ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਜਹਾਨ ਵੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਵੇਂ ਸਾਈਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਆਪਣੇ ਕੋਲ, ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਮੁੜ ਪਰਤ ਆਈਆਂ ਹੋਣ। ਆਤਮਾ ਦੇ ਅਨੰਦ ਨੂੰ ਇਕ ਪਤਲੇ ਕੱਜਣ ਨੇ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਪੇਤਲੀ ਜਿਹੀ ਪਰਤ ਹੈ। ਲੋਕ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮਸੀਤਾਂ ਤੋਂ ਉਦਾਸ ਅਤੇ ਭਰੇ ਮਨ ਨਾਲ ਮੁੜੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਬੁਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਜਿਵੇਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋਣ-ਖ਼ੁਦਾ ਤਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪੀੜ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਰ ਹੋਣ ਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ 'ਹੋਣ' ਦੇ 'ਨਾ ਹੋਣ' ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਦਰਦ ਸਾਫ਼ ਦਿਸਦਾ ਹੈ।

ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਦਾ ਕਪੜਾ ਡਿਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਕੀ ਪਾਇਆ ਹੈ ਤੇ ਕੀ ਨਹੀਂ, ਇਸਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਬੇਖ਼ਬਰੀ ਦਾ ਆਲਮ ਹੈ, ਫ਼ਕੀਰੀ ਦਾ ਆਲਮ ਹੈ।

ਇਕ ਪੇਂਟਿੰਗ ਹਜ਼ਰਤ ਤਾਹਿਰਾ ਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ 'ਖ਼ੁਦਾ ਦੀ ਪਨਾਹ'। ਇਹ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦੀਵਾਨਗੀ ਦਾ ਆਲਮ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹੀ ਦੀਵਾਨਗੀ ਜੋ ਤਾਹਿਰਾ ਵਿਚ ਸੀ।

ਉਸ ਵਕਤ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਨੇ ਤਾਹਿਰਾ ਨੂੰ ਪੈਗਾਮ ਭੇਜਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਮਹਿਲ ਅਤੇ ਸੁਲਤਾਨ ਦੀ ਬੇਗਮ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਉਹਦੇ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤਾਹਿਰਾ ਨੇ ਉਸੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਉੱਤੇ ਪੈਗਾਮ ਦਾ ਜੁਆਬ ਲਿਖ ਭੇਜਿਆ-

ਸੁਲਤਾਨ।

ਇਹ ਮੁਲਕ ਅਤੇ ਹਕੂਮਤ ਤੇਰੇ ਲਈ

ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਰਹਿਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ

ਜੇ ਉਹ ਮੁਕਾਮ ਬੇਹਤਰ ਹੈ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਲਈ

ਜੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਲਈ।

 

ਤਾਹਿਰਾ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪੇਟਿੰਗਸ ਹਨ। ਇਕ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਇਕ ਪਤਲੇ ਜਿਹੇ ਕਪੜੇ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦੂਸਰੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚਹੁੰ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਵਿੱਥ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਹੀ ਮੌਤ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਵੇਖ ਰਹੀਆਂ ਨੇ।

ਇਮਰੋਜ਼ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿਚ ਜਾਦੂ ਹੈ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਬੁਰਸ਼ ਨਾਲ ਤਾਹਿਰਾ ਦੇ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਲੀਕੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਨੂਰ ਫੁੱਟ ਫੁਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਦਾ ਚਿਤਰ ਅਦੁਤੀ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਰਹੇ,