پُّچھِآ, "کِسے نُوں پتا هَے اوتار سکُولو کِاُں نهیں آيا ?" بهُت ساریآں آواجاں  آایآں, "نایں جی ۔" ِانھاں آواجاں وِچ ِاک اُّچی آواج سی, "اَو تاری, تےرا ناں ای اَواے, هاجری بول۔" تاری نے اُّچی سُر وِچ 'هاجر جناب' آکھ دِّتا۔

کِںدے نُوں پهِلی وےر پتا لّگا کِ اُس دا پُورا ناں کُلوِںدر سِںگھ هَے اتے بِّلُو نُوں ِاه, کِ اُس دا ناں بلوِںدر سِںگھ هَے۔ 'سںتا سِںگھ' پُکارِآ جان اُّتے کِسے بّچے ولوں 'هاجر جناب' دی آواج نا آای۔ دو تِنّ وےر ناں بول کے ادھِآپک نے اُس نُوں 'گَےر هاجر' جان لِآ۔ باکی سارے بّچِآں دے پِّچھے, آپنے گھروں لِآںدی هوای بوری اُّتے بَےٹھا سںتُو هَےران سی کِ ادھِآپک نے اُس دا ناں کِاُں نهیں سی بولِآ۔

کِسے آس دا آسِآ اتے کِسے سَوک دا پرےرِآ, کرم سِںگھ چَوتھے کُ دِن سکُولے چلے گِآ; ِاه اُس نُوں وی پتا نهیں سی کِ اُه کی کرن آيا هَے۔ کُرسی اُّتے بَےٹھے ادھِآپک نے, آپنے توں جرا کُ پرے, هّتھ جوڑی کھلوڑے کرم سِںگھ نُوں پُّچھِآ, "کِّداں آيا چَوکیدارا ?"

"ماسٹر جی, بس...اَےوےں مُںڈے نُوں وےکھن آ گِآ۔"

"تےرا مُںڈا کدے آيا ای نهیں سکُولے۔"

"ِاه تاں روج آاُںدا, ماسٹر جی; اَوه وےکھو بَےٹھا۔"

"اّچھا; ِاه آ تےرا مُںڈا ? ِاه تاں روج آاُںدا پر هاجری کِاُں نهیں بولدا۔ جے دو چار دِن هور تُوں وی نا آاُںدے تاں ِاس دا ناں کّٹِآ جانا سی۔"

"کِاُں اُاے, تُوں هاجری کِاُں نهیں بولدا ?" کرم سِںگھ نے سںتُو نُوں پُّچھِآ۔

"مےرا ناواں نهیں بولِآ کدے۔"

"مَےں تاں روج بولدا, نلَےکا۔ سںتا سِںگھ تےرا ای ناں هَے کِ کِسے هور دا ?'' کوای اُّتر دےن دی تھاں, سرمِںدا سںتُو سّجے-کھّبے وےکھن لّگ پِآ۔

پِںڈ دے پراِامری سکُول وِچلیآں چار جماتاں پاس کرن وِچ اُس نُوں چھے سال لّگے سن۔ ِاه وی بھروسے نال نهیں سی آکھِآ جا سکدا کِ ِاه چار جماتاں اُس نے پاس کیتیآں سن جاں اُس نُوں پاس کروا دِّتیآں گایآں سن۔ جے اُس نے 'پاس کیتیآں' هُںدیآں تاں اُس نے رجِسٹر-پَےداِاس اتے رجِسٹر-مرگ دی کھاناپُری کرن جوگا هو جانا سی: جے کھاناپُری کرن جوگا هو جاںدا تاں اُس دے پِتا نے اُس نُوں مِچھل سکُول وِچ داکھل نهیں سی کروااُنا۔ سپھل چَوکیدارے توں اُچےرا اُدےس اُس دے ساهمنے نهیں سی اتے ِاه گّل کِسے توں لُکی هوای نهیں سی۔ چهُں بںدِآں وِچ بَےٹھا, کرم سِںگھ جدوں وی آپنے پُّت دی پڑھاای بارے کُجھ کهِںدا سی تاں بس اےنا هی, "مَےں تو اےهو کهِنا, بای, چَوکیدارے جوگا هو جاوے; هور اساں پڑھ کے کِهڑے دپھتر کھولھنے آں۔" کرم سِںگھ نُوں پتا سی کِ چار جماتاں پاس کر کے سںتُو چَوکیدارے جوگا نهیں هويا۔ ِاس لای اُس نے سںتُو نُوں کلانَور دے مِڈل سکُول وِچ داکھل کروا دِّتا۔

سںتُو دا کھُّلھا سریر اتے سوا پںج پھُّٹ اُّچا کّد اُس نُوں پںجویں جمات دے بّچِآں وِچ جِنّا اَوپرا بنااُںدا سی اَونا اَوپرا اُه اُدوں نهیں سی جدوں پِںڈ دے سکُول دے رجِسٹر وِچ اُس نُوں ستُو توں سںرا سِںگھ لِکھ کے آپنے ناں توں انجان کر دِّتا گِآ سی ۔ هَولی هَولی اُه آپنے نوےں ناں توں جانُو هو گِآ۔ ِاه ناں کےول هاجری بولن لای سی۔ ِاس توں چھُّٹ هور هر مَوکے اُّتے اُس نُوں 'چَوکیدار دا مُںڈا' آکھِآ اتے دّسِآ جاںدا سی ۔ جدوں اُه مِڈل سکُول وِچ داکھل هويا اُدوں ِاه کھبر وی سکُول وِچ پُّج گای کِ اُه چَوکیدار بنن لای پڑھ رِها سی۔ اُس دے کّد بُّت وّل وےکھ کے سکُول دے ادھِآپکاں نے اُس نُوں چَوکیدارے دے ےوگ هو گِآ سمجھ کے 'چَوکیدار دا مُںڈا' دی تھاں 'چَوکیدار' کهِنا سُرُو کر دِّتا۔ مِڈل سکُول وِچ اُس دا ناں چَوکیدار هو گِآ۔ سںتُو نُوں ِاه سبھ کُجھ چںگا نهیں سی لّگدا۔ اُس نُوں آپنے وِهڑے دے اُه ساتھی چںگے لّگدے سن جِهڑے اُس نُوں سںتُو کهِ کے بُلااُںدے سن۔ اُس نُوں اُس دُنیآں وِچ وّسنا چںگا لّگدا سی جِس دُنیآں وِچ اُس نُوں سںتُو کر کے جانِآ جاںدا سی ۔ اُه سدا سںت بنِآ رهِنا چاهُںدا سی۔

پهِلے سال اُه پںجویں وِچوں پھےلھ هويا اتے دُوجے سال رِآِاتی پاس۔ اَوپرے, اُتساههین اتے اُداس سںتُو نُوں سکُول دے واتاورن وِچوں گھِرنا اتے نِرادر توں سِوا جے کدے کُجھ مِلدا سی تاں سجا اتے سرمِںدگی ۔ چھےویں وِّچوں کھںبھ تپدے سِکھر دُپهِراں دے۔ وےلھ هون اُّتے اُس دا دھیرج جُآب دے گِآ۔ کِسے نُوں کُجھ دّسے پُّچھے بِنا اُه سِّکھ لاایٹ ِانپھَےںٹری وِچ بھرتی هو گِآ۔

سَےنا دے نےمبّدھ جیون نے هّتھاں پَےراں دے کھُّلھے, مِهنتی اتے نِرچھل سںت نُوں 'سںتا سِںگھ' بنا دِّتا۔ پںج کّکار دی رهِت والا نِّت-نےمی سںتا سِںگھ

جدوں آپنے چھے چھُّٹے بھروےں سریر اُّتے پھَوجی وردی سجا کے سیسے دے ساهمنے کھلوںدا تاں آپنے آپ نُوں من هی من هّس کے آکھدا, "سںتا سِںهاں, جے پھَوج وِچ بھرتی نا هُںدا تاں هُن نُوں تُوں سںتُو چَوکیدار بن گِآ هونا سی۔" اُںجھ اُه آپنے پِتا دی ِاس سوچ دا ستِکار کردا سی۔ ِاس سوچ پِّچھے پهِلاں نالوں چںگے اتے چںگےرے هون دی بھاونا کںم کردی دِّسدی سی ۔ پِتا کولوں وِرسے وِچ مِلی ِاس بھاونا نے سںتا سِںگھ دا ساتھ نهیں سی چھّڈِآ۔ پھَوج وِچ رهِںدِآں اُس نے رومن اُردُو دی سَےکِںڈ کلاس اتے اںگرےجی دی تھرڈ کلاس پاس کرن دے نال نال پںجابی اتے اُردُو بولیآں وِچ آپنی ےوگتا ودھا کے آپنی تالیمی گھاٹ نُوں کِسے هّد تک پُورا کر لِآ۔ آپنے بِردھ پِتا کولوں چَوکیدارا چھُڈوا دِّتا۔ آپنا مکان پّکا کروا کے وِهڑے وِچ نلکا لگوا دِّتا۔ چِمنی والی رسوای اتے چھّتِآ هويا گُسلکھانا پِںڈ وِچ سبھ توں پهِلاں سںتا سِںگھ نے بنوااے سن۔

جیون نُوں سُهنا سُکھاواں بنااُن دی ِاّچھا, سںتا سِںگھ دے من وِچ جماںدرُو سی۔ ِاس دے جتن دی پرےرنا اُس نُوں بکھتپُریاے نِهںگ, سام سِںگھ کولوں مِلی سی۔ نِهںگ دے پُرکھے جُّتیآں سِاُون دا کںم کردے سن۔ اُس دی مِهنت, لگن اتے اُس دے بھراواں دے سهِےوگ دا سدکا هُن ستاراں کِّلے توں اُس دے هلاں هےٹھاں سی ۔ پھَوجی نَوکری نے سںتا سِںگھ وِچ آپنے سُپنے نُوں ساکار کرن دی سمرّتھا وی پَےدا کر دِّتی سی۔ اُس نے درِڑ ِارادا بنا لِآ سی کِ بھےج دی نَوکری پِّچھوں اُه واهی کرےگا۔

وّڈی جںگ دے کھاتمے سمےں سںتا سِںگھ ےَورپ وِچ سی۔ اُه 1946 وِچ دےس واپس گِآ۔ اگلے سال دےس آجاد هو گِآ۔ سںتا سِںگھ دی رجمَےںٹ نُوں آبادی دے تبادلے دے کںم اُّتے لايا گِآ۔ ِاس سمےں منُّکھتا دی جو دُردسا هوای اُه سںتا سِںگھ دے کھابو-کھِآل وِچ نهیں سی: هاں, ِاه گّل اُس دے منّن وِچ آاُںدی سی کِ 'ِاس ساری بربادی دے جِںمےدار اںگرےج هن۔' ِاه سوچن دی اُس نُوں لوڑ نهیں سی کِ اںگرےجاں نُوں ِاس بربادی نال کی لابھ هووےگا۔ اُس سهِم دے ساهمنے سوچ سکنا سںبھو هی نهیں سی۔

آبادی دے تبادلے دا کںم کھتم هويا تاں سںتا سِںگھ دی رجمَےںٹ نُوں کاگو بھےج دِّتا گِآ۔ ِانھاں اُتھل پُتھلاں وِچ اُه چھُّٹی نا آ سکِآ۔ چھُّٹی دی اُس نُوں کاهل وی نهیں سی۔ اُس دی نَوکری پُوری هون والی سی۔ اُه پَےنسن لَے کے هی گھر جانا چاهُںدا سی تاں جُ ٹِک کے واهی دے کںم وّل دھِآن دے سکے۔ کاںگو وِچ هی اُس نے آپنی پَےنسن دے کاگجاں اُّتے دستکھت کیتے۔ پَےنسن آ کے اُس نے آپنے پِتا دے مِّتر, سام سِںگھ نِهںگ دی سهاِاتا نال تِنّ گھُماں جمین ٹھےکے اُّتے لَے لای۔ گھر دا ِاک جھوٹا اُس کول هَے سی; جوگ لای دُوجے پسُو دی اُس نُوں لوڑ سی۔ اُس دی ماتا نے سلاه دِّتی, “سںتا سِںهاں, بهُتیآں سلاهاں چھّڈ تے چُّپ کر کے آپنی ماسی کول چلے جا۔ پُنِّآ دی پُنِّآ اُنھاں دے لاگے مںڈی لگدی آ۔ آپنے بھرا نُوں نال لَے لویں۔

وےکھ جاچ کے تَےنُوں چںگا ڈںگر لَے داُو۔ اےسے پّج اُنھاں نُوں مِل وی آوےگا۔ تُوں آاُںدا هی واهی دے پھےر وِچ پَے گِآ۔ کِسے نُوں مِلن گِآ ای نهیں۔"

پُورنماسی والے دِن سوےرے تِآر هو کے سںتا سِںگھ گھروں تُرن لّگا تاں پِتا نے آکھِآ, "مَےں تےرے نال جان جوگا هُںدا تاں چںگا سی ۔ تَےنُوں مال ڈھاںڈے دی کوای پرکھ نهیں۔ مںڈیآں وِچ دھوکھے هو جاںدے نے۔"

سںتا سِںگھ توں پهِلاں هی اُس دی ماتا نے کهِنا سُرُو کر دِّتا, "نا پُّت, کوای ڈر نهیں۔ تےرا بھرا تےرے نال هواُو; ویهاں دے کنّ کُتردا اُه۔ تُوں سِّدھا ماسی کول چلا جاوی۔ اَوتھوں بھرا نُوں نال لَے کے اگاںه جاویں ۔ جو کوای سَودا بن گِآ تاں رات ماسی کول رهِ کے اگلے دِن آویں۔ اَےوےں کاهل نا کریں; دُور دا پَےںڈا, واگرُو آکھ کے جاه, مےرا پُّت۔"

ماتا پِتا دی اسیرواد لَے کے سںتا سِںگھ گھروں تُر پِآ۔ پِںڈ دے پراِامری سکُول وِچ ادھِآپک بّچِآں دی هاجری لا رهے سن ۔ آپنے بیتے جیون بارے سوچدا سںتا سِںگھ گوسلی پُّج گِآ۔ اےتھوں اّگے سڑک دا پَےںڈا سی اتے گُرداسپُر نُوں ٹاںگ رِکسے مِل جاںدے سن۔ اُس دی ماسی دا پِںڈ, کھوکھر, راه وِچ هی سی۔ ٹاںگے وِچ بَےٹھا سںتا سِںگھ هُن مال-مںڈی بلد اتے آپنی واهی بارے سوچن لّگ پِآ۔ بھوِّکھ بارے سوچنا اُس نُوں بیتے هواے سمےں بارے سوچن نالوں ودھےرے چںگا لّگا۔

2

سرداراں دا کار-مُکھتار اتے لاگے باهرے وِچ هُسِآر منِّآ جان والا بچنا کُجھ مهینِآں توں سرمِںدا اتے اُداس دِّسدا سی۔ جے کوای وّڈی گّل هُںدی تاں ساِاد اُه اُداس نا هُںدا۔ ِاک نِّکا جِها کںم اُس اّگے اڑ گِآ سی۔ سرداراں دے درسنی وهِڑکے نُوں وےچن وِچ اُه چھے وار ناکامےاب هو چُّکا سی۔ پِںڈ دے مُںڈے اُس نُوں مسکریآں کرن لّگ پاے سن اتے سردار نے اُس دی اکل نُوں مِهنے مارنے سُرُو کر دِّتے سن۔

بڑی ریجھ نال پالِآ سی سردار نے ِاه وهِڑکا۔ ِاس دی سےوا دیآں باهرے وِچ دھُںماں پَے گایآں سن۔ دس دس کوه توں لوک ِاس نُوں وےکھن آاُںدے سن اتے سِپھتاں کردے واپس جاںدے سن ۔ اُنھیں دِنیں ٹرَےکٹر اجے نهیں سن آاے اتے هالیآں دی کدر سی۔ لوک گھر دے پالے بلداں نُوں سّت سّت مّسِآ نهااُن دیآں سکھنا سُّکھدے سن۔ هار همےلاں اتے مُکھےرنے پا کے وهِڑکِآں نُوں سِںگار کے مّسِآ دے مےلے لَے جاںدے سن۔ مےلِآں وِچ پسُوآں دے ِانھاں گهِنِآں دی چںگی وِّکری هُںدی سی۔ سرداراں دا وهِڑکا جدوں مےلے وِچ آاُںدا سی تاں اُس نُوں وےکھن لای لوک پِڑ بنّھ کے کھلو جاںدے سن۔

"اےهنُوں هالی کدوں کرنا, بچن سِںها ?"

“تايا, آاُںدی ماگھی والے دِن۔" مےلے وِچ آکھی هوای ِاه گّل دُور دُور تک پھَےل گای اتے ماگھی والے دِن وےکھن والِآں دی گِنتی

سَےںکڑِآں نُوں پُّج گای۔ گُردُآرے دے گرںتھی نے پَےلی وِچ کھلو کے ارداس کیتی: کڑاه پرساد دی دےگ ورتاای گای اتے وهِڑکے دے کنّھ اُّتے جُلا رّکھِآ گِآ۔ هل دی جںگھی پھڑ کے جِاُں هی هالی نے للکارا مارِآ, وهِڑکا اگےرے تُرن دی تھاں گوڈِآ بھار هو گِآ۔ هالی نے پرانی چھُهاای تاں اُس نے پِچھلیآں لّتاں وی دُهریآں کر لایآں اتے نِّسل هو کے بَےٹھ گِآ۔ کوسِس کر کے اُٹھايا, تُرن لای للکارِآ تاں اُه مُڑ بَےٹھ گِآ۔ وےکھن آاے لوکاں وِچ گّلاں هون لّگ پایآں۔ پھِر اُٹھايا: هالی نے پولی جِهی پرانی لاای۔ اُه پھِر بَےٹھ گِآ۔ سردار دی نموسی دی هّد نا رهی۔ اُسدا جی کیتا کِ آپنی وّکھی نال لمکدے پِستَول دی گولی نال ِاس وهِڑکے دی کھوپری چُور چُور کر دےوے; پر گو-هّتِآ اےنی سَوکھی نهیں سی۔ سِر جھُکاای پِںڈ نُوں چلے گِآ۔ سارے ِالاکے وِچ دھُںم پَے گای کِ سرداراں دا درسنی وهِڑکا بهِکل نِکلِآ۔ بهِکل وهِڑکے نُوں گلوں لاهُنا سردار دی وّڈی چِںتا اتے بچنے دا پرم دھرم بن گِآ۔ پِچھلے چھے مهینِآں توں بچنا آپنے کںم وِچ کامےاب نهیں سی هو سکِآ۔ هر وےر اُس دی سرمِںدگی پهِلاں نالوں دُونی هُںدی سی ۔ کسُور وهِڑکے دی مسهُوری اتے بدنامی دا سی پر هےٹھی بچنے دی هو رهی سی۔

پُورنماسی والے دِن سوےرے گھروں تُر کے باراں کُ وجے تک سںتا سِںگھ ماسی کول پُّج گِآ۔ ماسی نُوں چاا چڑھ گِآ۔ اُس نے روٹی پانی پُّچھِآ۔ سںڈا سِںگھ نے آکھِآ, "سوےرے پا کے تُرِآ ساں۔ رات رهِ کے جانا هَے۔ اُدوں کھااُو روٹی۔ ِاس وےلے تاں لّسی دا گھُّٹ مِل جے: تےه بهُت لّگی آ۔"

لّسی پی کے سںتا سِںگھ سهِر نُوں تُر گِآ اتے اُس دی ماسی رات دی روٹی دا آهر کرن لّگ پای۔ اُس دے چاا دا کوای مےچ-بنّا نهیں سی۔ اّٹھاں سالاں پِّچھوں مِلِآ سی اُس دا بھنےواں۔ چھّتی پرکار دے پکواناں تک اُس دی پهُںچ نهیں سی۔ سردا پُجدا پکا کے باکی دی گھاٹ چاواں نال پُوری کرنی سی۔

مال مںڈی دی بھیڑ توں اُرے هی ِاک چِّٹ کّپڑیآ گّبھر بڑے ادب نال سوبھا سِںگھ نُوں آ مِلِآ اتے آکھِآ, "ساسری کال, سردار جی۔” اُس دی بولی وِچ ادب اتے اپنّت دا اجِها سُمےل سی کِ سںتا سِںگھ کھُس هو گِآ۔

اُس نے پِآر نال ست سری اکال دا اُّتر دِّتا۔ گّبھرُو نے پُّچھِآ,

"مےلا گےلا وےکھن آاے هو جاں کوای گاں-مّجھ لَےنی آں?"

"ِاک هالی کھریدنا مےلا وی نال ای وےکھِآ جانا۔"

"هاں جی, جرُور وےکھ لوو۔ تُسیں نوےں هو; مَےں چلنا تُهاڈے نال۔"

اّدھا کُ گھںٹا مںڈی وِچ اےدھر اَودھر پھِرن تُرن پِّچھوں سںتا سِںگھ نُوں اُه نَوجُآن پهِلاں نالوں وّدھ چںگا, سِآنا اتے تجرباکار جاپن لّگ پِآ۔ اُس نے اُس کولوں سهاِاتا لَےن دی آس نال آکھِآ, "سردار جی, هَے تاں کھےچل پر مَےنُوں کوای چںگا مال دُآاَو۔"

"لاُ جی ِاس وِچ کھوچل والی کِهڑی گّل آ۔ تُهانُوں چںگا هالی چاهیدا; مَےنُوں مال وّچھے دی تھوڑی بهُت پرکھ آ۔ ساڈا پِتا پُرکھی کںم آ ِاه۔ اےس کںم 'چ اُهلا بهُت آ۔ وّڈے وّڈے دھوکھا کھا جاںدے آ۔ چںگا مال کِسمت نال مِلدا, سردار جی۔"

سںتا سِںگھ نُوں اُس آدمی دیآں گّلاں وِچ سّچ سُناای دِّتا۔ اُه آکھی گِآ, "سردار جی, اےتھے تاں وّڈے وّڈے لوک دھوکھا دِںدے آ۔ سرداراں دا وهِڑکا چھے وار مُڑِآ مںڈیاَو۔ مَےں نهیں وِکن دِّتا: نا مَےں وِکن دےنا۔ اُنھاں نُوں لّگ گِآ پتا: اّج مںڈی نهیں آاے۔ تُسیں ِاه دّسو کِ کِنّے کُ تاایں کھرچوگے ?"

سںتا سِںگھ نے اُس دے موڈھے اُّتے هّتھ رّکھ کے پِآر نال اُس وّل وےکھدِآں آکھِآ, "چار پںج سو۔"

"اےنے نال تاں مںڈی دی جان کّڈھ لایاے بھاوےں۔ آ جااَو۔ مال وےکھ کے دِل کھُس نا هووے تاں مَےنُوں آکھيو۔"

بلد وےکھ کے سںتا سِںگھ دا دِل کھُس هو گِآ۔ اُس نے مُّل تار کے راهداری اتے رسید لای اتے بلد دا رّسا پھڑی مںڈیاَو باهر هو, آپنی ماسی دے پِںڈ نُوں تُر پِآ۔

سدا واںگ اّج وی دےسی سراب دے ٹھےکے لاگلی پکَوڑِآں دی دُکان وِچ کُرسی اُّتے بَےٹھا سردار جوالا سِںگھ بچنو دی ناکامی اتے آپنی نااُمیدی دے سُنےهے دی اُڈیک کر رِها سی۔ ِاس وار سام نُوں سچنے نے سوا چار سو رُپاے دے نوٹاں دی سکل وِچ کامےاتھی سردار دی هتھےلی اُّتے رّکھ دِّتی۔ هَےران هواے سردار نے آکھِآ, "هّچھا; هو گِآ کںم۔ واه اَواے بچنِآں دھونے دھو دِّتے ای۔ آ لَے پںجھی رُپاے; کھا, پی موج کر ۔ پر ِاه هو کِوےں گِآ ?"

"ساڈے کںم رّب کردا, سردار جی۔ مںڈیاَو باهر هی مِل گِآ سی گاهک اّج۔"

بچنے نے کھُوب کھادھا پیتا; آپنے ساتھیآں نُوں مَوج کرواای۔ کامےابی دے نسے اُّتے ٹھےکے دی سراب۔ بلدی اُّتے تےل والی گّل هو گای۔ اّج اُه بهُت کھُس سی; اےنا کھُس جِنّا جمرَود جِّت کے ساِاد نلُوآ وی نهیں هويا هونا۔ سردار دے سارے مِهنے مُّک گاے۔ بچنے دیآں ساریآں نموسیآں هَےںکڑ وِچ بدل گایآں۔ پُورنماسی دی رات وِچ چهِکدا بچنا آپنے گھر پُّجا۔ وِهڑے وِچ آپنی کھُرلی اُّتے سرداراں دا بهِکل وهِڑکا بّچا وےکھ کے اُس دا سارا نسا اُتر گِآ۔ "هَے, ِاه کی هو گِآ? ِاس نُوں تاں اّج هی وےچ کے آياں۔ ِاه اےتھے کِوےں آ گِآ ?" ِانھاں سوچاں وِچ پاے بچنے نُوں اُس دی ماں نے اُّچی آواج مار کے آکھِآ, "وے بچنِآں, باهر کھلوتا کی کرنا ? اںدر آ, تےرا وّڈا ویر, سںتا سِںگھ, آيا ای۔ آ کے پَےریں هّتھ لا۔"

رّب دی گلتی

سربجیت سِںگھ سںدھُو اتے اُس دی پتنی, سُورچنا, کرےنبُک روڈ اتے کرےنبُک راِاج دی دّکھنی سنّھ وِچ بنے وّڈے گھر وِّچوں باهر نِکل کے, گھر دے پھرںٹ گارڈن وِچ کھلوتی سلوٹی مرسیڈیج کول رُک گاے۔ اّج توں دو کُ سال پهِلاں اُنھاں دا پُّتر نِپراج اتے اُس دی جرمن بیوی, آپنی چھے مهینِآں دی دھی نُوں مِلااُن نِاُوےارک توں آاے سن تاں جان لّگِآں ودھاای وجوں اٹھتالی هجار پَوںڈ دی ِاه گّڈی کھرید کے دے گاے سن۔ اُنھاں دے نِاُوےارک پرت جان توں چھے کُ مهینے پِّچھوں سُورچنا نُوں ماِالڈ جِها سٹروک هو گِآ تاں سپےن وِچ وّسدی اُنھاں دی دھی, سُکرِتی, اُنھاں کول آ گای اتے اُدوں تک آپنے ماپِآ نُوں چھّڈ کے نا گای, جدوں تک اُس دی ماتا دا ِالاج مُکںمل نا هو گِآ۔ سُرچنا دی کھّبی لّت ناکارا هو گای سی, جِس کرکے هُن اُه بےٹری نال چّلن والی نِّکی جِهی کار وِچ بَےٹھ کے هی اےدھر اَودھر جا سکدی سی۔ گھر وِچ تھوڑھا بهُتا تُرن لای اُه سوٹی دے سهارے توں کںم لَے لَےںدی سی۔ اُنھاں نے آپنے پُّت نُوں نا آاُن دی تاکید کیتی سی, کِاُںک اُنھاں دی نُوںه گربھوتی سی اتے سُورچنا دی بیماری بهُتی گںبھیر نهیں سی۔ ِاک ڈاکٹر هون دے ناتے سُکرِتی آپنی ماتا دا پُورا پُورا کھِآل رّکھ سکدی سی اتے پَےسے دھےلے دی گھاٹ نا سربجیت نُوں سی, نا اُس دے دھی-پُّتر نُوں۔ آپنی بَےٹری-کار نُوں سلےٹی مرسیڈیج کول روک کے سُرچنا نے سربجیت وّل وےکھِآ اتے نِںمھا جِها مُسکرا کے آکھِآ, "مےری بیماری تُهانُوں پَےدل تُرن اُّتے مجبُور کردی هَے۔"

اُس دے دوهاں موڈھِآں نُوں گھُّٹ کے پکڑدِآں هوياں سربجیت سِںگھ نے اُّتر دِّتا, "اتے مَےنُوں تںدرُست رّکھن دے وسیلے وی پَےدا کردی هَے۔"

پِآر اتے ستِکار نال ِاک دُوجے وّل وےکھ کے دووےں تھوڑا جِها مُسکرااے اتے گھر دے گوٹے باهر هو گاے سُرچنا آپنی بَےٹری-کار وِچ اتے سربجیت سِںگھ اُس دے نال نال پَےدل ۔ پَےڈسٹریان کراسِںگ اُّتوں کرےنبُک روڈ پار کر کے دووےں وَےلنٹاِان پارک وِچ داکھل هو گاے۔ اّدھ اکتُوبر دے سُهنے دھُپَےلے دِن دی دھُّپ وِّچوں نرم نرم نِّگھ وِچ نااُںدیآں اتے نّچدیآں سِآلی پَےنجیآں دی کِآری کول پُّج کے سُرچنا نے آپنی گّڈی کھڑی کر لای اتے آکھِآ, "ِاه پَےنجیآں وی ساڈے واںگ دھُّپ دا لاه لَے رهیآں هن۔"

"ساڈے واںگ نهیں; آکھو مےرے واںگ, پَےنجیآں نال تُهاڈی تُلنا هو سکدی هَے, مےری نهیں," کهِںدِآں هوياں سربجیت نے سُرچنا دا سِر آپنے هّتھاں وِچ گھُّٹ لِآ۔

"تھَےںکےُو: پر جرا پِّچھے پرت کے وی دےکھو۔"

دُور, بَےںچاں اُّتے بَےٹھے کُجھ ِاستری-پُرس اُنھاں نُوں وےکھ رهے سن۔ سربجیت ساودھان هو گِآ; دِل دی دُنیآں وِّچوں نِکل کے دِماگ دے دےس وِچ آ گِآ۔ ِاک کِےُو.سی. (سرکاری وکیل) لای دِل دی دُنیآں کُجھ اَوپری وی هُںدی هَے, کھاس تَور اُّتے ِاس اُمر وِچ۔

پِچھلے پںدراں-ویه سالاں وِچ لںڈن دے ِاس هِّسے وِچ پںجابیآں دی گِنتی ودھ گای سی; کِنّی کُ ودھ گای سی ? ِاس گّل دا کُّجھ آبھاس سربجیت سِںگھ نُوں بَےںچاں اُّتے بَےٹھے اّٹھ-دس بِردھ ِاستری-پُرساں نُوں وےکھ کے هويا۔ اُه اّج پهِلی وےر ِاس پارک وِچ آيا سی۔ اُس نُوں کدے لوڑ هی نهیں سی پای۔ اُس دے وّڈے سارے گھر دے پِچھواڑے سوا سَو  پھُّٹ لںما, پںجتالی پھُّٹ چَوڑا اتے ِاک سُسِّکھِات مالی دُآرا ساںبھِآ-سُوارِآ هويا بَےںک گارڈن هَے۔ بَےڈمِنٹن دی گرااُںڈ هَے; گراسی لان هَے; سُهنا سُکھاواں گارڈن کرنیچر هَے۔ آپنی جوانی دے دِناں وِچ آپنے مِتاں نال اتے پھِر آپنے اتے آپنے مِّتراں دے بّچِآں نال اُه ِاس گارڈن وِچ کھےڈدا رِها سی۔ اُس دے مِّتراں دی گِنتی بهُتی نهیں سی, دو-تِنّ هی سن اتے اُه وی اںگرےج جو ِاس ِالاکے وِچ پںجابیآں دی گِنتی ودھدی وےکھ کے هُن لںڈن توں جرا باهروار جا وّسے سن ۔ سربجیت سِںگھ دے کانُونّی پےسے, اُس دے رُتبے اتے اُس دی اُمر نے, اُس نُوں نویآں دوستیآں پااُن دی آگِآ نهیں سی دِّتی۔ کِنّے پربل هن ِاه سُوکھم بںدھن۔۔

بَےںچاں اُّتے بَےٹھے سارے وِاکتی بِردھ سن۔ هپھتے دے دِناں وِچ کےول بِردھ هی پارکاں وِچ جا سکدے سن۔ نَوجواناں نے کںمی کاری جانا هُںدا هَے۔ سنِچر-اَےت نُوں نَوجوان لوک پارکاں وِچ آاُںدے هن, پر اَونے نهیں۔ هاں, گرمیآں دی رُّتے لںڈن دیآں وّڈیآں وّڈیآں پارکاں اںگرےج ےُوک-ےُوتیآں نال بھر جاںدیآں هن۔ دھُّپ دے لوبھی هن ِاه لوک; پُورا لاه لَےںدے هن دھُّپ دا; ِاّچھا ِاه هُںدی هَے کِ سمُّچا سریر سُورج نال سِّدھی ساںجھ پا سکے۔

وَےلنٹاِان پارک وِچ بَےٹھے پںجابی ِاستری-پُرساں نال اّٹھ-دس بّچے وی سن۔ سکُولاں وِچ چھُّٹیآں هون کر کے ِاه بّچے پارک وِچ آاے سن, ورنا ِاس سمےں سکُولاں وِچ هُںدے۔ اےدھر اَودھر دَوڑدے-بھّجدے, پیںگھاں جھُوٹدے اتے سلاِاڈاں اُتوں تِلک کے هےٹھاں آاُںدے بّچِآں دی بھلی بھاںت نِگرانی کردے هواے سارے بِردھ وِاکتی آپنی وارتالاپ وِچ وی چےتن هِّسا پا رهے سن۔ ادالت توں باهر, آم جیون وِچ وی اےنی دِلچسپی اتے گرمجوسی نال گّل-بات کیتی جاںدی هَے, ِاس سّچ دا سربجیت اتے سُرچنا نُوں پهِلی وےر انُبھو هويا۔ سربجیت سِںگھ دا ِاه جانن نُوں جیا کیتا کِ اُه

کِس وِسے اُّتے گّلاں کر رهے هن۔ اُس نے سُرچنا نُوں آکھِآ, "آاَو لاگے جا کے ِانھاں دیآں گّلاں وِچ هِّسا لایاے۔"

"نهیں; آاَو گھر چّلیاے," کهِ کے سُرچنا نے آپنی بَےٹری-گّڈی گھر ول تور لای۔ سارا رستا دووےں چُّپ رهے۔ رستا بهُتا لںما وی نهیں سی۔ گھر پُّج کے سُرچنا نُوں سوپھے اُّتے بِٹھااُںدِآں سربجیت سِںگھ نے پُّچھِآ, "اُداس هو گاے هو ?"

"هاں,سربی ۔"

"اکتُوبر دیآں دھُّپاں ورگی هَے ساڈے جیون دی کھُسی: جے ِاس نے وی اُداسیآں اَوڑھ لایآں تاں.... ۔"

"ِاه ساڈے وّس وِچ نهیں, سربی۔" سُرچنا نے سربجیت وّل ِاک ٹّک وےکھدِآں آکھِآ۔ سربجیت اُس دیآں اّکھاں ساهمنِاُں پرھے هو جانا چاهُںدا سی۔ ٹَےلیپھُون دی گھںٹی نے اُس دی سهاِاتا کیتی۔ نِاُوےارک توں اُنھاں دے پُّت نِپراج سِںگھ دا پھون سی کوای کھُسکھبری سی۔ سُن کے سربجیت سِںگھ دے چِهرے اُّتے چمک جِهی آ گای۔ "کانگرَےچُولےشنج, بےٹا, لاُ آپنی ماما نُوں آپ کھبر سُنااَو," سُرچنا نُوں ٹَےلیپھُون دِںدِآں اُس نے آکھِآ۔ سُرچنا نے آپنے پُّتر دی کھُسی وِچ بھرپُور هِّسا لِآ: آپنی نُوںه دی راجی کھُسی پُّچھی اتے نوجنمے پوتر بارے گّلاں کیتیآں۔ گّل بات دے کھتم هُںدِآں هی سُرچنا مُڑ اُداس هو گای۔ سربجیت سِںگھ نے پُّچھِآ, "سبھ ٹھیک ٹھاک هَے نا ?"

"هاں, سبھ ٹھیک ٹھاک هَے۔"

"پر تُسیں ٹھیک ٹھاک نهیں لّگدے۔"

"سربی, نِپراج دے جنم اُّتے اسیں وی اُوےں هی کھُس هواے ساں, جِوےں اّج اُه هَے۔"

"هاں, ِاس وِچ اَوپری کِهڑی گّل هَے ?"

"سربی, تُهاڈے جنم اُّتے باپُو جی وی اَونے هی کھُس هواے هونگے, جِنّے کھُس اسیں نِپراج دے جنم اُّتے هواے ساں۔"

“اُس سمےں باپُو جی دی کھُسی دا اںداجا لااُن جوگا مَےں نهیں ساں: هاں نِپراج دے جنم اُّتے کھُسی توں انُمان لا کے کهِ سکدا هاں کِ اُه وی مےرے جِنّے هی کھُس هواے هونگے۔"

"نهیں, سربی, تُهاڈے جِنّے نهیں تُهاڈے توں کای گُنا وّدھ۔ نِپراج دے جنم سمےں تُهاڈا جیون کھُسیآں نال بھرپُور سی; تُهاڈے جنم دی کھُسی تاں باپُو جی لای مَونسُون دی پهِلی برسات ورگی سی۔ جِوےں دھرتی دی اَےڑ برسات دیآں پهِلیآں بُوںداں دی سیتلتا نُوں پرگٹ نهیں هون دِںدی, اُدوں هی باپُو جی دے جیون دے هالات نے تُهاڈے جنم دی کھُسی نُوں پُوری ترھاں پرگٹ نهیں هون دِّتا هووےگا; پر کھُس اُه بهُت هواے هونگے۔"

سُرچنا ٹھیک کهِ رهی سی ۔ سربجیت دے جنم اُّتے اُس دا پِتا, بھگت سِںگھ بهُت کھُس هويا سی, پر اُس دی ِاه کھُسی وی, هور ساریآں واںگ

آرتھکتا دے بھار هےٹھ دّبی گای سی۔ آرتھکتا دے بھار نُوں کُجھ هَولا کرن لای اُه ولَےت آ گِآ سی۔ اُنھیں دِنیں ولَےت آاُنا اَوکھا نهیں سی; اَوکھا سی ٹِکٹ جوگے پَےسے ِاکّٹھے کرنا۔ برمِںگھم وِچ اُس دے کُجھ جان رهِںدے سن, ِاس لای اُه وی اَوتھے هی چلا گِآ۔ چار پںج سال دا سماں بیتدِآں کُجھ پتا هی نا لّگا۔ اُس نے آپنا مکان کھرید لِآ۔ آپنے ماتا, پِتا, پُّتر اتے پتنی نُوں آپنے کول سّد لِآ, اُدوں آپنے رِستےداراں نُوں اےتھے بُلااُنا اجے 'جُرم' نهیں سی منِّآ جاںدا اتے نا هی 'مکاٹلَےںڈ ےارڈ' دُآرا ِاس جُرم دی 'تپھتیس' هی کیتی جاںدی سی۔ ِاه کںم کُجھ سال مگروں سُرُو هويا سی۔

بھگت سِںگھ دے پروار دے آاُن توں پهِلاں سُرےس ناں دا ِاک نَوجوان اُس دا کِرااےدار بن گِآ سی۔ پروار دے آ جان اُّتے وی بھگت سِںگھ نے اُس نُوں گھروں نا جان دِّتا۔ سُرےس ادھِآپک سی اتے اُس نُوں گھر دے لاگلے سکُول وِچ نَوکری مِلی هوای سی ۔ اُس نُوں پڑھااُن دا سَوک سی, پر سکُول وِچ اُسدا ِاه سَوک پُورا نهیں سی هُںدا, کوای وِّدِآرتھی پڑھنا هی نهیں سی چاهُںدا۔ سربجیت دے آاُن اُّتے جِوےں سُرےس دی سّدھر پُوری هو گای۔ سربجیت بهُت هی هُسِآر مُںڈا سی اتے پڑھن دا اُس نُوں سَوک سی۔

 سُرےس دی دو سالاں دی مِهنت نے سربجیت نُوں گرامر سکُول وِچ داکھل کروا دِّتا۔ بھگت سِںگھ نالوں سُرےس بهُتا کھُس سی۔ نا تاں سُرےس سربجیت نُوں چھّڈ کے جانا چاهُںدا سی اتے نا هی بھگت سِںگھ اُس نُوں جان دےنا چاهُںدا سی۔ بھگت سِںگھ دا گُآںڈھی گورا آپنا مکان وےچن والا سی۔ اُس نُوں بھگت سِںگھ اتے سُرےس دی لوڑ دا پتا سی۔ ِاس لای اُه ڈھاای هجار دی تھاں پَونے تِنّ هجار اُّتے اڑ گِآ۔ سُرےس سَودا چھّڈ سی۔ اُس نے بھگت سِںگھ نُوں کهِ دِّتا, "مَےں ِاک سلِںگ وّدھ نهیں دےنا اےس بےایمان نُوں۔ ِاه ڈھاای سَو پااُوںڈ دے سُپنے وےکھدا۔" بھگت سِںگھ ِاک دِن اُس گورے  نُوں وکیل کول لَے گِآ اتے ڈھاای سو پااُوںڈ مےج اُّتے رّکھ کے آکھِآ, “آه لَے اُتلے ڈھاای سَو; پر سَودا ڈھاای هجار دا لِکھِآ جااُو۔ سُهےس نُوں پتا نا لّگے۔" سربجیت لاا پڑھن لای کَےںبرِج گِآ۔ اَوتھے هی لںڈن دے لّکھپتی وپاری دی لڑکی سُرچنا نال اُس دی دوستی هو گای, جِهڑی  پِآر وِّچوں هُںدی هوای وِآه وِچ وِلین هو گای۔ وِآه توں پهِلاں هی سُرچنا دے پِتا دی سهاِاتا نال سربجیت نے لںڈن وِچ کانُونّی کاروبار سُرُو کر لِآ۔ سربجیت دی سپھلتا نال سُرےس بهُتا کھُس سی جاں سربجیت دے ماتا-پِتا ِاس گّل دا نِرنا اَوکھا سی۔ ِاک وےر بھگت سِںگھ اتے سُرےس سربجیت نُوں مِلن لںڈن آاے سن اتے اُس دے آلیسان دپھتر نُوں وےکھ کے بھاواں دے آتھاه پانیآں وِچ لهِ گاے سن۔ اُنھاں دیآں اّکھاں دا گرم پانی اُنھاں دے سُکرانے دا لکھاِاک سی۔ بھگت سِںگھ نے پُّتر نُوں گل لا کے

آکھِآ, "سربجیت, اّج تےرے دادا-دادی جِاُںدے هُںدے تاں ۔" اُس دا گلا بھر گِآ; اُه آپنی گّل پُوری نا کر سکِآ۔

سربجیت اتے سُرچنا دا وِآه دھُوم دھام نال لںڈن وِچ هويا۔ سُرچنا دے پِتا نے بھگت سِںگھ دے سنےهیآں سںبںدھیآں دے آدر مان وِچ کوای کسر نا رهِن دِّتی۔ آپنی هَےسیات انُسار جںنج دی روٹی دا پربںدھ اُس نے پرسِّدھ هِںدُستانی هوٹل اںبَےسڈر وِچ کیتا۔ هوٹل دے تَور تریکِآں توں واکِپھ نا هون کرکے بھگت سِںگھ نُوں پهِلی وےر ِاه مهِسُوس هويا کِ اُس نُوں مِلن والیآں ِانھاں کھُسیآں وِچ اُداسی دی بے-ملُومی جهی مِلاوٹ وی هَے ۔

سربجیت سِںگھ نے وِآه توں کُجھ مهینے پهِلاں ِالپھرڈ وِچ مکان کھرید لِآ هويا سی۔ ِاس لای بھگت سِںگھ دی نُوںه دا جھولا برمِںگھم نا گِآ۔ وِآه توں تیجے دِن نُوںه-پُّت هنیمُون لای سوِٹجرلَےںڈ چلے گاے اتے بھگت سِںگھ, اُس دی پتنی کرم کَور, سُرےس اتے اُس دی پتنی رںجنا مُڑ آپنے گھر برمِںگھم آ گاے۔ اُه هَےران سن; ِاه کِس ڈھںگ دا وِآه هويا۔

سربجیت اتے سُرچنا هنیمُون توں سِّدھے برمِںگھم آاے۔ بھگت سِںگھ, کرم کَور, سُرےس اتے رںجنا نُوں چاا چڑھ گاے۔ سُرچنا کےول ناں دی سُرچنا نهیں سی, سگوں رچنهار دی ریجھ سی اُه۔ کوای کوملتا سی اُس دے سُبھاا وِچ: کوای مِٹھاس سی اُس دی بولی وِچ کوای سُںدرتا سی اُسدے وتیرے وِچ  کرم کَور اتے بھگت سِںگھ دھنّ هو گاے۔ دو هپھتِآ پِّچھوں سربجیت لںڈن مُڑ آيا, پرںتُو سُرچنا آپنے گھر رهِ کے کھُس سی۔ جدوں هپھتے کُ پِّچھوں اُه لںڈن آای تاں بھگت سِںگھ اتے کرم کَور نُوں وی نال لَے آای۔ بھگت سِںگھ کهِںدا رِها کِ اُس نے کںم اُّتے جانا هَے, ِاس لای اُه نال نهیں جا سکدا۔ پر سُرچنا نے ِاک نا سُنی; نال نال ِاه تاکید وی کیتی کِ اّگے توں اُه کںم نهیں کرےگا۔

لںڈن آاُن اُّتے نيودِآں دا دَور چّل پِآ۔ هر سنِچر اتے اَےتوار نوےں وِآهے جوڑے نُوں کِسے نا کِسے سںبںدھی جاں مِّتر پروار ولوں نيوںدا دِّتا جاںدا۔ سُرچنا دے پِتا دے مِلن والے سارے دے سارے واپاری لوک سن۔ اُنھاں دے رهِن-سهِن اتے گّل بات دا ڈھںگ بِلکُل وّکھرا سی۔ جے سُرچنا, بھگت سِںگھ اتے کرم کَور دے مان سنمان دی رّب ورگی رّکھوالی, نال نا هُںدی تاں اُنھاں نے ِاک توں پِّچھوں دُوجے نيوںدے اُّتے نهیں سی جانا۔ بھارتیآں دے نيوںدِآں دا سِلسِلا مُّکن اُّتے سربجیت دے هم پےسا گورِآں ولوں سّدے آاے تاں سُرچنا نے آپنے سّس-سهُرے نُوں نال نا لَے جانا هی ٹھیک جاتا۔

پھَےںڈری وِچ کںم کرن والے بھگت سِںگھ لای ِاه جیون-جال اَوپری سی۔ اجیب کِسم دے لوک آاُںدے سن, اُس دے پُّت نُوں مِلن: اُس توں سلاهاں لَےن; اُس نُوں آپنے دُّکھ دّسن۔ بهُتے گورے هُںدے سن۔ اُه انوکھے جهے ڈھںگ نال

بھگت سِںگھ اتے کرم کَور وّل وےکھدے سن۔ بھارتیآں دی تّکنی وِچ گورِآ نالوں بهُتا اَوپراپن هُںدا سی۔ دو تِنّ مهینِآں دے وِچ وِچ بھگت سِںگھ اتے کرم کَور ِاس اَوپرے ماهَول نُوں چھّڈن لای مجبُور هو گاے۔ سُرچنا نو آکھِآ, “پاپا, تُسیں چلے جااَوگے تاں مَےں گھر وِچ ِاکّلی هو جاواںگی۔" بھگت سِںگھ نے مُسکرا کے اُّتر دِّتا, "دھیاے, اےتھے رهے تاں اسیں دووےں ِاکّلے هو جاواںگے۔" اُه برمِںگھم آ گاے۔ نُوںه-پُّت نے اُنھاں دا سرمِںگھم رهِنا پروان کر لِآ۔

سُرچنا گربھوتی هوای تاں اُس نے سربجیت نُوں کِها, "ساڈا پهِلا بّچا برمِںگھم وِچ پَےدا هووےگا تاں جو سبھ توں پهِلاں دادا-دادی دی گودی دی گُه اُس نُوں پراپت هووے۔ برمِںگھم دے ودھیآ هسپتال وِچ پراایوےٹ پربںدھ کر دِّتا گِآ۔ نِپراج دے جنم اُّتے بھگت سِںگھ اتے کرم کَور دے جیون دی لںمیں پتجھڑ نے چھوٹی جهی بهار دا رُوپ دھارِآ۔ پوتری دا مُوںه وےکھنا کرم کَور دے بھاگاں وِچ نهیں سی۔ سربجیت نے آپنی ماں دے ِالاج دا پُورا پربںدھ کیتا سی۔ پراایوےٹ هسپتال دے کمرے وِچ پای اُه بھگت سِںگھ دی چِںتا وِچ بُّدھی رهِںدی سی۔ اُس نُوں آپنی کوای چِںتا نهیں سی۔ جدوں وی بھگت سِںگھ اُس کول ِاکّلا هُںدا, اُه ِاّک سوال کردی, "نِّپُو دے باپُو, تُوں ِاکّلا کِوےں جیوےںگا ?" بھگت سِںگھ تسّلی دےن لای کهِںدا, "کوای نا, کرم کورے, کِتے نهیں جاںدی تُوں مَےنُوں چھّڈ کے۔" پر اُه چلے گای۔ بھگت سِںگھ ِاکّلا هو گِآ اتے جِاُوںدا وی رِها, ساِاد سُرےس دے سهارے۔ ِاه سهارا وی بهُتی دےر تک نا تگِآ۔ سُرےس دے پُّتر جِتےںدر نُوں کَےنےڈا وِچ چںگی نَوکری مِل گای۔ وِآه وی اَودھرے هی هو گِآ۔ اُه آپنے ماتا پِتا نُوں وَےنکُوور لَے گِآ۔ بھگت سِںگھ, سُرےس نُوں آپنے کول نا رّکھ سکِآ۔ ِاه سبھ کُجھ اُس دے وسوں باهر سی; مکان دا سَودا تھوڑا سی, ِاه کِ کُجھ پَےسِآ نال آپنے هّک وِچ پھَےسلا کروا لِآ جاںدا۔

سُرچنا نے ِاکنامِکس اتے اکااُوںٹَےںسی وِچ ڈِگریآں کیتیآں هوایآں سن۔ نِپراج اتے سُکرِتی دی پرورِس وّلوں کُجھ وِهلی هو کے اُس نے اَےّم.بی.اے. کر لای اتے اَےوےں کھےڈ کھےڈ وِچ بارکلے بَےںک دی کِسے اَےڈ دے اُّتر وِچ نَوکری لای ارجی گھّل دِّتی۔ اُس نُوں نَوکری مِل گای۔ تھوڑی جهی ٹرےنِںگ اتے سال کُ دے تجربے پِّچھوں اُس نُوں مَےنےجر دی پدوی پراپت هو گای۔ آپنے پروارک اتے سںسارک رُجھےوِآں دے باوجُود سرچنا اتے سربجیت نُوں آپنے پِتا دا چےتا کدے نهیں سی بھُّلدا۔ اُه مهینے وِچ گھّٹو گھّٹ ِاک وےر برمِںگھم آ جاںدے سن۔ نِپراج اتے سُکرِتی نُوں جرُور هی نال لِآاُںدے۔ اُنھاں نُوں آپنے بابے دا ستِکار سِکھااُن لای آپنے پِآر ستِکار نُوں درِسٹاںترُوپ بنااُںدے۔ وےکھن نُوں ِااُں نهیں سی لّگدا کِ نِپراج اتے سُکرِتی بھگت سِںگھ دے پوتا-پوتی هن, پر جِس اپنّت نال اُه بابے دے گل نُوں چںبڑدے اتے موڈھِآں اُّتے چڑھدے سن, اُه کِسے سّک دی

گُںجاِاس نهیں سی رهِن دِںدی۔ سنِچر-اَےت بابے کول رهِ کے اَےتوار دی سام نُوں بّچے آپنے ماتا پِتا نال لںڈن آ جاںدے سن۔ کار دی باری وِّچوں نِّکے نِّکے هّتھ باهر کّڈھ کے اُه بابے نُوں الوِدا کهِںدے هواے بهُت کھُس هُںدے سن۔ اُه ِاه نهیں سن جاندے کِ اُه ِاس بِردھ دی جھولی وِچ کِنّیآں اُداسیآں پا چّلے هن۔ سپھلتا دی سیڑھی دے سِکھر وّل نُوں چڑھدے جا رهے سربجیت اتے سُرچنا نے وی بھگت سِںگھ دی اُداسی اتے ِاکّل وّل اَونا دھِآن کدے نهیں سی دِّتا, جِنّا دھِآن آپنے پھرج وّل دِںدے سن۔ آپنے پِتا وّل نُوں آپنا پھرج اُه پُوری ترھاں نِبھا رهے سن: ِاه گّل اُنھاں نُوں پرسنّتا دِںدی سی, ِاه ِاک هور سپھلتا سی; ِاس اُمر وِچ سپھلتا دا موه هر کِسے نُوں هُںدا هَے۔

کرم کَور ٹھیک هی کهِںدی سی 'نِپُو دے باپُو, تُوں ِاکّلا کِوےں جیوےگا۔" ِاستری اںتر درِسٹی نال ِاه جاندی هَے کِ مرد لای آپنی ساتھن توں بِنا جینا مُسکِل هَے۔ هَے تاں اُس لای وی مُسکِل, پر اُه جی لَےںدی هَے: آپنی سهِنسیلتا دے سهارے, آپنے هن دے سهارے آپنے پتی دے پروار پرتی آپنا پھرج نِبھااُن لای۔ جدوں کرم کَور نے بھگت سِںگھ نُوں کِها سی 'ِاکّلا کِوےں جیوےگا' اُدوں اُس وِچ ِاک پتنی نهیں سی بول رهی سگوں اُس دا اسلا, اُس وِچلی 'ماں' بول رهی سی۔

جدوں بھگت سِںگھ جرا جِآدا کمجور هو گِآ تاں اُس دے نُوںه-پُّتر نے اُس نُوں لںڈن لَے جان دی جِد کیتی۔ اُه چلے گِآ, پر ِاه سَودا اُس نُوں پُّگِآ نا۔ سربجیت دے اںگرےج مِّتر سام نُوں اُس دے گارڈن وِچ ٹَےنِس بَےڈمِںٹن آدِک کھےڈن آاُںدے تاں اُه اںدر بَےٹھا کھِڑکی دے سیسِآں راهیں باهر وےکھدا رهِںدا۔ وَےںڈری دے نِّگھ اتے سّجناں دے ساتھ دی ےاد آاُن اُتے اُس نُوں پںجھی ڈِگری سَےںٹی گرےڈ دے تاپمان والا کمرا ٹھںڈھا لّگن لّگ پَےںدا۔ مِّتراں نال گُردوارے وِچ گُجاریآں سوےراں اتے پّب وِچ بِتاایآں ساماں دیآں ےاداں اُس نُوں ِاّکو جِها اُداس کردیآں۔ اُس نُوں کرم کَور اُّتے گُّسا آاُںدا سی, جو مر کے اُس نُوں اَوپری دُنیآں وِچ وّسن لای چھّڈ گای سی۔ اُه چھےتی هی برمِںگھم چلے گِآ۔ اُس نُوں پرتِآ وےکھ کے بُوٹا سِںگھ نے آکھِآ سی, "بھگت سِںهاں, تےرا کوای کسُور نهیں; رّب نے تےرا هاجما کمجور بنايا; تَےنُوں سُّکھ هجم نهیں هويا۔" اّگوں بھگت سِںگھ نے اُّتر وِچ آکھِآ سی, "مےرا هاجما تاں کمجور آ, پر تےرا ڈماک بهُت تےج بنايا رّب نے; اَوسے دیآں گلتیآں کّڈھی جاںدا ۔"

مِتراں دی نوک-جھوک سُرچنا نُوں چںگی لّگی سی۔

بّچے دی اوستھا نُوں پهُںچِآ هويا بھگت سِںگھ بهُتا چِر جی نا سکِآ۔ اُسدی ِاکّل اتے اُداسی دا اںت نےڑے آ گِآ۔ اُس نے لںڈن جان توں ِانکار کردِآں هوياں, اَوسے هسپتال وِچ بھرتی هونا چاهِآ جِس وِچ کرم کَور پُوری هوای سی۔ بّچِآں نُوں نانکِآں وّل چھّڈ کے سربجیت

اتے سُرچنا برمِںگھم آ گاے۔ کرم کَور والے کمرے وِچ اُسے بِسترے اُتے پاے بھگت سِںگھ نے سربجیت اتے سُرچنا نُوں آکھری اسیس دِںدِآں آکھِآ, "پُّت, تُساں بهُت سےوا کیتی آ مےری بابا سے; جُگ جُگ جیاَو: رّب تُهانُوں بهُتا دےوے; بُوٹا سِںگھ دی گّل ٹھیک آ...مےرا هاجما...۔" گّل پُوری نا هوای: بھگت سِںگھ پُورا هو گِآ۔

سُرچنا دی گّل ٹھیک سی ۔ سربجیت دے جنم اُّتے بھگت سِںگھ مُس بهُت هويا سی, پر اُس دی کھُسی آرتھک مںدواڑے دے بھار هےٹھاں دّبی گای سی۔ اُس دے جیون وِچ کھُسیآں دے هور کای مَوکے آاے اتے کِسے نا کِسے بھار هےٹھ دّبے جاںدے رهے۔ سُرچنا سوچ رهی سی, "اّج ساڈے پورے دے جنم دی کھُسی کِهڑے بھار هےٹھاں دّب گای هَے ?"

"کی کِها جے ?" سربجیت نے پُّچھِآ۔

"کُّجھ نهیں, سربی۔ جرا اُّچی سّچِآ گِآ هَے۔"

"ساڈا سبھ کُّجھ ساںجھا هَے۔"

"هاں, سربی; سوچ رهی هاں سُّکھاں دے وّڈے وّڈے اںبار هن ساڈے جیون وِچ۔

ساڈیآں کای سُوکھم کھُسیآں ِانھاں اںباراں دی ستھُولتا هےٹھ دّبیآں گایآں هن۔ پتا نهیں کِس کولوں کی بھُّل هوای هَے; ساِاد رّب کولوں ۔"

"رّب کولوں?"

"ساڈے مناں وِچ پوتے-پوتیآں نال کھےڈن دی ریب رّب نے هی پاای هووےگی ۔"

"نِاُوےارک کوای دُور تھوڑا هَے ?"

"برمِںگھم توں لںڈن کِنّی کُ دُور هَے, سربی ?"

سںدھِآ دی لالی

کرِسٹوپھر نُوں ریٹاِار هويا چھے-سّت سال هو گاے سن۔ ریٹاِارمَےںٹ توں پِچھلے ِانھاں سالاں نے اُس نُوں اتیت دا انُراگی بنا دِّتا سی۔ سدا اّگے وّل وےکھن والا هر نویں سوےر نُوں اُدے هون والے سناتن سُورج نُوں سُنهِری سُپنِآں دا سِرجنهار سمجھن والا, کرِسٹوپھر, بهّتراں دی تھاں بِآسیآں نُوں پُّج گِآ جاپدا سی۔ رَونکاں, رںگاں, مِّترتاواں اتے مِهربانیآں بھرِآ اُس دا جیون هُن ِاکّل اتے اُداسی دا جیون بن گِآ سی۔ آپنے جیون وِچلے کھےڑے اُه آپ اُپجااُںدا رِها سی, پر ِاس دی پّتجھڑ دا بھےت اُه نهیں سی پا سکِآ۔

پهِلی وّڈی جںگ وِچ اُس دا پِتا مارِآ گِآ سی۔ اُدوں کرِسٹوپھر بهُت چھوٹا هون کر کے اےهو جهیآں پیڑاں دے اهِساس توں ابھِّج سی۔ جںگ دی بھِآنکتا اتے جیون دیآں دُسواریآں نے اُس دی ماتا نُوں وی ِاس اهِساس دی ابھِوِاکتی دی وِهل نهیں سی دِّتی۔

دُوجا سںسار ےُّدھ پهِلے نالوں وّدھ بھِآنک سی۔ کرِسٹوپھر اتے اُس دی ماتا, دوهاں نُوں پھَوج وِچ بھرتی هونا پِآ۔ اُس سںسار-سںکٹ دے سمےں کرِسٹوپھر سّبھِاتا دے رکھوالِآں وِچ سامل هو گِآ اتے اُس دی ماتا, جو ِاک نرس سی, ِانھاں رکھوالِآں دی سےوا-سںبھال دے کںم وِچ جُّٹ گای۔ اّٹھویں بھارتی سَےنا وِچ کںم کردا هويا کرِسٹوپھر آپنے دےس باهر سی, جدوں اُس نُوں کھبر مِلی کِ 'جرمن هواای هملے نال برباد هون والے ِاک هسپتال, دے ملبے هےٹھاں دّب کے اُس دی ماتا دا دےهاںت هو گِآ هَے,' ِاه کھبر اُس نُوں گھٹنا توں مهینا بھر مگروں مِلی۔ اُه بهُت اُداس هويا۔ جیون وِچ پهِلی وےر اُس نے اُداسی اتے ِاکّل دے ارتھ سمجھے۔ اُه دُنیآں دے بھرے مےلے وِچ ِاکّلا اتے اُداس هو گِآ۔

اُس نُوں ماں کولوں سےوا اتے پِتا کولوں دوستی دا سُبھاا مِلِآ هويا سی۔ اےتھ ِاںڈیان آرمی وِچ کںم کرن والے بھارتی سَےنِکا نال مِّترتا اتے سےوا دا سںبںدھ ستھاپت کر کے اُس نے آپنی ِاکّل اتے اُداسی نُوں رَونک اتے کھُسی وِچ اُلتھاا لِآ۔ آپنے نوےں بنے سںبںدھاں نُوں اُه بّچِآں دے بھولےپن نال ماندا سی۔ ڈِاُوٹی توں وِهلا هو کے اُه آپنے ساتھیآں نال

نِسںگ ورتدا سی۔ سںکوچ-رهِت سںبںدھاں دا کوای جادُو سی جِس دے اسر کارن اُه پںجابی بولنی سِّکھ گِآ۔ پںجابی لِکھن اتے پڑھن وِچ جِس جتن دی لوڑ سی, اُه اُس دے سںبںدھاں دی سُبھاوِکتا اُّتے بھارُو هو جاںدا سی ۔ پںجابی پڑھنی اتے لِکھنی اُه نا سِّکھ سکِآ۔

نوےں سںبںدھاں اتے نویآں ےوگتاواں نے جیون پرتی اُس دا درِسٹیکون هی بدل دِّتا۔ اُس نُوں ےکین هو گِآ کِ 'آپنِآں دا موه اُداسی دا کارن بندا هَے اتے پراياں نال پاای هوای مِّترتا اُداسی دے رےگِستان وِچ وّڈا نکھلِستان هو نِبڑدی هَے۔"

جںگ دی سماپتی اُّتے کرِسٹوپھر آپنے سهِر لںڈن آ گِآ۔ اُس دا پِتا پُرکھی گھر هواای هملِآں دی بھےٹا هو چُّکا سی۔ بے-گھر هواے لوکاں لای, هجاراں دی گِنتی وِچ, کںم-چلااُو گھر بنااے جا رهے سن۔ اُس دی سےوا-بھاونا نے اُس نُوں ِاس کارے لا دِّتا اتے ِاس کںم دے بدلے وِچ, کَوںسل نے, اُسنُوں ایسٹ هَےم دی ِاک سڑک, برجِس روڈ اُّتے ِاک گھر دے دِّتا۔

اَونھیں دِنیں کںماں کاراں دی بھرمار سی۔ چھےتی هی بِلڈر مرچَےںٹس دی ِاک کمپنی, بلَےںچرڈج, نے اُس نُوں ایسٹ هےم دی هاای سٹریٹ وِچلی آپنی دُکان اُّتے سےلجمَےن دی نَوکری دے دِّتی۔ ِامارتی کںم اتے سامان دی جانکاری, آپنی مِهنت, لگن, ایمانداری اتے مِّٹھے سُبھاا کارن اُه پهِلاں هرمن پِآرا اتے پِّچھوں دُکان دا ِاںچارج بن گِآ۔

جںگ نال ڈھّٹھے لںڈن دی مُڑ اُساری لای باهرلے دےساں وِّچوں لِآںدے جان والے کامِآں وِچ بھارتیآں, وِسےس کرکے پںجابیآں دی چوکھی گِنتی سی, جِس وِّچوں بهُت سارے لوک ایسٹ هَےم وِچ وّسنے آرںبھ هو گاے سن۔ کرِسٹوپھر, جِهڑا آپنے پِتا-پُرکھی سهِر وِچ آپنے چھوٹے ناں 'کرِس' نال پُکارِآ جان لّگ پِآ سی, نُوں ِاس گّل دی بهُت کھُسی سی۔ اُس نُوں کھُسی سی کِ ِاه لوک آپنے مکان کھریدن دی کاهل وِچ هن; اُس نُوں کھُسی سی کِ آپنے مکاناں دی مُرںمت دی لوڑ کارن اُه اُس دی دُکان وِچ آاُںدے سن; اُس نُوں کھُسی سی کِ اُس دی مِّترتا دا گھےرا وِسال هو رِها سی; اُس نُوں کھُسی سی کِ اُه نوےں آاے لوکاں نال اُنھاں دی بولی وِچ گّل کر کے اُنھاں نُوں اچںبھِت کر سکدا سی ۔ اُه آپنے نوےں مِّتراں وِچ اےس ِاںڈیان آرمی دے آپنے پُرانے مِّتراں دی نُهار وےکھ کے کھُس سی۔ اُس دی کھُسی وِچ هور وی وادھا هُںدا سی, جدوں ِاه نوےں مِّتر اُس نُوں کرِسٹوپھر, مِسٹر ڈین جاں سر دی تھاں کےول 'کرِس' کهِ کے بُلااُںدے سن۔

اُه پںجابی بول اتے سمجھ لَےںدا سی, ِاس لای اُس دے پںجابی گاهک آپنیآں لوڑاں اتے اَوکڑاں دّسن وِچ اُچےچی سهُولت مهِسُوس کردے سن۔ جدوں اُس نُوں پتا لّگدا سی کِ اُس دا کوای گاهک پلمِںگ جاں بِجلی دے کںم وِچ اُّکا انجان هَے تاں اُه اُس دے گھر جا کے اُس دی سهاِاتا کرن

وِچ اُچےچا آنںد پراپت کردا سی۔ اُه آپنے تھَےلے وِچ ٹاپھیآں اتے چاکلےٹاں جرُور لَے جاںدا سی۔ پروار دے چھوٹے بّچِآں نُوں ٹاپھیآں دِںدا سی۔ اُنھاں دی کھُسی نُوں اُه آپنی مِهنت دا مُآوجا سمجھدا سی اتے پروار وّلوں بھےٹا کیتی گای چاه دی پِآلی نُوں اُنھاں وّلوں کیتا گِآ اهِسان سمجھ کے رِن چُکااُن دے اوسر دی اُڈیک وِچ رهِںدا سی۔

کِس کھُس سی۔ اُس نے کِسے ِاک نُوں آپنا گُوهڑا مِّتر نهیں سی بنايا: اُه سارِآں دا گُوهڑا مِّتر سی۔

سَےںتی سال بلَےںچرڈج دی دُکان اُّتے کںم کرن پِّچھوں کِس رِٹاِار هو گِآ۔ اُس سمےں اُس دے جانے-پچھانے پںجابی چِهرے الوپ هونے سُرُو هو گاے سن۔ کُّجھ ِاک آپنی جیون ےاتا پُوری کر گاے سن اتے کُّجھ ِاک دے بّچِآں نے رِهاِاس بدل لای سی۔ اُه آپنے ماپِآں نُوں نال لَے کے ِاّلپھرڈ, گَےٹسهِّل اتے کلےهال آدِک چںگےرے ِالاکِآں وِچ چلے گاے سن۔ ایسٹ هوم وِچ مدراسیآں, سِلونیآں, گُجراتیآں اتے پُوربی ےَورپ توں آاے رِپھِاُوجیآں دی گِنتی وّدھ گای سی۔ کُّجھ ِاک پںجابی چِهرے وی وےکھن نُوں مِلدے سن اتے اُه اُنھاں نُوں پچھاندا وی سی ۔ اُه آپنے بھاپِآں-بابِآں دی اُںگلی وڑی کای وےر اُس دی دُکان وِچ گاے سن۔ لگپگ هر کِسے نے اُس کولوں ٹاپھی لَے کے اُس نُوں (پِتا دے کهِن اُّتے) 'تھَےںک ےُو' آکھِآ هويا سی۔ پر هُن اُه اُس وّل دھِآن نال نهیں سن وےکھدے۔ ٹاپھی دی مِٹھاس بهُتا چِر مُوںه دا ساتھ نهیں دِںدی ۔ هُن اُه آپ بّچِآں دے پِتا بن گاے سن اتے آپنے بّچِآں نُوں ٹاپھیآں نا کھان دا اُپدےس دےن لّگ پاے سن۔ ٹاپھیآں اُّتے آدھارِت رِستا هُن اُنھاں لای بهُتا مهّتو نهیں سی رّکھدا۔

کرِس هر روج هاای سٹریٹ دا ِاک چّکر جرُور لااُںدا سی۔ برجِس روڈ دے پھُّٹپاس اُّتے سوٹی پھڑی هَولی هَولی تُرِآ جاںدا, اُه جدوں وی ساهمنِاُں تُرے آاُںدے آدمی نُوں وےکھدا تاں اُس دی تور هور مّدھم هو جاںدی۔ جدوں اُه آدمی پںج-سّت کدماں دی وِّتھ اُّتے پُّج جاںدا تاں کرِس کھڑا هو کے گهُ نال اُس دے چِهرے وّل وےکھن لّگ پَےںدا۔ جدوں اُه آدمی اُس وّل دےکھے بِناں اّگے لںگھ جاںدا تاں کِس نیویں پاای, هَولی هَولی اّگے تُر پَےںدا۔ هاای سٹریٹ تک پُّجدِآں  پُّجدِآں اُه چار-پںج وےر ۔ جرُور رُکدا; آاُن والے دے چِهرے وِچ کِسے گُآچے مِّتر دی نُهار پچھانن دا جتن کردا آپنی تّکنی راهیں آپنی تسویر نُوں آپنے وّل آ رهے آدمی دی چےتا-سکتی وِچ اُجاگر کرن دا جتن کردا اتے نِراسا دا بھار چُّکی اگےرے تُر پَےںدا۔

هاای سٹریٹ اُّتے جا کے اُس دا ِاه روّایآ بدل جاںدا سی۔ اُه سوچیں پَے جاںدا سی۔ ساِاد ِاه سوچن لّگ پَےںدا هووے کِ "اُه کِنّا بے-لوڑا هو گِآ هَے; جاں ِاه کِ آپنِآں اتے اَوپرِآں وِچ کِنّا پھرک هَے! کِنّا گلت سی اُس دا ِاه وِچار کِ آپنِآں دا موه اُداسی دا کارن بندا

هَے۔ جے اُس نے گرِهستی بن کے آپنا پروار بنايا هُںدا تاں اُه اےنا ِاکّلا اتے بے-پچھان نا هُںدا ۔ ' گھر نُوں واپس آاُںدِآں وی اُه سوچیں پِآ رهِںدا; کِسے دے چِهرے وّل وےکھن لای ِاک وےر وی نا رُکدا۔ اگلے دِن مُڑ اُهو وتیرا۔

اّج اُه بهُت اُداس سی۔ اّج اُس دا جنم دِن سی۔ پتا نهیں اّٹھی-دّسیں سالی اُس نُوں آپنے جنم دِن دا چےتا کِوےں آ گِآ۔ اّج اُه بهُت اُداس سی-آپنے جنم دِن نُوں چوڑے کر کے-آپنی جنمداتا نُوں چےتے کر کے۔ اُداس کرِس هاای سٹریٹ توں واپس آپنے گھر نُوں جا رِها سی۔ اُه سوچ رِها سی, 'جے مےرا آپنا پروار..... ۔'

گھرےلُو نِکسک نال بھرے دو تھَےلے پَےراں وِچ رّکھی, ِاک گھر دے پھُّٹ گارڈن دی وٹیری اُّتے بَےٹھی ِاک بِردھ ماتا نے اُس دا دھِآن کھِّچ لِآ۔ اُس لای ِاه جاننا اَوکھا نهیں سی کِ سامان نال بھرو دو تھَےلے چُّکنے ماتا لای مُسکل کںم هَے۔ کںم آاُن دا پُرانا چاا اُس دے من وِچ جاگرِت هو اُّٹھِآ۔ اُس نے کول کھلوا کے آکھِآ, "هَےلو مںم۔"

بِردھ ماتا نے هَولی نال سِر چُّک کے اُس دے چِهرے وّل وےکھِآ۔ کُّجھ چِر وےکھ کے آپنی چےتا-سکتی اتے پچھان دے ٹھیک هون دا بھروسا کرن لای اُس نے آکھِآ, "وے, تُوں کِس تے نهیں ?" "هاں ماں, مَےں کِس هاں۔ توری ےاداست بهُت تےج هَے; کِنّے سالاں پِّچھوں تُوں مَےنُوں پچھان لِآ۔ مَےں کای وےر تےرے گھر گِآ هاں۔"

"پچھاناںگی کِاُں نا, کِس: نَوں بّچے جنمے اتے پالے هن مَےں۔ سبھناں دیآں آدتاں دا پتا هَے مَےنُوں۔ کِس نُوں کی چںگا لّگدا سی; کِهڑا کِس گّلوں رُّسدا سی: کَون کی پا کے بیمار هُںدا سی; سبھ ےاد هَے۔... لَے پھڑ, ِاک جھولا تُوں چُّک لَے; گھر تک پُچا دے بھلا هووے۔ سامان کُّجھ بهُتا کھریدِآ گِآ اّج۔ سوچِآ, بهُتے پھےرے نا مارنے پَےن; ِاه نا سوچِآ کِ چُّکنا وی پَےنا هَے۔ مَےنُوں چےتا نهیں رهِںدا کِ مَےں پچاسی سالاں دی هو گای هاں; تُوں بڑی چھےتی بُّڈھا هو گِآ, کِس: ڈھِّلا مّٹھا تاں نهیں ?"

"نهیں مںم, مَےں چںگا کلا هاں۔ لِآ دُوجا تھَےلا وی مَےنُوں دے دو۔" نا, نا کردی ماتا کولوں اُس نے دُوجا تھَےلا وی پھڑ لِآ۔ آپنے هّتھوں تھَےلا کھوهدے ِاس نُوں ماتا آکھدی رهی, "وے کِس, تُوں وی کِهڑا جوان جهان اےں۔ آپنا کھِآل رّکھِآ کر ۔ تُوں چںگا کیتا جِهڑا گرِهست دا جںجال نهیں گل پايا۔ کِسے دی کوای چِںتا پھِکر تاں نهیں کرنی  پَےںدی۔"

ماتا دے تھوڑے جهے پر سُکھاوےں ساتھ نے کِس نُوں ساریآں سںبھاوناواں اتے واستوِکتاواں دے اُلٹ سوچن لای پرےر لِآ۔ 'نےں پُّت-دھیآں, پھِر پوتے- پوتیآں اتے دوهتے-دوهتیآں۔ کِنّیآں رَونکاں وِچ وّسدی هووےگی ماتا۔ جو کول نا وی رهِںدے هونگے تاں سنِچر اَےتوار نُوں آ کے دادی دا سِر کھاںدے

هونگے۔ گھر دیآں کںدھاں بّچِآں دیآں تسویراں نال اتے گھر دا پھرس بّچِآں دے کھِلَونِآں نال بھرِآ هووےگا۔ اےسے ساںبھا-ساںبھی نُوں ماں چِںتا کهِںدی هووےگی۔

ماتا نے گھر دا درواجا کھولھِآ۔ دو تھَےلے چُّکی ماتا دے پِّچھے کھلوتے کِس دا سُپنا ٹُّٹ گِآ۔ گھر وِچ کِسے رَونک دا کوای چِنّھ نهیں سی۔ ماتا دی لوڑ دیآں کُّجھ چیجاں توں سِوا سارا گھر بے-هونکی, اُداسی اتے سُنّ نال بھرِآ پِآ سی۔ اںگیٹھی دے وادھے اُّتے رّکھی هوای ماتا دے سُرگواسی پتی دی تسویر ماتا لای کوای دھرواس سی جاں نهیں, پر گھر دی اُداسی وِچ وادھا جرُور کر رهی سی۔ اےنا سّکھنا گھر کِس نے پهِلی وےر وےکھِآ۔ اُس دے آپنے گھر وِچ اےتھ ِاںڈیان آرمی دے جواناں دیآں تسویراں سن۔ اُس دے گھر دے پِچھواڑلے بگیچے وِچ پھُّل سن۔ ماتا دا بگیچا.... بّس کںڈِآلا جںگل, اُس کولوں آپنی هَےرانی لُکاای نا گای۔ اُس نے آکھِآ, "ماں, مَےں تاں سمنگدا ساں....."

".... سُّڈھڑی بهُت رَونکاں وِچ وّسدی هَے," ماتا نے اُس دا واک پُورا کر دِّتا۔ "دو دھیآں کنےڈا هن, سّت پُّت اےتھے ولَےت وِچ وّسدے هن۔ سُکھی هن, پر ماں نُوں وادھُو بھار سمجھدے هن۔ کِسے دا کُّجھ سںوار جُ نهیں سکدی۔ سّتاں نے واریآں بنّھیآں هوایآں نے; هپھتے وِچ سّت پھُون آ جاںدے هن۔ کرِسمس اُّتے نے کارڈ۔ بّس پھُوناں اتے کارڈاں جوگی هو  گای ماں۔ ِانھاں دی اُڈیک کردی رهِںدی هاں۔ پِچھلے چھے سالاں وِچ کدے بیمار وی نهیں هوای کِ پُّت کھبر نُوں هی آ جاںدے۔ تےرے اںکل دا ورینا کرن پِّچھوں کِسے نے وّٹی نهیں واهی۔"

ماں کُرسی اُّتے بَےٹھی گّلاں کردی رهی اتے ِاس بولِآں وِّچوں سامان کّڈھن لّگ پِآ۔ کِنّیآں ساریآں سبجیآں وےکھ کے اُس آکھِآ, "ماں, اےنیآں سبجیآں کِاُں لَے آای هَے ?"

"پُّت, دُکان وِچ وڈی, تاجیآں سبجیآں وےکھ کے رِها نا گِآ۔ مّت ماری گای۔ گُردےو نُوں بڑااُں چںگے لگدے هن اتے سُکھدےو نُوں گوبھی: کِرپال نُوں بھِںڈیآں پسںد هن اتے ستپال نُوں کرےلے۔ سبھ کُّجھ لَے آای۔ ِاه نا سوچِآ کِ پکااُ کَون تے کھااُو کَون مّت جُ ماری گای۔ چّل هواُو, آپے پایآں سڑ جانگیآں۔"

"ساڑنیآں کِاُں هن, مںم۔ جِنّے دِن سبجیآں نهیں مُکدیآں مَےں تےرو کول رهاگا۔ دووےں مِل کے پکاواںگ اتے مِل کے کھاواںگے۔"

کِس دی گّل سُن کے ماں دا چِهرا سںدھِآ دی لالی وِچ ناتے پّچھمی دِسهّدے واںگ رُسنايا گِآ۔ آلس اتے اُداسی نُوں پرھاں سُّٹ کے ماتا رسوای وِچ آ گای۔ سبجیآں چُّکی کِس وی پِّچھے پِّچھے آ گِآ۔ پُورے چاا نال ماتا نے آکھِآ, "دّس پُّت, کی کھاوےگا۔ تُوں مےرے کول رهِ, مَےں ساری اُمر سبجیآں نهیں مُّکن دِآںگی۔"

ماتا دا سِر آپنی وّکھی نال گھُّٹدِآں هوياں کرِس نے آکھِآ, "اّج مےرا جنم دِن هَے, ماتا۔ مَےنُوں گوبھی اتے کڑاه بهُت پسںد هَے۔" سُںنجے گھر وِچ پکواناں دی کھُسبو اتے ممتا دی مِٹھاس پھَےل گای۔ کِس نے مومبّتی جگا کے مےج اُّتے رّکھ دِّتی۔ دووےں کھان بَےٹھ گاے۔ ٹَےلیپھون دی گھںٹی وّجی۔ کرِس نے اُّٹھ کے اُّتر دےنا چاهِآ۔ اُس توں پهِلاں ماتا ٹَےلیپھُون کول گای اتے رسیور چُّک کے, بِنا کُّجھ کهے, کنَےکسن کّٹ کے, رسیور ٹَےلیپھُون توں پرھے رّکھدی هوای نے کِس نُوں آکھِآ, "آرام نال کھاه, پُّت۔ اّج سُّکروار هَے; بلدےو دے ٹَےلیپھُون دی واری هَے; اُس نے کی کهِنا هَے مَےنُوں پتا هَے۔ تُوں ِانھاں ٹَےلیپھُوناں تے مےرا کھهِڑا چھُڈا دِّتا, مےرِآ بّچِآ۔"