ਨਵੇਂ ਪੜੁੱਲ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਛਾਲ

ਮੇਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਸੀ । ਫਿਰ ਸਫੈਦ ਪੋਸ਼ ਅਤੇ ਪਥਿਕ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਦੋ ਸਮਾਜਕ ਨਾਵਲ ਆਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੇਰਾ ਵਡੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਨਾਵਲ ਸਭਰਾਓਂ ਆਇਆ, ਜਿਹੜਾ ਮੁੜ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਸੀ । ਨਾਵਲ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਪੰਨੇ ਲਿਖਣ ਪਿਛੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ-ਅਨੂਪ ਕੌਰ ।

ਇਸ ਵਿਚ ਮੈਂ' 'ਅਨੂਪ ਕੌਰ' ਨੂੰ ਨਾਇਕ ਬਣਾਇਆ ਹੈ । ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਘਟ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਕੁਝ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਬਾਰੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸਿਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਬਹੁਤਾ ਗੌਰਵ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ । ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵਾਂਗ ਮੈਂ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਬਾਰੇ ਖੁਸ਼ਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣੀਕਤਾ ਦੀ ਛਾਣਬੀਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਪਰੰਤੂ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਅਜੇਹੇ ਪਾਤਰ ਦੀ ਝਲਕ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਸੂਰਮਗਤੀ, ਆਚਰਨਕ ਉੱਚਤਾ, ਇਕ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਆਗੂ ਦੇ ਤੱਤ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਾਨਾਈ, ਸੂਝ-ਬੂਝ, ਹਾਜ਼ਰ-ਜਵਾਬੀ, ਚੜ੍ਹਤ, ਜਲਾਲ, ਉਦਾਰਤਾ, ਸੈਂਕਤਾ, ਕਲਾ, ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਰਸਕਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਵਿਚ ਸਾਹਸ, ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਕਾਵਨਾ ਭਰਨ ਵਾਲੇ ਅਮੁਲ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਵੀ ਇਕ ਅਵਤਾਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਇਕ ਅਜੇਹੇ ਪਰਮ ਸੂਰਬੀਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਾਚਿਆ ਅਤੇ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਤਾਲੀ ਸਾਲ ਦੀ ਭਰ ਜਵਾਨ ਪਰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ/ ਸਾਹਸਹੀਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰੋਹ ਅਤੇ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਅਜੋਹੀ ਰੂਹ ਭਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਹੜੀ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਥਾਂ ਥਾਂ ਵੰਗਾਰਨ ਲਈ ਤਤਪਰ ਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਜਿਹੜੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮਸਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਆਗੂ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਜਾਨਾਂ ਤਕ ਵਾਰਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਕਹਿਰ ਨੂੰ ਹਾਕਾਂ ਮਾਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੀ । ਮੇਰਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਿਣਕੇ ਕਿਣਕੇ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਤਰੇ ਕਤਰੇ ਅਤੇ ਅਣੂ ਅਣੂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ. ਦੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਣੀਆਲੇ ਤੀਰ ਦੀ ਸ਼ਾਂ ਸ਼ਾਂ ਸਦੀਵਕਾਲ ਜੀਵਤ ਰਹੇਗੀ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਉਦੋਂ ਵੀ ਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ-ਸਿੱਖ, ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ- ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੋਣ, ਉਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਰਿਣ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ ।

ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਰਾਹੀਂ ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਾਰਨ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਸੰਕੇਤਕ ਚਿਤਰ ਚਿੱਤਰਣ ਦਾ ਵੀ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੀ ਸਮਰਥਕ ਅਤੇ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਨਿਆਂ ਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਲਹਿਰ ਸਮਝਕੇ ਸਤਿਕਾਰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਦਿਲੋਂ ਉਸ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਲੋਚਾ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ । ਪਰ ਕੁਝ ਵਿਰਲੀਆਂ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਬਾਣਾ ਪਹਿਨ, ਘੋੜੇ ਉਤੇ ਕਾਠੀ ਪਾ ਅਤੇ ਹਥ ਵਿਚ ਤਲਵਾਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਵੀਰਾਂਗਣਾਂ ਬਣ ਯੁੱਧ-ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੁੱਦਣ ਤੋਂ ਵੀ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦੀਆਂ।

ਕੋਈ ਵੀ ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸਰਵ-ਸੰਪੰਨ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਿਕੇ ਜਿਹੇ ਪਰ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਨਾਵਲ ਨਾਲ ਮੈਂ ਇਕ ਨਵੇਂ ਪੜੁੱਲ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਹਰਨਾਮ ਦਾਸ 'ਸਾਹਿਰਾਈ'

ਮੁਖੜਾ

ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਹੁਣ ਪੰਜਵੀਂ ਵਾਰ ਜਨਮ ਲੈ ਰਹੀ ਏ ਚਾਰ ਵਾਰਾਂ ਕੁਠਾਲੀ ਵਿਚ ਪਈ ਤੇ ਹੁਣ ਕੁੰਦਨ ਬਣ ਕੇ ਨਿਖਰੀ ਏ, ਹਾਣੀ ਬਣ ਕੇ ਪੰਜਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੀ । ਜਿੰਨੀ ਵਾਰ ਵੀ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹਦਾ ਕੱਦ ਲੰਮਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਰੂਪ ਨਿਖਰੇਗਾ । ਮੁਟਿਆਰ ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਕੱਦ ਕੱਢਦੀ ਏ ਸੁਹਣੀ ਤੇ ਸੁਨੱਖੀ ਜਾਪਦੀ ਏ । ਇਹੋ ਹੀ ਹਾਲ ਏ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦਾ ।

ਰਾਸ਼ਟਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿਚ ਇਹ ਖੂਬ ਨੱਚੀ ਤੇ ਨੱਚੇਗੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਮਾ ਵਿਚ । ਗਿੱਠ ਜਿੰਨੀ ਚੁਨੀ ਤੇ ਵੀਹ ਗਜ਼ ਦਾ ਲਹਿੰਗਾ । ਜੇ ਨਾਜ਼ਕ ਜਿਹੀ ਕਮਰ ਹੋਵੇ ਤੇ ਮਰੋੜਾ ਖਾਵੇ ਕਮਰ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਟੋਟੇ ਹੋ ਜਾਵੇ । ਪਰ ਇਹ ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੋਹਣੀ ਮੁਟਿਆਰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿੜ ਵਿਚ ਨੱਚੀ ਜਿਵੇਂ ਗਿਧੇ ਵਿਚ ਨਚੇ ਨਵੀਂ ਨਵੇਲੀ ਨਾਰ । ਹਿੰਦੀ ਵਾਲਿਆਂ ਖੂਬ ਚਟਕਾਰੇ ਲੈ ਲੈ ਕੇ ਪੜ੍ਹੀ, ਚਰਚਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਵੀ ਬਣੀ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਏਸ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਵੇਂ ਧੁਮਾਂ ਪਾ ਲਈਆਂ ਸਨ ਪਰ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਵੀ ਏਸ ਆਪਣੀ ਛਾਪ ਛੱਡੀ। ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਇਹਦਾ ਤੀਜਾ ਜਨਮ ਏ ।

ਗਵਾਂਢੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਲਾਲੀਆਂ ਹੋਣ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਚਪੇੜਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਲਾਲ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇ, ਸ਼ਰੀਕਾ ਪਿਟ ਲੈਣਾਂ ਏਂ, ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਪਰਾਂਦੇ ਦੇ ਬੋਰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਝੜ ਜਾਣ ।

ਇਕ ਵਾਰ ਸ਼ੁਕੀਨਣ ਗੁਜ਼ਰਾਤਣ ਬਣ ਖਲੋਤੀ । ਮੁਟਿਆਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੀ, ਵਾਹਵਾਂ ਰੂਪ ਨਿਖਰਿਆ, ਟੁਰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਨੂੰ ਲੋਕ ਖੜ ਕੇ ਵੇਖਦੇ, ਜਿਸ ਨਹੀਂ ਵੀ ਬੁਲਾਉਣਾ ਸੀ, ਓਸ ਵੀ ਬੁਲਾ ਕੇ ਸਾਂਝ ਪਾਈ । ਮੋਰਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨੱਚੀ, ਪੈਲਾਂ ਪਾਉਂਦੀ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਗੁਜਰਾਤ ਨੇ ਵੇਖਿਆ । ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਲੋਂ ਨਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਗਿਆ, ਆਖਣ ਲੱਗਾ, 'ਗੁਝੀ ਰਹੇ ਨਾ ਹੀਰ ਹਜ਼ਾਰ ਵਿਚੋਂ, ਗੁਜਰਾਤੀਆਂ ਆਖਿਆ, ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜੋਬਨ ਏ, ਤੀਜਾ ਜਨਮ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋਇਆ।

ਮਰਹੱਟੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਹਨੂੰ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਜਵਾਨੀ ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਏ ।

ਇਕ ਵਾਰ ਮੋਮ ਬਣ ਬੈਠੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ, ਉਹਨਾਂ ਖੁਸ਼ਬੂ ਸੰਘੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ੋਕੀਨ ਗਭਰੂਆਂ ਵੀ ਉਹਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਿਆ । ਪਹਿਲੇ ਜੋਬਨ ਵਿਚ ਹੀ ਭਰ ਅਠਖੇਲੀਆਂ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਪਰ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਸ਼ਗਨ ਵੀ ਨਾ ਪਾਇਆ। ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ।

ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਏਸੋ ਨਾਵਲ ਦੇ ਸਦਕੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸ਼ਰੋਮਣੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਪਦਵੀ ਬਖਸ਼ੀ ਏ । ਗਿਆਨੀ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਇਹਨੂੰ ਪੜਿਆ ਤੇ ਇਹਦੀ ਪਰਖ ਕੀਤੀ । ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਗਿਆਨੀ ਵਿਚ ਖੂਬ ਜੁਗਨੀ ਗਾਉਂਦੀ ਰਹੀ।

ਆਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਦੱਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਅਸਥਾਨ ਸੀ, ਉਥੇ ਜੰਮੀ, ਪਲੀ, ਗੁਡੀਆਂ ਪਟੋਲਿਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡੀ ਤੇ ਸਰੂ ਜਿੰਨਾਂ ਕੱਦ ਕੱਢ ਲਿਆ । ਤੇ ਫੇਰ ਇਹਦੀਆਂ ਧਾਕਾਂ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪਈਆਂ ।

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੰਜਾਂ ਵਿਚ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਏ, ਗੁਰੂ ਪੰਜਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਏ । ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਘਰ ਤੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਲਗਿਆਂ, ਮੇਰੀ ਕਾਇਆ ਪਲਟ ਗਈ ਏ, ਮੇਰਾ ਹੁਣ ਲਿਖਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।

ਮੈਂ ਬਾਕੀ ਜਿੰਨੇ ਦਿਨ ਹੋਰ ਜਿਉਣਾ ਏ' ਮੇਰੀ ਕਲਮ ਸਿਰਫ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਏਗੀ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਗੁਰੂ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾ ਦਿਤਾ ਏ । ਜਦ ਤਕ ਮੈਂ ਦਸਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਕੱਥਾ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਲੈਂਦਾ ਮੈਂ ਮਰਨ ਨਹੀਂ ਲਗਾ, ਜੇ ਕਦੀ ਭੁਲ ਭੁਲੇਖੇ ਮੌਤ ਦੇ ਫਰਿਸ਼ਤੇ ਨੇ ਬੂਹਾ ਖੜਕਾ ਹੀ ਲਿਆ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਨਿਸਚਾ ਏ ਕਿ ਮੈਂ ਓਸ ਦੇਵਤ ਨੂੰ ਆਖਾਂਗਾ, 'ਠਹਿਰ ਭਾਈ ਅਜੇ ਮੇਰਾ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਬੂਹਾ ਜਾ ਖੜਕਾ' ।

ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਆਪ ਪੂਰੀ ਕਰੇਗਾ । ਲਓ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਨਾਵਲ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ । ਇਹ ਮੇਰੇ ਓਸ ਨਾਵਲ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਏ ਜਿਹੜਾ ਮੈਂ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਏ …

'ਦੇਗ਼ ਤੇਗ਼ ਫ਼ਤਿਹ'

ਹਰਨਾਮ ਦਾਸ ਸਹਿਰਾਈ,

26 ਜਨਵਰੀ, 1984

੧

ਵਾਲ ਇਕ ਮੁੱਛ ਦਾ

ਮਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਦੇ ਨਵਾਬਾਂ ਦੀ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਤਤੀ ਬੋਲਦੀ ਸੀ । ਬੜੇ ਲੰਮੇ ਹੱਥ ਸਨ ਨਵਾਬਾਂ ਦੇ । ਸਰਹੰਦ ਦਾ ਸੂਬਾ ਵੀ ਖ਼ਮ ਖਾਂਦਾ ਸੀ, ਮਾਣ ਜੁ ਸੀ ਤਿੱਖੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦਾ ।

ਖ਼ੈਬਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਦੱਖਣ ਤਕ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੀ ਧਾਂਕ ਸੀ । ਦਿੱਲੀ ਆਏ ਪਠਾਣ ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਕੁਰਸੀ ਮਿਲਦੀ ਭਰੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ । ਬੜਾ ਤੇਜ-ਤਪ ਸੀ ਮਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਦੇ ਨਵਾਬ ਦਾ, ਜਾਗੀਰ ਛੋਟੀ ਸੀ ਪਰ ਨਾਂ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਸੀ ।

ਮਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਵਾਲਿਆਂ ਬਰਾਦਰੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਜਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੌਜਾਂ ਸਰਹੰਦ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਲੁਟਦੇ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਬੱਕਰੇ ਦੀ ਜਦ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਤਾਂ ਮਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਸੱਦਾ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਬੇਖੀ ’ਚ ਆਏ ਕੁੱਲਿਆਂ ਤੋਂ ਗਿੱਠ ਗਿੱਠ ਲੰਮੇ ਬਮਲੇ ਕੱਢੀ ਬਹਾਦਰ ਪਠਾਣ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮਕੇ ਨਿਕਲਦੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਿਓਂ ।

ਭਾਵੇਂ ਪਠਾਣ ਤੇ ਮੁਗਲ ਦਾ ਇੱਟ ਘੜੇ ਦਾ ਵੈਰ ਸੀ—ਕੁੱਤਾ ਕੁੱਤੇ ਦਾ ਵੈਰੀ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਪਰ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਝੱਟ ਹੀ ਇਕ ਝੰਡੇ ਥੱਲੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ । ਸਾਰੇ ਵੈਰ, ਵਿਰੁੱਧ, ਈਰਖਾ, ਖ਼ਾਰ, ਗੁਸ ਇਕੋ ਪਿਆਲੇ ਵਿਚ ਪਾਕੇ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਪੀ ਜਾਂਦੇ-ਪਿਆਲੇ ਵਟ ਭਰਾ । ਮਹਿਫ਼ਲ ਦਾ ਮੋਹਰੀ ਹੁੰਦਾ ਪਠਾਣ ਤੇ ਮੁਗਲੇ ।

ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਸਰਹੰਦ ਦਾ ਸੂਬਾ ਸੀ ਤੇ ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸੂਬੇਦਾਰੀ ਨਵੀਂ ਨਵੀਂ ਮਿਲੀ ਸੀ । ਮਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਆਖਦੇ ਸਨ ।

ਇਕ ਤੋਂ ਇਕ ਵਧ ਸੀ । ਤਿੰਨ ਜਾਣਿਆਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਨ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣਾ ਆਪਣਾ ਜਲਾਲ । ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਜਣੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਥੰਮੀਆਂ ਮੰ.ਨੋ ਜਾਂਦੇ । ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾ ਦੱਖਣ. ਵਿਚ ਲੜਦਾ ਲੜਦਾ ਹੰਭ ਚੁਕਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਈ ਦਸ ਧੁਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁਜਦੀ। ਜਿਦਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੰਨ ਭਰ ਦਿਤੇ, ਉਦਾਂ ਹੀ.ਉਸ ਮੰਨ ਲਿਆ । ਸ਼ੱਕੀ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ਪਰ ਦੂਰ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਕੁਝ ਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ । ਇਸੇ

ਲਈ ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਾਂ ਮਿਲਾ ਕੇ ਦੜ ਵੱਟ ਲੈਂਦਾ ਪਰ ਵਿਚੋਂ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਤੇ ਦਿਲੋਂ ਏਸ ਲਈ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਝੰਡੇ ਝੂਲਦੇ ਹਨ ਮੁਗ਼ਲ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ।

ਸਰਹੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇ ਦੇ ਭਰਾ, ਭਾਈ, ਜਵਾਈ, ਮੁੰਡੇ, ਸਾਕ-ਸਬੰਧੀ, ਯਾਰ-ਦੋਸਤ, ਮਨਮਰਜ਼ੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸ਼ਹਿ ਤੇ । ਮਨ-ਪਸੰਦ ਖਾਂਦੇ ਤੇ ਮਨ ਭਾਉਂਦਾ ਪਾਉਂਦੇ, ਰਾਤ ਬਰਾਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਮੂੰਹੋਂ ਗੱਲ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਸਵੇਰੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣ ਜਾਂਦੀ । ਅਠ ਪਹਿਰ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਚਲਾ ਲੈਂਦੇ ਦੂਲੇ ਸਰਹੰਦ ਦੇ, ਫੇਰ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਕਾਜ਼ੀ ਆਪਣੀ ਲੱਤ ਅੜਾ ਕੇ ਸਿੱਧੇ ਰਸਤੇ ਤੇ ਲੈ ਆਵੇ। ਹੰਨੇ ਹੰਨੇ ਰਾਜ ਸੀ । ਮੁਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪਤਾਲ ਵਿਚ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਕੋਈ ਸਿਰ ਚੁਕਣ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈਂਦਾ। ਆਲਮ- ਗੀਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਬਲ ਦੱਖਣ ਜਿਤਣ ਵੱਲ ਲਾ ਦਿੱਤਾ । ਭਾਵੇਂ ਧੌਲੇ ਆ ਗਏ ਸਨ, ਲੱਕ ਕੁੱਥਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਮੁੰਡਲੀ 'ਚ ਬਹਿੰਦਿਆਂ ਨਾ ਸੰਗਦਾ । ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਤਗੜਾ ਸੀ । ਦਿਲ ਤੇ ਬੁਢਾਪੇ ਦੀ ਅਜੇ ਤਕ 'ਕੋਈ ਝਰੀਟ ਤਕ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ । ਆਲਮਗੀਰ ਨੇ ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਥਾਂ ਥਾਂ ਕਿਲੇ ਗੱਡੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਜਬਾ ਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਤੇ ਆਲਮਗੀਰ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ + ਤਲਵਾਰ ਨੂੰ ਉਸ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਪੁਠ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦਾ ਹਰ ਥਾਂ ਖ਼ੁਤਬਾ ਪੜ੍ਹਾ ਲਿਆ। ਐਡੇ ਵੱਡੇ ਰਾਜ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਸਿਰ ਚੁਕਣ ਦੀ ਖ਼ਾਬ ਵਿਚ ਵੀ ਜੁਰਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ । ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਨੂੰ ਝੁਕ ਝੁਕ ਕੇ ਸਲਾਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਖ਼ਿਲਅਤਾਂ ਬਖਸ਼ਦਾ ਸੀ ਤਖਤ ਦਿੱਲੀ ਦਾ

'ਸਿਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਕੁੰਡਾ ਹਾਥੀ ਫਿਰੇ ਲੁੰਡਾ ।` ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਸੈਂਕੜੇ ਕੋਹਾਂ ਦੀ ਵਿੱਥ, ਐਡਾ ਵੱਡਾ ਫ਼ਾਸਲਾ । ਹਾਕਮ ਜੇ ਮੌਜਾਂ ਨਾ ਲੈਣ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰਨ । ਕੌਣ ਜਾਂਦਾ ਏ ਏਡੀ ਦੂਰ ਸ਼ਕਾਇਤਾਂ ਲੈ ਕੇ, ਜੇ ਕੋਈ ਜਾਏਗਾ ਵੀ ਤੇ ਫਿਰ ਕਿਹੜਾ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਮੁੜ ਆਉਣਾ ਸੂ। 'ਰਹਿਣਾ ਤਲਾ ਵਿਚ ਤੋ ਵੈਰ ਮਗਰਮਛ ਨਾਲ'। ਹਾਕਮਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਾਇਤਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਕਿਸੇ ਜਿਗਰੇ ਵਾਲੇ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ । ਮਾੜੇ ਮੋਟੇ ਦੀ ਰੂਹ ਕਬਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਕਤ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਨੀ ਤੇ ਮੌਜ ਨਾਲ ਦਿਨ ਕਟਣੇ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਇਕੋ ਹੀ ਅਸੂਲ ਸੀ । ਹਿੰਦੂ ਏ ਤਾਂ ਵੀ ਸਲਾਮ ਕਰੋ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਏ ਤਾਂ ਵੀ ਸਲਾਮ, ਸਿੱਖ ਏ ਸਲਾਮ ਆਖੇ ਤੇ ਅਗੇ ਵਧ ਜਾਵੇ ---ਖਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।

ਕਚੀਚ ਹਿੰਦੂ ਵੀ ਵੱਟਦਾ ਤੇ ਸਿੱਖ ਵੀ। ਕਚੀਚੀਆਂ ਵੱਟਦੇ ਤੇ ਦੰਦਾਂ ਥਲੇ ਜ਼ਬਾਨ ਦੇ ਕੇ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ । ਵਕਤ ਨੂੰ ਟਾਲ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਧੱਕਾ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ, ਸਿਰ ਸੁਟ ਕੇ ਵੇਲਾ ਪਾਸ ਲੈਂਦੇ ਪਰ ਮੁਕਲ ਅਤਿ ਚੁਕਣੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ । ਢਿਡ ਅੜੀਆਂ ਲੈਣਾ ਮੁਗਲ ਲਈ ਮਾਮੂਲੀ ਗੱਲ ਸੀ । ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਮਾਰ ਵੀ ਖਾਂਦੇ, ਖੁੰਬ ਵੀ ਠਪੀ ਜਾਂਦੀ, ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਪਰ ਹਕੂਮਤ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁਝ ਬੋਲਣਾ ਕਿਹਦੀ ਜੁਰਅਤ ਸੀ । ਹੁਕਮ ਟਾਲੇ ਕਿਵੇਂ ਸੂਬੇ ਦਾ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਉਹਦੀ ਰੰਨ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਮੰਗ ਲਏ -ਬੱਧੇ ਰੁੱਧ ਮਾਰ ਖਾਂਦੇ ਕੱਲੇ ਕੱਲੇ। ਲੋਕ ਦਿਲੈ ਵਿਚ ਇਉਂ ਆਖਦੇ-ਰੱਬ ਚੁਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਊਂਧੀ ਪਾ ਲੈਂਦੇ ।

ਮਾਲਾ ਦੇ ਮਣਕੇ, ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਘੜਿਆਲ, ਅਰਦਾਸ, ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਸਭ ਗੂੰਗੀਆਂ ਬੇ ਬਹਿਰੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੋਈ ਰੱਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਹੁੜਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵੇਲੇ ਸਿਰ

ਕਿਸੇ ਦਾ ਖ਼ੁਦਾ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਅਪੜਦਾ । 'ਰੱਬ ਨਾਲੋਂ ਘਸੁੰਨ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦਾ ਏ' । ਹਾਲਤ ਪਤਲੀ ਸੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਚੰਗਿਆਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ । 'ਚੋਰ ਉਚੱਕਾ ਚੌਧਰੀ ਤੇ ਗੁੰਡੀ ਰੰਨ ਪਰਧਾਨ। ਹਕੂਮਤ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਚੂਰ ਸਨ। ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖਦਾ, ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁਛਦਾ- ਗਰੀਬ, ਧਰਮੀ ਤੇ ਨੇਕ ਪਾਰਸਾ ਬੰਦੇ ਨੂੰ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਦਲ ਤੇ ਸਿਰ ਨਿਵਾ ਦਿੱਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਰਹਿਮਤਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ । ਬਖਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਸਾਵੇਂ ਆ ਗਏ। ਖ਼ੁ ਦਾ ਦੇ ਹਥੋਂ ਚਾਬੀ ਲੈ ਕੇ ਬਹਿਸ਼ਤ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ । ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਕੋਲ ਸਾਰਿਆਂ ਜੰਦਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਦੇ ਗੁੱਛੇ ਸਨ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਚਾਹੀਦਾ ਏ, ਲੈ ਲਏ -ਜਸ ਗਾਏ ਆਲਮ- ਗੀਰ ਦੇ ।

ਮਹਾਬਤ ਖਾਂ ਆਪਣੀ ਮਲ-ਗੁਜ਼ਾਰ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ । ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਚੌਧਰ ਸੀ ਸਰਹੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇ ਵਿਚ । ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਬੁਕਦਾ ਸ਼ੇਰ ਸੀ.ਆਪਣੀ ਜਗੀਰ ਵਿਚ । ਭਾਵੇਂ ਤਿੰਨੇ ਜਣੇ ਇਕੇ ਤਖ਼ਤ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨੀਤਾਂ, ਰਾਵਾਂ ਤੇ ਖਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ-ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਸੀ । ਵਖਰੇ ਵਖਰੇ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਅੱਡ ਅੱਡ ਦਲੀਲਾਂ । ਲੜਨ ਵੇਲੇ ਵਿਗੜੇ ਹੋਏ ਵੀ ਤਿੰਨੇ ਸ਼ੇਰ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਇਕਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਭਬਕ ਮਾਰ ਕੇ 'ਅਲਾ-ਹੂ-ਅਕਬਰ' ਦੀ, ਪਰ ਜਦ ਐਸ਼ ਇਸ਼ਰਤ ਦਾ ਵਕਤ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਫਿਰ ਇਕ ਸ਼ੋਰ ਇਕ ਹੀ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਝੁਕਦਾ ਤੇ ਦੂਜੇ ਕੰਨ ਕਤਰਾ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ।

ਮੁਗਲ ਤੇ ਪਠਾਣ ਸੋਹਣੀਆਂ ਰੰਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਦਿਲਦਾਦਾ ਸਨ । ਦੌਲਤ ਦੇ ਬੜੇ ਭੁਖੇ ਭਾਵੇਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਤੇ ਮਰਦੀ ਏ ਪਰ ਇਹ ਆਮ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤੇ ਲਾਚੀ ਸਨ । ਹਿਰਸੀ, ਤਮਾਸ਼ਬੀਨ, ਵਿਸ਼ਈ ਤੇ ਅਯਾਸ਼ ਸਨ । ਮਾਸੀ ਫੁੱਫ਼ੀ ਦੇ ਭਰਾ ਹੀ ਤੇ ਸਨ ਇਹ ਸਾਰੇ ਜਣੇ । ਨਾਂ ਵਿਚ ਈ ਤੇ ਫਰਕ ਸੀ । ਉਦਾਂ ਤਾਂ ਮੁਢ ਇਕੋ ਈ ਸੀ ! ਲਗਰਾਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਤਾਂ ਕੀ । ਪਠਾਣਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਅਜੇ ਤਕ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਸੀ। ਮੁਗਲ ਤੇ ਅਗੇ ਹੀ ਹੁਕਮਰਾਨ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਲੀ ਪੁਛੀ ਜੇ । ਉਹ ਜੋ ਕਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਸੀ।

ਹਰਮ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੇਖਣਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਲਾਹੌਰ, ਸਰਹਿੰਦ ਤੇ ਮਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਦਾ ਦੇਖ ਲਓ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ' ਪੁਜ ਜਾਓ । ਜੇ ਲਾਹੌਰ ਵਾਲਿਆਂ ਆਪਣੇ ਹਰਮ ਵਿਚ ਸੁਹਣੀਆਂ ਰੰਨਾ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੰਜਾਹ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਰਹੰਦ ਵਾਲੇ ਸੂਬੇ ਨੇ ਸੱਠਾਂ ਨੂੰ ਆਣ ਹਥ ਮਾਰਿਆ ਪਰ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਸਿਫ਼ਤ ਸੀ, ਕਮਾਲ ਸਮਝ ਲਓ । ਉਹ ਵਾਧੂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਇੱਜੜ ਪਾਲਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਠੱਗ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸੀ । ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਅੱਧ-ਖਿੜੀਆਂ ਤੇ ਭਰ ਜੋਬਨ ਤੇ ਆਈਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ, ਚੋਣਵੀਆਂ ਰੰਨਾਂ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਦੇ ਹਰਮ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਸਨ । ਪਰ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਨਵਾਬ ਦਾ ਅਜੇ ਤਕ ਢਿੱਡ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਰਿਆ, ਨਿਗਾਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਜੀਆਂ, ਤੇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਥੀ, ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਦਲਿਆ। ਅਜੇ ਵੀ ਕੱਚੇ ਲਹੂ ਦੀ ਹਵਾੜ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਲੈਣ ਦਾ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ । ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਬੜਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਬੰਦਾ ਸੀ, ਨਾਜ਼ਕ ਮਿਜ਼ਾਜ ਰੰਨਾਂ ਪਰਖਣੀਆਂ ਕੋਈ ਇਹਦੇ ਤੋਂ ਸਿਖੇ । ਖਰਾਂਟ, ਗਾਖਿਆ, ਪਾਰਖੂ, ਕਦਰਦਾਨ ਜੌਹਰੀ ਸੀ । ਹੰਢਿਆ ਵਰਤਿਆ ਸਰਾਫ਼ ਕਸ ਲਾਇਆਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਸੋਨੇ ਦੇ ਗੁਣ ਦਸ ਦਿੰਦਾ । ਇਹ ਕਮਾਲ ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਬਾਕੀ ਤੇ ਲਕੀਰ ਦੇ ਫ਼ਕੀਰ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ

ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਨਵਾਬ ਸੀ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਸੂਬਾ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿਤਾ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰ ਲਗ ਗਏ । ਲਾਈ ਲੱਗ ਸਨ ਬੁੱਢੇ ਕੁਕੜ ਪਰ ਸ਼ੇਖ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਇਕੋ ਇਕ ਬੰਦਾ ਸੀ ।

ਇਕ ਦਿਨ ਦੀ ਗੱਲ ਏ । ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਕ ਝੁਰਮਟ ਵਿਚ ਇਕ ਪਠਾਣ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ । ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਬੜੀ ਲਿਸ਼ਕਵੀ ਤੇ ਤਿਖੀ ਤਲਵਾਰ ਸੀ. । ਛੇ ਫੁਟਾ ਜਵਾਨ, ਦਿਓ ਵਰਗੀ ਡਰਾਉਣੀ ਸ਼ਕਲ । ਲੰਮੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਕੁੰਢੀਆਂ ਮੁਛਾਂ । ਮਹਿੰਦੀ ਰੰਗੀ ਦਾੜ੍ਹੀ, ਘੁੰਗਰੇ ਛੱਤੇ । ਬੜੀ ਹੈਂਕੜ ਵਿਚ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪੱਲੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੰਨ੍ਹਦਾ । ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਮਾਣ-ਮਤਾ ਸੀ । ਖਹਿ ਪਿਆ ਇਕ ਸਿੱਖ ਨਾਲ । ਉਹ ਵਿਚਾਰਾ ਅਨੰਦਪੁਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ । ਪੱਲੇ ਰਸਦ ਬੱਝੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਦਸਵੰਧ ਦੀ ਪੋਟਲੀ ਸਿਰ ਤੇ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਭੀੜ ਵਿਚ ਤਮਾਸ਼ਾ ਵੇਖਣ ਖਲੋ ਗਿਆ । ਬੁਰੀਆਂ ਸ਼ਾਮਤਾਂ ਨੂੰ ਖਾਲਸੇ ਨਾਲ ਚਿੜ ਪਿਆ । ਸਾਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਟੱਕਰਾਂ ਵਜੀਆਂ । ਭੇੜੂਆਂ ਵਾਂਗ ਭਿੜੇ । ਤਲਵਾਰਾਂ ਖੜਕੀਆਂ! ਸੱਟ ਪਈ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਬਿਜਲੀ ਚਮਕੀ । ਅੱਡੀਆਂ ਤੀਕ -ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਚੋਂ ਪਿਆ । ਸ਼ਿੰਗਰਫ ਵਰਗਾ ਰੰਗ ਹੋ ਗਿਆ ਦੋਵੇ ਲੜਾਕੇ ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ । ਪਠਾਣ ਦੀ ਤੇ ਭਾਂ ਬੋਲ ਗਈ। ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਖਵਾਏ ਦੀ ਲਾਜ ਰਖ ਵਖਾਈ। ਹੱਡ ਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਵੀ ਕੜਕ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਚ ਪੈ ਕੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਖਾਲਸਾ ਛੱਹਲਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਅੱਖ ਨਾ ਝਮਕਣ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਪਠਾਣ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਖੋਹ ਲਈ ਤੇ ਬਲੇ ਸੁਟ ਲਿਆ, ਛਾਤੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਬੈਠਾ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਿੰਘ । ਪਠਾਣ ਨੂੰ ਤਰੇਲੀਆਂ ਛੁਟ ਪਈਆਂ । ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਦਾ ਕੜ ਟੁੱਟਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸਿੱਖ ਨੇ ਜਦ ਉਹਦੀ ਸ਼ਾਹ ਰੱਗ ਤੇ ਤਲਵਾਰ ਰੱਖੀ ਤੇ . ਰਹਿਮ ਰਹਿਮ ਪੁਕਾਰ ਉਠਿਆ । ਰਹਿਮ ਆਇਆ ਕੁਝ ਸਿੰਘ ਨੂੰ । ਉਸ ਤਲਵਾਰ ਧੌਣ ਡੱ ਚੁਕੀ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ-'ਜਾਨ ਬਖਸ਼ ਦੇਵਾਂ ।

"ਹਾਂ, ਸਰਦਾਰ ਜੀ'

'ਤੇ ਫਿਰ ਮੁੱਛ ਦਾ ਇਕ ਵਾਲ ਤੋੜ ਦੇ ਅਤੇ, ਭੱਜ ਜਾ ਮੈਦਾਨ ਛਡ ਕੇ । ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਦਸਵੰਧ ਦੀ ਪੋਟਲੀ ਨੂੰ ਸਿਰ ਤੇ ਠੀਕ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ ।  

ਪਠਾਣ ਦਲੀਲੀਂ ਪੈ ਗਿਆ ।

ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ 'ਜੇ ਇਹ ਨਾ ਕਰਾਂ ਤੇ ਫੇਰ ।

'ਫੇਰ ਕੀ ਤਲਵਾਰ ਤੇਰੀ ਧੌਣ ਦਾ ਲਹੂ ਪੀ ਲਏਗੀ ।'

ਪਠਾਣ ਨੇ ਆਖਿਆ 'ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਜਾਨ ਨਾਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਮੁਛ ਪਿਆਰੀ ਏ । ਡੇਰੇ ਅੱਗੇ ਪਿਆ ਹਾਂ, ਜਿੱਦਾਂ ਜੀ ਆਏ-ਕਰ ਲੈ ।

ਅੱਗੇ ਪਏ ਕਿੱਦਾਂ ਖਾਵੇ ਸ਼ੇਰ, ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਰਹਿਮ ਆਇਆ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਕੇ ਖੜਾ, ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਖਿਆ, “ਜਾਹ ਵਾਲ ਤੇਰੀ ਮੁੱਛ ਦਾ ਮੈਂ ਖਿੱਚ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਡੇਰੀ ਹੱਤਕ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਮੈਂ ਡੰਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਵੀ ਦੇ ਕੇ ਭੇਜਦਾ ਹਾਂ । ਕਦੀ ਬੜ੍ਹਕ ਮਾਰਨ ਲਗਿਆਂ ਚੋਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰੀਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਨਾਲ ਤਲਵਾਰ ਪਰਖ ਕੇ ਵੇਖੀ ਸੀ।

ਜਾਂਦੇ ਪਠਾਣ ਦੀ ਬਾਂਹ ਵਢ ਦਿੱਤੀ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਰਲਵਾਰ ਦਾ । ਭਰੇ ਅਖਾੜੇ ਵਿਚੋਂ ਭੱਜ ਨਿਕਲਿਆ ਬਹਾਦਰ ਮਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਦਾ ।

ਇਹਦੇ ਨਾਲੋਂ ਜਾਨ ਦੇ ਦੇਣੀ ਚੰਗੀ ਸੀ । ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰਨਾ ਪਠਾਣ ਵਾਸਤੇ ਜਾਇਜ਼ ਨਹੀਂ ।

ਦਲੀਲਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਗੋਂਦਾ ਪੂਜਾ ਮਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਤੇ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਉਸ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਦਿਤੀ ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀ ਸੀ । ਕਿਤੇ ਸਾਹ ਵੀ ਨਾ ਲਿਆ ਪਰ ਜਦ ਕਹਾਣੀ ਮੁਕੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖੰਜਰ ਮਾਰਕੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ । ਤੜਫਦਾ ਪਠਾਣ ਨਵਾਬ ਕੋਲੋਂ ਵੇਖਿਆ ਨਾ ਗਿਆ ।

'ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਾਲੇ ਏਨੇ ਬਹਾਦਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ।

ਹਾਂ

'ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਹੱਥ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।"

'ਜ਼ਰੂਰ ਪਾਉਣਗੇ ।" ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੀ ।

'ਖ਼ੈਰ ਮੈਂ ਉਸ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਜਿਸ ਪਠਾਣ' ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਜਾਨ ਨਹੀਂ ਮੰਗੀ, ਮੁੱਛ ਦਾ ਵਾਲ ਮੰਗਿਆ ਸੀ । ਇਜ਼ਤ ਮੰਗੀ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿਤੀ । ਗ਼ੈਰਤ ਬਹਾਦਰ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦੇ। ਉਸ ਜਵਾਨ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਸਦਕੇ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵੇਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਏ ।' ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਨੇ ਉਹਦਿਆਂ ਲਬਾਂ ਨੂੰ ਛੋਹ ਲਿਆ ।

'ਇਹ ਸਿੱਖ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਵਾਰਸ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਹਨ ।" ਅਵਾਜ਼ ਸੀ ਇਕ ਸਿਆਣੇ ਦੀ 1 ‘ਵਕਤ ਦਸੇਗਾ । ਮੈਦਾਨ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੌਣ ਕੋਈ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਏ । ਕਿਸੇ ਇਕ ਦੀ ਸੰਘੀ ਘੁਟ ਲੈਣੀ ਕੋਈ ਬਹਾਦਰੀ ਨਹੀਂ।' ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਸਨ ।

'ਸਖਣਾ ਆਨੰਦਪੁਰ ਵੇਖਣਾ ਤੇ ਉਥੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਲਿਆਉਣਾ ਇਹ ਵੀ ਬੁਜ਼ਦਿਲੀ ਏ । ਬਹਾਦਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਬਹਾਦਰਾਂ ਦੇ ਨਗਰ ਜਾਣਾ ਤੇ ਉਥੋਂ ਕੁਝ ਲਿਆਉਣਾ ।' ਵੰਗਾਰਿਆ ਪਠਾਣ ਨੇ ਪਠਾਣ ਨੂੰ ।

‘ਗਏ ਤੇ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਲੱਗੇ' । ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਆਖਣ ਲੱਗਾਂ ।

'ਵਕਤ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰੋ ਖ਼ਾਂ ਸਾਹਿਬ ! ਸਿੱਖ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਲੜੀ 'ਚ ਭੇਅ ਨਹੀਂ । ਡਰ ਨਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ । ਅਨੰਦਪੁਰ: ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਨਗਰੀ ਏ । ਹੁਸਨ ਦੇ ਸੋਮੇ ਫੁਟਦੇ ਹਨ ਇਸ ਨਗਰ ਵਿਚ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਿਲ ਦੀਆਂ.. ਮੁਰਾਦਾਂ ਮਿਲਣਗੀਆਂ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਬਹਾਦਰਾਂ ਦੀ ਘਾਟੀ ਏ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਵੇਖਣ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਏ। ਖ਼ਾਂ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖੋ, ਦਿਲ ਖੁਸ਼ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਕ ਪਠਾਣ ਆਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਈ ਪਿਆ ਆਖਣ ਲੱਗਾ 'ਇਸ ਤੱਤੀ-ਤੱਤੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ.. ਕਬਰ ਵਿਚ ਦਫਨਾ ਦਿਓ । ਮੈਂ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਮੈਂ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਮੁੱਛ ਦਾ ਵਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦੇ ਪਠਾਣ, ਬਦਲਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਸੋਚਾਂ ਦੀ ਚੁਰਾਸੀ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਆ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ।

२

ਲਾਹੌਰ

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੂਬੇ ਦੀ ਪੱਗ ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਕੀ ਬੰਨ੍ਹੀ, ਕੁੱਸੀਆਂ ਬਹਾਰਾਂ ਖ਼ਿਡਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮੁੜ ਪਈਆਂ ।

ਕਰੂੰ ਬਲਾਂ ਛੁਟੀਆਂ ਤੇ ਕਲੀਆਂ ਨੇ ਘੁੰਡ ਚੁਕੇ। ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸੁਰਮੇ, ਗੋਰੀਆਂ ਤੱਲੀਆਂ, ਉੱਤੇ ਕਾਲਿਆਂ ਬਾਗਾਂ ਦੀ ਮਹਿੰਦੀ । ਨੱਕ ਵਿਚ ਲੌਂਗ ਮੋਤੀਆਂ ਜੜਿਆ; ਰੋਬਦਾਰ ਸੁਥਣਾਂ ਸੂਫ ਦੀਆਂ, ਘੇਰੇਦਾਰ ਕੁੜਤੇ, ਢਾਕੇ ਦੀ ਮਲਮਲ ਦਾ ਦੁਪੱਟਾ, ਨੱਕ ਵੀ ਲਭਦਾ ਸੇ ਮੋਤੀਆਂ ਵਾਲਾ ਲੱਗ ਵੀ। ਠੋਡੀ ਦਾ ਡੂੰਘ ਉਭਰਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਂਦਾ । ਗੋਰੀ ਦਾ ਰੂਪ ਬਿਨਾਂ ਗਹਿਣਿਉਂ ਈ ਝੱਲਿਆ ਨਾ ਜਾਂਦਾ । ਸਾਂਭ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖੋ ਜੋਬਨ ਦੀਆਂ ਨੁਮਾਇਸ਼ਾਂ ਹੋਣ, ਲਗ ਪਈਆਂ । ਗੋਰੀਆਂ ਵੀ ਨਿਕਲੀਆਂ 'ਤੇ ਕਣਕ ਭਿੰਨੀਆਂ ਵੀ । ਸਾਂਵਰੀਆਂ ਵੀ ਫਬੀਆਂ ਤੇ ਸੋਨੇ ਰੰਗੀਆਂ ਵੀ । ਕਿਸਮਤ ਪਰਖਣ ਦੇ ਦਿਨ ਆ ਗਏ। ਫੈਸ਼ਨ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਬੁਕਲ ਵਿਚੋਂ ਉਭਰਿਆ, ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿਚ ਝਾਂਜਰ ਬੋਲ ਪਈ । ਤਬਲਾ ਬੁੜ੍ਹਕਿਆ ਤੇ ਸਾਰੰਗੀ ਨੇ ਸੁਰ ਕਢੀ । ਰੌਣਕਾਂ ਫਿਰ ਮੁੜ ਆਈਆਂ ਬਾਹੀ ਬਾਰਾਦਰੀ ਵਿਚ । ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਠਾਠ ਸੀ ਤੇ ਦੱਖਣ ਦੀਆਂ-ਮਲੂਕਣਾਂ ਨਾਜ਼ਕ ਕਮਰ ਵਾਲੀਆਂ ਤਿੱਖੇ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼ ਵਾਲੀਆਂ ਝੁਰਮਟ ਵਿਚੋਂ ਵਖਰੀਆਂ! ਵਖਰੀਆਂ ਜਾਪੀਆਂ 1. ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਮੰਡੀ ਲੱਗੀ ਗੋਰੀਆਂ ਰੰਨਾਂ ਦੀ ।

ਮਹਿਫਲਾਂ -ਜੰਮੀਆਂ ਤੇ ਸੁਰਾਹੀਆਂ ਨੇ ਗਲਾਸਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਚੁੰਮ ਲਏ । ਸਿਰਵਾਰਨੇ ਕਰਨ ਲਗ ਪਈ ਉਨਾਂਬੀ ਰੰਗ ਦੀ ਲਾਲ ਪਰੀ ।

ਕੱਦ - ਮਾਪਣ ਲਗ ਪਏ ਬਲੌਰੀ ਗਲਾਸ, ਬੰਦ ਗਲਮੀਨੇ ਵਰਗੀ ਮੁਗ਼ਲ ਮੁਟਿਆਰ ਜਿਹੀ ਸੁਰਾਹੀ ਨਾਲ । ਸੁਰਾਹੀ ਗਲਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ ਢੁਕ ਕੇ ਬਹਿਣ ਤੋਂ ਮੌੜਦੀ ਸੀ। ਰਸ ਜੁ ਚੂਸ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਕੱਚ ਦੇ ਗਲਾਸ। ਕੱਚ ਦੇ ਗਲਾਸ ਤੇ ਅਜੇ ਜਵਾਨੀ ਆਈ । ਜੌਬਨ ਵਿਚ ਕੋਟ ਬੁਢਾਪੇ ਨੂੰ ਆਪ' ਵਾਜ ਮਾਰ ਲਏ ਪਰ ਅਥਰੇ ਗਲਾਸ ਰੋਕਿਆ ਵੀ ਕੱਦ ਮਾਪਣੇਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੁਕਦੇ ।

ਜੁੜੀਆਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਰੰਗ ਵਿਚ ਆਈਆਂ । ਘੁੰਗਰੂ ਛਣਕੇ, ਸਾਰੰਗੀ ਤੇ ਣਜ਼ ਫਿਰਿਆ, ਨਾਜ਼ਕ ਕਮਰ ਨੇ ਹਿਚਕੋਲੇ ਖਾਧੇ । ਹੁਸਨ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਢੁਕ ਢੁਕ ਕੇ ਬਹਿਣ ਲੱਗਾ । ਪਰਦੇ ਪਿੱਛੇ ਗੋਰੀਆਂ ਦੇ ਚਿਲ ਕਾਬੂ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਏ ਤੇ ਅਥਰੇ ਤੇ ਜ਼ਿੱਦੀ ਬਾਲ ਵਾਂਗੂੰ ਜ਼ਿਦੇ ਪੈ ਗਏ । ਕੋਈ ਬੇਗਮ ਬਣਨ ਦੇ ਖ਼ਾਬ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਕੋਈ ਮਲਿਕਾ । ਕਿਸੇ ਦੀ ਅੱਖ ਕਾਜ਼ੀ ਤੇ ਸੀ ਤੇ ਕੋਈ ਜਰਨੈਲ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਲਾਈ ਬੈਠੀ ਸੀ । ਹਮਾਤੜਾਂ ਤਾਂ ਖਿਦਮਤ- ਗਾਰਾਂ ਤੇ ਰੀਝੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਵਾਲੀਏ-ਹਿੰਦ ਤੇ ਕੁੱਰੋ ਸੁੱਟੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਕੌਣ ਕਿਵੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਜਚੇ ਇਹ ਤਾਂ ਖ਼ੁਦਾ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ । ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲੇ ਅੰਦਰ ਤੂਫਾਨ ਡੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪਰਦੇ ਹਿੱਲ ਜਾਂਦੇ ਕਿਸੇ ਗੋਰੀ ਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਦੀ ਹੱਜ ਨਾਲ । ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੇ ਲੋਂਗ ਦਾ ਲਿਸ਼ਕਾਰਾ ਝੱਲਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾ । ਨਵੇਂ ਸੂਬੇ ਨਾਲ ਹਰਮ ਵਿਚ ਨਵੀਆਂ ਕਬੂਤਰੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ—ਇਹ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਸੀ । ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਮਹਿੰਦੀ ਦਾ ਮੂਲ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ । ਦਮੜੀ ਦਾ ਸੱਕ ਮੋਹਰਾਂ ਦੇ ਭਾਅ ਤੁਲ ਗਿਆ । ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਪੈਰ ਧਰਨ ਦੀਆਂ ਬਰਕਤਾਂ ਸਨ । ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਬੇਗਮਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠਿਆਂ ਸ਼ਰਮ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਰੂਪ ਫਿੱਕਾ ਫਿੱਕਾ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਮਹਿਫਲ ਵਿਚ ਕੀ ਆਇਆ, ਬਹਾਰਾਂ ਨੰਗੇ ਮੂੰਹ ਹੀ ਆਣ ਵੜੀਆਂ । ਲਾਹੋਰ ਜੰਨਤ ਦੀ ਕੁੜਮਣੀ-ਬਣ ਗਿਆ ।

ਆਸ਼ਕ ਮਿਜ਼ਾਜਾਂ ਦੇ ਜਮਘਟੇ ਤਾਂ ਲਗੇ ਈ ਸਨ ਲਾਹੌਰ 'ਚ ਹੂਰਾਂ ਦੀ ਹੁਸਨ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਵੀ ਆਣ ਜੁੜੀ। 'ਖਿੜੇ ਗੁਲਾਬ ਤੇ ਭੇਰੇ ਨਾ ਆਉਣ' ਇਹ ਵੀ ਕਦੇ ਹੋਇਆ ਦੇ ।

ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਦੱਖਣ ਵਿਚੋਂ ਨਵਾਂ ਨਵਾਂ ਆਇਆ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੋਲਕੁੰਡੇ ਦੇ ਨਵਾਬ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਅਜੇ ਫੱਟੇ ਤੋੜੇ ਈ ਸਨ, ਅਜੇ-ਛਿਲਤਾਂ ਵੀ ਸਾਫ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋਈਆਂ ; ਬੁਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨੇ ਕਈ ਲੀਰੋ ਲੀਰ ਕੀਤੇ ਸਨ । ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਦਾ ਹਰਮ ਬਿਖਰਿਆ ਤੇ ਜਿਦ੍ਹੇ ਜੋ ਹੱਥ ਲੱਗਾ, ਉਹਨੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸੇਜ ਸਜਾ ਕੋ ਦੇਖ ਲਈ । ਨਵਂ ਲਹੂ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਖੁਸ਼ਬੋ ਸੁੰਘਣ ਲੱਗ ਪਏ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵਿਜਈ । ਤਲਵਾਰਾਂ ਨੇ ਈਮਾਨ ਦੇ ਟੁੱਕੜੇ ਕਰ ਦਿਤੇ । ਈਮਾਨ ਛਿੱਕੇ ਟੰਗ ਦਿੱਤਾ । ਚੂਪ -ਲਈਆਂ ਤਲੰਗਣਾਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਭੌਰਿਆਂ ਨੇ । ਦੰਦ ਕਥਾ ਬਣ ਗਈ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਗੋਲਕੁੰਡੇ ਦੀ। ਲੋਕ ਗੋਲਕੁੰਡੇ ਬਾਰੇ ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਜੀਭਾਂ ਫੇਰ ਫੇਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ । ਉਸ ਗੋਲਕੁੰਡੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਘਰ-ਘਰ ਘਰ ਕਰ ਗਈਆਂ, ਜਿੱਥੇ ਹੁਸਨ ਤੇ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਘਰ ਘਰ ਮੇਲੇ ਲਗਦੇ ਸਨ !

ਮਹਾਬਤ ਖਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਵੀ ਤੇ ਆਮ ਬੰਦੇ ਦਾ ਦਿਲ ਸੀ। ਸਿਰਫ ਵਾਧੂ ਨੰਬਰਦਾਰੀ ਸੀ । ਜੇ ਨੰਬਰਦਾਰੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸੀ ਸੂਬੇਦਾਰੀ । ਸੁਹਣੀ ਰੰਨ ਲੰਘਦੀ ਜੇ ਕਿਤੇ ਮਹਾਬਤ, ਖਾਂ ਵੇਖ ਲੈਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਉਥੇ ਹੀ ਪੈਰ ਰੁਕ ਜਾਂਦੇ, ਮੋਖਾ ਠੁਕ ਜਾਂਦੀਆਂ । ਬੇ-ਰਹਿਮ ਤਲਵਾਰ ਵੀ ਉਹਦਾ ਰਸਤਾ ਸਾਫ਼ ਨਾ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਰੇਸ਼ਮੀ ਰਕਿਆਂ ਦੀ ਝਾਲ ਝੱਲਣੀ ਕੋਈ ਸਮੌਲੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਏ ।

ਇਕ ਦਿਨ ਜਦ ਗਲਾਸ ਮਹਿਫਲ ਵਿਚ ਟਕਰਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਨਤ ਦੀ ਆਬੇ ਹਯਾਰ ਗਲਾਸ ਵਿਚੋਂ ਪੱਥ ਚੁੱਕ-ਚੁੱਕ ਗਲਾਸ ਦੇ ਬੋਸੇ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ । ਵਜੂਦ ਵਿਚ ਸੀ-ਮਹਿਫ਼ਲ ।

ਦਲਾਵਰ ਖਾਂ ਨੇ 'ਫਰਸ਼ੀ ਸਲਾਮ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, '‘ਸੂਬੇਦਾਰੀ ਮੁਬਾਰਕ ਹੋਵੇ ਖ਼ਾਂ ਸਾਹਿਬ।"

“ਤੇਰੀਆਂ ਹੀ ਮੋਹਰਬਾਨੀਆਂ ਦਾ ਸਿਲਾ ਏ ਜਰਨੈਲ, ਵਰਨਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੂਬੇਦਾਰੀ ਤੇ ਮੈਂ ।" ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਉਭਰੇ ।

"ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ, ਸਰਕਾਰ ਤੁਹਾਥੋਂ ਬਗੈਰ ਹੋਰ ਕਿਹੜਾ ਸੀ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੂਬੇਦਾਰੀ ਦੇ ਕਾਬਲ ।"

ਦੱਖਣ ਨੇ ਸਾਰੇ ਨਾਮਾਵਰ ਜਰਨੈਲ ਖਾ ਲਏ । ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਪੰਜ ਪਾ ਪਾ ਕੇ ਰੇਤ ਦੀਆਂ ਕੱਚੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਉਸਾਰ ਰਹੀ ਏ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੀ ਟੱਕਰ ਦਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਦਿਆਨੇ ਵੱਜਣਗੇ । ਆਖ ਕੇ ਜ਼ਰਾ ਚੁਪ ਹੋਇਆ ਦਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ।

ਭਰੀ ਮਹਿਫਲ ਵਿਚ ਇਕ ਸੱਨਾਟਾ ਜਿਹਾ ਛਾਇਆ, ਅੱਧ ਅੱਧ ਨਸ਼ਈਆਂ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਜਿਹਾ ਈ ਲੱਥ ਗਿਆ । ਸੂਫ਼ੀ ਜਿਹੇ ਹੋ ਬੈਠੇ, ਪਰ ਖ਼ੁਮਾਰ ਅਜੇ ਵੀ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਡੋਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਡਲੁਕਦਾ ਸੀ ।

ਘੁੰਗਰੂ ਥੰਮ੍ਹ, ਗਜ਼ ਰੁਕ ਗਿਆ ਸਾਰੰਗੀ ਦੇ ਉਭਰੇ ਜੋਬਨ ਤੇ ਆ ਕੇ । ਯਕਦਮ ਨਚਦੀ ਗੁਲਨਾਰ ਦੇ ਗੱਲ ਦਾ ਮਣਕਾ ਟੁੱਟਣੋਂ ਮਸਾਂ ਹੀ ਬਚਿਆ । ਮਸਾਂ ਮਸਾਂ ਹੀ ਸੰਭਲੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਸਾਂਭਣ ਵਾਲੀ ।

“ਗੁਲਨਾਰ ਰੁਕ ਕਿਉਂ ਗਈ ਏਂ, ਮੈਂ ਤੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਤਲਵਾਰ ਲਾਹ ਕੇ ਫਰਸ਼ ਤੇ ਰੱਖ ਦਿਤੀ ਏ ।" ਆਖਣ ਵਾਲਾ ਦਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ਸੀ ।

"ਤਲਵਾਰ ਹੀ ਲਾਹ ਕੇ ਰੱਖੀ ਏ, ਰੋਅਬ ਤੇ ਨਹੀਂ ਬੱਝੇ ਵਿਚ ਪਾ ਲਿਆ। ਜਲਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਹਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਰੂ-ਬਰੂ ਰਹਿਣ ।" ਤਬਲੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਤਬਲੇ ਦੀ ਥਾਪ ਦੇ ਕੇ ਬੋਲ ਈ ਲੁਕੇ ਲਏ ।

"ਤਲਵਾਰ ਨਾਲੋਂ' ਔਰਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦੀ ਏ ਜਰਨੈਲ ਸਾਹਿਬ ।" ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੇ ਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਨੇ ਆਖਿਆ।

"ਇਹ ਔਰਤ ਤੇ ਨਹੀਂ ਹੁਸੀਨਾ ਏ । ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਤੋਹਫਾ ਏ, ਨੱਚ ਗੋਰੀਏ ਨੱਚ । ਮਹਿਫ਼ਲ ਤੇ ਸਮਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇਹ । ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਅੱਜ ਸੂਬੇਦਾਰ ਬਣਿਐ। ਲੈ ਮੇਰੇ ਯਾਰ ਦੇ ਸਿਰ ਸਦਕੇ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਬੰਲੀ ।" ਦਲਾਵਰ ਖਾਂ ਬਿਨ ਪੀਤੇ ਹੀ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਸੀ ।

ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿਚ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਦੀ ਦੱਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨੇ ਫਿਰ ਬੁਲ੍ਹ ਖੋਲ੍ਹ । ਗੈਰੀ ਨੇ ਇਕੋ ਹੀ ਗੇੜੇ ਵਿਚ ਹੁਸਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਠੀਆਂ ਭਰ ਭਰ ਕੇ ਵੰਡਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀਆਂ।

ਮਹਿਫ਼ਲੇ ਵਿਚ ਬਹਾਰਾਂ ਨੇ ਮਹਿਫ਼ਲ ਦਾ ਮੂੰਹ ਚੁੰਮ ਲਿਆ। ਬਹਾਰ ਦੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਦੇ ਬੈਂਕਿਆਂ ਬੁਲੀਆਂ ਦੇ ਬੱਸ ਲੈ ਲਏ ਵਜਦ ਵਿਚ ਆਏ ਸ਼ਰਾਬੀਆਂ ਦੇ।

ਹੁਸਨ, ਜਵਾਨੀ, ਸ਼ਰਾਬ ਦੀਆਂ ਰਿਸ਼ਵਤਾਂ ਭਰੀ ਮਹਿਫਲ ਵਿਚ ਹੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ

ਸੰਨ, ਮਹਾਬਤ ਖਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਕੇ । ਉਹਦੇ ਯਾਰ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਪਿਆਲੇ ਵਟਾ ਵਟਾ ਕੇ ਪੀ ਰਹੇ ਸੰਨ । ਬੇ-ਸੁਧੀ ਮਸਤੀ ਵਿਚ ਭੂਮ ਰਹੀ ਸੀ ਸਾਰੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਤੇ ਮਹਿਫ਼ਲ ਦੇ ਮਤਵਾਲੇ ਤਮਾਸ਼ਬੀਨ ।

ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੁਭ ਮਾਰੀ ਤੇ ਆਖਣ, ਲੱਗਾ, "ਵੇਖਿਆ ਈ ਪੰਜਾਬ ।" :

"ਪੰਜਾਬ ਵੇਖਿਆ ਯਾਰ ਪਰ ਗੋਲਕੁੰਡੇ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਗੋਲ ਕੁੰਡਾ, ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਈ ਏ । ਹੀਰਿਆਂ ਦੀ ਖਾਨ ਏ ਉਹ। ਹੀਰੋ ਉਸ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ।" ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਛਣਕਦੇ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਵਿਚ ਈ ਗੁਆਚ ਗਏ ।

"ਹੀਰਿਆਂ ਦੀ ਮਾਲਾ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਈ ਪਾਉਂਦੇ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਈ ਸੋਹਣੀਆਂ ਤੇ ਹੀਰਾਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦੀਆਂ ਨੇ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਦੀ ਰੀਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਦੱਖਣ । ਪਥਾਲ, ਭਾਗਮਤੀ, ਰੂਪ ਮਤੀ, ਵਰਗੀਆਂ ਏਥੋਂ ਘਰ ਘਰ ਜੰਮਦੀਆਂ ਹਨ । ਬਨਾਂ ਤੇ ਰਾਵੀ ਗੋਰੀਆਂ ਦਾ ਰਾਖਾ ਹੈ ।" ਦਿਲਾਵਰ ਖਾਂ ਮਜ਼ੇ ਲੈ ਲੈ ਆਪ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

“ਮੋਹਰਕਾ ਤਾਪ ਚੜ੍ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੋਰੀਆਂ ਰੰਨਾਂ ਦੇ ਰਾਖਿਆਂ ਨੂੰ । ਖ਼ੁਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਚਸ਼ਮਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਏ । ਇਹ ਮਖ਼ਮਲੀ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ! ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਹਰਮਾਂ ਦੇ ਹੀ ਕਾਬਲ ਹਨ । ਐਵੇਂ ਕਾਫਰ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰੀ ਬੈਠੇ ਹਨ ।" ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਡੁਰਲੀ ਜੱਥੇ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬੋਲਿਆ ।

'ਤੇਰਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਪਹਾੜ ਦੀਆਂ ਬਰਫ ਨਾਲ ਢੱਕੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਵਲ ਤੇ ਨਹੀਂ, ਜਿਥੇ ਕੁਦਰਤ ਕਿਕਲੀ ਪਾਉਂਦੀ ਏ ਤੇ ਖੇੜਾ ਮੋਢੇ ਮਾਰ ਮਾਰਕੇ ਚਲਦੇ" ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਅਜੇ . ਤਕ ਖਿੜਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

"ਉਸੇ ਵੱਲ ਈ ਏ ਹਜ਼ੂਰ ।"

"ਕਿਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਓ ਜਰਨੈਲ ਸਾਹਿਬ ।" ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਸਨ ।

"ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਰੋਜ਼ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਕਲੀ ਦਾ ਘੁੰਡ ਲਾਹ ਕੇ ਉਹਦੇ ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਬੁਲ੍ਹ ਰੱਖ ਕੇ ਮਜ਼ਾ ਲੁੱਟ ਲਈਦਾ ਸੀ । ਰਾਤ ਇਕ ਮਧੋਸ਼ੀ ਤੇ ਦਿਨੋ ਦੂਜੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ । ਏਧਰ ਰਾਤ ਛਮ ਛਮ ਕਰਦੀ ਆਈ ਤੇ ਉਧਰ ਗੋਰੀ ਨੇ ਛਮ ਛਮ ਕਰਦੇ ਪੈਰ ਧਰੇ । ਦਿਨੇ ਤਲਵਾਰ ਤੇ ਰਾਤੀਂ ਔਰਤ । ਬੱਸ, ਦੱਖਣ ਦੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਤੇ ਦਿਨ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਤੇ ਦਿਲ ਈ ਬੂਝ ਗਿਐ। ਉਹੋ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਘਸੀਆਂ ਪਿਟੀਆਂ ਟਕਾਨਣਾਂ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਚਰਚੇ ਹੀ ਸੁਣੇ ਸਨ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ।" ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਦਿਲ ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।

“ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਬੱਕਰੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬੂਰੀਆਂ ਪਸਮਾਉਣੀਆਂ ਮਰਦਾਊਪੁਣਾ ਏ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਨਰ ਬੰਦੇ ਵਸਦੇ ਹਨ । ਏਥੇ ਦੱਖਣ ਵਰਗੀ ਖੁਲ੍ਹ ਨਹੀਂ । ਸੋਚ-ਸਮਝ ਕੇ ਹੱਥ ਪਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ । ਖੈਰ, ਏਥੇ ਵੀ ਦੱਖਣ ਵਰਗੀਆਂ ਮਹਿਫਲਾਂ ਜੰਮਣਗੀਆਂ। ਧੀਰਜ ਰੱਖੋ ।" ਸਲਾਹ ਸੀ 'ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ।

ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿਚ ਗਰਮੀ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਪਿਆਲੇ ਵਟਾ ਵਟਾ ਕੇ ਪੀ ਰਹੇ ਸਨ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਾਲੇ, ਜਗੀਰਾਂ ਵਾਲੇ, ਤਲਵਾਰਾਂ ਵਾਲੇ । ਸ਼ਰਾਬ ਨੇ ਨਸ਼ੱਈ ਕਰ ਦਿਤੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਯੋਧੇ । ਗੁਟ ਹੋ ਗਏ ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ, ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਤੇ ਉਹਦੇ ਯਾਰ । ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿਚ ਜਾਂ ਬਰਿਆਨੀ ਦੀ ਖੂਸ਼ਬੂ ਸੀ ਜਾਂ ਮੁਰਗੇ ਤੇ ਜਾਂ ਹੁਸਨ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਸਨ । ਮਹਿਫਲ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ਬੂ ਹੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਸੀ ।

ਭਰਿਆ, ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਪਿਆਲਾ ਇਕ ਝਟਕੇ ਵਿਚ ਪੀ ਗਿਆ ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ । ਨਜ਼ਦੀ ਗੁਲਨਾਰ ਦੀ ਪਿੰਡਲੀ ਤੇ ਚੁੰਢੀ ਵੱਢੀ । ਇਸ਼ਕ ਨੇ ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬੇਸੁਧ ਕਰ ਕਿਤਾ ।

"ਯਾਰ ! ਖੂਬਸੂਰਤ " ਬਾਰਾਂਦਰੀਆਂ ਉਨਾ ਚਿਰ ਤੱਕ ਸੁਹਣੀਆਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਜਦ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਝਾਂਜਰਾਂ ਛਣਕ ਤੇ ਕੰਗਣਾਂ ਦਾ ਖੜਾਕ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਮੱਧਮ ਜਿਹਾ ਸਾਜ਼ ਹੋਵੇ ਚੂੜੀਆਂ ਦਾ ।" ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਮੱਧਮ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ ।

"ਉਹ ਵੀ ਹੋ ਜਾਏਗਾ ਮੇਰੇ ਯਾਰ ।

''ਤੇਰੇ ਲਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮਹੀਨਾ ਲੰਘਾ ਦਿੱਤਾ, ਹੋਰ ਸਬਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।"

"ਹਰਮ ਵਿਚ ਕਈ ਤੋਹਫੇ ਆਏ ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ ਪਰ ਅੱਖਾਂ ਨਹੀਂ ਭਰੀਆਂ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਰੀਝਿਆ । ਅਜੇ ਵੀ ਕਬੂਤਰੀਆਂ ਹਨ। ਲਹੂ ਚੋ ਪਵੇ ਜੇ ਹੱਥ ਲਾ ਦਈਏ ਪਰ ਯਾਰ ਆਨੰਦ ਨਹੀਂ ਆਇਆ । ਏਨਾ ਕੁਝ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਹਰਮ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸੁੰਝਾਂ ਸੁੰਞਾ ਏ। ਵੱਢ ਵੱਢ ਖਾਂਦੀ ਏ ਸੇਜ । ਕਿਸੇ ਦੋਸ਼ੀਜ਼ਾ ਨੇ ਦਿਲ ਟੁੰਬਿਆ ਨਹੀਂ ਓਪਰੀਆਂ ਓਪਰੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ । ਦਿਲ ਭਿੱਜਾ ਨਹੀਂ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਤੇਹ ਨਹੀਂ ਬੁਝੀ । ਰਾਤ ਕਰਵੱਟਾਂ ਬਦਲਦਿਆਂ ਹੀ ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ ਏ । ਯਾਰ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਅੱਜ ਵੀ ਚੇਤੇ ਆਉਂਦੇ । ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਅਜੇ ਵੀ ਡੁਸਕ ਡੁਸਕ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਏਨੀ ਨਿਕੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਨੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹਜ਼ੂਰ ਨੂੰ । ਮੈਂ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਾਂਗਾ ਹਜ਼ੂਰ ਦੀਆਂ । ਪਾਲਕੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਬਨ੍ਹ ਦਊਂ। ਡੱਲੇ ਏਥੇ ਸਜਦਾ ਕਰਕੇ ਜਾਣਗੇ ।" ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਵਿਚ ਅਲਾਇਸ਼ ਸੀ ਰੋਅਬ ਦੀ।

"ਭਾਵੇਂ ਖਾਲੀ ਹੀ ਹੋਣ ਡੋਲੇ ਤੇ ਪਾਲਕੀਆਂ ।" ਮਹਾਬਤ ਖਾਂ ਨੇ ਵਿਅੰਗ ਕੱਸਿਆ।

ਹੱਸ ਪਏ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ।

ਗੋਹਲ ਵਰਗੀ ਰੰਨ ਸਾਕੀ ਏ ਤੇ ਬਰਾਬ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਏ । ਕਬੂਲ ਫਰਮਾਓ ਜਜ਼ਬਾਰ ਨੂੰ ਪੁੱਠ ਆਵੇ ਤੇ ਭੜਕਣ ਵਲਵਲੇ । ਬਰਾਬ ਚਾਹੇ ਜ਼ਕਨ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਪੀ ਲਓ। ਗੋਤੀ ਗੈਰੀ ਡੋਡੀ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰ ਰਹੀ ਹੈ ।" ਏਸੇ ਬਹਾਨੇ ਝੁਕਾ ਕੇ ਅਲ੍ਹੜ ਸਾਕੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਜੂਠਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

"ਬਹਾਰ, ਬਹਾਰ ਦਾ ਮੇਵਾ ਖਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ ਖ਼ਾਂ ਸਾਹਿਬ ।"

'‘ਗੱਲ ਤੇ ਬੜੀ ਮਾਅਰਕੇ ਦੀ ਏ । ਚਲੋ ਅਸੀਂ ਜੰਨਤ ਦੀ ਹਰ ਸਮਝਕੇ ਈ ਰਾਤ ਲੰਘ ਲਵਾਂਗੇ ।" ਸ਼ਰਾਬੀ ਮਹਾਬਤ ਮਾਂ ਬੁੱਬੇ ਦਿਲ ਦੀ ਹਵਾੜ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਸ਼ਰਾਬ ਨੇ ਜ਼ਰਾ ਹੋਰ ਰੰਗ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿਤਾ । ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਵਫ੍ਰੀ ਆਖਣ ਲੱਗਾ: “ਸਰਕਾਰ, ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਏ, ਵੇਖੀ ਨਹੀਂ ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵੇਖੀ ਦੇ ਦਸ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ।" ਦਬੀ ਜ਼ਬਾਨ 'ਚ ਆਖਿਆ ਦਿਲਾਵਰ ਖਾਂ ਨੇ ।

"ਕੌਣ ਏ ਉਹ ?"

"ਇਕ ਹੁਸੀਨਾ ।"

"ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਕੀ ਏ ?"

"ਹੁਸਨ ਦੀ ਪਟਾਰੀ, ਲੱਜ਼ਤ ਦਾ ਚਸ਼ਮਾ ।"

"ਕਿਥੇ ਰਹਿੰਦੀ ਏ ?"

"ਸਰਸਾ ਤੋਂ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਪਾੜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ।"

"ਕਿਹੜੀ ਜਗ੍ਹਾ ਏ ਉਹ ।"

"ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਈ ਏ ।”

"ਉਹਦਾ ਕੋਈ ਨਾਂ ਥੇਹ ਨਹੀਂ ?

“ਹੈ”

''ਤੇ ਫਿਰ ਦਸਦਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ??

"ਦਸਦਾ ਹਾਂ, ਡਰ ਆਉਂਦਾ ਏ । ਕਿਤੇ ਗ਼ਲਤੀ ਨਾ ਹੋ ਜਾਏ ।”

'ਗਲਤੀ ਕਾਹਦੀ ? ਤੇਰੀਆਂ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਸਭ ਮਾਫ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ

ਹਨ ।”

''ਤੇ ਫਿਰ-ਉਹ ਅਨੰਦਪੁਰ ਏ ।"

"ਅਨੰਦਪੁਰ ? ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਨਗਰੀ !"

''ਹਾਂ ਸਰਕਾਰ । ਉਹ ਉਥੋਂ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਏ । ਲੋਕ ਆਖਦੇ ਨੇ ਕਿ ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਹ ਕਲਮ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਤੋੜ ਦਿਤੀ ਸੀ । ਜਦ ਉਹ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੀ ਏ ਤੇ ਉਹਦੇ ਗਲ ਵਿਚੋਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਗਿਣੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੇ ਉਹ ਆ ਜਾਏ ਤੇ ਫਿਰ ਹਰਮ ਵਿਚ ਚਿਰਾਗ਼ ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਸੇਜ ਨੂੰ ਬਦਲੇ ਹਜ਼ਰ । ਸੁਣਿਐ ਕਿ ਉਹਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਤੇ ਚਲਦੀ ਦੇ ਪੋਹ ਛਿਲੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।” ਦਿਲਾਵਰ ਖਾਂ ਮਜ਼ੇ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

"ਤਾਂ ਤੇ ਉਹ ਇਕ ਅਜੂਬਾ ਹੋਇਆ ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ! ਮੇਰੇ ਹਰਮ ਵਿਚ ਉਨਾਂ ਚਿਰ ਤਕ ਰੌਣਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੀ ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਹ ਨਾ ਆਵੇ ।" ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਬੁਝੀਆਂ ਤੇ ਜੀਭ ਫੇਰੀ ।

"ਫਿਰ ਦੇਰ ਕਾਹਦੀ ਏ ?''

"ਪੈਰ ਫੂਕ ਫੂਕ ਕੇ ਧਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਏ । ਜਲਦੀ ਕੀਤਿਆਂ ਖੁੱਠੇ ਸੇਕੇ ਜਾਣਗੇ ।"

"ਏਨੀ ਫੌਜ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਏ ?" ਨਸ਼ੱਈ ਮਹਾਬਤ ਖਾਂ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ।

"ਫੌਜ ਨਾਲ ਜਿੱਤਣਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਤਦਬੀਰ ਨਾਲ ਮਾਰਨਾ ਪਾਉ । ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਹਰਮ ਜਾਓ । ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਹੋ ਰਹੀ ਏ। ਜਲਦੀ ਹਰ ਕੰਮ ਵਿਚ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।"

ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਝਮਦਾ ਭੂਮਦਾ ਹਰਮ ਤਬਲੇ ਤੇ ਸਾਰੰਗੀ ਵਾਲੇ ਉਂਗਲੀਆਂ ਦੇ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਮਹਿਫਲ ਬਰਖ਼ਾਸਤ ਹੋ ਗਈ । ਕੜਾਕੇ ਕੱਢ ਰਹੇ ਸਨ ।

ਰਾਤ ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਰ ਲੰਘ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ।

੩

ਸਰਹਿੰਦ

ਮਕਬਤੋਂ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਮੂੰਹ-ਮੱਥਾ ਹਨ । ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਚ ਨਵਾਬਾਂ ਦੇ ਓਠੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਮਹਿਲ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਜਿੰਨੇ ਮਕਬਰੇ ਹਸੀਨ ਸਨ । ਨਵਾਬਾਂ ਨੇ ਮੋਤੀਆਂ ਜੜੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮਲਕੇ ਕਦੇ ਵੇਖੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਮਕਬਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਹੀਰੇ, ਮੋਤੀ ਤੇ ਛੀਰੋਜ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਜੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਚੜ੍ਹਾਵੇ ਸਨ ਬੇਗਮਾਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀਆਂ ਦੇ ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਦਬਾਹ ਬਣਨਾ ਏ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਤਾਬੂਤ ਨੂੰ ਹੀਰਿਆਂ ਨਾਲ ਜੜਾ ਦੇਵੇ । ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਮਕਬਰੇ ਦੀ ਕੰਧ ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਵਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਕਿਸੇ ਬੇਗਮ ਦਾ ਖਸਮ ਰੂਸ ਗਿਆ ਜਾਂ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦਾ ਤੇ ਉਸ ਮਕਬਰੇ ਦੀਆਂ ਦਲੀਜਾਂ ਸੰਗਮਰਮਰ ਨਾਲ ਮੜ੍ਹਾ ਦਿਤੀਆਂ ਤੇ ਛੱਤ ਜੜਾਊ ਨੀਲਮ ਦੀ । ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਚ ਇਕ ਮਕਬਰਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਗੱਲ ਵੀ ਕਰੀਏ, ਏਥੇ ਤੇ ਗਿਣਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਮਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਮਕਬਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧੇਰੇ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੱਕਾ ਮਦੀਠਾ ਆਖਦੇ ਸਨ ਸਰਹਿੰਦ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ।

ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸੀ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ । ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਈ ਨੰਬਰ ਆਉਂਦਾ ਏ। ਦਿੱਲੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਜੋ ਪੁਛ ਗਿਛ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਨ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਜਾਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ । ਬਾਕੀ ਤੇ ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਸਨ । ਜਦੋਂ ਆ ਗਏ, ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਚੇਤਾ ਆ ਗਿਆ। ਮਿਲਦੇ ਤੇ ਨਾਂ ਪੁਛਣਾ ਪੈਂਦਾ । ਗੁਆਂਢੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਏਸੇ ਲਈ ਸਰ੍ਹਾਣੇ ਦੀ ਡਾਂਗ ਆਖਦੇ ਹਨ ! ਹਰਜ-ਮਰਜ਼ ਲਈ ਗੁਆਂਢੀ ਤਾਬਿਆਦਾਰ । ਦੂਰ ਵਾਲਾ ਤੇ ਜਦੋਂ ਆਉ ਵੇਖੀ ਜਾਉ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਗੁਆਂਢੀ ਮਾਂ ਪਿਓ ਜਾਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਿਆਣੇ ਆਖਦੇ ਨੇ ਕੁੜਮ ਕੁਪਤਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਗੁਆਂਢ ਕੁਪੱਤਾ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਚੰਗੀ ਸੁਰ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਕਿੱਲੇ ਤੇ ਆਕੜਦਾ ਸੀ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ । ਏਸੇ ਲਈ ਮਨ-ਮਾਨੀਆਂ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਸ਼ਹਿਰ ਆਖ ਸਕਦੇ ਓ ਸਰਹਿੰਦ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ । ਭਾਵੇਂ ਪੁਰਾਣਿਆਂ ਖੋਲਿਆਂ ਤੇ ਉਸਰਿਆ ਨਗਰ ਪਰ ਹੈ ਸੀ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ । ਕਈ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਹਿੰਦੂ - ਰਾਜ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਆਖਦੇ ਹਨ।

ਜਰਨੈਲੀ ਸੜਕ ਤੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹਰ ਕੋਈ ਉਥੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ । ਮੀਟ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਤੇ ਧਨਾਢ, ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਨਵਾਬ ਉਥੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਬਣਵਾਉਂਦੇ ਮੌਜ-ਮੇਲੇ ਲਈ । ਉਥੇ ਈ ਆਣਕੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਹਰ ਵੇਲੇ ਹਫੜਾ ਦਫੜੀ ਪਈ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਧਾੜਵੀ ਖੰਬਰ ਦੇ ਦੱਰੇ ਵਿਚੋਂ ਮੂੰਹ ਕੱਢ ਲੈਂਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਮਹਿਫੂਜ਼ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਤੋ ਰਾਠ ਪਠਾਣ ਸਾਰੇ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣਾਕੇ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ।

ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਸਰਹੰਦ ਦਾ ਮੂੰਹ ਮੱਥਾ ਕਢਿਆ । ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਲਿਬਕਾਇਆ ਤੇ ਨਵਾਬਾਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ! ਉਹਦੇ ਮਾਤਹਿਤ ਕਈ ਪਰਗਣੇ ਸਨ । ਅਕਬਰ ਨੇ ਕਈ ਏਬੇ ਬਾਰਾਂਦਰੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਤੇ ਕਈ ਬਾਗ ਲਵਾਏ ਤੇ ਕਈ ਬਗੀਰੇ, ਬਾਗ ਚੰਗ ਹਸਮੁਖ ਫੁਲਾਂ ਨਾਲ ਸਜੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸਰਹਿੰਦ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਕਛੇ ਮਾਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਸਰਾਫ, ਆਲਮ, ਫਾਜ਼ਲ ਕਵੀ, ਔਲੀਆ ਤੇ ਫਕੀਰਾਂ ਨੇ ਏਥੇ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਅਕਬਰ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਤਕ ਏਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਕਦੀ ਤੱਤੀ ਵਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੀ ।

ਖ਼ਾਨਗਾਹ ਜਿਹੜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਸੀ ਤੇ ਸਿਰ ਕਢਦੀ ਸੀ । ਮਕਬਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਉਹ ਸੀ - ਸ਼ੇਖ ਅਹਿਮਦ ਮੁਜੱਦਿਦ ਉਲਵ ਸਾਨੀ। ਉਹਨੂੰ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੀ ਏ । ਰੀਝ ਲਾ ਲਾ ਕੇ ਉਹਨੇ ਦੇ ਹਨੂੰ ਸਜਾਇਆ । ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੋਂ ਕਾਰੀਗਰੀ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਬਣਵਾਏ । ਕੋਈ ਉਹਦੀ ਸਰਦਲ ਤੋਂ ਸੱਖਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ। ਮਨ ਦੀਆਂ ਮੁਰਾਦਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ । ਦਿਸੇ ਲਈ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਟਿੱਚ ਸਮਝਦਾ ਸੀ । ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਵੀ ਇਸੇ ਖ਼ਾਨਗਾਹ ਦਾ ਮੁਰੀਦ ਸੀ । ਦਿਲ ਖੋਲਕੇ ਜਾਗੀਰਾਂ ਦੇ ਪਣੇ ਲਿਖ ਦਿਤੇ । ਮੁਰਸ਼ਦ ਦੀਆਂ ਰਹਿਮਤਾਂ ਸਨ ਸੂਬੇ ਤੇ । ਸੂਬਾ ਭਾਵੇਂ ਬੁੱਢਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੇ ਖਲੋਕੇ ਖੰਘਣ ਨਾ ਦਿੰਦਾ । ਨਵਾਬ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਦਗ ਦਗ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਸੂਬਾ ਅਜੇ ਵੀ ਨਿਕਾਹ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣ ਲੈ'ਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਆ ਜਾਂਦਾ । ਨਿਕਾਹ ਤਾਂ ਖੇਲ ਸਮਝਦੇ ਸਨ । ਸੂਬੇ ਦੇ ਹਰਮਾਂ ਵਿਚ ਨਿਕਾਹ ਵਾਲੀਆਂ ਵੀ ਸਨ ਤੇ ਬੇ-ਨਿਕਾਹੀਆਂ ਵੀ । ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪਟਿਆਂ ਨੂੰ ਮਹਿੰਦੀ ਲਾ ਲਈ, ਉਸੇ ਰਾਤ ਉਸ ਨਵਾਂ ਨਿਕਾਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਤਲਾਕ ਦੇਣ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦੀ। ਖਾਂਦੀਆਂ, ਪੀਂਦੀਆਂ ਤੇ ਮੌਜਾਂ ਉਡਾਉਂਦੀਆਂ। ਜਿਹੜੀ ਜਿਹਦੇ ਅੱਡੇ ਚੜ੍ਹ ਗਈ, ਉਹ ਖਸਮ ਬਣ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਕ ਨੂੰ ਖਸਮ ਬਣਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਰਖਿਆ ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਗਭਰੂ ਦਿਕ ਦਾ ਖਸਮ ਬਣਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੀ ਸੀ। ਕਿਉਂ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਗਲ ਬਲਾ ਬੰਨ੍ਹੇ ! ਰਾਤ ਪਈ ਤੇ ਨਵੀਂ ਔਰਤ । ਨਾ ਕਾਜ਼ੀ ਦੀ ਲੋੜ ਤੇ ਨਾ ਮੁਲਾਣੇ ਦੀ। ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਚ ਹੁਸਨ ਵਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੌਕੀਨ ਘਿਉ ਦੀਆਂ ਕਰੂਲੀਆਂ ਕਰਾਉਂਦੇ। ਦਿੱਲੀ ਵਾਲੇ ਸਰਹਿੰਦ ਵੇਖਣ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਸਰਹਿੰਦ ਵਾਲੀਆਂ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਨਚਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦਿਆਂ ਗੋਰਿਆਂ ਗੋਰਿਆਂ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਮਹਿੰਦੀ ਡੁਲ੍ਹ ਡੁਲ੍ਹ ਪੈਂਦੀ ਸੀ।

ਅਠਾਈ ਪਰਗਣਿਆਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ ਸਰਹਿੰਦ । ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਲੋਕ ਵਸਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫਕੀਰਾਂ, ਵਲੀਆਂ ਤੇ ਮੁਰਬਦਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਰ ਸੀ । ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਹਿੰਦੂ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਮਕਬਰੇ ਪੂਜਦੇ ਹੀ ਸਨ ਪਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਖ਼ਾਨਗਾਹ ਤੇ ਜੁਮੇਰਾਤ ਦੀ ਰਾਤ ਦੀਵੇ ਬਾਲਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੇ ਤੇ ਨਿਆਜ਼ਾਂ ਚੜਾਉਣੀਆਂ,

ਤਵੀਤ ਲੈਣੇ ਤੇ ਦੋਗਾਂ ਸੁਖਣੀਆਂ, ਮਸੀਤਾਂ ਤੇ ਮੱਥੇ ਟੇਕਣੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਕੰਨੀ ਨੂੰ ਗਿਆ ਸੀ । ਮੁੰਡਾ ਜੰਮਿਆ ਤਾਂ ਹੱਥ ਹੌਲਾ ਕਰਾਉਣਾ ਤੇ ਮੁਲਾਣੇ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ਾਮਦਾਂ ਕਰਨੀਆਂ। ਵਿਆਹ ਹੋਵੇ ਤੇ ਡੱਲੇ ਨੂੰ ਮਜ਼ਾਰ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਸਲਾਮ ਕਰਾਉਣੀ, ਮੁਕਲਾਵਾ ਆਵੇ ਤਾਂ ਮਜੌਰ ਦੇ ਜਾਣਾ, ਚਰ੍ਹਾਵਾ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਰੱਖਣਾ। ਹਰ ਚੀਜ਼ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਵਾਪ ਲਗ ਗਈ । ਪਹਿਰਾਵਾ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨੀ । ਬੋਲ ਚਾਲ ਰਸਮ ਰਿਵਾਜ, ਪੱਗ ਦੇ ਪੇਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਵੀ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਰੰਗ ਸੀ । ਰੰਗੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਉਸੇ ਰੰਗਣ ਵਿਚ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਦੇ ਹਟਵਾਣੀਏ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੇ ਖੱਤਰੀ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਘੜਿਆਲ ਜਾਂ ਸੰਖ ਵਜਾਉਣਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ । ਬੁਰਕੇ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਲਪੇਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਜਾਦੂ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬੋਲਣ ਲਗ ਪਿਆ । ਨਵੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲਈ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੁਖ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਰੁਲਣ ਲਗ ਪੈਂਦੇ। ਦੁਲਹਣਾਂ ਛਮ ਛਮ ਕਰਦੀਆਂ ਬੁਰਕੇ ਵਿਚ ਲਪੇਟੀਆਂ ਉਹਦੇ ਘਰ ਭੱਜੀਆਂ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਆਲਮਗੀਰ ਸਿਰਫ ਮਹਿਰਾਬਾਂ ਵੇਖਣੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਮੱਥਿਆਂ ਤੇ । ਫਿਰ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਕੋਈ ਝਗੜਾ ਹੀ ਨਹੀਂ. ਰਹੇਗਾ । ਉਹਦੇ ਕਾਰਿੰਦੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੱਟੜ, ਸਖ਼ਤ ਤੇ ਜਾਬਰ ਸਨ। ਏਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਪੱਗ ਵਟਾ ਭਰਾ ਸੀ । ਜਾਨ ਕੁੜਿੱਕੀ ਵਿਚ ਆਈ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂ ਨੂੰ ਕਈ ਰੁਤਬਾ ਦੇ ਕੇ ਨਿਵਾਜਦਾ ।

ਸੁਚਾ ਨੰਦ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਜ਼ੀਰੀ ਦਾ ਮਾਣ ਸੀ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਚ ਗੱਲ਼ਾਂ ਫੁਲਾ ਫੁਲਾ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ । ਸਾਰੀ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮਜਾਲ ਸੀ ਕਿ ਸੂਚਾ ਨੰਦ ਦੀ ਗੱਲ ਟਾਲ ਦੋਵੇ । ਖੜੇ ਖਲੋਤੇ ਦੀ ਖੱਲ ਖਿਚਵਾ ਦਿੰਦਾ ਪਰ ਨਵਾਕਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਕਿਥੋਂ ਮੁੜਦੇ ਹਨ । ਪੋਤੜਿਆਂ ਦੇ ਵਿਗੜੇ ਕਦੀ ਸੋਰਦੇ ਹਨ ? ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਓਂ ਵੀ ਜਿਸਦਾ ਸਾਕ ਸਬੰਧੀ ਹੋਵੇ ਸੂਬਾ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਉਸ ਤੇ ਅਤਿ ਚਕਣੀ ਹੋਈ । ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖਦਾ ਛੋਟਾ ਵੱਡਾ । ਫੁੱਫੜ ਤੇ ਭਣਵੱਈਆ ਹਤ ਕੋਈ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇ ਨੂੰ । ਰਾਤ ਦੀ ਭੁੱਲ ਬਖਸ਼ੀ ਜਾਂਦੀ ਦਿਨੇ ਪੈਰ ਫੜ ਕੇ ।

ਸੁਚਾ ਨੰਦ ਦੇ ਕੁਨਬੇ ਵਿਚ ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੀ । ਗਾਨਾ ਬੱਝਾ, ਤੇਲ ਚੜ੍ਹਿਆ, ਸ਼ਗਨ-ਸਵਾਰਥ ਕੀਤੇ ਭੈਣਾਂ । ਜੰਞ ਜੁੜੀ ਤੇ ਵਿਆਹ ਚਲੇ ਗਏ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਮਾਪੇ । ਸਢੌਰੇ ਕੁੜੀ ਵਾਲੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਕਹਾਉਂਦੇ ਬੰਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਕਿਤੇ ਬੱਧੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੁਟਦੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਨਵਾਬਾਂ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਭਰੱਪਣ ਸੀ । ਸਢੌਰੇ ਦੇ ਕਾਜ਼ੀ ਵੀ ਕੁੜੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਦੀਦ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਵੀ ਜਾਂਵੀ ਬਣ ਕੇ ਨਾਲ ਤੁਰੋ । ਦੱਖ ਬੜੀ ਸੀ ਜੰਞ ਦੀ ! ਦੁਕਾਅ ਹੋਇਆ, ਲਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਤੇ ਡੋਲੀ ਤੁਰੀ । ਦਾਜ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕਈਆਂ ਦੀਆਂ ਨਿਗ੍ਹਾਵਾਂ ਪਾਟ ਗਈਆਂ। ਡੋਲੀ ਨੂੰ ਕਹਾਰਾਂ ਚੁਕ ਲਿਆ। ਸ਼ਹਿਨਾਈਆਂ ਵਜਦਿਆਂ ਤੁਰਿਆ ਡੱਲਾ । ਲਾੜਾ ਘੋੜੀ ਤੇ ਬਰਾਜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਮੁਜਰਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਪਿਛੋਂ ਸੌਟ ਹੁੰਦੀ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ! ਹਾਣੀਆਂ ਜੀ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣਾ ਰਾਂਝਾ ਰਾਜ਼ੀ ਕੀਤਾ ।

ਸੁਚਾ ਨੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਹਦਾ ਮੁੰਡਾ ਬਰਾਤੇ ਦੇ ਮੋਹਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੀ ।

ਸ਼ਰੀਕੇ ਵਿਚੋਂ ਭਰ: ਲਗਦਾ ਸੀ ਲਾੜੇ ਦਾ । ਭਰਜਾਈ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕੇ ਲਈ ਆ ਰਹੇ ਸਨ । ਡੂੰਘੀਆਂ ਤਰਕਾਲਾਂ ਵੇਲੇ ਡੋਲੀ ਸਰਹਿੰਦ ਪੁਜੀ। ਰਾਹ ਵਿਚ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਪੜਾਅ ਕੀਤਾ ਬਰਾਤ ਨੇ । ਉਸ ਵੇਲੇ ਜਸ਼ਨ ਉੱਡਣ ਲਗ ਪਏ। ਜਾਂਞੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਮੁੰਡੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੀ ਟੂਟੀ ਸਨ । ਝਾਤੀਆਂ ਮਾਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ ।

ਨਵਾਬ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਟੋਲੀ ਵਿਚ ਬਹਿ ਕੇ ਸ਼ਰਾਬਾਂ ਪੀਤੀਆਂ, ਕਰਾੜਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਾਂ । ਚੰਗੀ ਹੇਠਲੀ ਉਤੇ ਕੀਤੀ । ਰੰਗ 'ਚ ਆਏ ਮੁੰਡੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਮੁਰਾਦਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਸਾਈਆਂ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ ਸਰਹਿੰਦ ਜਾ ਕੇ ਜਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ।

ਡੋਲੀ ਦਾ ਇਕ ਪਰਦਾ ਰੱਬ ਜਾਣੇ- ਹਵਾ ਨਾਲ ਹਿਲਿਆ ਜਾਂ ਅੰਦਰ ਬੈਠੀ ਦੁਲਹਨ ਦਾ ਦਿਲ ਉਕਤਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਬਾਂਹ ਦੀ ਵੀਣੀ ਖਹਿ ਗਈ । ਇਕ ਬਲਕਾਰਾ ਜਿਹਾ ਪਿਆ ਨਵੀਂ ਵਿਆਹੁੜ ਦੇ ਹੁਸਨ ਦਾ । ਪਰਦਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਚੰਨ ਬਦਲੀਆਂ ਉਹਲੇ ਹੋ ਗਿਆ । ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਦੇ ਛੋਕਰੇ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਹਿਲਜੁਲ ਜਿਹੀ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਬਥੇਰਾ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਦਿਲ ਕਿਥੇ ਸੀ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ । ਤਰਲੋਮੱਛੀ ਹੋਇਆ ਫਿਰੋ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੱਸੇ ਵੀ ਨਾ ਤੇ ਜ਼ਬਾਨ ਵੀ ਨਾ ਖੋਲ੍ਹੇ । ਡੰਲੀ ਉਹਤੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਮਲਿਕਾ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਮੁੰਡਾ ਨਵਾਬ ਦਾ ਡੋਲੀ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਦਿਲ ਲੱਭਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਦਿਲ ਡੋਲੀ 'ਚ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤੇ ਆਪ ਘਰ ਆ ਗਏ ।

ਰਾਤ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਝੁਰਮਟ ਵਿਚ ਲੰਘ ਗਈ ਭਾਬੀ ਦੀ । ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਿਆ । ਗਾਨਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਗਿਆਂ ਭੈਣਾਂ ਤੇ ਭਾਬੀਆਂ ਨੇ ਘੇਰਾ ਘੱਤ ਲਿਆ। ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਵੀ ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਗਾਨਾ ਪੋਲਣ ਨਾਲ ਹੀ ਹਾਰ ਜਿੱਤ ਹੋ ਗਈ। ਕੋਈ ਆਖਣ ਲੱਗੀ ਵਹੁਟੀ ਹਾਰ ਗਈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਮੁੰਡੇ ਗਾਨਾ ਨਹੀਂ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਪਾਣੀ ਵਾਰਨ ਵਾਲੀ ਭਰਜਾਈ ਵੀ ਉਸ ਝੁਰਮਟ ਵਿਚ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਮੁੰਡੇ ਦੀਆਂ ਭਾਬੀਆਂ ਨੇ ਚੰਢੀਆਂ ਵੱਢ ਵੱਢ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਪਿੰਡਾ ਉਛਾ ਦਿੱਤਾ। ਵਹੁਟੀ ਲੈਣੀ ਕੋਈ ਮਖੌਲ ਥੋੜ੍ ? ਦੰਦਾਂ ਥੱਲੇ ਜੀਭ ਦੇ ਕੇ ਸਭ ਕੁਝ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਗਿਆ ਚੀਰੇ ਵਾਲਾ ਗਭਰੂ ।

ਸ਼ਾਮੀਂ ਸ਼ੇਖ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਤੇ ਸਲਾਮ ਫੋਰਨ ਜਾਣਾ ਸੀ ਤਾਂ ਰਾਤ ਸੁਹਾਗ ਰਾਤ ਖਟਨੀ ਸੀ । ਇਹ ਰਿਵਾਜ ਸੀ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ । ਦੁਲਹਨ ਨੂੰ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ । ਲਾੜੇ ਦਾ ਲਿਬਾਸ ਵੀ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਸੋਜ ਵੀ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਬਣਦੀ ਸੀ ਉਹਨਾਂ' ਦਿਨੀਂ'। ਦੋਵੇਂ ਉਤਾਵਲੇ ਸਨ ਵਹੁਟੀ ਤੇ ਲਾੜਾ, ਰਾਤ ਦੀ ਮਿਲਣੀ ਲਈ ।

ਭੈਣਾਂ, ਭਰਜਾਈਆਂ, ਤਾਈਆਂ, ਚਾਹੀਆਂ, ਗੁਆਂਢਣਾਂ, ਵਿਆਹੀਆਂ, ਕੁਆਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਲੈ ਤੁਰੀਆਂ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਸ਼ੇਖ਼ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਵੱਲ। ਔਨੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕੋ ਈ ਨੀਂਗਰ ਚੰਨ ਸੀ । ਨੰਬਤਾਂ ਵਜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਢੋਲ ਢਮੱਕੇ ਸਨ। ਮਰਾਸਣ ਢੋਲਕੀ ਵਜਾਉਂਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਪੱਥ ਠੁਮਕ ਠੁਮਕ ਧਰਦੀ ਸ਼ੁਕੀਨਣ ਢੋਲਕੀ ਸੀ। ਨਿਆਜ਼ ਚੁੱਕੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਪੀਰ ਦੀ ਇਕ ਮੁਲਾਣੇ ਨੇ । ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਦੀ ਹਵੇਲੀ :ਵਿਚ

ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪਤਵੰਤੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰੀ ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਪਰਿਆ ਲਈ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਮਸਲੇ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ।

ਨਿਆਜ਼ ਚੜਾਈ ਤੇ ਸਲਾਮ ਫੇਰੀ ਕੁੜੀ ਮੁੰਡੇ । ਮਕਬਰੇ ਵਿਚੋਂ ਝੁਰਮਟ ਨਿਕਲਿਆ ਭਰ ਜੌਬਨ ਤੇ ਆਈਆਂ ਮਸਤ, ਨਸ਼ੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਹਰਨੀਆਂ ਦਾ। ਕੱਜਲੇ ਨਾਲ ਗਲੇਵੇ ਨੈਣ। ਦੰਦਾਸੇ ਮਲੇ ਹੋਏ, ਦੇਣੀਆਂ ਤੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰਪੱਟੀਆਂ ਝਿਲਮਿਲ ਕਰਦੀਆਂ, ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ ਵਿਹ ਹੁਸਨ ਦਾ ਸੂਰਜ ਲਕੋਇਆਂ ਨਾ ਲੁਕਦਾ। ਹੁਸਨ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਿਉਂ ਬਾਹਰ ਆਇਆ ।

ਬਿੱਜ ਪਈ ਯਾ ਬੈਤਾਨ ਦਾ ਝਪਟਾ ਵੱਜਾ । ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਮਰੋੜਾਂ ਦੇਈ ਨਵਾਬ ਦੇ ਛੱਕਰੇ ਦਾ ਕਾਲਜਾ ਮਚ ਉਠਿਆ ਤੇ ਛੜੱਪਾ ਮਾਰ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਮਹਿੰਦੀ ਰੰਗੀ ਕਬੂਤਰੀ । ਕੁੜੀਆਂ ਡੋਰ ਭੋਰੀਆ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਹੱਕੀਆਂ ਬੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕੁਝ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀਆਂ । ਲਾੜਾ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਘਰ ਮੁੜਿਆ 1 ਸਾਰੀ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਹੋ ਗਈ । ਰੌਲਾ ਪੈ ਗਿਆ । ਲੋਕ ਮੂੰਹ ਜੋੜ ਜੋੜ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲਗ ਪਏ । ਕੋਈ ਕੁਝ ਆਖੋ, ਕੋਈ ਕੁਝ, ਜਿੰਨੇ ਮੂੰਹ ਉਠੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ।

ਮਹਿੰਦੀ ਰੰਗ। ਕਬੂਤਰੀ ਦੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੰਭ ਖੋਹ ਸੁੱਟੇ। ਮਹਿੰਦੀ ਰੰਗੀ ਕਬੂਤਰੀ ਰਾਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੁਹਾਗਣ ਬਣ ਗਈ । ਬੰਦ ਕਲੀਆਂ ਤੇ ਫੁੱਲ ਏਸੇ ਦੱਬ ਵਿਚ ਮਧੋਲੋ ਗਏ ।

ਖਬਰ ਹੋਈ ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ, ਤੇ ਮੱਛੀ ਵਾਂਗੂੰ ਤੜਫਿਆ, ਦੀਵੇ ਦੀ ਲਾਟ ਵਾਂਗੂੰ ਕੰਬਿਆ, ਵੱਟ ਖਾਧਾ, ਸੱਟ ਖਾਧੀ, ਸੱਪਣੀ ਵਾਂਗੂੰ ਅੱਖਾਂ ਨਹਿਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਲਾਲ ਸੂਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬੱਰਾਰੇ ਨਿਕਲੇ । ਹੁਕਮ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਕਿ ਫੜ ਲਓ, ਤੇ ਮੁਸ਼ਕਾਂ ਕੱਸ ਕੇ ਹਾਜ਼ਰ ਕਰੋ ਹਜ਼ੂਰ ਵਿਚ ।

ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਜਦ ਆਪਣੀ ਹਵੇਲੀ 'ਚ ਪੁੱਜਾ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਲਹੂ ਭਰੀਆਂ ਦੀ ਰਹਿ ਗਈਆਂ। ਅੱਗੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਮੁੱਛਾਂ ਦੇ ਫੱਟ ਲਹਿ ਗਏ, ਜੋਸ਼ ਮੱਠਾ ਪੈ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਪੈਰੀਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ।

“ਚਾਚਾ ਜੀ, ਭੁੱਲ ਹੋ ਗਈ ਏ, ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦਿਓ। ਮੈਂ ਬੱਚਾ ਹਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ।" ਬੋਲ ਸਨ ਆਜਿਜ਼ ਆਏ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਦੇ ਛੋਕਰੇ ਦੇ । ਮਜਬੂਰੀ ਨੇ ਹੱਥ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆਏ ਨੇ ਧੌਲ ਕੱਢ ਮਾਰੀ। ਗੁੱਸਾ ਲਥ ਗਿਆ। ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਖਲੋਤੋ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਮੱਠਾ ਪੰ ਗਿਆ ।

"ਮੰਦਾ ਕੀਤਾ ਈ । ਡੌਣ ਵੀ ਢਾਈ ਘਰ ਛੱਡ ਦੇਂਦੀ ਏ । ਗੁਆਂਢ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਪਾਜੀਆ " ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਨੂੰ ਝਟ ਹੀ ਇਕ ਗੱਲ ਸੁਝੀ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ।

"ਘਰ 'ਚ ਈ ਬਹਾਦਰ ਬਣਿਆ ਫਿਰਦਾ ਏ', ਅਨੰਦਪੁਰ ਜਾ ਤੇ ਉਥੇ ਨੀਲੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਧੀ ਏ ਅਨੂਪ ਕੌਰ । ਜਾਹ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਦੀ ਪਦਮਨੀ ਸਾਰੇ

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਹੀਓਂ। ਹਰਮ ਸਜਾਉਣਾ ਦੀ ਤੇ ਹਿੰਮਤ ਮਾਰ । ਰਈਅਤ ਦੀਆਂ ਬਹੁ ਬੇਟੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ।"

ਕੁੱਲਾ ਝਾੜਿਆ ਤੇ ਗੱਲ ਆਈ ਗਈ ਹੋ ਗਈ। ਔਲ੍ਹ ਦੀ ਝੱਗ ਵਾਂਗੂ ਬਹਿ ਕੇ ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਘਰ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਨਵਾਬ ਦਾ ਛੋਕਰਾ ਅਪਣੀ ਹਵੇਲੀ 'ਚ ਜਾ ਵੜਿਆ । ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਦਲੀਲਾਂ 'ਚ ਡੁੱਬਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸਾਰੀ ਸਰਹਿੰਦ ਮੂੰਹ 'ਚ ਉਂਗਲੀਆਂ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ।

ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੇ ਹੁਸਨ ਦੇ ਝਲਕਾਰੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਮਾਣਦਾ ਰਿਹਾ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਟਿੱਕਾ ।

ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਦੀ ਵਜ਼ੀਰੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਸੀ ਨੂੰਹ ਦੀ ਸ਼ਗਨਾਂ ਵਾਲੀ ਇਕ ਰਾਤ ।

੪

ਪਾਲਕੀ

ਕਹਿਲੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਨਾਂ ਭੀਮ ਚੰਦ ਸੀ । ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਯਾਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਈਰਖੀ ਵੀ । ਕਲ੍ਹ ਗੁਰੂ ਉਹਦੀ ਰਈਅਤ ਸਨ ਤੇ ਅਜ ਸਾਂਵੇਂ ਸਰਨਾਵੇਂ ਨੇ । ਜੇ ਇੰਨੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਵੀ ਜਰ ਲੈਂਦਾ । ਏਥੇ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਫਰਕ ਸੀ । ਅਜੇ ਨੀਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਕੱਢਿਆ ਈ ਸੀ ਕੰਧਾਂ ਨੇ, ਉਸਾਰੀਆਂ ਲਗ ਗਈਆਂ, ਹਵੇਲੀਆਂ ਤੇ ਛੱਤਾਂ ਪੈ ਗਈਆਂ। ਚਬੂਤਰੇ ਬਣ ਗਏ । ਮਮਟੀਆਂ ਉਸਾਰੀਆਂ । ਮਕਾਨ ਬਣ ਗਏ । ਬਾਰਾਂਦਰੀ ਤੇ ਚੂਨੇ ਫਿਰ ਗਏ। ਚੁਗਾਠਾਂ ਚੜ੍ਹ ਗਈਆਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਮਟੀਆਂ ਨੂੰ । ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਫਰਸ਼ ਲੱਗ ਗਏ ਤੇ ਪਰਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਦੋ ਦੋ ਹੱਥ ਉੱਚੇ ਹੋ ਗਏ । ਅਜੇ ਕਲ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ ਜੰਗਲ ਸੀ ਤੇ ਅਜ ਮੰਗਲ ਬਣ ਗਿਆ । ਘਾਟੀਆਂ ਤਰਾਸ਼ੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣ ਗਏ । "ਅਨੰਦ ਪੁਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅਲਾਦੀਨ ਦਾ ਚਰਾਗ ਕਿਥੋਂ ਲੱਭ ਪਿਆ? ਗੱਲ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ, ਬਣੀ ਵੱਖ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ । ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਪੈਦਲ ਈ ਤੁਰਿਆ ਆਉਂਦੇ । ਕਿਹੜੀ ਸੁੰਢ ਦੀ ਗੰਢੀ ਐ ਇਹਨਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਕੋਲ ? ਲੋਕ ਬਾਵਰੇ ਹੋਏ ਫਿਰਦੇ ਨੇ । ਗੱਡਿਆਂ ਤੇ ਸੰਗਤਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਨੇ; ਗੜਬੱਲਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ । ਖੱਚਰਾਂ ਕੁਰੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ । ਘੋੜਿਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਕਈ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ । ਕਿਹਦੀ ਕਿਹਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ । ਲੋਕ ਏਦਾਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਦਾਂ ਸ਼ਹਿਦ ਵੱਲ ਮੱਖੀਆਂ । ਮਿਕਨਾਤੀਸ ਫੈਲਾਦ ਨੂੰ ਖਿੱਚੀ ਆਉਂਦੇ। ਹੰਸ ਉਡੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰੋਵਰਾਂ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਬਹਿੰਦੇ ਹਨ ! ਮੋਤੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਜਾਪਦੇ ਅਨੰਦਪੁਰ, ਪਹਾੜ ਦੀ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੱਕ ਵੱਢ ਦਿੱਤੀ ਏ । ਭਗਤ ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਤੇ ਬੜੀਆਂ ਸੁੱਖਣਾਂ ਨਾਲ । ਏਥੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਿੰਦ ਵਿਚਾਰ ਈ ਨਹੀਂ। ਜਿਹੜਾ ਆਵੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਜਾਵੇ। ਬਰਾਬਰ ਬੈਠ ਜਾਵੇ । ਬਰਾਬਰ ਬੈਠ ਕੇ ਲੰਗਰ ਛਕ ਲਵੇ ਸਾਂਭਾ ਬੈਠ ਕੇ ਦੀਵਾਨ ਦਾ ਰਸ ਮਾਣ ਲਵੇ । ਨੀਚ ਜਾਤੀ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿਚ ਮੋਰੀਆਂ ਪਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਏ। ਧਰਮ ਕਰਮ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਕੰਮੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਕਮੀਨ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ। ਮੱਤ ਮਾਰੀ ਗਈ ਏ। ਉੱਚੀ ਕੁਲ ਦੇ ਸੋਢੀ ਹੋ ਕੇ ਚਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਗਲ ਲਾਈ ਫਿਰਦੇ ਨੇ ਬੁੱਧ।

ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਣ ਤੇ ਆ ਗਈ ਏ । ਹੁੰਮ-ਹੁੰਮਾਉਂਦੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਕੋਈ ਠੱਲ੍ਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਮਾੜੀ ਜਿਹੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹੀ ਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਿਆ । ਸਾਡਾ ਜਲਾਲ ਰੋਅਬ ਭੰਗ ਦੇ ਭਾੜੇ ਉਡ ਰਿਹਾ ਏ । ਸਾਨੂੰ ਰਾਜਾ ਕਿਸ ਮੰਨਣੇ । ਸਾਡੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਿਸ ਕਰਨੀ ਅੰ ? ਸਾਨੂੰ ਸਲਾਮ ਬਣ ਕਰੂ, ਅਸੀਂ ਜੱਦੀ-ਪੁਸ਼ਤੀ ਰਾਜੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਵਾਂ ਨਵਾਂ ਰਿਜ਼ਕ ਵੇਖਿਆ। 'ਭੁੱਖੇ ਜੱਟ ਕਟੋਰਾ ਲੱਭਾ ਤੇ ਪਾਣੀ ਪੀ ਪੀ ਆਫਰਿਆ'। ਸਾਡੀ ਹੋਂਦ ਖਤਰੇ ਵਿਚ ਪੈ ਰਹੀ ਏ । ਸਾਡੇ ਤਖਤ ਭੁੱਲਣ ਲਗ ਪਏ ਨੇ । ਸਾਡਾ ਜਲਾਲ ਮੱਠਾ ਪੈ ਰਹੇ। ਸਾਨੂੰ ਰਲ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਬੰਦ ਕਰਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਨੇ ! ਨਹੀਂ ਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਖਾ ਜਾਊ ਤੇ ਸਾਰੇ ਪਹਾੜ ਨੂੰ ਵੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਬਹਿਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਦੇਈਏ ਤਾਂ ਸੌਣ ਦੀ ਆਪੇ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਹਦੇ ਪਿਉ ਦਾਦੇ ਦੀ ਹੋ ਗਈ, ਪਹਾੜੀਓ ਹੋਤ ਕਰੋ । ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਛੋਕਰਾ ਤੁਹਾਡਾ ਸਭ ਕੁਝ ਲੁਟਣ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਬੰਨ੍ਹ ਰਿਹੈ । ਪਹਾੜ ਵਿਚ ਕੀ ਏ ? ਅਸੀਂ ਪਹੜੀਏ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚੋਂ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਦਸੋ ਪਹਾੜ ਦੇ ਗਰਭ ਭੇਤ ।" ਭੀਮ ਚੰਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਈ ਡੇਰਾ ਬੱਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਭਦਾ ਕਿ ਕੀ ਕਰੋ । ਟੱਕਰ ਜਾ ਮਾਰੇ ਪਹਾੜ ਨਾਲ ਜਾਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨਾਲ ਮੱਥਾ ਮਾਰ ਕੇ ਰੰਗ ਲਵੇ । ਪਰ ਕੀ ਲਭੂ ?

ਪਰਮਾਨੰਦ ਵਜ਼ੀਰ ਨੂੰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਭੇਜਿਆ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪਰਗਟ ਕੀਤੀ । ਏਥੇ ਕਿਹੜੀ ਨਾਂਹ ਸੀ, ਸਿਰੋਪਾ ਦੇ ਕੇ ਭੇਜਿਆ ਪਰਮਾਨੰਦ ਨੂੰ । ਬੜਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਾਲਿਆਂ । ਪਰਮਾਨੰਦ ਹਸ ਹਸ ਕਰਦਾ ਟਹਿਲਦਾ ਕਹਿਲੂਰ ਪੁਜਾ ਤੇ ਰਾਜੇ ਭੀਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ''ਚਲੋ ਸਿੰਘ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਆਗਤ ਨੂੰ ਖੜੇ ਹਨ । ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਲੋਕ ਹਨ । ਅਨੰਦ ਆ ਜਾਏਗਾ ਅਨੰਦ ਪੁਰ ਜਾ ਕੇ ਵੇਖੋ ਤੇ ਸਹੀ ਮਹਾਰਾਜ ! ਉਨ੍ਹਾਂ ਥੋੜਿਆਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਕੁਝ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ । ਝੜੇ ਉੱਦਮ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹਨ। ਸਰਘੀ ਵੇਲੇ ਉਠਕੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, 'ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ' ਸੁਣਦੇ ਹਨ ਨਿੱਠ ਕੇ । ਸ਼ਬਦ ਕੀਰਤਨ ਵਿਚ ਮਗਨ ਹਨ । ਕਿੰਨੀ ਸੁਹਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਏ । ਹਜ਼ੂਰ ਜਾ ਕੇ ਵੇਖਣ ਤਾਈਏਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਏ । ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ।" ਪਰਮਾਨੰਦ ਨੇ ਤਾਰੀਫਾਂ ਕਰ ਕਰਕੇ ਪੜ੍ਹਲ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੇ । ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧ ਗਿਆ ਬੀਮ ਚੰਦ ਰਾਜੇ ਦਾ ।

ਜੜਾਉ ਘੋੜਿਆਂ ਤੋਂ ਕਾਠੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਕਹਿਲੂਰ ਦੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਬਿਲਮਿਲ ਝਿਲਮਿਲ ਕਰਦੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਭੀਮ ਚੰਦ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ। ਕਿਤੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਟਿਕਦੀ । ਘੋੜੇ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਵੇਖਕੇ ਅੱਖਾਂ ਚੁੰਧਿਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਨਰਸਿੰਝੇ ਵੱਜ ਰਹੇ ਸਨ । ਆਰਤੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਪੰਡਤ ਨੇ ਮਉਲੀ ਦਾ ਗਾਨਾ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿਤਾ ਤੇ ਚਲ ਪਿਆ ਭੀਮ ਚੰਦ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵੇਖਣ ਪਰ ਵਿਚੋਂ ਦਿਲ ਕੋਲੇ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ । ਭੜਥਾ ਹੋਇਆ ਦਿਲ ਲੈ ਕੇ ਚਲਿਆ ਅਨੰਦਪੁਰ, ਪਰ ਬੁਲੀਆਂ ਤੇ ਉਤੋਂ ਉਤੋਂ ਮੋਮੋਠੱਗਣਾ ਹਾਸਾ ਸੀ ।

ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਪੈਰਾਂ ਥੱਲੇ ਹੱਥ ਧਰੇ। ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਲੀਮ ਚੰਦ ਦਾ ਗਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ । ਵਰਸ਼ਾ ਕੀਤੀ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ, ਫੁੱਲ ਵਾਂਗੂੰ ਖਿੜ ਗਿਆ. ਭੀਮ ਚੰਦ । ਆਦਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਮੋਹਰੀ ਮਾਮਾ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਸੀ !

ਰਕਾਬ ਫੜ ਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਉਤਾਰਿਆ ਰਾਜੇ ਨੂੰ । ਸਲਾਮੀ ਦਿੱਤੀ ਪੰਜ ਤੋਪਾਂ ਦੀ । ਕੱਪੜਾ

ਵਿਛਾਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀ' ਮਾਮਾ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ । ਕਿਤੇ ਭੀਮ ਚੰਦ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਨਾ ਲੱਗ ਜਾਏ । ਸੰਗਤਾਂ ਦੀਵਾਨ ਤਕ ਲੈ ਗਈਆਂ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ। ਉਸੇ ਜਲਾਲ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਆਇਆ ਭੀਮ ਚੰਦ ਵਾਹ ਵਾਹ ਕਰ ਉਠਿਆ। ਦੀਵਾਨ 'ਚ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਤੇ ਬਾਣੀ ਸੁਣੀ । ਲੰਗਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਛਕਿਆ ਗੁਰੂ ਤੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਇਕ ਪੰਗਤ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਤੇ ਫਿਰ ਅਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਦੀਵਾਨ ਖਾਨੇ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ ਰਾਜਾ ਤੇ ਉਹਦੇ ਸਾਥੀ ।

ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਮਾਮਾ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਲੱਅ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਅਰਦਲ ਵਿਚ ਜਾ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ । ਘੁਰਾੜੇ ਤੇ ਘੁਰਾੜਾ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਭੀਮ ਚੰਦ । ਸਾਰਾ ਅਨੰਦਪਰ ਸੁਚੇਤ ਹੋਇਆ ਬੈਠਾ ਸੀ ਤੇ ਭੀਮ ਚੰਦ ਹੁਰੀਂ ਆਪਣੀ ਲੰਕਾ ਵਿਚ ਬੁਲ ਲੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ । ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਅਰਦਾਸਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਦ ਭੀਮ ਚੰਦ ਸੰਮਨ ਹੋਇਆ । ਤਦ ਲੋਕ ਖਿੰਡ-ਪੁੰਡ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਜਦ ਰਾਜੇ ਨੇ ਪੈਰ ਕੱਢੇ ਦੀਵਾਨ ਖਾਨੇ ਵਿਚੋਂ । ਆਪਣੀ ਕਾਰੇ ਜੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ ਖਾਲਸਾ । ਜਦ ਚੀਮ ਚੰਦ ਦੀਵਾਨ ਖਾਨੇ ਵਿਚ ਪੁੱਜਾ ਤਦ ਕਵੀ ਕਵਿਤਾ ਉਚਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ।

"ਇਹ ਕੌਣ ਹਨ । ਭੱਟਾਂ ਦਾ ਡੇਰਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਉਤਰਿਆ ?" ਬੋਲਿਆ ਭੀਮ ਚੰਦ ਰਾਜਾ । "ਨਹੀਂ ਮਹਾਰਾਜ, ਇਹ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਬਵੰਜਾਂ ਕਵੀ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਹਨ ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋ ਰਹੀ ਏ ।" ਬੋਲ ਸਨ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਮਾਮੇ ਦੇ ।

ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਕਿਰਨਾਂ ਭੀਮ ਚੰਦ ਤੇ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਠੀਆਂ ਭਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ।

"ਦੀਵਾਨ ਸੱਜਣ ਦਾ ਵੇਲਾ ਅਜੋ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਚਿਰ ਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ ?" ਬੋਲ ਉਭਰੋ ਰਾਜਾ ਭੀਮ ਚੰਦ ਦੇ ।

"ਉਹ ਰਾਤ ਦੇ ਤੀਜੇ ਪਹਿਰ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦਿਨ ਦੀ ਦੜ੍ਹਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਭੋਗ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਭਾ ਸਿਰਫ ਕਵੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਏ । ਕਵੀ ਸੱਜਣ ਸਭ ਦੇਸ ਸਭਾ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹਨ। " ਮਾਮਾ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਦਾ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ।

"ਲਓ, ਔਹ ਵੇਖੋ ਅਨੰਦ ਗੜ੍ਹ । ਪਹਿਲਾਂ ਅਨੰਦ ਗੜ੍ਹ ਤੇ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇ ਉਥੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਲਓਗੇ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਟਿੱਕੀ ਪੁੰਗਰ ਦਿਆਂ ਈ ਡਲ੍ਹਕਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਚਲੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰੀਏ ।" ਮਾਮੇ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਨੇ ਰਾਜੇ ਤੇ ਪਰਮਾ ਨੰਦ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈਕੇ ਚਲਦਿਆਂ ਆਖਿਆ ।

ਅਨੰਦਗੜ੍ਹ ਪੁਜੇ ਸਾਰੇ ਜਣੇ !

"ਔਹ ਵੇਖੋ ਚਰਨ ਗੰਗਾ । ਕਿੰਨਾ ਨਿਰਮਲ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਪਾਣੀ ਏ। ਬੀਬੇ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਆ ਜਾਏ ਜਲ ਵੇਖ ਕੇ । ਸੂਈ ਸੁੱਟ ਕੇ ਤੇ ਚੁੱਕ ਲਓ । ਪੱਛਮ ਵਲ ਉਸਰ ਰਿਹਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਜਿਦ੍ਰੀਆਂ ਬੁਰਜੀਆਂ ਦੁੱਧ ਧੋਤਿਆਂ, ਬਗਲਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਹਨ । ਉਹਨੂੰ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਇਹਨੂੰ ਢਾਲ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ।" ਮਾਮਾ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਜਰਾ ਕੁ ਰੁਕਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲਿਆ।

''ਜ਼ਰਾ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਵੇਖੋ, ਜਿਸਦੇ ਗੁੰਬਦਾਂ ਤੇ ਚੂਨੇ ਦਾ ਪੋਚਾ ਫਿਰਿਆ ਹੈ । ਉਹਨੂੰ ਸੰਗਤਾਂ "ਨਿਰਮੋਹ ਗੜ੍ਹ" ਆਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਆਉਂਦੇ ਜਰਵਾਣੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੋਂ ਇਹੋ ਈ ਸ਼ਗਨ ਪਾਉਂਦੇ । ਜੇ ਲੋਥਾਂ ਨੂੰ ਟਿਕਾਣੇ ਲਾਉਣ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਕਿਲੋ ਦੇ ਰਾਖੇ ਟਿਕਾਣੇ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।"

ਮਾਮੇ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰੁਖ਼ ਬਦਲਿਆ, "ਔਹ ਜਾਂਦੀ] ਏ ਸੜਕ ਗੜ੍ਹ ਸ਼ੰਕਰ ਨੂੰ । ਔਹ ਵੇਖਿਆ ਨਾ ਕਿਲਾ ਨਿਕੀਆਂ ਨਿਕੀਆਂ ਬੁਰਜੀਆਂ ਵਾਲਾ । ਉਹਨੂੰ ਹੋਲਗੜ੍ਹ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸਿਧਿਆਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਹੱਲਾ ਤੇ ਹੱਲੇ ਦੀ ਥਾਂ ਤੁਸੀਂ-ਇਹਨੂੰ ਟਰੇਨਿੰਗ ਸੈਂਟਰ ਆਖ ਲਵੋ ।"

"ਔਹ ਵੇਖਿਆ ਜੇ ਨਾ ਸਾਹਮਣੇ ਉੱਚੀ ਜਿਹੀ ਬੁਰਜੀ ਵਾਲਾ ਕਿਲ੍ਹਾ । ਉਹਨੂੰ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਆਖਦੇ ਨੇ । ਫਿਰ ਉਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਏ ਜਿਥੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਏ । ਸਾਰੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਨਾਭੀ ਜੇ ਕੋਈ ਏ, ਉਹ ਏ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ।"

ਭੀਮ ਚੰਦ ਹੱਕਾ ਬੱਕਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਮਾਮੇ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਕੇ ।

ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਅਜੇ ਵੀ ਆਖ ਰਿਹਾ ਸੀ "ਅੱਗੇ ਤੁਸਾਂ ਪੱਛਮ ਵਲ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਨਾ, ਹੁਣ ਦੱਖਣ ਵਲ ਵੇਖੋ । ਚਰਨ ਗੰਗਾ ਦਾ ਜਿਧਰੋਂ ਜਲ ਆਉਂਦਾ ਏ, ਇਹ ਪਹਾਤਾਂ ਦਾ ਪਹਿਰੇਦਾਰ । ਇਹਦਾ ਕੰਮ ਏ ਆਏ ਗਏ-ਮੁਸਾਫਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ । ਪਹਾੜ ਵਲੋਂ ਕਿਸੇ ਭੈੜੀ ਅੱਖ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਹ ਬਖਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ । ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਮਝ ਲਵੋ ਪਹਾੜ ਦਾ ਰਾਖਾ ਏ । ਇਹਨੂੰ ਅਸੀਂ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਆਖਦੇ ਹਾਂ ।”

"ਰਾਜਾ ਜੀ, ਜਿਥੇ ਅਸੀਂ ਖੜੇ ਹਾਂ, ਇਹਨੂੰ ਅਨੰਦਗੜ੍ਹ ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ! ਜੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਜਾਂ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰ ਲਵੇ ਤਾਂ ਆਹ ਜਨਮ ਤੇ ਕੀ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਪੱਕੇ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਪੱਕੇ ਰਖਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਇਕ ਉਂਗਲ, ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿੰਦੇ । ਤੇ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅਨੰਦਗੜ੍ਹ ਕੀ ਜਿੱਤਣਾ ਹੋਇਆ। ਅਨੰਦਪੁਰੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਥਾਂ ਏ। ਇਹੋ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੁਖ ਏ । ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕਈ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਤਪ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ ।

ਲਓ ਫਿਰ ਚਲੀਏ ਤੋਸ਼ੇ ਖਾਨੇ ਵਿਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਰੋਹਫੇ ਵਿਖਾਏ ਜਾਣਗੇ ।" ਝੱਟ ਹੀ ਪੁਜ ਗਏ ਤੇਬੇ ਖਾਨੇ ਵਿਚ ਲਾਲਚੀ ਦਿਲ ਦੇ ।

“ਇਹ ਜੇ ਚਾਨਣੀ ਤੇ ਆਹ ਤੰਬੂ ਕਾਬਲ ਦੇ ਇਕ ਸਿੱਖ ਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਵਾਈ ਏ । ਇਸ ਦੀ ਕੀਮਤ ਜੌਹਰੀ ਢਾਈ ਲੱਖ ਦਸਦੇ ਹਨ । ਆਹ ਜੇ ਉਹ ਪੰਜ ਘੋੜੇ, ਜੜਾਉ ਸਮਾਨੇ ਨਾਲ ਸਜੇ ਹੋਏ, ਰਤਨ ਚੰਦ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਭੇਟਾ ਕੀਤੀ ਏ ਸਤਿਗੁਰ ਨੂੰ। ਆਹ ਇਕ ਗੁਪਤੀ ਏ ਜਿਹਦੇ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਪਸਤੌਲ, ਤਲਵਾਰ, ਨੇਜ਼ਾ ਤੇ ਖੰਜਰ ।" ਮਾਮੇ ਕਿਰਪਾਲ ਨੇ ਬਟਨ ਦਬਾ ਕੇ ਫਿਰ ਆਖਿਆ "ਲਓ: ਰਾਜਾ ਜੀ, ਫਿਰ ਸੋਟੇ ਦਾ ਸੋਟਾ !”

ਭੀਮ ਚੰਦ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਤੋਤੇ ਉਡ ਗਏ।

''ਔਹ ਵੇਖਿਆ ਜੋ ਹਾਥੀ ਆ ਰਿਹੈ । ਮਸਤ, ਝੂਮਦਾ ਚਿੱਟਾ ਦੁੱਧ ਅਜੇ ਗੁਰਾਂ ਦੀ ਬਾਰਾਂਦਰੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਈ ਏ। ਹਾਥੀ ਲਾਗੇ ਆਇਆ ਤੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਸੁੰਡ ਚੁਕੀ ਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ । ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਤੇ ਫੇਰ ਵਾਰੀ ਆਈ ਰਾਜੇ ਦੀ । ਪ੍ਰਕਰਮਾ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ ਫਿਰ ਸੁੰਡ ਨਾਲ ਜੋੜੋ ਸਾਫ ਕੀਤੇ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਬ ਨੇ ਚਿੱਲਾ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਤੇ ਪੰਜ ਸੱਤ ਤੀਰ ਛੱਡ ਦਿਤੇ, ਹਾਥੀ ਨੇ ਮੂੰਹ ਫੇਰਿਆ ਤੇ ਨੱਜ ਉਠਿਆ। ਸੱਤੇ ਦੇ ਸੱਤੇ ਤੀਰ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਫੜ ਕੇ ਲੈ ਆਇਆ ਤੇ ਲਿਆ ਹਾਜ਼ਰ ਕੀਤੇ ਤੇ ਫਿਰ ਗੰਗਾ ਸਾਗਰ ਚੁਕਿਆ, ਚਰਨ ਧੁਆਏ। ਚੌਕੀ ਤੇ ਬੈਠੇ ਗੁਰੂ ਤੇ ਰਾਜਾ ਭੀਮ ਚੰਦ ਦੇ, ਮੁੱਠੀ ਚਾਪੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਧਤੂਰੇ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵਰਗਾ ਹਾਥੀ ਤੇ ਫੇਰ ਮਸਤੀ ਵਿਚ ਆਇਆ ਚੋਰ ਚੁਕੀ ਚੋਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਮਗਨ ਸੀ ਆਪਣੀ ਮਸਤੀ ਵਿਚ।

"ਪਸੰਦ ਆਇਆ ਹਾਥੀ ? ਅਨੰਦਪੁਰ ਬਾਰੇ ਕੀ ਖਿਆਲ ਹੈ ਰਾਜਾ ਜੀ," ਸਾਹਿਬ ਬੱਲੇ !

"ਅਨੰਦ ਆ ਗਿਐ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵੇਖਕੇ । ਹਾਥੀ ਦਾ ਤਾਂ ਜਵਾਬ ਈ ਕੋਈ ਨਹੀਂ । ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਦਾ ਦੂਜਾ ਜੋੜ ਨਹੀਂ ।" ਭੀਮ ਚੰਦ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ।

"ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਆਗਿਆ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ।" ਪਰਮਾਨੰਦ ਨੇ ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ।

''ਸਾਡੀ ਤੇ ਇੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਹੋਰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਜੁ ਅਸੀਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਖੂਬਸੂਰਤ ਬਣਾ ਸਕਦੇ । ਦਾਲਮ ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ ਇਸੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੇ ਟੱਕਰ ਲੈਣੀ ਏ ।" ਸਾਹਿਬ ਆਖਣ ਲੱਗੇ ।

"ਤੁਸੀਂ ਜਾਣੀ-ਜਾਣ ਹੋ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਕੀ ਮੁੱਲ ! ਅਸੀਂ ਬਾਈਧਾਰਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਲਕੜੀਆਂ ਚੁਣਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ । ਤੁਸਾਂ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਨਗਰੀਆਂ ਵੇਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ । ਤੁਸੀਂ ਚੰਗਾ ਜਾਣਦੇ ਓ । ਅਸੀਂ ਤੇ ਖੂਹ ਦੇ ਡੱਡੂ ਹਾਂ । ਬਾਹਰ ਅੰਦਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ । ਅਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣੀਏ ।" ਭੀਮ ਚੰਦ ਦਾ ਮਨ ਅੰਦਰੋਂ ਮੌਲਾ ਸੀ ।

ਸਿਰਵਾਰਨਾ ਕੀਤਾ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਭੀਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਸਿਰੋਪਾਂ ਦਿਤਾ ਤੇ ਮੁੜ ਕੇ ਵੀ ਆਉਣ ਲਈ  ਿ ਕਹਾ। ਘੋੜਿਆਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਪਏ ਸੂਰਮੇ । ਰਣਜੀਤ ਨਗਾਰਾ ਖੜਕਿਆ ਤੇ ਫੌਜਾਂ ਚੇਤੰਨ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਅਜੇ ਪਹਿਲੀ ਗਲੀ ਮੁੜਿਆ ਸੀ ਭੀਮ ਚੰਦ ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨੀਲੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆ ਮੱਥੇ ਲੱਗੀਆਂ। ਭੀਮ ਚੰਦ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਉਠੀ ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੱਠੇ ਤੇ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਵਾਲ ਸੁਕਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਭੀਮ ਚੰਦ ਦਾ ਦਿਲ ਮਚਲ ਗਿਆ । ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਵਰਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਭੀਮ ਚੰਦ ਟੀਰੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਲੈਂਦਾ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਗਏ, ਭੀਮ ਚੰਦ ਤੇ ਉਹਦੇ ਹਾਣੀ । ਨਗਾਰਾ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਵਜਦਾ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਰਾਜੇ ਨੇ ਜੂਹਾਂ ਪਾਰ ਨਾ ਕਰ ਲਈਆਂ।

ਮਸਾਂ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਈ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪਰਮਾਨੰਦ ਫਿਰ ਇਕ ਦਿਨ ਅਨੰਦਪੁਰ ਆ ਗਜਿਆ ।

ਸਿੰਘਾਂ ਪੁਛਿਆ "ਹੁਕਮ ਸਰਕਾਰ ।"

ਪਰਮਾਨੰਦ ਬੋਲਿਆ, ''ਭਾਜੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੈ । ਸੱਦ ਭੇਜਿਆ ਏ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੂੰ ।"

"ਅਰਜ਼ ਕਰ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ ।"

ਅਰਜ਼ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ਤੇ ਭਾਗ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾਲ ਲਿਆਇਆ ਹੈ ਪਰਮਾਨੰਦ ?

"ਹਾਂ ਸਰਕਾਰ ਇਕ ਪਾਲਕੀ ਏ । ਨੀਲੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਅਗੇ ਲਿਆ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿਤੀ ਏ ਪਰਮਾਨੰਦ ਨੇ ।" ਗੁਰੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ ।

"ਹੋਰ ਵੀ ਕੁਝ ਆਖਿਐ ।"

" ਹਾਂ ਮਹਾਰਾਜ!"

“ਹਾਥੀ ਮੰਗ ਭੇਜਿਆ ਏ ਤੰਬੂ ਤੇ ਕਨਾਰ ਤੇ ਨਾਲ ਪੰਜ' ਘੋੜੇ ।" ਪਰਮਾ ਨੰਦ ਦਾ ਕਥਨ ਏ ਕਿ ਪੁੱਤ ਦਾ ਵਿਆਹ ਏ ਕੁੜਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਇਜ਼ਤ ਬਨਾਉਣ ਨੂੰ ਨਾਯਾਬ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲੈ ਕੇ ਜਾਇਆ ਜਾਏ। ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਇੱਜ਼ਤ ਬਣੇਗੀ ਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਇਜ਼ਤ ਨੂੰ ਵੀ ਚਾਰ ਚੰਨ ਲੱਗਣਗੇ । ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਤੁਹਾਡਾ ਵੀ ਤੇ ਬਚੜਾ ਏ । ਪੁੱਤ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਪਿਓ ਨੂੰ ਅੱਡੀਆਂ ਤੀਕ ਜ਼ੋਰ ਲਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ । ਕੁੜਮ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਤੇ ਆਪਣੀ ਵੀ ਵਾਹ ਵਾਹ । ਇਹ ਤੇ ਘਰ ਦੀ ਗੱਲ ਏ । ਏਸ ਲਈ ਮੰਗ ਪਾਈ ਏ । ਇੱਜ਼ਤ ਰਹਿ ਜਾਏਗੀ ਕੁੜਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ।" ਗੁਰਸਿੱਖ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਚੁਪ ਹੋਇਆ।

''ਤੇ ਪਾਲਕੀ ਉਥੇ ਕਿਉਂ ਖੜੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਏ ?" ਮਹਾਰਾਜ ਬੋਲੇ।

'ਪਰਮਾਨੰਦ ਨੇ ਫੁਰਮਾਇਆ ਏ ਕਿ ਰਾਜਾ ਜੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਵਰਗੀ ਨੂੰਹ ਮੈਨੂੰ ਦੀਵਾ ਲੈ ਕੇ ਢੂੰਡਿਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦੀ । ਮੈਂ ਪਾਲਕੀ ਇਸ ਲਈ ਭੇਜੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨੂੰਹ ਬਣਾਵਾਂਗਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਨਵੀਂ ਗੰਢ ਆ ਜਾਵੇਗੀ। ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੋਰ ਪੱਕਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਪਾਲਕੀ ਦੇ ਭਾਰ ਜਿੰਨੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਲੱਦ ਦੇਵਾਂਗਾ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ । ਜੇ ਸਿਆਣੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਪਟਰਾਣੀ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦੀ ਏ 1.ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਂਹ ਵਿਆਹਾਂ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਇਕੱਠਾ ਈ ਹੋਏਗਾ ਕਹਿਲੂਰ ਵਿਚ ।" ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ - ਪਰਮਾਨੰਦ ਦੀ ਗੁਰਮੁਖ'ਨੋ ।

"ਪਾਲਕੀ ਖਾਲੀ ਨਾ ਜਾਏ । ਖਾਲੀ ਜਾਣ ਵਿਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਹੱਤਕ ਏ। ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਵਿਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਏ ਪਾਲਕੀ । ਪਾਲਕੀ ਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਹਨ। ਕੋਈ ਗੁਸਤਾਖੀ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਪਾਲਕੀ ਨੂੰ ਕਲੀਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਜਾ ਦਿਓ। ਪਾਲਕੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਪਾ ਕੇ ਮਹਿੰਦੀ ਰੰਗੇ ਹੱਥ ਲਵਾ ਦਿਓ । ਸੁਹਰੇ ਜਾ ਰਹੀ ਏ ਮੁਟਿਆਰ ਤੇ ਬਾਕੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਸੀਂ ਲਿਖ ਕੇ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ।" ਫੁਰਮਾਉਣ ਲਗੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ।

"ਸਤਿ ਬਚਨ ।"

"ਇਹ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ । ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਇਕ-ਰਾਜਾ ਏ ਜਿਨ੍ਹੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਏ ਤੇ ਨਾਲ ਬੇਨਤੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਏ ਸੰਗਤਾਂ ਅਗੇ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇਕ ਸਾਲ ਤਕ ਬਾਹਰ ਨਾ ਜਾਵੇਗਾ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚੋਂ। ਅਸੀਂ ਮਜਬੂਰ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੰਗਤ ਦਾ ਦਾਸ

ਹਾਂ । ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਮਜਬੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਈ ਹੋਵੇਗੋ । ਅਸੀਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਵਿਆਰ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ ਜਾਵੇ । ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਦਾ ਵਿਆਹ ਏ । ਅਸੀਂ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਵਾਂਗੇ ।" ਇਹ ਰੁੱਕਾ ਵੀ ਕਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਲਪੇਟਿਆ ਸਿੰਘਾਂ ਜਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਪਰਮਾ ਨੰਦ ਨੂੰ ।

ਪਾਲਕੀ ਕੁਹਾਰਾਂ ਨੇ ਚੁਕ ਲਈ। ਛਣ ਛਣ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਪਾਲਕੀ । ਤੇਲ ਚੋਇਆ ਸਰਦਾਰਨੀ ਨੇ ਸ਼ਗਨ ਦਿਤੇ ਗੁਆਂਢੀਆ ਨੇ । ਸਹੇਲੀਆਂ ਤੇ ਭਾਬੀਆਂ ਨੇ ਡੋਲੀ ਤੋਰ ਕੇ ਕੱਚੇ ਦੁੱਧ ਦੇ ਕਟੋਰੇ ਪੀਤੇ । ਪਾਲਕੀ ਆਦਰ, ਇੱਜ਼ਤ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਜੂਹ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘੀ ।

ਕਹਿਲੂਰ ਵਿਚ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਬਾਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਗਹਿਮਾ ਗਹਿਮੀ ਸੀ । ਭੀਮ ਚੰਦ ਨੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀ ਪਾਲਕੀ ਵੇਖ ਕੇ ਆਖਿਆ "ਆਖਰ ਅਨੂਪ ਕਰ ਆ ਈ ਗਈ ਨਾ । ਸਾਡੀ ਪਾਲਕੀ ਖਾਲੀ ਮੁੜ ਆਏ, ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਨਾ ਵਜਾ ਦੋਵਾਂ ! ਸਾਡੇ ਰਹਿਮ ਕਰਮ ਤੇ ਹੀ ਵਸਦਾ ਏ ਗੁਰੂ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ । ਰਹਿਣਾ ਤਲਾ ਵਿਚ ਤੇ ਵੈਰ ਮਗਰ ਮੱਛ ਨਾਲ । ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।"

ਪਾਲਕੀ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ। ਪੰਡਤਾਂ ਨੇ ਆਰਤੀ ਉਤਾਰੀ । ਸ਼ਗਨ ਮਨਾਇਆ ਗੋਲੀਆਂ ਨੇ । ਪਰ ਰਾਜਾ ਭੀਮ ਚੰਦ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਵੇਖ ਲਵਾਂ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਨੂੰਹ ਬਨਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ।

ਪਰਦਾ ਚੁਕਿਆ ਇਕ ਜਵਾਨ ਨੇ । ਕਲੀਰੇ ਛਣਕੇ, ਫੁਲਕਾਰੀ ਇਕ ਪਾਸੇ ਹੋਈ ਤੇ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੰਘ ਕੁੱਦ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ।

ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਜਵਾਨ ਪਿਛੋ ਹਟਿਆ । ਪਹਾੜੀਆ ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਵੱਟ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਠਹਿਰ ਜਾ ਦਿਉਰਾ ਮੂੰਹ ਵਿਖਾਈ ਤੇ ਲੈ ਜਾ ।" ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਇਕ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਧੌਣ ਲਾਹ ਕੇ ਗੱਭਰੂ ਪਹਾੜੀਏ ਦੀ ।"

ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੈਕਾਰਾ ਗਜਾਇਆ "ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ ।" ਮੈਂ ਕੱਲਾ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਿੰਘ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਾਂ । ਆਓ ਜਿਹਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਪੀਤਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਜਿਨੂੰ ਮਾਣ ਹੋਵੇ ਆਪਣੇ ਡੋਲਿਆਂ ਤੇ, ਮੇਰਾ ਰਸਤਾ ਰੋਕੋ । ਸਾਰੇ ਪਿਛੇ ਨੱਸ ਗਏ। 'ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ' ਆਖਦਾ ਸਿੰਘ ਵਾਪਸ ਚਾਲੇ ਪਾ ਗਿਆ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਪਾਲਕੀ ਤਾਂ ਛਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ।

੫

ਅਨੰਦਪੁਰ

ਮਾਖੋ ਇਕ ਡਾਕੂ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ । ਬੜੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਤੇ ਜਬਾ ਸੀ ਉਹਦਾ ਸਾਹ ਬਾਹਰੇ ਵਿਚ । ਕਹਿਲੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਜਾਗੀਰ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਡਾਕੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਲ-ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਸੀ । ਰਾਜਾ ਦੀਪ ਚੰਦ ਉਸ ਦਾ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ। ਫੌਜਾਂ ਨਕਾਰੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਘੋੜ ਸਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਡਾਕੂ ਕਾਠੀਆਂ ਲਾਹ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਕਦੀ ਸਲਾਮ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ ਤੇ ਕਦੀ ਮਾਮਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਰਿਆ। ਲੋਕ ਉਹਨੂੰ ਰਾਜਾ ਆਖਦੇ ਸਨ ਉਥੋਂ ਦਾ । ਉਸ ਆਪਣੀ ਹਦੂਦ ਦਾ ਨਾਂ ਮਾਖੋਵਾਲ ਰੱਖ ਲਿਆ ਤੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਨਾਂ ਮੂਲੋਂ ਈ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ । ਮਾਖੋਵਾਲ ਦੇ ਲੋਕ ਸੁਖੀ ਤਾਂ ਸਨ ਪਰ ਜਿਹੜੇ ਮਾਖੋ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਫੁੱਲ ਚੜਾਉਂਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਵਾਅ ਵਲ ਨਾ ਵੇਖਦਾ । ਬਾਕੀਆਂ ਦੇ ਮੰਦੜੋ ਹਾਲ ਸਨ ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜੇ ਦੇ ਆਖੇ ਲਗ ਕੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਪਾਈਆਂ ਸਨ ਜਾਂ ਵਾਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਮਾਖੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਟੀਆਂ ਲੁੱਟ ਲੈਂਦਾ । ਖਲਵਾੜ ਸਾੜ ਦੇਂਦਾ। ਬੋਹਲ ਨੂੰ ਦਾਣਿਆਂ ਵਾਂਗ ਭੁੰਨ ਸੁੱਟਦਾ । ਕੋਠੇ ਫੂਕ ਸੁੱਟੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਹਮਾਇਤੀਆਂ ਦੇ। ਰੁਪਈਏ ਰਾਜੇ ਦੇ ਸਨ, ਹਟਵਾਣੀਏ ਦਾ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀਂ ਜਾਂਦਾ । ਰਾਜਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਆਪਣੀ ਰਈਅਤ ਵਸਾਉਣਾ ਮਾਖੋਵਾਲ ਵਿਚ । ਪਰ ਮਾਖੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਣ ਦੇਂਦਾ । ਰਾਜੇ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਖ਼ਾਰ ਸੀ । ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਉਹ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ?

ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਨੱਠਾ ਉਹ ਦਲੀਪ ਚੰਦ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਆਇਆ ਸੀ । ਚਰਨੀਂ ਲੱਗ ਗਿਆ, ''ਘਰ ਆਏ ਦੀ ਤੇ ਲੋਕ ਲਾਜ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਰਾਜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਏ ਰਈਅਤ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਹੱਥ ਰਖੇ । ਰਾਜਾ ਪਾਜੀ ਸੀ, ਡਰਾਕਲ ਸੀ। ਪਦ ਨਿਕਲਦੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ। ਸੁਨੇਹਾ ਆਇਆ । ਉਸ ਨੇ ਮਾਖੋ ਹਾਕਮ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰੱਬ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸੁੱਧ ਬੁੱਧ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤੀ । ਮਾਖੋਂ ਨੇ ਬੜੇ ਵਾਸਤੇ ਪਏ । ਅੱਡੀਆਂ ਰਗੜੀਆਂ, ਮਿੰਨਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਚੰਦ ਨਾ ਮੰਨਿਆ । ਹਾਕਮ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਲੈ ਗਏ । ਮਾਖੋਂ ਦੇ ਦਿਲ ਤੇ ਬੜੀ ਗਹਿਰੀ ਸੱਟ

ਲੱਗੀ । ਜੁੜਿਆ ਮਾਖੋਂ ਹਾਕਮ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਤੁਰ ਗਿਆ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਤੇ ਬੜਾ ਵੱਟ ਸੀ। ਗੁੱਸਾ ਵਿਚੋਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪੀ ਗਿਆ । ਕਚੀਚੀਆਂ ਵਟੀਆਂ ਪਰ ਹਾਕਮ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਰੀਆਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਫਿਰ ਗਿਆ। ਹਾਕਮ ਨੇ ਰੋਪੜ ਤੱਕ ਘਸੀਟ ਕੇ ਲਿਆਂਦਾ ਮਾਖੋ ਨੂੰ । ਰੋਟੀ ਟੁਕਰ ਉਸ ਆਪ ਖਾਣਾ ਸੀ। ਏਸ ਲਈ ਉਹਦਾ ਵੀ ਜੁੜ ਢਿਲਾ ਕੀਤਾ।

"ਮਾਖਿਆ, ਰੋਟੀ ਖਾ ਲੈ । ਸਰਹਿੰਦ ਜਾ ਕੇ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਕੀ ਵਾਪਰਨੀ ਏਂ । ਮੈਂ ਮਜਬੂਰ ਹੁਕਮ ਦਾ ਬੱਧਾ ਹੋਇਆ ਹਾਂ । ਮੇਰੇ ਤੇ ਰੋਹ ਨਾ ਕੱਢ ।" ਬੋਲ ਸਨ ਹਾਕਮ ਦੇ ।

ਹਾਕਮ ਤੂਰ ਤੁਰ ਕੇ ਚਿਕਨਾ ਚੂਰ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਮਾਖੋ ਦੀ ਵੀ ਬੰਮ ਬੋਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਡਾਕੂ ਸੀ, ਜਰ ਗਿਆ ।

ਆਖਣ ਲੱਗਾ ਖ਼ਾਂ ਸਾਹਿਬ, ''ਮੈਂ ਜ਼ਰਾ ਹੱਥ ਮੂੰਹ ਧੋ ਆਵਾਂ ਬਰਸਾਤੀ ਨਾਲੇ ਵਿਚੋਂ ਹੱਡ ਪੈਰ ਖੁਲ ਜਾਣਗੇ । ਸਰਹਿੰਦ ਅਪੜਣਾ ਏਂ।"

ਹਾਕਮ ਨੇ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਬਰਸਾਤੀ ਨਾਲਾ ਟੱਪ ਜਾਣਾ ਸੂ । ਜਾਣ ਦਿਓ ਆਪਣਾ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਏ । ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਨੱਸ ਚਲਿਆ। ਆ ਗਿਆ ਆਪਣੇ ਜਲਾਲ ਵਿਚ।

ਮਾਖੋਂ ਨੇ ਉੱਧੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ । ਨਿੰਮੋਝੂਣਾ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਹਾਕਮ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, ''ਚੰਗਾ ਬਈ ਭਲਿਆ ਲੋਕਾ, ਜੋ ਤੇਰਾ ਹੱਥ ਮੂੰਹ ਧੋਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਏ, ਜਾਹ ਧੋ ਲੈ ਪਰ ਵੇਖੀਂ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾ ਕਰੀਂ ਜਾਣਦੇ ਨਾ ਮੇਰੇ ਕੱਟੜੇ ਨੂੰ ਆਂਦਰਾਂ ਖਿਚ ਲਊਗਾ ।"

"ਹਾਂ ।" ਮਾਖੇ ਨੇ ਠੰਡਾ ਹੱਕਾ ਭਰਿਆ। "ਲਾਸਾਂ ਅਜੇ ਮੱਧਮ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਦਰਦ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਤਰਾਟਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਨੇ । ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਆਇਆ ਹਜ਼ੂਰ ਨਾਸ਼ਤਾ ਕਰਨ ।"

ਮਾਖੇ ਨੇ ਮੂੰਹ ਹੱਥ ਧੋਤਾ। ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲੀ ਤੇ ਕੁਦ ਪਿਆ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਨਾਲੇ ਵਿਚ । ਬਸ, ਨਾ ਮਾਖਾ ਲੱਭਾ ਤੇ ਨਾ ਮਾਖੌ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ।

ਹਾਕਮ ਡੱਫਰੀ ਵਜਾਉਂਦਾ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਮੁੜ ਗਿਆ ਸਰਹਿੰਦ । ਬੜਾ ਸਟਪਟਾਇਆ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਸੂਬਾ । ਮਾਖੋਂ ਨੇ ਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਲ-ਗੁਜ਼ਾਰ 'ਚ ਪੱਲਾ ਫੇਰ ਦਿੱਤਾ, ਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਗੀਰ ਬਣਾ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ । ਨਾ ਰਾਜੇ ਦੀ ਦਾਲ ਗਲਣ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਨਾ ਨਵਾਬ ਦੀ । ਸੱਪ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਹਿੱਕ ਤੇ ਲੇਟਦਾ ਰਿਹਾ । ਮਾਖੋਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਹੁਣ ਰਾਖਾ ਸੀ ।

ਧੀਰ ਮਲੀਏ ਤੇ ਰਾਮ ਰਾਇ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਬਾਲੀ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਮਸੰਦਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਹਰਮੰਦਰ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਡੇ ਲਾ ਲਿਆ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਸੁਖ-ਚੈਨ ਖੋਹ ਲੈਣਾ ਚਾਹਿਆ । ਹਰਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਤਕ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ । ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਮੌੜ ਦਿਤੇ । ਭਗਤੀ ਤੇ ਸਿਮਰਨ ਵਿਚ ਵਿਘਨ ਪਾਉਣ ਦੇ ਜਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਗੱਲ ਕੀ ਹਛੇ ਹਥਿਆਨਾਂ ਤੇ ਉਤਰ ਆਏ ਘਰ ਦੇ ਜੰਮੇ ਭਰਾ । ਗਦੀ ਤੇ ਨਾ ਮਿਲੀ ਪਰ ਬਦਨਾਮੀ ਪੱਲੇ ਪੈ ਗਈ। ਕਾਲਖ ਧੰਦੇ ਮੂੰਹ ਕਾਲਾ ਕਰ ਬੈਠੇ । ਬੱਬ ਨੇ ਗੱਢੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਸੀ । ਕੋਈ ਸ਼ਰੀਕ ਨਾ ਜੰਮਿਆ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ।

'ਕੁੱਕੜ ਖੋਹ ਉਡਾਈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਪਾਈ । ਏਸ ਕੋਲਿਆਂ ਦੀ ਦਲਾਲੀ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਹੀ ਹੋਣਾ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਚੰਗਾ ਸਮਝਿਆ । ਕੀਰਤਪੁਰ ਆਣ ਡੇਰੇ ਲਾਏ । ਕਿਥੇ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੇਂਦੇ ਸਨ ਮਗਰ ਲਗੇ ਮਲੰਗ। ਖੁਰਾ ਨਪਿਆ ਤੇ ਕੀਰਤਪੁਰ ਆਣ ਗੱਜੇ ਪਰ ਝਾੜ ਖਾ ਕੇ ਮੁੜ ਗਏ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਗਹਿਰ ਲਿਆਂਦੀ ਸੀ । ਇੱਜ਼ਤ ਬਚਾ ਕੇ ਮੁੜ ਗਏ । ਜਿਹੇ ਆਏ ਸਨ ਤਿਹੋ ਗਏ ।

ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਦਲੀਪ ਚੰਦ ਤੋਂ ਮਾਖੋਵਾਲ ਮੁੱਲ ਲੈ ਲਿਆ । ਉਸ ਆਪਣੇ ਗਲੋਂ ਹਤਿਆ ਲਾਹ ਕੇ ਗੁਰਾਂ ਦੇ ਗਲ ਪਾ ਦਿਤੀ । ਦਮੜੇ ਗਿਣੇ ਤੇ ਲਾਂਭੇ ਹੋ ਬੈਠਾ। ਮਹਾਰਾਜ ਸੰਗਤਾਂ ਨਾਲ ਮਾਖੋਵਾਲ ਪੁਜੇ । ਉਥੇ ਆਣ ਕਨਾਤਾਂ ਲਾਈਆਂ।

ਖਬਰ ਹੋਈ ਮਾਖੋਂ ਨੂੰ । ਦੂਰ ਵੇਖਿਆ ਉਸ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਵੇਖਦਿਆਂ ਈ ਚਰਨੀ ਆ ਡਿੱਗਾ ।

"ਕੀ ਗੱਲ ਏ ਭਾਈ ।"

''ਜਨਮ ਸਫਲ ਕਰਨ ਆਇਆ ਹਾਂ ।"

"ਕਿਰਤ ਕਰ ਰਾਮ ਸਿਮਰ ਤੇ ਨਾਰਾਇਣ ਨੂੰ ਨਾ ਵਿਸਾਰ । ਐਸਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਭਾਈ ਤੈਨੂੰ ਅਨੰਦ ਮਿਲੇਗਾ ।"

ਮਾਖੋ ਨੂੰ ਰਾਹ ਲਭ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਲ ਵਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਉਸ ਆਪਣੇ ਵੱਡਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਪਾਪੀ ਤਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਉਹੋ ਹੀ ਰੂਪ ਜਾਪਿਆ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਛਬੀ ਵਿਚ।

ਮਾਖੋਵਾਲ ਦਾ ਨਾਂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਰਖ ਏਥੇ ਨਿਵਾਸ ਕਰੇਗਾ ਉਹਨੂੰ ਅਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏਗਾ, ਤੋਂ ।" ਦਿੱਲੀ ਗਏ ਤਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ । ਪਿਛੇ ਬਾਲ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਫਰਮਾਇਆ, ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਏਗਾ ਆਪਣੇ ਗੁਨਾਹਾਂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਬੁਕਲ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਭਵਿਖ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਖ਼ਾਬ ਦੀ ਤਾਬੀਰ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਕੀ ਏ ? ਉਹ ਸੁਣੋ :

ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਘਾਟੀ ਹੈ ਅਨੰਦ ਗੜ੍ਹ ਦੀ । ਪਹਾੜ ਨੂੰ ਤਰਾਸ਼ ਕੇ ਮਲੂਕੜੇ ਜਿਹੇ ਗੋਬਿੰਦ ਨੇ ਗੜ੍ਹੀ ਬਣਾਈ । ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਅਨੰਦ ਗੜ੍ਹ ਰਖਿਆ। ਇਹ ਇਕ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰਾ ਦੇ ਬਿਰਤੀਆਂ ਇਕਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਰਖਣ ਲਈ ਜਰਵਾਣਿਆਂ ਦਾ ।

ਮੀਲ ਕੁ ਦੀ ਵਿਥ ਤੇ ਕੇਸ ਗੜ੍ਹ ਏ । ਇਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ । ਡਰ, ਤੇ ਭੈਅ ਕੱਢਿਆ ਸੀ ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚੋਂ । ਸੂਰਮੇ ਬਣਾ ਦਿਤੇ ਸਨ, ਬੁਬਾੜ ਭੰਨਣ ਲਈ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ । ਟੱਕਰ ਸਿੱਧੀ ਜਾਲਮ ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ ਸੀ । ਕੁੰਦਨ ਬਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਮਾਲਾ ਦੇ ਮਣਕੇ ਸਿਮਰਨੇ ਵਿਚ ਪਰੋਣ ਲਈ। ਵਾੜ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਬਣ ਰਹੇ ਸਨ ਸਿੱਖ ਹਿੰਦੂ ਜਾਤੀ ਦੇ । ਮਾਂ ਤੇ ਪਿਓ, ਭਰਾ ਤੇ ਭੈਣ ਦੀ ਰਖਸ਼ਾ ਕਰਨਾ ਹਰ ਸਿੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਸੀ । ਸਿੱਖ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ । ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕੌਮ ਸਾਜੀ ਗਈ । ਯੋਧੇ ਪਲ ਰਹੇ ਸਨ ਕੇਸ ਗੜ੍ਹ ਵਿਚ।

ਚਰਨ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪਛਮੀ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਉਸਾਰਿਆ ਗਿਆ । ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦਾ ਕਿਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਰੋਕਣ ਲਈ ਇਕ ਮੋਟੇ ਤੇ ਨੰਗੇ ਭਾਲੇ ਦਾ ਕੰਮ ਦਿੰਦਾ ਸੀ । ਢਾਲ ਸਮਝ ਲਓ ਅਨੇਕ ਪੁਰ ਦੀ ।

ਨਿਰਮੋਹ ਗੜ੍ਹ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਏ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੇ । ਇਹ ਉਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਏ ਜਿਹੜਾ ਪਹਿਲੀ ॥੧ ਬਲਦਾ ਏ । ਸੁਆਗਤ ਕਰੋ ਜਾਂ ਦਾੜ੍ਹਾਂ ਤੋੜ ਸੁਣੇ । ਇਹ ਉਹਦੀ ਇੱਛਾ ਹੈ । ਉਹਨੂੰ ਲਿਤਾੜਿਆ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਕੋਈ ਇਕ ਕਦਮ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਟੱਪ ਸਕਦਾ । ਲੋਕ ਉਹਨੂੰ ਜਤੀ ਲਕਸ਼ਮਣ ਦੀ ਵੇਖੋ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸਿਰ ਲੱਥੇ ਬਹਾਦਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਗੜ੍ਹ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਤਲੀ ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਅਗਲੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਪਾਣ-ਪੱਤ ਲਾ ਕੇ ਰਖ ਦਿੰਦੇ । ਮੰਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਰ ਵਾਲਾ ਉਹਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੰਘਦਾ ।

ਹੋਲਗੜ੍ਹ ਗੜ੍ਹ ਸ਼ੰਕਰ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਤੇ ਹੈ । ਹੱਲਾ ਤੇ ਹੱਲੇ ਦੀ ਥਾਂ। ਇਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਟਰੇਨਿਗ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ । ਨਾਂ ਮੇਲੇ ਦਾ, ਇਮਤਿਹਾਨ ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ। ਪਰਖਿਆ ਸੂਰਮਾ ਦੁਜੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਜਵਾਨ ਓਨਾ ਚਿਰ ਘੋੜੇ ਤੇ ਕਾਠੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾ ਸਕਦਾ ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਹ ਏਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਪਰੀਖਿਆ ਵਿਚੋਂ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਏਥੋਂ ਦਾ ਚੰਡਿਆ ਕਿਤੇ ਮਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖਾਂਦਾ । ਅਨੰਦ ਪੁਰ ਦਾ ਹਰ ਮਨੁਖ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਰਦਲ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਨਿਵਾ ਕੇ ਲੰਘਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਏਥੋਂ ਈ ਕਿਰਪਾਨ ਸਜਾ ਕੇ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੂਰਮਾ ਤਾਹੀਏਂ ਉਹ ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਸੱਭਦਾ ਸੀ ।

ਛੇਵਾਂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਏ ਚਰਨ ਗੰਗਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਫਤਹਿ ਗੜ੍ਹ । ਪਹਾੜਾਂ ਵਲੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹੱਲਿਆਂ ਦਾ ਦੁਆਰਪਾਲ ਏ । ਇਹ ਮਸਤ ਹਾਥੀ ਏ ਪਹਾੜਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਵਾਲਾ। ਇਹਦਾ ਦਿਲ ਪੱਥਰ ਦਾ ਏ ਤੇ ਇਹਦੇ ਫੱਟ ਬੱਜਰ ਦੇ । ਇਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜਵਾਲਾ ਏ ਪਰ ਹਿਰਦਾ ਮੌਮ ਦਾ । ਘਰ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਗੱਲ ਲਾਉਣਾ, ਵੈਰੀ ਨੂੰ ਸੱਟ ਮਾਰ ਕੇ ਪਿਛੇ ਹੋ ਜਾਣਾ, ਸ਼ਾਇਦ ਭਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਏ । ਲਹੂ ਪੰਘਰ ਪਏ। ਵਿਛੜੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਗਲ ਨੂੰ ਆਣ ਲੱਗਣ । ਮਾਸ ਨਹੁੰਆਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟੇ ਨਾ । ਘਿਉ ਖਿਚੜੀ ਵਾਂਗੂ ਰਲ ਬੈਠਣ ਤੇ ਜੜ ਪੁਟਣ ਜਰਵਾਨੋ ਤੇ ਖੂਨੀ ਜ਼ਾਲਮ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਡਾ ਜਿਉਣਾ ਹਰਾਮ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਏ । ਇਕ ਇਕ ਤੇ ਦੋ ਯਾਰਾਂ । ਇਹ ਹਕੂਮਤ ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਤੇ ਅਸਾਂ ਇਹਨੂੰ ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ । ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਕਰਨ ਪਰ ਜਥਰ ਨਾ ਕਰਨ। ਜਜ਼ੀਏ ਨਾ ਲਾਉਣ। ਜੁਲਮ ਨਾ ਕਰਨ । ਕਿਸੇ ਬੇਦੰਬੇ ਦੀ ਗਰਦਨ ਨਾ ਮਾਰਨ । ਅਸੀਂ ਜਜ਼ੀਆ ਦੇਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹਾਂ ਪਰ ਸਾਰਿਆਂ ਜਿੰਨਾ। ਵਾਧੂ ਇਕ ਕੌਡੀ ਨਹੀਂ । ਰਾਜ ਕਰਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵਾਂਗੂੰ । ਰਈਅਤ ਸਮਝੇ ਤੇ ਘਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਰਖੇ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਮੁਲਕ ਕਾਹਦਾ ਪਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਵੇ। ਅਸੀਂ ਜਰਵਾਣਿਆਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਫਤਹਿ ਗੜ੍ਹ ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਚੁਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਉਹਦੇ ਫਾਟਕ ਜਵਾਬ ਮੰਗਦੇ ਪਹਾੜ ਦੇ ਬੇਟਿਆਂ ਤੋਂ, ਪਹਾੜ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਤੋਂ।

ਇਹ ਅਨੰਦ ਪੁਰ ਏ ਜਿਥੇ ਛੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਹਨ । ਜੋ ਬੰਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨਦਾ ਰਹੇ ਤੇ ਰਹਿਤ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਏ ਤਾਂ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਕੋਈ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਇਨਸਾਨ ਤੇ ਹਾਵੀ ਹੋ ਜਾਵੇ । ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਮੰਜ਼ਲ ਏ ਅਨੰਦ ਦੀ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਦੁਖ ਸੁਖ ਨੂੰ ਸਹਾਰ ਲੈਂਦਾ ਏ, ਅਨੰਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਏ ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ ਰੀਰ-ਨ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ । ਕੌਮ ਉਸਾਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਸਿੰਘ ਸਜਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਭਰ ਭਰ ਬਾਟੇ ਛਕਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥੋਂ ਛਕਟ ਦੀ ਆਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ । ਆਪੇ ਗੁਰੂ ਸੀ ਤੇ ਆਪੇ ਚੇਲਾ, ਅਨੰਦਪੁਰ ਦਾ ਨਿਗਹਬਾਨ । ਕਵੀ ਕਵਿਤਾ ਰਚ ਰਹੇ ਸਨ । ਬਿਰਤੀਆਂ ਇਕਾਂਗਰ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਨਵੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਲੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ ਖੇੜਾ ਘੁੰਗਰੂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸੱਦ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਤੇ ਜਲਾਲ ਤੇ ਤੇਜ ਦੀਆਂ ਰਹਿਮਤਾਂ ਨਾਜ਼ਲ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਮੁਠੀ ਵੇਖ ਕੇ ਰੱਬ ਪੈਦਾ ਖਾਲਸਾ । ਕਿਲ੍ਹੇ ਉਸਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਆਪਣੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ । ਆਪਣੀ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਕਰਨਾ ਪਹਿਲਾ ਪੈਤੜਾ ਏ ਨਵੀਂ ਕੰਮ ਦੇ ਉਸਾਰੂਆਂ ਦਾ । ਕਿਸੇ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਲ-ਗੁਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਪੈਰ ਰਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦੇਂਦੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਮਤਵਾਲੇ । ਸਿੱਖ ਜੀਉਣ ਦੀ ਜਾਚ ਸਿਖ ਰਹੇ ਸਨ । ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਚਰਨੀਂ ਲੱਗੇ । ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਮ ਰੌਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ ਮਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਤੇ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਵੀ ਬਹਿਨਾਈਆਂ ਵਜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਭੁੱਗੀਆਂ ਵਾਲੇ ਵੀ ਅਨੰਦ ਦੀ ਬੰਸਰੀ ਵਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਅਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਮਗਨ ਸੀ ਗੁਰੂ ਦਾ ਦੁਲਾਰਾ ਕਿ ਟੱਕਰ ਲੈਣੀ ਏ ਜ਼ਾਲਮ ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ । ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਤੋੜਣੀ ਏ ਭਾਵੇਂ ਹਾਰ ਦਾ ਈ ਮੂੰਹ ਕਿਉਂ ਨਾ ਵੇਖਣਾ ਪਵੇ । ਦੰਦ ਖੱਟੇ ਕਰ ਕੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਣਾ ਏ ਕਿ ਲਿਤਾੜੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਭੂਬਲ ਵਿਚ ਦਬਿਆ ਚੰਗਿਆੜਾ ਭੰਬੂਕਾ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਤੁਹਾਡੀ ਟੱਕਰ ਵਿਚ ਖੜਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ । ਭੋਅ ਤੋੜਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੁਗਲ ਐਵੇਂ ਈ ਜਾਬਰ ਬਣੀ ਫਿਰਦਾ ਏ ਐਵੇਂ ਦਿਖਾਵੇ ਲਈ, ਵਿਚੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪਹਿਲਵਾਨ ਹਨ। ਹਿੰਮਤ ਕਰੋ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਪਾਜ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿਓ ।

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਲਾਲ ਰੋਅਬ, ਰੂਪ ਤੇਜ, ਤਪ ਵੇਖ ਕੇ ਮਤੀਹ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਧਨੀ ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਰਾਖੀ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ 'ਆਪੇ ਗੁਰੂ ਸੀ ਤੇ ਆਪੇ ਚੇਲਾ । ਉਹਦੇ ਘਰ ਘਰ ਚਰਚੇ ਸਨ । ਕਹਾਣੀਆਂ ਛੋਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਬਾਤਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਜਵਾਨ-: ਜਹਾਨ, ਬੁੱਢੀਆਂ-ਠੇਰੀਆਂ, ਕਾਲੀਆਂ-ਗੋਰੀਆਂ, ਕਣਕ ਭਿੰਨੀਆਂ ਤੇ ਸਾਂਵਲੀਆਂ ਤੇ ਕੱਚੀਆਂ ਤੇ ਹੱਥ ਮੂੰਹ ਲਗਦੀਆਂ ਅਲ੍ਹੜ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੇ ਬੁਲ੍ਹਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਗਿੱਧਾ ਪਾ ਕੇ ਲਕੋਇਆ ਵੀ ਨਾ ਲੁਕਦਾ । ਸ਼ੁਕੀਨ ਗੁਰੂ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀਆਂ ਆਪਣੇ ਰਾਂਗਲੇ, ਪੀੜ੍ਹਿਆਂ ਤੇ ਬੈਠੀਆਂ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੀ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਵਿਚ ਦੇਂਦੀਆਂ । ਕਈ ਬਹਿਜ਼ਾਦੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਆਉਂਦੇ । ਅਨੰਦਪਰ ਵੀ ਵੇਖਦੇ ਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਵੀ ।

ਤਲਵਾਰ, ਕਲਗ਼ੀ, ਘੋੜਾ, ਪੁਸ਼ਾਕ ਤੇ ਬਾਜ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗੁਰੂ ਦਾ । ਏਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਈਰਖਾ ਸੀ ਲਾਹੌਰ, ਸਰਹਿੰਦ ਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਨੂੰ। ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਛੋਕਰਿਆਂ ਨੂੰ ਏਸੇ ਈਰਖਾ ਨੇ ਤਾਪ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਰੱਜ ਕੇ ਹੁਸਨ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਬਖਸ਼ੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ

ਨੂੰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦਾ ਕਾਹਨ ਆਖ ਲਓ, ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਝੂਠ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ।

ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ, ਸਰਹਿੰਦ ਵਾਲੇ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮਿਸਾਲ ਦੇਂਦੇ ਤੇ ਉਹਵੇ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਆਉਂਦਾ।

ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਪਠਾਣਾਂ ਦਾ ਘਰ ਸੀ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਜਰਵਾਣੇ ਦੀ ਮਹਿਫਲ । ਗੁਰੂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਵਿਚ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਾਮਲਾਟ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਰੱਕੜਾਂ ਵਿਚ ਵੀ । ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਖੂਹ ਦੀਆਂ ਗਾਧੀਆਂ ਤੇ, ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੇ ਤ੍ਰਿੰਞਣਾਂ ਵਿਚ, ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿਚ ਤੇ ਭੰਗੜੇ ਦੇ ਅਖਾੜਿਆਂ ਵਿਚ । ਛਿੰਝਾਂ ਵਿਚ ਜਵਾਨ ਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਮੈਦਾਨ 'ਚ ਪੁੱਜਦੇ ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਘਾਟਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਜਾਗੀਰਾਂ ਵਾਲੇ ਵੀ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਜਾਗੀਰਾਂ ਨੂੰ ਛਡ ਕੇ ਆਪਣਾ ਅੱਗਾ ਸਵਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਸਿਮਰਨ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਵੀ ਸਨ ਤੇ ਅੜਚਣਾਂ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਧੀਰ ਮਲ ਤੇ ਰਾਮ ਰਾਇ ਦੇ ਪੜਉ-ਪਿਦੇ। ਸੋਢੀ ਤੇ ਮਸੰਦਾਂ ਦੇ ਵੀ ਡੇਰੇ ਸਨ । ਧਤੂਰੇ ਮੁਢ ਗੁਲਾਬ ਪੁੰਗਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਚਿਕੜ ਵਿਚੋਂ ਕਮਲ ਲਹਿ ਲਹਿ ਕਰਦਾ । ਆਰਸੀ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਡਲਕਾਂ ਸਨ ਨੂਰਾਨੀ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ।

ਦਸਵੰਧ ਕੱਢਣ ਦੀ ਜਾਚ ਆ ਗਈ ਸੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ । ਪੰਜਾਬ ਕਰਵਟ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਝੁਲ ਲਾਹ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਛੱਟ ਲਥੀ ਤੇ ਸੰਗਲ ਦੀਆਂ ਕੜੀਆਂ ਟੁੱਟੀਆਂ । ਪਹਾੜ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚੋਂ ਉਸ ਦੇ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਘਰ ਦੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਨੇ ਚਮਕਾ ਦਿਤਾ । ਆਰਤੀ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਬਦਲਣ ਲਗੇ । ਸੰਖ ਦੀ ਧੁਨੀ ਵਿਚੋਂ ਸੰਖ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕੰਕੀ । 'ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ' ਦੇ ਜੈਕਾਰ ਨੇ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ । ਆਵਾਜ਼ ਭਾਵੇਂ ਨਵੀਂ ਸੀ, ਓਪਰੀ ਓਪਰੀ ਜਾਪੀ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ।

ਰਣਜੀਤ ਨਗਾਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿਰਲੱਥੇ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿਰ ਵੀ ਦਿਤਾ ਸੀ ਤੇ ਜਾਨ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਗੁਰੂ ਨੂੰ । ਰਣਜੀਤ ਨਗਾਰੇ ਤੇ ਚੈਟ ਪਈ ਤੇ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਜਾਗ ਉਠਿਆ । ਝੁੰਬਲ ਮਾਰਕੇ ਨੱਠ ਉਠੇ ਅਨੰਦ ਪੁਰ ਵਲ । ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਨੇ ਆਕੜ ਭੰਨੀ ਤੇ ਘਟੀਆਂ ਬੋਲ ਪਈਆਂ । ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਬਾ ਛਿੜਿਆ ਤੇ ਪੱਥਰ ਬੋਲ ਪਏ ਅਨੰਦ ਪੁਰ ਦੀ ਬੋਲੀ । ਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਦੀਵਾਨ ਸੱਜ ਰਹੇ ਸਨ । ਸਿਮਰਨੇ ਨੂੰ ਰੰਗਣ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਹਿਰਦੇ ਬੁੱਧ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਨਵਾਂ ਇਨਸਾਨ ਜਨਮ ਲੈ· ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਰਸਾ ਤੇ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਪਾਣ ਪਰਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । -ਧੱਸੇ ਤੇ ਨੰਬਰਾਂ ਨੇ ਨਗਾਰੇ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ । ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਬਦਲ ਗਏ । ਦਸਤਾਰ ਸੱਜ ਗਈ ਸੋਹਣੇ ਸੀਸ ਤੇ । ਜਲਾਲ ਕਿਸੇ ਦੀ ਢਾਲ ਵਿਚੋਂ' ਚਮਕਿਆ ਤੇ ਰੋਜ ਕਿਸੇ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਵਿਚੋਂ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਨਗਰੀ ਵਿਚ ਕਰੂੰਬਲਾਂ ਫੁੱਟ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਫੁੱਲ ਬਣਨ ਨੂੰ ।

ਧਨ, ਦੁੱਧ, ਘਿਓ ਤੇ ਬਸਤਰਾਂ ਦੇ ਚੜ੍ਹਾਵੇ ਦਾ ਯੁਗ ਟੱਪ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਤੇ ਕੋਈ ਬਰਛਾ ਲੈ ਆਇਆ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਢਾਲ ਲਿਆ ਰੱਖੀ ਤੇ ਕੋਈ ਘੋੜਾ ਲਈ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਨੇ ਵਛੇਰੇ ਤੇ ਅਜੇ ਕਾਠੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਈ, ਉਸ ਉਹ ਚੜ੍ਹਾ

ਦਿੱਤਾ । ਛਵੀਆਂ, ਨੇਜੋ ਕੇ ਸਫਾ ਜੰਗਾਂ ਦਾ ਢੇਰ ਲਗ ਜਾਂਦਾ, ਸੂਰਜ ਦੇ ਉਗਦਿਆਂ ਨਾਲ ਦਸਵੰਧ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਥੈਲੀ ਤੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬੱਚੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਹ ਉਦਮ ਊਠ ਰਿਹਾ ਸੀ ਲੋਕ ਤੰਗ ਸਨ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਜਬਰ ਤੋਂ।

ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਤੋ ਪੁਛ ਕੇ । ਉਬਾਸੀ ਤਾਈਏਂ ਲੈ ਸਕਦਾ ਬੰਦਾ ਜੇ ਹੁਕਮ ਹੋਵੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵੱਧਰੀ ਦਾ । ਮਾਇਆ ਲਾ ਕੇ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਣੀ ਸੁਪਨਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਭਰੂ ਨੂੰ । ਖੁੱਢੇ ਤੇਲ ਨਾਲ ਚੋਪੜੇ ਕਦੇ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਉਭਰੇ ਵੇਖੋ । ਜਵਾਨ ਦਾ ਦਿਲ ਮਧੋਲ ਸੁਟਿਆ ਸੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੌਧਰੀ ਤੇ ਹਾਕਮ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਨੇ।

ਗੋਪੀਪੁਰੁ ਦੇ ਰਾਜੇ ਰਾਮ ਰਾਇ ਨੇ ਪੂਰਬੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੇ ਬੜੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁਤਰ ਰਤਨ ਰਾਇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਆਇਆ। ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਉਹਦੀ ਮਾਤਾ ਵੀ ਸੀ । ਸ਼ਸਤਰ, ਘੋੜੇ ਤੇ ਅਸ਼ਰਫੀਆਂ ਭੇਟਾ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ ਨਾਲ ਇਕ ਹਾਥੀ ਸਛੰਦ ਰੰਗ ਦਾ ਬਲੋਰੀ ਭਾਅ ਮਾਰਦਾ । ਮਸਤ, ਦਰਸ਼ਨੀ ਹਾਥੀ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਉਹਦਾ ਕੋਈ ਜੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨੇ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਪਰਸਾਦੀ ਪਾ ਦਿਤਾ । ਪਰਸਾਦੀ ਅਨੰਦ ਪੁਰ ਵਿਚ ਪਾਸੇ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਤੁਰਦਾ।

ਇਕ ਦਾਨਣੀ, ਤੰਬੂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸੋਨੇ ਜੜਿਆ ਇਕ ਕਾਬਲ ਦੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਆਣ ਚੜ੍ਹਾਇਆਂ ਜਿੰਨੇ ਵੇਖਿਆ-ਢਾਈ ਲੱਖ ਦਾ ਆਖਿਆ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ ਇਕ ਚਾਨਣੀ, ਤੰਬੂ, ਹਾਥੀ, ਘੋੜਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਨਗਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਮੋਤੀਆਂ ਦਾ ਲੋਕ ਵੇਖਦੇ, ਅਸ਼ ਅਸ਼ ਕਰ ਉਠਦੇ । ਉਹਦੇ ਚਰਚੇ ਸਨ ਹੀ ਪਰ ਇਕ ਹੋਰ ਹੀਰੇ ਦੀ ਕਣੀ ਸੀ, ਜਿਦ੍ਹੇ ਤੇ ਸਾਰੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਉਹ ਸੀ :

ਉਚੀਆਂ ਮਾੜੀਆਂ ਵਾਲੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਧੀ।

ਅਜੇ ਕਲ੍ਹ ਛੋਕਰੀ ਸੀ । ਅਜ ਤਣ ਕੇ ਕਮਾਨ ਬਣ ਗਈ ਏ । ਮੜ੍ਹੀ ਢੋਲਕੀ ਵਰਗਾ ਗਠਿਆ ਸਰੀਰ । ਸਿਰ ਕਢਦਿਆਂ ਹੀ ਜਵਾਨ ਹੋ ਗਈ। ਹੁਸਨ ਨਿਖਰਿਆ, ਜਵਾਨੀ ਨੇ ਮੋਢੇ ਮਾਰੇ, ਚੁਗਲੀਆਂ ਕਰਦਾ ਉਭਾਰ ਸੈਨਤਾਂ ਮਾਰਨ ਲਗਾ ਹਰਣੀ ਨੂੰ ।

ਨੀਲੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਜਦ ਭਾਤੀ ਮਾਰੀ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੇ ਤੇ ਮਰਕਜ਼ ਬਣ ਗਈ ਸਾਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦਾ ।

ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਕੁਦਰਤ ਕੀ ਦੇਣ ਸੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ । ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੇ ਇਕ ਅੰਗੜਾਈ ਲਈ ਤੇ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਡੋਲ ਗਿਆ ।

੬

ਤਿੱਕੜੀ

ਗੱਲ ਵਿਚੋਂ ਗੱਡ ਨਿਕਲੀ ਤੇ ਗੱਲ ਦਾ ਗਲਿਆਣ ਬਣ ਗਿਆ । ਆਖਣ ਨੂੰ ਤੇ ਖੰਡ ਸੀ ਪਰ ਖੰਭਾਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਤੁਰ ਪਈਆਂ । ਗਲੀ ਮਹੱਲਿਆਂ ਵਿਚ ਤਖਤ ਪੋਸ਼ ਤੇ ਜੁੜੀਆਂ ਮਜਲਸਾਂ ਵਿਚ, ਦਾਇਰਿਆਂ ਦੇ ਧੂੰਏ ਦੁਆਲੇ ਸ਼ਾਮੀਂ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿਚ । ਗਲੀ ਗਲੀ ਗੱਲ ਤੁਰੀ ਤੇ ਉਹ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੀ ਰਕਾਨਣਾਂ ਦੇ ਕੰਨੀਂ ਚੜ੍ਹ ਗਈ। ਚਰਖੇ ਦੇ ਤ੍ਰਿੰਵਣ ਵਿਚ ਤੇ ਕਚੀਆਂ ਦੰਦੀਆਂ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਕੰਨ ਡਾਹ ਕੇ ਕੰਨ-ਰਸ ਲਿਆ। ਗੱਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹਰਮ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੀ ਤੇ ਫੇਰ ਮੂੰਹ ਜੋੜ ਜੋੜ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਗੱਲੀ ਜੁਟ ਗਈਆਂ। ਵਿਚੋਂ ਗੱਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਗੱਲਾਂ ਗੱਲਾਂ 'ਚੋਂ ਪਹਾੜ ਬਣ ਗਈ। ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਸਿਆਲਾਂ ਦੀ ਨੱਢੀ ਜੱਟੀ ਹੀਰ ਤੇ ਕਿਸੇ ਸੋਹਣੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਾਹਿਬਾਂ ਆਖ ਕੇ ਮਨ ਪ੍ਰਚਾਵੇ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਪੰਜ ਫੂਲਾਂ ਰਾਣੀ ਆਖ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਦਿਲ ਠੰਢਾ ਕੀਤਾ । ਆਪੇ ਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜੋੜਨ ਲੱਗ ਪਏ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਮੁੰਡੇ । ਰਾਤ ਦੀ ਨੀਂਦ ਹਰਾਮ ਹੋਈ ਹਰਮਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਸੁੰਘਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ । ਦਿਨ ਦੇ ਚੇਨ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ ਗਈ ।

ਸੁਰਮੇ ਦੀਆਂ ਸਲਾਈਆਂ ਸਾਰਿਆਂ ਈ ਪਾਈਆਂ ਪਰ ਬਹਾਦਰ ਉਹਨੂੰ ਜਾਣੀਏ ਜਿਹੜਾ ਜੁਰਮਾ ਮਟਕਾ ਲਏ । ਤੇਲ ਲਾ ਲਾ ਕੇ ਸਾਰੇ ਗੱਭਰੂਆਂ ਨੇ ਪੱਟ ਲਿਸ਼ਕਾਏ। ਦੰਦ-ਕਥਾ ਬਣ ਗਈ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੀ ਜਵਾਨੀ । ਬਹਾਰਾਂ ਦੇ ਮਹਿਕਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਤੇ ਬੁਲਬਲਾਂ ਗੀਤ ਛੋਹੇ । ਮਨ- ਚਲਿਆਂ ਆਖਿਆ, ਬੁਲਬੁਲੇ-ਪੰਜਾਬ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਤਾਂ ਹੁਸਨ ਦੀ ਮਲਿਕਾ ਏ । ਲਾਚਿਆਂ, ਮਹਿੰਦੀ ਰੰਗੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਤੇ ਤਿਰਚਾਵਲੀਆਂ ਲਰ੍ਹਾਂ, ਸਾਰੇ ਈ ਪਰ ਲਾ ਕੇ ਉਡਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ 1

ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁਤ ਜਵਾਨ ਸੀ । ਏਸੇ ਈ ਮਲੋਰਕੋਟਲੇ ਦਾ ਨਵਾਬ ਬਣਨਾ ਸੀ । ਭਾਵੇਂ ਰਾਏ ਚਾਚੇ ਸਨ ਪਰ ਸ਼ੇਖ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਵਲੀਅਹਿਦ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਏਸੇ ਲਈ ਹੀ ਇਹ ਮਨਜ਼ੂਰੇ-ਨਜ਼ਰ ਸੀ ਸਾਰੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਦਾ । ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੀ ਉਡਦੀ ਉਡਦੀ ਸ਼ੁਹਰਤ ਉਸ ਵੀ ਸੁਣੀ ਸੀ । ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਪੰਘੂੜਿਆਂ ਵਿਚ ਉਸ ਵੀ ਕਈ ਰਾਰਾਂ ਕੱਟੀਆਂ ਸਨ।

ਆਰਸੀ ਉਸ ਵੀ ਘੜਾ ਰਖੀ ਸੀ । ਮੁੰਦਰੀ ਵਿਚ ਉਸ ਬੇਵਾ ਜੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦਾ । ਬਾਂਜਰਾਂ ਵਿਚ ਮੌਤੀ ਪਰੋਅ ਰਖੇ ਸਨ ਸ਼ੁਕੀਨ ਨੇ ਕਿਸੇ ਸੁਕੀਨਣ ਲਈ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਚਾਅ ਉਸ ਦਿਲ ਦੀ ਡੱਬੀ ਵਿਚ ਲੁਕੋ ਕੇ ਸਾਂਭੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਇਕ ਦਿਨ ਅੰਬੜੀ ਨੂੰ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਸਰਹਿੰਦ ਜਾਣਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਇਦ ਦੇ ਚਾਰ ਦਿਨ ਲਗ ਜਾਣ, ਅੱਬਾ ਜਾਨ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਣਾ ।

"ਬੇਟਾ ! ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਅੱਬਾ ਨੂੰ ਆਪ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਖਦਾ ।"

"ਆਖਣ ਦੀ ਜੁਰਅਤ ਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ । ਜੇ ਮੈਂ ਆਖਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਫਿਰ ਅੱਬਾ ਤੋਂ ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਣੀ ਮਾਂ ਤੇਰੇ ਵੀ ਵਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ।"

"ਹੈ ਤੇ ਸੱਚ ਬੇਟਾ ! ਪਰ ਇਜਾਜਤ ਲੈਣੀ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਖ਼ਾਂ ਸਾਹਬ ਨਰਾਜ਼ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਤਾਬ ਕੌਣ ਲਿਆਓ ।"

"ਮਾਂ ! ਜਦ ਤੂੰ ਇਹ ਸਾੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਜਾਣਦੀ ਏਂ ਤੇ ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਕਿਉਂ ਅੱਬਾ ਜਾਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਏਂ। ਮਾਂ, ਮੇਰੇ ਯਾਰ ਚਲੇ ਹਨ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਚਲਿਆ ਹਾਂ । ਜਿਵੇਂ ਸਮਝੇ, ਸਮਝਾ ਲਵੀਂ। ਮੈਂ ਚਲਿਆ ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ਘੋੜਾ ਤਿਆਰ ਏ, ਸਲਾਮ ਅੱਮਾ ।

ਪੁੱਤ ਸ਼ੇਰ ਖਾਂ ਦਾ ਸਰਹਿੰਦ ਪੂਜ ਗਿਆ, ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਛੱਕਰੇ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਯਰਾਨਾ ਸੀ । ਹਾਣ ਨੂੰ ਹਾਣ ਪਿਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਜਦ ਦੋਵੇਂ ਸਲਾਹੀ ਪਏ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਘੋੜਿਆਂ ਤੇ ਕਾਠੀਆਂ ਪਾ ਲਈਆਂ। ਦੁੜਕੀ ਪੈ ਗਏ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ । ਸਰਹਿੰਦ ਦੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ ਇਕ ਤੋਂ ਇਕ ਵਧ ਸਨ। ਦੋਵੇਂ ਅਰਬੀ ਨਜਲ ਦੇ ਸਨ । ਦਰਬਨੀ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹਰ ਆਦਮੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਲਾਲ੍ਹਾਂ ਟਪਕ ਪੈਂਦੀਆਂ। ਚੰਗੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਈ ਗਾਹਕ ਸਨ । ਹਥ ਤੇ ਹਥ ਮਾਰ ਕੇ, ਲੈ ਕੇ ਉਡ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਦੁੜਕੇ ਪਏ ਘੋੜਿਆਂ ਨੇ ਉਥੇ ਈ ਆਣ ਕੇ ਸਾਹ ਲਿਆ ਜਿਥੇ ਹਦ ਮੁਕਦੀ ਸੀ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ।

ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁਤ ਬੋਲਿਆ: "ਕਿੱਧਰ ਜਾਣਾ ਹੈ ।"

"ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਏ ਪਰ ਕਲਿਆ ਡਰ ਆਉਂਦੇ ।" ਬੋਲ ਸਨ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ ਦੇ ।

'ਡਰ ਕਾਹਦਾ ਏ, ਆਖਾਂਗੇ, ਘੋੜੇ ਵੇਚਣ ਆਏ ਹਾਂ। ਰਕਮ ਵਟਾਂਗੇ ਤੇ ਘਰ ਆ ਜਾਵਾਂਗੇ । ਦਾਅ ਲਗਾ ਤਾਂ ਅਖਾਂ ਸੇਕ ਲਵਾਂਗੇ । ਨਹੀਂ ਤੇ ਮੌਜ-ਮੇਲਾ ਦੀ ਸਹੀ ।" ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ ਨੇ ਸਲਾਹ ਦਿਤੀ।

“ਉਥੇ ਖੁੰਬ ਵੀ ਠੱਪੀ ਜਾਂਦੀ ਏ । ਕੰਨ ਖਿੱਚ ਖਿੱਚ ਕੇ ਛਿਤਰ ਠੋਹਰ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।" ਡਰਦਾ ਸੀ ਸ਼ੇਰ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ।

"ਕਿਹੜੀ ਸ਼ੇਖੀ, ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਤੁਰਿਆ ਸੈਂ, ਜੇ ਮਗਰੋਂ ਇਹੋ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਸੀ ।"

“ਪਈ ਹੁਣ ਤੇ ਆ ਗਏ ਹਾਂ । ਹੁਣ ਤੇ ਹੱਦ ਨੂੰ ਹਥ ਲਾ ਕੇ ਈ ਮੁੜਨਾ ਏ । ਭਾਵੇਂ ਘਰ ਆਕੇ ਟਕੋਰਾਂ ਦੀ ਕਰਨੀਆਂ ਪੈਣ । ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁਤ ਸੀ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਵੇਖ ਕੇ ਘਰ ਮੁੜਨਾ ਏਂ ।' ਆਖਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ੇਰ ਮੁੰਹਮਦ ਖਾਂ ਦਾ ਪੁਤ ਸੀ ।

ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਪੁਤ ਨੂੰ ਇਕ ਗੱਲ ਅਹੁੜੀ, ਝੱਟ ਹੀ ਬੋਲ ਪਿਆ । ਆਖਣ ਲਗਾ, “ਯਾਰ ਜੋ ਅਸੀਂ ਕਹਿਲੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਪੁਤ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਚਲੀਏ ਤੇ ਫਿਰ ਸੱਤੇ ਈ ਖੈਰਾਂ ਨੇ । ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਵਾਅ ਵਲ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦਾ ।"

"ਪਈ ਖੂਬ, ਬੜੀ ਮਜ਼ੇ ਦੀ ਕਾਢ ਏ। ਚਲ ਮੋੜ ਘੋੜਾ, ਅਨੰਦ ਪੁਰ ਹੁਣ ਤਿੱਕੜੀ ਜਾਏਗੀ ।" ਘੋੜੇ ਮੋੜ ਲਏ ਕਹਿਲੂਰ ਵਲ । ਦਿਲ ਵਿਚ ਚਾਅ ਸੀ ਸੁਹਣੀ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦਾ। ਦੋਵੇਂ ਤੁਰ ਪਏ ਤੀਜੇ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ।

ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ ਨੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਵਾਗ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਥੰਮ੍ਹਿਆ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, "ਯਾਰ ਅੱਬਾ ਜਾਨ ਨੇ ਹਰਮ ਵਿਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਗਮਾਂ ਇਕਠੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ ਨੇ, ਹੋਰ ਇਕਠੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਮੋੜ ਥੋੜ੍ਹੀ ਪਾਉਣੀ ਏ । ਹੁਣ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਮੌਕਾ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦੇ । ਜੁਆਨ ਰੰਨਾਂ ਜੁਆਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਜੋੜ ਹਨ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਬੁਢੇ ਖਹਿੜਾ ਈ ਨਹੀਂ ਛਡਦੇ ।"

"ਛਡਣ ਕਿਉਂ ? ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਏ। ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਏ ਜਿੱਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਾਜ਼ਾ ਵੀ ਬੇਗਮਾਂ ਨੇ ਈ ਚੁਕਣਾ ਏ। ਪੁੱਤ ਗਿਣਿਆਂ ਤੇ ਮੁੱਕਦੇ ਨਹੀਂ ਪਰ ਜਨਾਜ਼ੇ ਵੇਲੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਵੀ ਨਾ ਲਭੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭਾਜੜ ਪਈ ਹੋਣੀ ਏ । ਮੈਂ ਨਵਾਬ ਬਣਾਂ ਦੂਜਾ ਕਿਉਂ ਬਾਜ਼ੀ ਲੈ ਜਾਏ । ਮੈਂ ਖੁਤਬਾ ਪੜ੍ਹਾ ਲਵਾਂ ਆਪਣੇ ਨਾਂਅ ਦਾ । ਪਿਓ ਦਾ ਜਨਾਜ਼ਾ ਚੁੱਕਿਆ ਈ ਜਾਊ । ਲੈਣ ਦਿਓ ਅੰਸ਼ ਜਿੰਨੇ ਦਿਨ ਹਨ ਜਦੋਂ ਸਾਡੀ ਵਾਰੀ ਆਏਗੀ ਅਸੀਂ ਵੀ ਬੁਲ੍ਹੇ ਲੁੱਟ ਲਵਾਂਗੇ । ਏਸ ਕੰਮ ਲਈ ਆਲਮਗੀਰ ਸਭ ਤੋਂ ਮੋਹਰੀ ਰਿਹਾ ਉਸਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਫਾਹ ਵੱਢ ਦਿਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਲਾਹਕੇ ਵੇਖ ਲਈਆਂ ਨੇ । ਕੌਣ ਏ ਜੋ ਮੋੜੇ। ਦਾਰਾ ਵੰਡਾ ਭਰਾ ਸੀ। ਹਾਥੀ ਦੇ ਪੈਰ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਕੁਚਲ ਦਿਤਾ । ਪਿਓ ਨੂੰ ਕੈਦ ਖਾਨੇ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਬੋਲਣ ਦੀ ਵੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਾ ਦਿਤੀ। ਐਵੇਂ ਨਹੀਂ ਜਵਾਨੀ ਹੰਢਾਈ ਜਾਂਦੀ, ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦੀ ਰੱਤ ਦਾ ਕੰਗ ਪੀਣਾ ਈ ਪੈਂਦੇ । ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਤਸਬੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਹਥ ਵਿਚ ਗੁਲਾਬ ਤੇ ਅਤਰ ਦੇ ਫੰਡੇ । ਸੋਜਾਂ ਮਾਣ ਤੇ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੁਟੋ । ਇਹੋ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਏ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਚਲੇ ਓ । ਜਿਹਨੂੰ ਉਹ ਭਾਗ ਭਰੀ ਪਸੰਦ ਕਰ ਲਏ, ਉਹ ਲਾੜਾ ਬਣ ਜਾਏ ਤੇ ਦੂਜਾ ਭਾਬੀ ਬਣਾ ਕੇ ਇਸ਼ਕ ਲੁਟੇ 1 ਕਹਿਲੂਰ ਦਾ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਭਾੜੇ ਦਾ ਟੱਟੂ ਏ । ਸਾਡੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਉਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁੱਛ ਨੂੰ ਮਰੋੜਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਏ। ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਦਾਲ ਗਲ ਗਈ ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਡਾ ਜਿਉਣਾ ਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ । ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕੌਮੀ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ, ਸੂਬੇ ਦਾ ਪੁੱਤ ਹਾਂ। ਕਈ ਮਖੌਲ ਥੋਡੇ?"

'ਮੇਲੇ 'ਚ ਚੱਕੀ ਰਾਹ ਨੂੰ ਕੋਟ ਪੁਛਦਾ ਏ। ਉਹਦੀ ਕੀ ਔਕਾਰ ਏਂ। ਕਹਿਰ ਸਾਡੀ ਛਤਰ ਛਾਂ ਥੱਲੇ ਵਸਦਾ ਏ ।"

ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਡੀ ਲਾਈ ਚਲੰ । ਐਹ ਕਹਿਹ ਦੇ ਰੁੱਖ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲਗ ਪਏ ਨੇ । ਕਹਿਲੂਰ ਚਲੋਂ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆੜੀ ਬਣਾ ਲਓ। ਆਖੋ ਚਲ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ । ਅਸੀਂ ਡੰਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਨੂਪ ਕੌਰ । ਭਾਬੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰਖ। ਸਾਡੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਉਹ ਕੌਣ ਹਨ ਤੁਹਾਡੀ ਪਾਲਕੀ ਮੋੜਨ ਵਾਲੇ । ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਨਹੀਂ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਫੂਕ ਕੇ ਰਖ ਦੇਊ। ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਖੜਕਾ ਦੇਉ। ਇਕ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਕੀ, ਹੋਰ ਵੀ ਚਾਰ ਪਾਲਕੀਆਂ ਵਿਚ ਬਿਠਾਕੇ

ਲਿਆਵਾਂਗੇ, ਅਸੀਂ ਪਠਾਣ ਹਾਂ । ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਆਕੜ ਕੇ ਕਿਥੇ ਜਾਣਗੇ ਇਹ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਸਿੱਖ । ਅਸੀਂ ਇਕ ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਚੁਣ ਲਵਾਂਗੇ । ਆਲਮਗੀਰ ਏ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ । ਜਿਸ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਨਾਂਅ ਲੈ ਕੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰੋਝਾਂ ਪੀ ਲਈਆਂ । ਆਲਮਗੀਰ ਦੇ ਜ਼ਰਾ ਕੰਨ ਭਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਏ 1 ਖੋਜ ਖੁਰਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦੇਣ ਲੱਗਾ । ਜੇ ਸਾਡਾ ਹੁਣ ਦਾਅ ਨਾ ਲੱਗਾ, ਉਦੋਂ ਹਰਮ ਸਜਾ ਲਵਾਂਗੇ ਅਸੀਂ' ਕਿਹੜੇ ਅਜੇ ਬੁੱਢੇ ਹੋ ਚਲੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਯਾਰ ਅਸਾਂ ਐਤਕੀ ਪਿਓ ਦੇ ਮਾਲ ਤੇ ਹਥ ਮਾਰ ਲੈਣਾ ਏ । ਜਵਾਨ ਅਸੀਂ ਹਾਂ । ਸਾਨੂੰ ਲੋੜ ਏ ਖੂਬਸੂਰਤ ਔਰਤ ਦੀ । ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ ਬਲ਼ਾਂ ਤੇ ਜੀਭ ਫੇਰ ਰਿਹਾ ਸੀ

ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਵਿਚ ਕਹਿਲੂਰ ਆ ਗਿਆ।

ਭੀਮ ਚੰਦ ਦਾ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ ਰਾਮ ਚੰਦ ਸੀ । ਆੜੀ ਸੀ ਸਰਹਿੰਦ ਤੇ ਮਛੇਰ ਕੋਟਲੇ ਦੇ ਛੱਕਰਿਆਂ ਦਾ । ਸਰਹਿੰਦ ਜਾ ਕੇ ਮੌਜ ਮੇਲਾ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜੁੰਡੀ ਦਾ ਇਕ ਮੁਹਰਾ । ਆਖਣ ਨੂੰ ਈ.ਹਿੰਦੂ ਸੀ ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਉਹਦੇ ਤੇ ਬੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ । ਰਹਿਣੀ ਬਹਿਣੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਰਗੀ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਿਚ ਰੱਤੀ ਜਿੰਨਾ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਵਾਹਵਾ ਸੁਰ ਰਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ।

ਜਿੱਦਾਂ ਢਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਰੁਮਾਲ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹਾਣੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੀ ਬੁਲਾਰੇ ਦੀ ਤੰਦ ਦੱਬੀ ਤੇ ਰਾਮ ਚੰਦ ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆ ਗਿਆ. ਜਿੱਦਾਂ ਸੈਨਤਾਂ ਨਾਲ ਬੁਲਾਉਣ ਮੁੰਡੇ ਆਪਣੇ ਲੰਗੋਟੀਏ ਨੂੰ ।

“ਚਲ਼-ਚਲੀਏ ! ਛੇਤੀ ਕਰ, ਵਕਤ ਥੋੜ੍ਹਾ ਏ । ਤੈਨੂੰ ਸੱਦਣ ਆਏ ਹਾਂ । ਅਜੇ ਤੂੰ ਖਲੋਤਾ ਈ ਹੋਇਆ । ਘੋੜਾ ਲਿਆ ਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਪੁਈਏ ਪਾਉ। ਰਾਤੀਂ ਅਸੀਂ ਪੁੱਜਣਾ ਏ ਤੇ ਕਲ੍ਹ ਫਿਰ ਜਸ਼ਨ ਹੋਏਗਾ ।" ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ ਨੇ ਅੱਡੇ ਚਾੜ੍ਹ ਲਿਆ ਰਾਮ ਚੰਦ ।

ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕੋਈ ਰਾਹ ਖੋਹੜਾ, ਥਾਂ-ਥਿਬ, ਕੋਈ ਰਾਹ ਦੀ ਖ਼ਰਚੀ ਪਲੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲਈਏ । ਰਾਮ ਚੰਦ ਨੇ ਜ਼ਬਾਨ ਖੋਲ੍ਹੀ।

"ਘੋੜਾ ਲਿਆ । ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਕਾਫੀ ਮਾਲ ਏ । ਜਿੰਨਾ ਜੀ ਚਾਹੇ ਖਰਚ ਕਰੀਂ ਅਸੀਂ ਸੂਬੇ ਦੇ ਪੁੱਤ ਆਂ । ਕੋਈ ਯਤੀਮ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹਾਂ ।" ਰੋਅਬ ਪਾ ਲਿਆ । ਉਸ ਮਲੂਕੜੇ ਜਹੇ ਮੁੰਡੇ ਤੇ ।

ਰਾਮ ਚੰਦ ਨੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਪਲਾਕੀ ਮਾਰੀ ਤੇ ਤਿਕੜੀ ਦੇ ਘੋੜੇ ਹਵਾ ਨਾਲ ਗਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਈ ਆ ਕੇ ਸਾਹ ਲਿਆ ।

“ਕੌਣ ਓ ? ਤੇ ਕਿਥੋਂ ਆਏ ਓ ? ਕੀ ਕੰਮ ਏ ?" ਇਕ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜ਼ਰਾ ਬ ਬੱਕੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ।

''ਅਸੀਂ' ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਸੁਦਾਗਰ ਹਾਂ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਗੁਰੂ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ . ਬੜੇ ਕਦਰਦਾਨ ਹਨ । ਏਸੇ ਲਈ ਅਨੰਦਪੁਰ ਆਏ ਹਾਂ। ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਖਿਆਲ ਏ ।" ਅਵਾਜ਼ ਸੀ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ ਦੀ ।

''ਚਲੋ ਮਹਾਰਾਜ ! ਸੱਚਾ ਦਰਬਾਰ ਹਰ ਇਕ ਲਈ ਖੁਲ੍ਹਾ ਏ । ਉਥੇ ਵਿਤਕਰਾ ਨਹੀਂ ਮਜ਼ਬ ਦਾ ਨਾ ਤੇ ਹੀ ਉਥੇ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਦੀ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਪੁਛ ਗਿਛ ਈ ਏ । ਸਭ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਹਨ । ਸਭ

ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ ਬੰਦੇ ਹਨ । ਚਲੋ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਮੁਰਾਦਾਂ ਪਾ ਲਓ ।" ਸਤਿਗੁਰ ਦਾ ਬਰਧਾਲੂ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ।

ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲਗਾਮਾਂ ਫੜੀ ਤਿੰਨੇ ਗੁਰ ਸਿੱਖ ਦੇ ਪਿਛੇ ਪਿਛੇ ਤੁਰ ਪਏ ।

ਦੀਵਾਨ ਸਜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸਲਾਮਾਂ ਕੀਤਿਆਂ ਤਿੰਨਾਂ ਜਣਿਆਂ ਨੇ ਤੇ ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ, "ਅਸੀਂ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਸੁਦਾਗਰ ਹਾਂ । ਬੜਾ ਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਆਏ ਹਾਂ । ਇਹ ਤਿੰਨ ਘੋੜੇ ਨਮੂਨੇ ਦੇ ਹਨ, ਅਰਬੀ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ ਅੱਗੇ ਅਸੀਂ ਸਰਹੰਦ ਵੇਚਿਆ ਕਰਦੇ ਸਾਂ । ਐਤਕੀਂ ਬੋਹਣੀ ਕਰਨ ਦਾ ਖਿਆਲ ਏ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਦੀ ।" ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ ਘੋੜਿਆਂ ਦਾ ਸੁਦਾਗਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

"ਕੀ ਲੈਣਾ ਸੁਦਾਗਰੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਘੋੜਿਆਂ ਦਾ ?" ਸਾਹਿਬ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਰੁਮਾਇਆ ।

"ਪੰਦਰਾਂ ਸੌ ਮੋਹਰ । ਇਕ ਵੀ ਘਟ ਨਹੀਂ ਲੈਣੀ । ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਘੋੜੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਲਭ ਸਕਦੇ । ਅਸਾਂ ਚੁਣ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਤੋਹਫਾ ਆਂਦੇ ਹਨ ।" ਸ਼ੇਰ ਸੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ ਨੇ ਅਰਜ਼ ਗੁਜ਼ਾਰੀ।

ਪੰਦਰਾਂ ਸੌ ਮੁਹਰਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿਤੀ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ''ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਰ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਓ ਤੇ ਪਰਸ਼ਾਦੇ ਛਕਾਓ । ਅੱਜ ਏਥੇ ਈ ਆਰਾਮ ਕਰਨ । ਕਲ੍ਹ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ । ਥਕੇ ਟੁਟੇ ਹਨ ਰਾਠਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ। ਆਰਾਮ ਦੀ ਲੋੜ ਏ। ਬੜੀਆਂ ਸਧਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਹਨ । ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਗ ਲਾਏ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।" ਮਹਾਰਾਜ ਆਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਲਗ ਗਏ ।

ਘੋੜੇ ਵੇਚ ਕੇ ਸੌਂ ਗਏ ਤਿੰਨੇ ਜਣੇ । ਸ਼ਾਮਾਂ ਪਈਆਂ ਤੇ ਨਿਕਲੇ ਬਾਂਕੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ । "ਨੀਲੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਸਰਦਾਰ ਕਿਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ?" ਇਕ ਅਖਾਣ ਲੱਗਾ । "ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਸੱਜੀ ਬਾਹੀ" ਆਵਾਜ਼ ਸੀ ਇਕ ਸਿੱਖ ਦੀ । "ਇਹੋ ਈ ਰਾਹ ਜਾਂਦਾ ਏ ਨਾ ?'

ਨੀਲੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਨਾ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪਿਆ।

ਰੋਬਨਦਾਨ ਤਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਏ ਪਰ ਰੋਸ਼ਨਦਾਨਾਂ ਵਾਲੀ ਕਿਤੇ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਏ।

"ਸਾਹ ਲਾਓ ! ਕਾਹਲੇ ਕਿਉਂ ਪੈ ਗਏ ਓ ? ਆ ਜਾਏਗੀ ਨਜ਼ਰ। ਜਾਣਾ ਕਿਥੇ ਸੂ ! ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਵੇਖ ਕੇ ਈ ਜਾਵਾਂਗੇ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ।" ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ ਨੇ ਮਰੋੜਾ ਦਿਰਾ ਮੁੱਛ ਨੂੰ ।

"ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਪਹਿਲਾਂ ਦਸਣਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਵੀ ਕੋਈ ਜੁਗਾੜ ਕਰ ਕੇ ਆਉਂਦਾ । ਬੜੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਔਰਤ ਏ। ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਕੀ, ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਉਹਦਾ

ਕੋਈ ਸਾਨੀ ਨਹੀਂ। ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਏ, ਗਲਾਸ ਵਰਗੀ ਏ । ਸ਼ਰਾਬ ਵਰਗਾ ਰੰਗ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਵਰਗੀ ਮਸਤੀ । ਹਰਨੀ ਏ ਪਲੀ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਜੰਗਲ ਦੀ, ਪਦਮਨੀ ਨੂੰ ਤਰੇਲੀਆਂ ਆ ਜਾਣ ਜੇ ਉਹ ਵੇਖ ਲਏ । ਯਾਰ ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਭਾਬੀ ਬਨਾਣ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿਚ ਹਾਂ । ਇਕ ਵਾਰ ਤੇ ਟਕੋਰ ਕਰਵਾ ਬੈਠੇ ਹਾਂ । ਜੇ ਅਜ ਮਿਲ ਗਈ ਤੇ ਸਹੁੰ ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਭਾਬੀ ਬਣਾ ਲਵਾਂਗਾ" ਰਾਮ ਚੰਦ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਪਾਣੀ ਆ ਗਿਆ ।

ਝਰੋਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਉਸ ਵੀ ਇਕ ਅੰਗੜਾਈ ਲਈ । ਤਿੰਨੇ ਜਣੇ ਰੇਸ਼ਾ ਖ਼ਤਮੀ ਹੋ ਗਏ । ਜ਼ੁਲੈਖਾਂ ਵਾਂਗ ਸੁਧ-ਬੁਧ ਭੁਲ ਗਏ । ਯੂਸਫ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਲੁਕ ਗਿਆ ।

"ਏਥੇ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਓ ?" ਇਕ ਡਾਂਗ ਵਾਲੇ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਦਬਕਾ ਮਾਰਿਆ । ਦੱਬ ਚਾੜ੍ਹੀ, ਅੱਖਾਂ ਕੱਢੀਆਂ, ਘਸੁੰਨ ਵਿਖਾਇਆ। ਕੱਚੇ ਸਨ ਬਕ ਪਏ ।

"ਸਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਬੈਠ ਗਏ ਸਾਂ ।"

“ਝੂਠ ਬੋਲਦੇ । ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਾਂ ।"

"ਕੌਣ ਓ ਤੁਸੀਂ ?"

ਡਰ ਗਏ । ਕਾਂਬਾ ਛਿੜ ਪਿਆ । ਜ਼ਬਾਨ ਥਥਲਾਈ । ਤਰੇਲੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ ਸਭ ਚੜਰਾਈ ਭੁਲ ਗਈ । ਇਕੇ ਈ ਦਬਕੇ ਨੇ ਪੈਰ ਖਿਸਕਾ ਦਿਤੇ ।

"ਇਹ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ ਏ ਤੇ ਉਹ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਮੈਂ ਕਹਿਲੂਟ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹਾਂ ।"

ਸਿਖਾਂ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਏ ਜੁੜਿਆ ਰਸਿਆਂ ਵਿਚ ਤੇ ਦੀਵਾਨ 'ਚ ਜਾ ਹਾਜ਼ਰ ਕੀਤਾ ।

''ਪਾਲਕੀ ਆਂਦੀ ਜੇ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਲਈ ?" ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਫੁਰਮਾਇਆ । “ਭੁਲ ਹੋ ਗਈ ਏ ਮਹਾਰਾਜ !"

"ਭੁਲ ਬਖਸ਼ ਦਿਓ । ਨਵੇਂ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਨ ਵਿੰਨ੍ਹ ਕੇ ਨੱਤੀਆਂ ਪਾ ਦਿਓ ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਲ ਅਨੰਦਪੁਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਛੱਡ ਆਓ । ਘਰ ਚਲੇ ਜਾਣ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਲਾਡਲੇ ।"

"ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਆਏ ਹਨ ਮਾਵਾਂ ਉਡੀਕਦੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ।” ਬਚਨ ਸਨ ਗੁਰੂ ਮਹਾ- ਰਾਜ ਦੇ ।

ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪੰਧ-ਪਰਾਨ ਮੋਕਲੇ ਕਰ ਦਿਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਵਿਆ ਭਾਰੂਆਂ ਦੇ। ਪੰਡ ਪੰਦਰਾਂ ਸੋ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਤੇ ਚੁਕੀ "ਮੁੜ ਆਏ ਨਵੇਂ ਅਸ਼ਕ ਆਪਣੀਆਂ ਜੂਹਾਂ ਵਿਚ ।"

"ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਖ ਰਿਹਾ ਸੀ 'ਹਥ ਪੁਰਾਣੇ ਖੋਸੜੇ ਬਸਤੇ ਹੁਰੀਂ ਆਏ ।"

ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਆਪਣਿਆਂ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿਚ ਮਗਨ ਸੀ ।

੭

ਰੁੱਤ ਮਹਿੰਦੀ ਲਾਉਣ ਦੀ ਆਈ

ਸਮਨ ਬੁਰਜ ਵਿਚ ਮਹਾਬਤ ਖਾਂ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਜੰਮੀ ਤੇ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਨਾਲ ਸਜ ਗਈਆਂ। ਦੀਵਾਨ ਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀ ਬੁਕਲ ਵਿਚ ਵੀ ਘੁੰਗਰੂ ਛਣਕ ਪਏ। ਸ਼ੀਜ਼ ਮਹਿਲ ਤੇ ਮਹਿਫਲਾਂ ਲਈ ਬਣਾਏ ਸਨ ਪਰ ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਕਾਇਆ ਹੀ ਪਲਟ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਡਿਉਢੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਾਰੰਗੀ ਵਜਾ ਕੇ ਈ ਦਮ ਲਿਆ। ਘਰ ਘਰ ਰੰਗ ਰਲੀਆਂ ਚੌਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਤਬਲੇ ਬੁੜਕ ਪਏ । ਢੋਲਕੀਆਂ ਦੀ ਭਲੀ ਪੁਛੀ ਜੇ। ਜਿਥੇ ਵੀ ਚਾਰ ਜਵਾਨ ਜਹਾਨ ਇਕਠੀਆਂ ਹੋ ਬੈਠੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅੱਤ ਚੁਕ ਲਈ । ਨੰਗੀ ਹਿੱਕ ਵੇਖ ਕੇ ਢੋਲਕੀ ਦੀ ਰੋੜਾ ਵਜਾ ਕੇ ਮੰਜ ਲੁੱਟ ਲਈ । ਜਵਾਨੀ ਨੂੰ ਸ਼ਸ਼ਕਾਰ ਕੇ ਵੇਖ ਲਿਆ । ਉਸ਼ਕਲ ਦੇ ਕੇ ਰਾਂਝਾ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਸਹੇਲੀ ਨਣਦ : ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀ ਲਾਹੌਰ ਵੀ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੀ ਸੈਂਕਣ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਭਲਾ ਕੌਣ ਭਾਲ ਝਲ ਸਕਦਾ ਏ । ਸ਼ਾਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਸਮਨ ਬੁਰਜ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਦੀ। ਉਹਦੀ ਠਾਠ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਸੀ । ਚੌਰਸਤਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸ਼ਕ ਤੇ ਹੁਸਨ ਦੇ ਚਰਚੇ । ਗੜੁੱਚ ਸੀ ਲਾਹੌਰ ਹੁਸਨ ਦੇ ਨਗਮਿਆਂ ਵਿਚ । ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਲਾੜਾ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਕਾਸ਼ ! ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਪੰਜਬ ਦੇ ਪੰਜਾਂ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਤਾਸੀਰ ਜਾਣਦਾ ਹੁੰਦਾ । ਉਹਦੀ ਤਲਵਾਰ ਦੱਖਣ ਦੇ ਲਹੂ ਵਿਚ ਬੁਝੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਸੇ ਵਿਚ ਮਨ-ਮਤਾ ਤੇ ਖੀਵਾ ਹੋਇਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਸ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਪਾਣ ਪਰਖ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖੀ । ਉਹਦੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਦੇ ਵੱਟਾਂ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ ਦੱਖਣ ਦੇ ਮਾਸਮਾਂ ਦੇ ਲਹੂ ਦੇ ਕਤਰੇ ਸਨ । ਬੜਾ ਘੁਮਾਰ ਸੀ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ, ਗਲਤਾਨ ਸੀ ਮਹਾਬਤ ਖਾਂ । ਮਨਮਾਨੀਆਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਏਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਤਾਂ ਚੌਧਰ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਉਹਦੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿਚ ਬੰਦ ਸੀ ।

ਆਲਮਗੀਰ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਭੂਤ ਸਵਾਰ ਸੀ ਦੱਖਣ ਜਿੱਤਣ ਦਾ । ਗੁਲਬਰਗਾ ਪੀਰਾਂ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸੀ ਤੇ ਅਬਾਦਰਗਾਹ ਸੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ। ਸਾਰਾ ਦੱਖਣ ਝੁਕ ਝੁਕ ਪੈਂਦਾ ਸੀ

ਉਹਦੀ ਸਰਦਲ ਤੇ, ਪਰ ਆਲਮਗੀਰ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਵੀ ਨਾ ਬਖਸ਼ਿਆ । ਉਹਦੀਆਂ ਵੀ ਠੀਕਰੀਆਂ ਚੁਣ ਕੇ ਦਮ ਲਿਆ । ਆਲਮਗੀਰ ਦੋਲਤਆਬਾਦ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਦੱਖਣ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਪਾਸਾ ਪਲਟ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਵੀ ਆਲਮਗੀਰ ਦੀ ਤੜਾਗੀ ਦਾ ਫੁੱਮਣ ਬਣ ਚੁਕਾ ਸੀ । ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਹਿਮਦਨਗਰ, ਬਿਦਰ, ਗੋਲਕੰਡਾ ਸਾਰੇ ਮਤੀਹ ਹੋਏ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਚੁਕੇ ਸਨ । ਹੁਣ ਆਲਮਗੀਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਘੜੀਆਂ ਸੁਖ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਇਕਾਂਤ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅੱਗਾ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦਾ ਦੱਸ ਦਿਤਾ। ਸੰਮਨ ਹੋਇਆ ਅੱਖ ਉਘੇੜੀ ਸੁੰਨੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ । ਉਸ ਕਿਹਨੂੰ ਦੁਖ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦਿੱਤੇ । ਸ਼ਈਆ ਸਨ, ਉਹ ਵੀ ਦੁਖੀ ਸਨ। ਬਾਕੀ ਜਾਤਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਰੱਬ ਈ ਰਾਖਾ ਸੀ ।

ਪਿੱਛਾ ਤੇ ਪਿਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਅੱਗੇ ਨੇ ਹੁੱਜ ਮਾਰੀ, ਤਸਬੀ ਚੇਤੇ ਆਈ। ਗੁਨਾਹ ਦੀਆਂ ਢੇਰੀਆਂ ਨੇ ਉੱਚੇ ਉੱਚੇ ਮੀਨਾਰ ਖੜੇ ਕਰ ਦਿਤੇ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਹਚਕੋਲਾ ਖਾਧਾ । ਮੌਤ ਚਕ੍ਰੀਜਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਹੀਆਂ ਮਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਭੈਅ ਮੌਤ ਨੂੰ ਦੱਬਕਾ ਮਾਰਦਾ ਤੇ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਸਹਿਮ ਜਾਂਦੀ ਮੌਤ ਬਹਿਜ਼ਾਦੀ । ਸੱਚ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੌਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੁਸਕਦੀ । ਵਕਤ ਟਾਲ ਲੈਂਦੀ ਏ । ਦਾਅ ਲਗਾ ਕੇ ਸੰਗੀ ਘੁਟ ਲਈ । ਭਲਾ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਕਿਨੂੰ ਕਿਨੂੰ ਰੋਕਣ । ਇਹ ਵੀ ਗਲ ਮੰਨ ਲਓ ਕਿ ਰੋਕ ਲੈਣ ਤੇ ਕਦੋਂ ਤਕ ? ਆਲਮਗੀਰ ਦੀ ਤਸਬੀ ਦੇ ਮਣਕੇ ਬੁਢਾਪੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਕੰਬਣ ਲਗ ਪਏ ਪਰ ਆਲਮਗੀਰ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਰੱਬ ਚੇਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ ਉਹ ਰਹਿੰਦੇ ਖੂੰਹਦੇ ਦੱਖਣ ਦੇ ਸਤ ਨੂੰ ਨਿੰਬੂ ਵਾਂਗ ਨਿਚੋੜ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

"ਬੜੀ ਦੂਰ ਏ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ । ਦੱਖਣ ਜਿਤ ਕੇ ਆਦਮੀ ਬਹਿਨਸ਼ਾਹ ਬਣ ਸਕਦਾ ਏ ਪਰ ਆਲਮਗੀਰ ਨਹੀਂ । ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਤੇ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਤਖ਼ਤ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਤੋਂ ਬਦਜ਼ਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ । ਹੁਣ ਤੇ ਦੱਖਣ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵੀ ਬੋਲ ਪਈਆਂ ਹਨ । ਦਿੱਲੀ ਸੱਦ ਰਹੀ ਏ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਨੂੰ। ਜੋ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਹੁਣ ਵੀ ਨਾ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਦੱਖਣ ਦੀ ਬਦਦੁਆ ਖਾ ਜਾਏਗੀ ਆਲਮਗੀਰ ਨੂੰ ।" ਗੁਲਬਰਗੇ ਦੇ ਹੁਜਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਇਕ ਫੱਕਰ ਦੀ ਸਦਾਅ ਸੀ ।

ਆਲਮਗੀਰ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਸੋਚਿਆ ਤੇ ਹੱੳ ਗੱਲ ਕਹਿ ਕੇ ਟਾਲ ਦਿਤੀ। ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੀ ਧਾਰ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ ਲਹੂ ਦੀ ਗਰਮੇਸ਼ ਬਾਕੀ ਸੀ । ਹਵਾੜ ਉਡ ਰਹੀ ਸੀ, ਧੂੰਆਂ ਕੰਬਦਾ ।

ਦੱਖਣ ਦੀ ਹਵਸ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀਆ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਪੱਟੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਸੂਬੇਦਾਰ ਡਰਦੇ ਤਾਂ ਸਨ ਪਰ ਵਿਚ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਟੁੱਲ ਲਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਗਹਿਰੀਆਂ ਹੋਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੌਤ! ਜੇ ਖ਼ੁਦਾ ਵੀ ਉਹਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਜੱਲਾਦਾਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਵੀ ਜਿਰ੍ਹਾ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿਤਾ । ਆਲਮਗੀਰੀ ਹੁਕਮ ਕਦੇ ਰੁਕਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

ਪਰ ਮੂੰਹ ਚੜੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਆਪਣੇ ਸੂਬੇ ਵਿਚ ਚੰਮ ਦੀਆਂ ਚਲਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਮਹਾਬਤ ਖਾਂ ਵੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਬੰਦਾ ਸੀ । ਇਸੇ ਲਈ ਉਹਦੀ ਖਲੜੀ ਵਿਚ ਰਤੀ ਭਰ ਭੈਅ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਰਾਤ ਦਿਨ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਥਕ ਬਕ ਕੇ ਚਿਕਨਾਚੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ । ਬੇ-ਸੁੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਾਚੀਆਂ ਪਰ ਅਜੇ ਤਕ ਪਿਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੁਝੀ ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਤੇ ਉਹਦੇ ਜੁੰਡੀ ਦੇ ਯਾਰਾਂ ਦੀ ।

ਅਠੇ ਪਹਿਰ ਮਹਿਫਲ ਗਰਮ ਸੀ। ਸ਼ਰਾਬ, ਜਵਾਨੀ ਤੇ ਘੁੰਗਰੂਆਂ, ਤਬਲੇ ਤੇ ਸਾਰੰਗੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਤ ਆਈ ਹੋਈ ਸੀ।

ਜਾਂ ਗੋਰੀ ਦੀਆਂ ਬੁਲ੍ਹੀਆਂ ਸਨ ।ਜਾਂ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਪਿਆਲਿਆਂ ਦੇ ਲਬ। ਤਲਵਾਰਾਂ ਚਲਾਉਣੀਆਂ ਭੁੱਲ ਰਹੇ ਸਨ । ਗਾਜ਼ੀ, ਜਵਾਂਮਰਦ ਸ਼ੇਰ ਦਿੱਲੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਮੁਗਲ ।

ਗੁਟ, ਬੇਸੁੱਧ ਤੇ ਹੰਭ ਹੋਏ ਬੁਲ ਖੁਲ੍ਹੇ ਮਹਾਬਰ ਖ਼ਾਂ ਦੇ । ਲਬਾਂ ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ।

‘ਬਸ ਹੋ ਗਈ ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ । ਅਸਾਂ ਇਕ ਨਿਕੀ ਜਿਹੀ ਵਗਾਰ ਪਾਈ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉੱਘ ਸੁਘ ਦੀ ਨਹੀਂ ਕੱਢੀ । ਉਹ ਕਿਥੇ ਗਏ ਦਮਗਜੇ ? ਤਲਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਲੀ ਤੇ ਟੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਲੀ ਲਗ ਗਈ ਏ । ਅਜੇ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ । ਹੋਰ ਜਵਾਬ ਏ ਹਜ਼ੂਰ ਕੋਲ ਕੋਈ ?”

ਏਨੀ ਜਲਦੀ ਛਿੱਥੇ ਨਹੀਂ ਪਈਦਾ ਸਰਕਾਰ । ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਏ ਜਿਹੜੀ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ । ਮੈਂ ਤੇ ਹਜ਼ੂਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਸਾਂ । ਆਪੇ ਚਲੀ ਆਏਗੀ ਹੁਸਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ । ਲਓ, ਬੁੱਲੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਦ ਬਦਲੋ ਤੋ ਦੋ ਦੋ ਘੁਟ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਓ ਤੇ ਨਸ਼ੇ ਨੂੰ ਪੁਠ ਆਉਣ ਦਿਓ। ਰਹਿਮਤਾਂ ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਲ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਲਿਆ ਏ । ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਹਿੰਗ ਲਗੇ ਨਾ ਫਟਕੜੀ, ਰੰਗ ਚੋਖਾ ਆਏ। ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਪਿਆਲਾ ਉਹਦਾ ਵੀ ਉਛਲ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਮੈਨੂੰ ਕਾਹਨੂੰ ਤੜਫਾਉਣ ਤੇ ਲਕ ਬੱਧਾ ਈ, ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਏ ਮੈਥੋਂ ਕਿਸੇ ਜਨਮ ਦਾ । ਮੇਰੀਆਂ ਤੇ ਅਖੀਆਂ ਵਿਚ ਨੀਂਦ ਈ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਈ ਏ ।" ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਆਖਿਆ ।

"ਹਜੂਰ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਈ ਮਜ਼ਾ ਏ । ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਏ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਹੁਸਨ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤੇ ਉਹ ਕੱਲੀ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲੋਕ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਹਦੀ ਕੁੜਤੀ ਵਿਚੋਂ. ਅੱਗ ਸਿੰਮਦੀ ਏ । ਖੂਨ ਸਿਮਦਾ ਏ ਉਹਦੇ ਰੁਖ਼ਸਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ । ਜੇ ਉਹਨੂੰ ਕਿਤੇ ਮਲਕਾ-ਏ ਆਲਮ ਨੂਰ ਜਹਾਨ ਵੇਖ ਲੈਂਦੀ ਤਾਂ ਸੰਗ ਕੇ ਮੂੰਹ ਲੁਕੋ ਲੈਂਦੀ । ਉਹਦੇ ਹੁਸਨ ਵਿਚੋਂ ਨੂਰ ਝਲਕਾਂ ਮਾਰਦਾ ਤੇ । ਜਦ ਪਰਦੇ ਵਿਚ ਈ ਏਨੀ ਸੋਹਣੀ ਏ ਤੇ ਨੰਗੇ ਮੂੰਹ ਦਾ ਕੀ ਆਲਮ ਹੋਵੇਗਾ ।'

ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਅੱਗ ਬੁਝਣ ਨਾ ਦਿਤੀ ਸਗੋਂ ਤੇਲ ਪਾ ਕੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਲ ਮਜ਼ਾ ਵੇਖ ਲਿਆ। 'ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ, ਉਹ ਦਿਨ ਕਦੋਂ ਆਵੇਗਾ ਜਦ ਹਰਮ ਵਿਚ ਰਹਿਮਤਾਂ ਦੀ ਬਰਸਾਤ ਹੋਵੇਗੀ ।" ਲੰਡ ਵਿਚ ਸੀ ਮਹਾਬਤ ਖਾਂ ।

"ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੱਖਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਮੱਖਣ ਮਲਦੀ ਏ ਤੇ ਬੱਚੇ ਦੁੱਧ ਵਿਚ ਨਹਾਉਂਦੀ ਏ । ਸੁਲਫੇ ਦੀ ਲਾਟ ਵਾਂਗ ਜਾਪਦੀ ਏ ਗਿਲੇ ਕਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਲਪੇਟੀ ਹੋਈ । ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਸੋਟ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਂਘਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ।

ਸਾਰੇ ਨਸ਼ੱਈ ਸਨ. ਸਦਾ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਹੁਸਨ ਤੇ ਜਵਾਨੀ ਵੀ । ਸੌਦੇ ਹੀ ਰਹੇ ਸਨ ।

ਇਕਰਾਰਾਂ ਵਿਚ ਗੰਢ ਦਿਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਘੰਗਰੂਆਂ ਦਾ ਕਈ ਵਾਰ ਸੰਘ ਬੈਠਾ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਖੁਲ੍ਹਿਆ । ਮਹਿਫਲ ਨਾ ਉਖੜੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਕਿਰਿਆ ।

"ਫਿਰ ਕੀ ਸੋਚਿਆ ਈ ਦਿਲਾਵਰ ਮਾਂ ।" ਮਹਾਬਤ ਖਾਂ, ਆਖਣ ਲੱਗਾ ।

“ਉਹਦੇ ਹੁਸਨ ਦੇ ਚਰਚੇ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਚ ਹਨ, ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਚ, ਕਹਿਲੂਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਵੀ ਧੂਣੀ ਧੁਖ ਰਹੀ ਏ। ਉਹ ਹੁਸਨ ਦਾ ਛਿਤਨਾ ਇਕ ਕਿਆਮਤ ਹੈ । ਕਿਤੇ ਕਰਬਲਾ ਨਾ ਛਿੜ ਜਾਏ । ਇਹ ਪਟਾਰੀ ਵਿਚ ਈ ਬੰਦ ਰਹੋ ਤਾਂ ਸੁਹਣੀ ਏ । ਖੋਲ੍ਹਿਆਂ ਕਿਹਨੂੰ ਡੰਗ ਲਏ ? ਕੌਣ ਜਾਣੇ ?" ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਟੋਹ ਕੇ ਵੇਖਿਆ।

"ਮੇਰੀ ਤਲਵਾਰ ਡਕ ਲਏਗੀ ਇਹਨਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਉਠੀਆਂ ਵਾਹਰਾਂ ਨੂੰ । ਸਾਰਾ ਦੱਖਣ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਤਲਵਾਰ ਤੋਂ ਪਨਾਹ ਮੰਨ ਗਿਆ ਏ । ਇਹ ਕਿਥੋਂ ਦੇ ਨਾਦੂ ਖਾਨ ਹਨ । ਸਾਡੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਰੱਤ ਪੀਣਾ ਜਾਣਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਸਾਂ ਕਿਤੇ ਚੰਗ ਨਹੀਂ ਲਗਣੇ ਦਿਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨੂੰ । ਉਲੀ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧਾਰ ਤੋਂ । ਰੋਕ ਲਵਾਂਗੇ ਜੋ ਹਨੇਰੀ ਉਠੀ ।" ਮਹਾਬਤ ਖਾਂ ਨੇ ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਵੱਟ ਦਿਤਾ ।

"ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਏ ਕਿ ਉਹਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਬਣ ਕੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ । ਉਹਦੀ ਆਰਸੀ ਜੋਧਪੁਰ ਤੋਂ ਬਣ ਕੇ ਆਈ ਏ। ਉਹਦੀ ਚੁਨੀ ਤੇ ਲਖਨਊ ਦੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲਗੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਬਨਾਰਸੀ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਜੜੀ ਹੋਈ ਏ ਉਹਦੀ ਅੰਗੀ ।" ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ਮੈਦਾਨ ਕੱਢਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਆਪਣੇ ਯਾਰ ਨੂੰ ।

"ਬਹੁਤ ਸੁਣ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਹ ਏ ? ਉਹ ਔਹ ਏ । ਉਹ ਮੁੜਕਾ ਪੂੰਭ ਕੇ ਠਚੋੜ ਦੇਵੇ ਤੇ ਫਰਿਸ਼ਤੇ ਵੁਜ਼ੂ ਕਰਨ । ਥੱਕ ਗਿਆ ਹਾਂ, ਹੁਣ ਧਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਮੈਂ ਹੁਣ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ' ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ । ਤੂੰ ਬਸ ਹੁਣ ਇਹ ਦੱਸ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਹਜ਼ੂਰ 'ਚ ਕਦ ਪੇਸ਼ ਹੋਵੇਗੀ । ਖ਼ਿਲਅਤ ਜਿਹੜੀ ਦੱਖਣ ਤੋਂ ਆਈ ਹੋਈ ਏ, ਸਿਰਫ ਤੇਰੇ ਲਈ ਰਖੀ ਏਂ ਜਵਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਮੋਸ਼ੀ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਤੇ ਮਰਮ ਨਹੀਂ ਲਾ ਸਕੇਗੀ," ਮਹਾਬਤ ਮਾਂ ਜਜ਼ਬਾਤ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

"ਸਲਾਮ ਹਜ਼ੂਰ ।"

''ਮੈਂ ਦੱਖਣ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਜ਼ੁਲਫਕਾਰ ਅਲੀ ਏ । ਬਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਈ ਹੋਵੇਗੇ । ਮੈਂ ਗੋਲਕੁੰਡੇ ਦੀ ਫਤਹਿ ਦੇ ਨਗਾਰਿਆਂ ਵੇਲੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂ ।"

"ਜ਼ੁਲਫਕਾਰ, ਵਾਹ ਯਾਰ ਬੜੇ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਆਇਆਂ ਏਂ । ਪਹਿਲਾਂ ਪੀ ਤੇ ਫੇਰ ਕਈ. ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ। ਅਜੇ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਫਾਲਡ ਗਲਾਂ ਕਰਨ ਦੀ । ਥੱਕ ਕੇ ਚੂਰ,ਜਦ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀਆਂ ਸੁਰਾਹੀਆਂ ਤੇ ਹੁਸਨ, ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਮੱਠੀਆਂ ਇਹ ਕਬੂਤਰੀਆਂ, ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਿਆਂ ਸੋਚਾਂਗੇ ਕਿ ਮੇਰਾ ਸਾਥੀ ਕਿਸ ਕੰਮ ਲਈ ਆਇਆ ਸੀ ।" ਮਹਾਬਤ ਖਾਂ ਦਾ, ਇਸ਼ਾਰਾ ਮਹਿਫਲ ਨੂੰ ਫਿਰ ਰੰਗ ਦੇਣ ਦਾ ਸੀ।

ਜ਼ੁਲਫਕਾਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗਾ ਈ ਹੋ ਗਿਆ; ਘੜੀ ਦੋ ਘੜੀਆਂ ਵਿਚ । ਰਾਤ ਬੀਤੀ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਿਆ । ਕਈ ਤੇ ਜਾਮੇ ਸਬੂਰੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਸਨ । ਕਲੀਆਂ ਮਿਧੀਆਂ ਪਈਆਂ. ਸਨ। ਮਧੋਲੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਹੰਢਾ ਚੁਕੀਆਂ ਸਨ। ਪਿਆਲੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਸੁਰਾਹੀਆਂ ਮੂਧੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ ।

ਸੁਣਾ ਬਈ ਚੁਲਛਕਾਰ, ਕੀ ਹਾਲ ਏ ਦੱਖਣ ਦਾ ਤੇ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ-ਏ-ਹਿੰਦ 'ਦਾ ।" ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾ ਬੋਲਿਆ।

"ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਵੀ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਕਲਾਂ ਵਿਚ ਏ ਤੇ ਦੱਖਣ ਦੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ ਹਨ ਹੀ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਠੇ ਕੀਰਨੇ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚੁਗਾਠਾਂ ਵੀ ਲਾਹ ਕੇ ਫੂਕ ਸੁਟੀਆਂ ਹਨ । ਤੁਹਾਥੋਂ ਕੀ ਭੁਲਾ ਹੋਇਆ ਏ। ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਪਾਤਾਲ ਵਿਚ ਜਾ ਲੱਗੇ ਹਨ । ਝੰਡੇ ਝੁਲਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਲਾਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।" ਜ਼ੁਲਫਕਾਰ ਅਲੀ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ।

"ਫਿਰ ਕੀ ਹੁਕਮ ਏ ਬਹਿਨਸਾਹ ਦਾ ।"

"ਹੁਕਮ ਕਾਹਦਾ ਏ । ਨਾਂ ਚਮਕਾਉਣ ਦੇ ਦਿਨ ਆ ਗਏ ਨੇ । ਲਹੂ ਲਾ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਬਣਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਏ । ਜਾਗੀਰਾਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਏਗਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ।"

"ਪਰਵਾਨਾ ਕੀ ਏ ?"

"ਪੜ੍ਹ ਲਓ ।"

ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਆਈਆਂ ਨੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਸਿਰ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਸਿਰ ਕੁਚਲ ਦਿਓ ।"

"ਕਹਿਲੂਰ ਰਿਆਸਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਆਨੰਦ ਪੁਰ ਨਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਬੱਝਾ ਹੋਇਆ ਏ। ਉਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਕ ਗੁਰੂ ਰਹਿੰਦਾ ਏ। ਵੇਖਣ ਚਾਖਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਾਧੂ ਏ, ਮਹਾਤਮਾ ਪੁਰਬ ਏ ਪਰ ਉਸ ਆਪਣੇ ਚੇਲਿਆਂ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਫੌਜ ਇਕਠੀ ਕਰ ਲਈ ਏ, ਤੇ ਉਹ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਵਿਰੁਧ ਜਹਾਦ ਖੜਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਏ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਨਹੀਂ ਪਰ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਤਰਨਾਕ ਏ । ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਜਾਪਦਾ ਏ ਕਿ ਉਹਦੇ ਚੇਲੇ ਚਾਟੇ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣ ਜਾਣਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਫੇਹਣਾ ਤੇ ਲੱਕ ਤੋੜਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਏ ! ਵੀਰਾਨ ਕਰ ਦਿਓ ਪਿੰਡ। ਹਕੂਮਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਏ ਕਿ ਕੋਟੀ ਬੰਦਾ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਨਾਬਰ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਬਹਿਜ਼ਾਦਾ ਮੁਅੱਜ਼ਮ ਨੂੰ ਭੇਜ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਦੇ ਪੁਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਤੁਸਾਂ ਉਹਦਾ ਖੋਜ ਖੁਰਾ ਮੁਕਾ ਦਿਓ। ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਾਂ ਮਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਸਿੱਖ ਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਗੁਰੂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਨਾ ਰਹੇ । ਸਿਰਫ ਮੁਸਲਮਾਨ ਈ ਹੋਣ-ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਆਲਮਗੀਰ ।"

“ਲੈ ਤੇਰੇ ਲਈ ਰਾਹ ਖੁਲ੍ਹ ਗਿਆ ਦੀ ਦਿਲਾਵਰ ਖਾਂ । ਹੁਣ ਤੂੰ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਪਰਵਾਨੇ ਭੇਜ ਦੇ ਤੇ ਤਿਆਰੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇ ।" ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ ।

ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ, 'ਗੋਲੀ ਕਿਹਦੀ ਤੇ ਗਹਿਣੇ ਕੀਹਦੇ ।"

"ਮੈਂ ਹੁਕਮ ਦਾ ਬੰਦਾ ਹਾਂ । ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲ ਦੀ ਮੁਰਾਦ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਦਿਨ ਆ ਗਏ ਹਨ ।"

'' ਚਾਹੇ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਖੂਨ ਰੋੜਨਾ ਪਏ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਢੇਰੀ ਬਣਾ ਦਿਓ ਤੇ ਮੌਡੀ ਚੁਣ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਲੈ ਆਵਾਂਗੇ । ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਚਾੜ੍ਹ ਤੇ ਐਲਾਨੇ ਜੰਗ ਕਰ ਦਿਓ। ਕੂਚ ਦੇ ਨਗਾਰੇ ਵਜਾ ਦਿਓ ।" ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਗੁਸੇ ਵਿਚ ਕੰਥ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਤਲਵਾਰ ਮਿਆਨ ਚੋਂ ਅਧੀ ਨਿਕਲੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਖੂਨ ਅਖਾਂ ਵਿਚ ਉਤਰ ਚੁਕਾ ਸੀ ।

"ਹੁਣ ਆਏ ਹਨ ਹਰਮ ਸ਼ਿੰਗਾਰਨ ਦੇ ਦਿਨ ਤੇ ਫੁੱਡ ਆਈ ਤੇ ਮਹਿੰਦੀਆਂ ਲਾਉਣ ਦੀ ।"

੮

ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ

ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਇਕ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਇਮਾਰਤ ਸੀ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖਣਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਦੂਜਾ ਉਹਦਾ ਰੰਗ ਨੀਲਾ ਸੀ । ਹਰ ਆਦਮੀ ਦੇ ਦਿਲ ਇਕ ਤਰੰਗ ਉਠਦੀ ਤੇ ਵਲਵਲੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ । ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ ਘਰ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਸਬੰਧ ਸੀ । ਸਨ ਰਜਵਾੜੇ ਈ ਨਾਂ ।

ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਦਰਬਨੀ ਡਿਓਢੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਸੀ ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ । ਬੜੀਆ ਧੂਮਾਂ ਸੁੰਨ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵਲਗਣਾਂ ਵਿਚ । ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਧਨੀ ਵੀ ਸਨ ਤੇ ਦਲੇਰ ਵੀ । ਜ਼ਬਾਨ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਧਾਂਕ ਵੀ । ਮਾਰਧਾੜ ਨੂੰ ਵੀ ਰਾਠ ਸਨ । ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਤਾਂ ਪਰਛਾਵਾਂ ਲੰਘਣ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਨਾ ਕਰਦਾ । ਕੋਈ ਖੱਬੀਖਾਨ ਜੇ ਖੰਘੂਰਾ ਮਾਰ ਲੈਂਦਾ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਉਹਦੇ'ਸੰਘ ਵਿਚ ਫਾਨਾ ਠੋਕ ਦਿੰਦੇ ।

ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਈ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ । ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੋਹਰ ਸੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਿਚ ਖੀਵੇ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ । ਲੰਗਰ ਵਿਚ ਸੇਵਾ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ। ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਰਾਖ਼ੀ ਦਾ ਜ਼ਿਮਾ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਮੋਹਰੀ । ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਪੁਛ-ਗਿਛ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਸੀ । ਸਾਰਾ ਅਨੰਦਪੁਰ ਪੁਛ ਕੇ ਤੁਰਦਾ ।

ਐਡਾ ਵੱਡਾ ਕੁਨਬਾ ਤੇ ਵਾਰਸ ਨਹੀਂ । ਨੀਲੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਕਾਨਣਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਪੁੱਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖੇਡਦਾਂ । ਬਿਨਾਂ ਪੁੱਤ' ਕਾਹਦੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਨੀਲੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ । ਵਿਧਮਾਤਾ ਨੇ ਭਾਗ ਲਿਖੇ ਤੇ ਪੁੱਤ ਦੀ ਰੇਖਾ ਈ ਪਾਉਣੀ ਭੁਲ ਗਈ । ਫਿਰ ਮੱਥੇ ਰਗੜਿਆਂ ਕੀ ਬਣੇ ਸੁਖਣਾ ਸੁਖੀਆਂ ਦਾ ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ? ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੋਈ ਰੇਖ ਵਿਚ ਈਂ ਮੇਖ ਮਾਤਾ ਰਾਈਏਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਕਾਇਮ ਰਹੇ । ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉੱਲੂ ਬੋਲਣਗੇ । ਪਰ ਦਾਤੇ ਨੂੰ ਕੀ ਮਨਜ਼ੂਰ ਸੀ । ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ?

ਬੁੱਢੇ ਵਾਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਬਾਲ ਦੇ ਰੰਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ । ਬਪ ਫੁੱਟਦਿਆਂ ਈ ਵਧਾਈਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਇਕ ਰਮਟ ਲਗ ਗਿਆ । ਗਹਿਮਾ ਗਹਿਮ ਕਰ ਉਠੀ ਹਵੇਲੀ । ਢੋਲਕੀ ਲਿਆ ਰਖੀ ਮਰਾਸਣ ਨੇ । ਸ਼ਾਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਦੀ ਹਵੇਲੀਆਂ ਜਗਮਰਾ ਉਠੀਆਂ । ਮੋਹਰ ਹੁੰਦੀ ਦਾਤੇ ਦੀ । ਇਹ ਗੱਲ ਉਦੋਂ ਦੀ ਏ ਜਦ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀਆਂ ਨੀਂਹਾ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ । ਕਿਰੋ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਲੜਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਲੜਕੀ ਸੀ। ਮਾਪਿਆਂ ਉਹਦਾ ਨਾਂਅ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਰੱਖਿਆ ।

ਪੋਟੋ ਮਿਣ ਮਿਣ ਕੇ ਪਾਲਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਧੀ ਨੂੰ । ਪੁੱਤਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਛਿੰਦੀ ਸੀ ਆਪਣੀ ਧੀ। ਸਾਹ ਨਾਲ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ । ਲਾਡਾਂ ਨਾਲ ਪਲ ਰਹੀ ਸੀ ਚਾਵਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡਦੀ। ਸੱਧਰਾਂ 'ਚ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਗਈ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ।

ਕਲ੍ਹ ਗੁੱਡੀਆਂ ਪਟੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਦੀ ਸੀ ਤੇ ਅਜ ਵਿੰਹਦਿਆਂ ਵਿੰਹਦਿਆਂ ਜਵਾਨ ਹੋ ਗਈ ਏ । ਹੁਸਨ ਨਿਖਰਿਆ ਤੇ ਜਵਾਨਾ ਨੇ ਮੋਢੇ ਮਾਰੇ । ਚੁਗਲੀਆਂ ਕਰਦਾ ਉਭਾਰ ਸੰਨਰਾਂ ਮਾਰਨ ਲਗਾ ਹਾਣੀ ਨੂੰ ।

"ਅਜੇ ਕਲ੍ਹ ਦੀ ਗੱਲ ਏ ਛੋਕਰੀ ਸੀ ਤੇ ਅਜ ਹੁਣ ਤਣ ਕੇ ਕਮਾਨ ਬਣ ਗਈ ਏ ।" ਆਖਣ ਵਾਲਾ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦਾ ਇਕ ਬੰਦਾ ਸੀ।

"ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿਹਾੜੀ ਦਾ ਗਿੱਠ ਗਿੱਠ ਵਾਰ ਆਉਂਦੇ ।" ਥੜ੍ਹੇ ਤੇ ਬੈਠੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬੋਲਿਆ।

“ਧੀਆਂ ਚੰਬੇ ਦੀ ਡਾਰ ਹਨ। ਧਨ ਪਰਾਇਆ ਏ। ਉਡ ਈ ਜਾਣਾ ਏ ਵਾਰੀ ਨਾਲ ।" ਚਰਚੇ ਸਨ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੇ । ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ ਤੇ ਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਪ੍ਰਚਾਵੇ ਦਾ ਮਰਕਜ਼ ।

"ਸੋਚਾਂ ਪਈਆਂ ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ, ਵਰ-ਘਰ ਲਭਿਆ ਜਾਏ । ਧੀ ਸਿਆਣੀ ਹੋ ਗਈ ਏ ।

ਧੀ ਨੇ ਮਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਿਰ ਕੱਢ ਲਿਆ । ਮਾਂ ਦੇ ਕਪੜੇ ਧੀ ਦੇ ਮੇਰੇ ਆ ਗਏ । ਜੁੱਤੀ ਵਿਚ ਫਰਕ ਨਾ ਰਿਹਾ । ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੀ ਬਰਕਤ ਸੀ । ਫਿਕਰ ਪਿਆ ਤਾਇਆਂ ਚਾਚਿਆਂ ਨੂੰ ।

ਮਨਚਲੇ ਗਭਰੂ ਕਦ ਮੁੜਦੇ ਸਨ । ਧੂਣਿਆਂ ਤੇ ਬੈਠੇ, ਡਕੇ ਮੋੜਦੇ, ਵਗ ਚਾਰਦੇ ਗੱਤਕਾ ਖੰਡਦੇ, ਕਬੱਡੀ ਦੀ ਟੋਲੀ ਵਿਚ, ਮੁਗਦਰਾਂ ਦੇ ਅਖਾੜੇ ਵਿਚ, ਕੁਸ਼ਤੀ ਦੇ ਵਹਿਣ ਵਿਚ ਗਲਾਂ ਨੀਡੀ ਹਵੇਲੀ ਦੀਆਂ । ਕੌਣ ਮੌੜੇ ਕਿਹਦੇ ਮੋਤਿਆਂ ਮੁੜਨ, ਕਿਹਦੀ ਅੱਖ ਦੀ ਸ਼ਰਮ ਖਾਣ। ਉਹ ਤੇ ਆਪਣੀ ਢਾਣੀ ਦੇ ਰਾਜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੰਰਾਨ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਵੇ ਤੇ ਡਰਦਾ ਨਾ ਠੱਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਦੀ । ਰੱਬ ਟੇਟੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਏ ਤੇ ਵੇਚ ਕੇ ਮਹੁੱਡੇ ਖਾ ਲੈਣ। ਜਵਾਨੀ ਚੜੀ ਮੁੰਡਿਆ

ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਮੋੜ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਉਮਰ ਦੀ ਆਪਣੇ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਸੋਚਣਾ ਤਾਂ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਇਜ਼ਤ, ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਦੀ ਕੋਈ ਨਿੰਦ-ਵਿਚਾਰ ਈ ਨਹੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੂੰਡਾਂ ਦੀ ਖੱਖਰ ਨੂੰ । ਕੌਣ ਛੇੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਗਲ ਪਾਏ । ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਚਾਰ ਦਿਨ ਹਨ, ਲੰਘ ਜਾਣਗੇ । ਹਰ ਇਕ ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਪਣਾ ਵੇਲਾ ਭੁਲਕੇ ਨਸੀਹਤਾਂ ਦੇਂਦਾ ਏ। ਦੀਦ ਕਰਨ ਤੇ ਕੰਮੀ ਦੀ ਤੇ ਨਾ ਕਰਨ ਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਆਖਾ ਨਾ ਮੰਨਣ । ਵਕਤ ਵਕਤ ਦੀ ਗੱਲ ਏ ।

ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਮੁੰਡੇ ਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਟੋਲੀ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ । "ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੁਰਮਾ ਡੁਲ੍ਹ ਡੁਲ ਪੈ ਰਿਹਾ ਏ ।

"ਉਹਦੀਆਂ ਝਾਂਜਰਾਂ ਬਲਾਉਣੋਂ ਨਹੀਂ ਮੁੜਦੀਆਂ । ਉਹਦੀ ਕਮਰ 'ਚ ਵੀਹ ਵਲ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ।"

"ਉਸ ਦੇ ਹੁਸਨ ਦੀ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਭਾਲ ਨਹੀਂ ਝੱਲ ਸਕਦਾ। ਉਹਦੀ ਤੋਰ ਵੇਖ ਕੇ ਹਰਨ ਤੁਰਨ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੁਲ ਜਾਂਦਾ ਏ ।”

'ਤਿਲੀਅਰ ਉਡਦੇ ਉਡਦੇ ਡਿਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਮਹਿਕਦਾ ਚਿਹਰਾ ਵੇਖ ਕੇ ।

'ਬੁਲਬੁਲ ਲੁਕ ਕੇ ਬੋਲ ਸੁਣਦੀ ਏ ਕਬੂਤਰੀ ਦੇ ।'

"ਨਰਗਸ ਨੇ ਅੱਖ ਮੀਟ ਲਈ ਏ, ਗੋਰੀ ਦੀਆਂ ਕਜਲੇ ਨਾਲ ਗਲੇਫੀਆ ਅੱਖੀਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ।"

"ਫੁੱਲ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਏ ਭੋਰਾ ਗੋਰੀ ਨੂੰ ਬਾਗ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦਿਆਂ ਵੇਖ ।"

“ਮੱਕੀ ਦੇ ਦੋ ਟਾਂਡਿਆਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਉਹਦਾ ਕੱਦ ਮਾਪਦੀਆਂ ਨੇ ।"

"ਨਾ ਸੂਰਮਾਂ ਅੱਖਾਂ ਝਲਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਰੂਪ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ।"

ਜਿੰਨੇ ਮੂੰਹ ਓਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਹੀਰ ਸਲੇਟੀ ਆਖਿਆ, ਕੋਈ ਸੋਹਣੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਾਹਿਬਾਂ ਆਖ ਕੇ ਦਿਲ ਦੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾ ਲਈ । ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਸੇਕ ਈ ਲੈਂਦੇ ਹਾਕਾਂ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਜਵਾਨ ਮੁੰਡੇ ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਜਵਾਨ ਗੱਭਰੂਆਂ ਤੇ ਹੀਰਾਂ ਦਾ ਮਰਕਜ਼ ਸੀ । ਨਵੇਂ ਲਹੂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ 1 ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜੁੱਤੀ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਣਦੀ । ਮਾਣ ਸੀ ਉਹਨੂੰ ਰੂਪ ਤੇ ਜਵਾਨੀ ਦਾ । ਕਈ ਸਾਕ ਆਏ ਮੋੜ ਦਿਤੇ ਗਏ । ਡੋਲੀਆਂ ਆਈਆਂ, ਪਾਲਕੀਆਂ ਆਈਆਂ ਪਰਤਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਜਾਗੀਰਾਂ ਦੇ ਪਟੇ ਲਿਖੋ ਆਏ ਫਾੜ ਕੇ ਹੱਥ ਫੜਾ ਦਿੱਤੇ ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ ਵਾਲਿਆਂ। ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਲੈ ਕੇ ਮੁੜ ਗਏ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਬਾਰੀ ਵਿਚ ਬਹਿਣ ਵਾਲੇ । ਝਰੱਖਿਆ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਝਾਤ ਮਾਰਨ ਦੀ ਮਜਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੱਤੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਬੇਸੁਧ ਮਾਣ ਤਾਏ ਚਾਚੇ । ਉਠਦੀ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਖ਼ੁਮਾਰ ਵਿਚ ਪਾਸੇ ਮਾਰਦੀ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦਾ। ਬੁਰਜਾਂ ਵਰਗੇ ਪੋਲਦੀ ਮੋਰਨੀ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀ ਕਿਸੇ ਰਾਣੀ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਸਾਲੇ ਨੂੰ । ਸਰਸਾ ਦੇ ਹੁਸਨ ਦੀ ਦੇਵੀ ਪਵਿਤਰ

ਸੀ ਗੰਗਾ-ਜਲ ਵਾਂਗੂੰ। ਕੰਡ ਪਿਛੇ ਤਾਂ ਲੋਕ ਰਾਜਿਆਂ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਪਾਲਕੀਆਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਬੜਾ ਰਿਵਾਜ ਸੀ। ਪਾਲਕੀ ਮੁੜ ਜਾਏ ਕਿਸੇ ਕਾਜ਼ੀ ਜਾਂ ਸੂਬੇ ਲਈ ਡੁੱਬ ਕੇ ਮਰਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ । ਖਾਲੀ ਡੋਲੀ ਮੁੜ ਆਏ ਕਿਸੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਪਰ੍ਹੇ ਵਿਚ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਖਾ ਸਕਦਾ । ਰਿਵਾਜ ਦੀ ਗੱਲ ਏ, ਸੋਹਣੀ ਧੀ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਜੰਮ ਪੈਂਦੀ ਤਾਂ ਮਾਪੇ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਈ ਮਰ ਜਾਂਦੇ । ਏਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਜੰਮਦੀਆਂ ਧੀਆ ਦਾ ਗਲ ਘੁਟ ਦੇਂਦੇ ਸਨ । ਸਿਰਫ ਗੁਰਾਂ ਨੇ ਏਸ ਰਸਮ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਤੇ ਸਹੁੰ ਦਿਤੀ । ਔਰਤ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਹੱਕ ਦਿਤਾ । ਧੀਆਂ ਦਾ ਵਰ ਲੱਭਣਾ ਉਦੋਂ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ । ਹਾਣ ਪਰਵਾਣ ਤੇ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ । ਬੇ ਜ਼ਬਾਨ ਧੀਆਂ। ਜਿਦ੍ਹੇ ਲੜ ਲਾਉਂਦੇ ਮਾਪੇ, ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਤੁਰ ਜਾਂਦੀਆਂ । ਗਊ ਤੇ ਧੀ ਦਾ ਕੀ ਏ । ਜਿੱਦਾਂ ਆਖਿਆ ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਧੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਬੰਦ ਕੇ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਏ । ਤਾਲਾ ਵਜਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਖ਼ਲਾਕ ਦਾ, ਧੀ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨੂੰ ।

ਭਾਵੇਂ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੇ ਹੁਸਨ ਦੇ ਚਰਚੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਕੁਟਾਂ 'ਚ ਖਿਲਰ ਚੁਕੇ ਸਨ ਪਰ ਦਿੱਲੀ ਵੀ ਕੋਰੀ ਨਾ ਰਹੀ ਇਸ ਖੁਸ਼ਬੋ ਤੋਂ । ਉਹਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ਬੋਆਂ ਬ੍ਰਹਾਨ ਪੁਰ ਤੇ ਦੱਖਣ ਦੇ ਵਿਜਈ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੇ ਹਰਮਾਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰਜੀਆਂ। ਕਨਸੋਆਂ ਸੇਜਾਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਹਰਮ ਸਜਾਏ ਗਏ । ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਕਰਾਉਣ ਦਾ ਵਕਤ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅੱਤਾਰ ਨਵੇਂ ਅੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਪੁਠ ਦੇ ਕੇ ਪਹਿਲੇ ਤੋੜ ਵਿਚ ਖਿਚਦੇ । ਈਰਾਨ ਦੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਮੌਜ ਲਗੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਕਾਲੀਨਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਡੀਜ਼ਾਈਨ ਲਿਆਂਦੇ । ਸ਼ਮ੍ਹਾਦਾਨਾਂ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਬੱਤੀਆਂ ਲਾ ਕੇ ਵੇਖੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਸੁਪਨੇ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ ਵਲੀ ਅਹਿਦ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਵਾਧੂ ਲਫਾਫੇ ਬਾਜ਼ੀ ਤੇ ਸ਼ੇਖ-ਚਿਲੀ ਦੀ ਕਬਰ ਤੇ ਹਰ ਕੋਈ ਲੱਤ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਜਵਾਨ ਗਭਰੂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਤਾਕੀ ਵਿਚੋਂ ਝਾਕਣ ਵੀ ਨਾ ਦਿਤਾ । ਬੰਦ ਬੋਤਲ ਸੀ ਮਾਂ ਦੀ ਧੀ ਪਵਿਤਰ, ਸੁੱਚੀ, ਅਣਛੋਹੀ, ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਅਲ੍ਹੜ ਮੁਟਿਆਰ ।

ਉਹਦੀਆਂ ਦਲੀਜ਼ਾਂ ਤੇ ਕਈ ਮੱਥੇ ਰਗੜਦੇ ਮੁੜ ਗਏ। ਉਹਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਫਿਲਿਆਂ ਮੱਥਿਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਝੂਠਿਆਂ ਸੱਚਿਆਂ ਵੀ ਨਾ ਪੁਛਿਆ। ਸਾਰੀ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਇਕੋ ਲਾਡਲੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੀ ਉਹ ਕਲੀ ਮਾਲਕ ਸੀ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਸੀ, ਉਹ ਵਿਆਹੀ ਵੀ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਛਡ ਕੇ ਕਦੀ ਨਾ ਡੋਲੀ ਵਿਚ ਬੈਠਦੀ।

ਗੁੱਡੀਆਂ ਪਟੋਲਿਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਦੀ ਨੇ ਇਕ ਦਿਨ ਨੀਲੇ ਘੋੜੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਦੋਂ ਈ ਉਹਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਤੇ ਮੋਹਰ ਲਗ ਗਈ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਸਹੇਲੀ ਨੇ ਉਹਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਬੰਚ ਸੰਦੂਕੜੀ

ਨੂੰ ਕੁੰਜੀ ਲਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖੋਲਿਆ । ਰਾਂਗਲੇ ਚਰਖੇ ਨੇ ਵੀ ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਉਜਾਗਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣ ਦਿਤੀ । ਢੋਲਕੀ ਵਿਚਾਰੀ ਨੇ ਕੀ ਖੋਲ੍ਹਟੀ ਸੀ ਮਨ ਦੀ ਘੁੰਡੀ ।

ਮਮਟੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਵੇਖਦੀ ਤੇ ਉਹਦਾ ਦਿਲ ਨਬਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਅੰਗ ਮਚ ਉਠਦੇ । ਸਵੇਰੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਦਿਲ ਠਾਰ ਲੈਂਦੀ ਨੀਲੀ ਜਿਹੀ ਦਸਤਾਰ ਦੀ ਭਾਅ ਵੇਖ ਕੇ ।

ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਉਸੇ ਖ਼ੁਮਾਰ ਵਿਚ ਬੁਲ੍ਹੀਆ ਤੇ ਸੱਕ ਮਲਦੀ ਦਾ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ । ਨੀਲੀ ਦਸਤਾਰ ਦੀ ਭਾਅ ਸੀ ਜਾਂ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ।

ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਬੁਰਜ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਛੂਹ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ ਖਾਮੋਸ਼ ਖਲੋਤੀ ਹੋਈ ਸੀ।

੯

ਘੁੰਡ ਲਾਹੇ ਕਾਲੀਆਂ ਨੇ

ਦਿਨ ਬੀਤੇ । ਰੁੱਤਾਂ ਬਦਲੀਆਂ । ਕੂੰਜਾਂ ਆਈਆਂ, ਆਂਡੇ ਦਿੱਤੇ, ਤੇ ਉਡ ਗਈਆਂ। ਫੁੱਲ ਲਗੇ ਤੇ ਝੜ ਗਏ ।

ਪਤਝੜ ਦਾ ਰੰਗ ਬਹਾਰ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਦਾ ਮਨ ਮੋਹਿਆ ਗਿਆ । ਬਹਾਰ ਨੇ ਮੁਕਲਾਵੇ ਆਈ ਪਤਝੜ ਤੇ ਕਪੜੇ ਰੀਬ ਨਾਲ ਵੀ ਪਾ ਕੇ ਵੇਖ ਲਏ । ਉਦਾਸੀਆਂ ਛਾ ਗਈਆਂ । ਪੱਤ ਕਿਰੋ ਤੇ ਰੁੰਡ ਮੁੰਡ ਹੋ ਗਿਆ ਟਹਿ ਟਹਿ ਕਰਦਾ ਬਾਗ਼।

ਦਿਨ ਫਿਰ ਫਿਰੋ। ਹਵਾਵਾਂ ਨੇ ਰੁੱਖ ਫਿਰ ਬਦਲਿਆ। ਅੰਗੂਰੀ ਆਈ, ਬੁਰ ਪਿਆ, ਝੰਡੀਆਂ ਲਗੀਆਂ । ਜਵਾਨੀ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਤਿੜਕ ਪਈ ਡੰਡੀ । ਭਰ ਜੰਬਨ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਲਗੇ, ਮੁਸਕਰਾਏ । ਅੰਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬੂਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨਿਖਰੀ । ਅੰਬੀਆਂ ਤੇ ਕੋਇਲ ਬੋਲ ਪਈ।

ਮੱਧਰਾਂ ਅੱਲੀਆਂ ਤੇ ਚਾਅ ਕੁਆਰੇ ਸਨ ਉਸ ਨੰਢੀ ਦੇ । ਉਹਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਵਲਵਲੇ ਕਾਲੀਆਂ ਬਦਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਉਮਡ ਉਮਡ ਕੇ ਆਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਛਾਉਣੀਆਂ ਪਾ ਲਈਆਂ। ਨਿਸ਼ਚਾ ਪੁਖ਼ਤਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾ ਤੋਂ ਓਹਲੇ ਨਾ ਹੋਏ ਤੇ ਓਹਲੇ ਕਰ ਨਾ ਸਕੀ ਉਹ ।

ਉਹਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਆਰਸੀ ਵਿਚ ਨਾ ਪਏ ਕਿਸੇ ਦੁਸਰੇ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦੇ ਜਲਵੇ ਤੇ ਨਾ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਜਲਾਲ ਨੇ ਉਹਦਾ ਮਨ ਮੋਹਿਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਨੇ ਉਹਦੋ ਕੋਮਲ ਜਿਹੇ ਦਿਲ ਤੇ ਝਰੀਟ ਈ ਪਾਈ । ਉਹਦੇ ਦਿਲ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਬਲੌਰ ਵਾਂਗੂੰ ਡਲ੍ਹਕਾ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਕਿ ਉਹਦੇ ਦਿਲ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਤੇ ਕਿਤੇ ਦਾਗ ਲਗ ਜਾਏ ਜਾਂ ਕਿਤੇ ਤਰੋੜ ਆ ਜਾਏ । ਉਸ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗਲ ਅਜੇ ਤਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸੀ । ਕੋਈ ਸਹੇਲੀ ਅਜੇ ਤਕ ਉਹਦੀ ਰਾਜਦਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣ ਸਕੀ।

ਘਰ ਵਾਲੇ ਵੀ ਕੁੜੀ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ । ਕੋਈ ਗੱਲ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ

ਕਿ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸ਼੍ਰੀ ਅਨੂਪਾਂ ? ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ । ਸੂਰਜ ਦੀ ਟਿੱਕੀ ਪੁੰਗਰਦਿਆਂ ਈ ਉਹ ਬਾਰਾਂਦਰੀ ਦੀ ਮਮਣੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀ । ਮਾਰਚ ਕਰਦੀਆਂ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੀ ਤੇ ਕਦੀ ਨੀਲੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਸਵਾਰ ਵਲ ਵੇਖ ਕੇ ਬਲਿਹਾਰੇ ਬਲਿਹਾਰੇ ਜਾਂਦੀ । ਬਾਜਾਂ ਵਾਲੇ ਦੇ ਮੁਖੜੇ ਤੇ ਰਹਿਮਤਾਂ ਬਰਸਦੀਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਕਈ ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲ ਬਣਾਉਂਦੀ ਤੇ ਕਈ ਬਾਰਾਂਦਰੀਆਂ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਬਣਦੀਆਂ ਤੋਂ ਵਿਗੜਦੀਆਂ ।

ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦਾ ਦਿਲ ਉਹਦੇ ਆਪਣੇ ਕਾਬੂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਨਿਕਲ ਚੁਕਾ ਸੀ । ਉਹ ਹੁਣ ਖ਼ੁਆਬ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸੀ ਮੋਤੀ ਮਹਿਲ ਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਾਲਕੀ ਨੂੰ ਹੀਰਿਆਂ ਤੇ ਮੋਰੀਆਂ ਨਾਲ ਜੜਿਆਂ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਸਾਰੀ ਕੌਮ ਚੁਕ ਚੁਕ ਕੇ ਮੱਥੇ ਨਾਲ ਲਾਵੇ । ਰਾਤ ਦੀ ਨੀਂਦ ਉੱਡੀ ਤੇ ਦਿਨ ਦਾ ਆਰਾਮ ਗਿਆ।

ਹਵੇਲੀ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਹਿਲੀਆਂ ਹੀ ਜਵਾਨ ਵੇਖ ਕੇ, ਪਰ ਬੂਹੇ ਆਏ ਵੀਹ ਸਾਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਊ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਵੀ ਮੋੜ ਦਿਤੇ ਪਰ ਲਾਡਲੀ ਧੀ ਦਾ ਦਿਲ ਨਾ ਦੁਖਾਇਆ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ । ਧੀ ਵੀ ਪ੍ਰਾਹੁਣੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਬੜੇ ਫ਼ਿਕਰ-ਮੰਦ ਸਨ । ਨੀਂਦ ਕਿਥੋਂ ਆਉਂਦੀ ਏ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਧੀਆਂ ਜਵਾਨ ਹੋਣ ।

ਇਸ਼ਕ ਤੇ ਮੁਸ਼ਕ ਛੁਪਾਇਆਂ ਨਹੀਂ ਛੁਪਦੇ । ਸਿਆਣਿਆਂ ਸੱਚ ਆਖਿਆ ਏ, "ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਦੱਸ ਦੇਂਦੀਆਂ ਹਨ ਦਿਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ।"

ਉਹਦੇ ਅੰਗ ਅੰਗ ਨੱਚਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਅੱਖਾਂ ਬੋਲ ਪਈਆਂ ।ਬੁਲੀਆਂ ਤੇ ਬੱਲ ਆ ਆ. ਕੇ ਰੁਕੇ । ਚੁੰਨੀ ਸੀਨੇ ਤੇ ਆਣ ਕੇ ਰੁਕਣ ਲੱਗ ਪਈ, ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਲਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਡਲ੍ਹਕਾਂ ਦੀ ਭਾਅ ਆਣ ਵੱਜੀ । ਘਰ ਵਾਲੇ ਦਲੀਲੀ ਆਣ ਜੁੜੇ ਪਰ ਚੁੱਪ ਸਨ । ਕੁੜੀ ਦੇ ਸੀਤੇ ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਬੋਲ ਨਾ ਨਿਕਲੇ । ਮੋਹਰ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ ਸ਼ਰਮ, ਇੱਜ਼ਤ ਤੇ ਹੱਯਾ ਦੀ ।

ਤਾਏ-ਚਾਚੇ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਕੇ ਬਹਿ ਗਏ। ਪਿਓ ਦੀ ਪੱਗ ਦੇ ਵੱਟ ਢਿਲੇ ਜਿਹੇ ਹੋਣ ਲਗ ਪਏ । ਉਦਾਸੀਆਂ ਨੇ ਬੂਹੇ ਆਣ ਮੱਲੇ । ਰਾਹ ਲੱਭੋ ਨਾ ਖੈਹੜਾ, ਜਾਣ ਕਿਹੜੇ ਪਾਸੇ ? ਜਾਨ ਕੰਦਲ ਆ ਗਈ । ਭੁੱਖ ਮੁੱਕ ਗਈ । ਕੰਮ-ਕਾਜ ਤੋਂ ਮਨ ਉਕਤਾਇਆ, ਉਦਾਸੀਆਂ ਆਈਆਂ ਤੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਫੁੱਲੇ । ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਮਰਚ ਤੋਂ ਈ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਏ । ਮੱਠਾ ਮੱਠਾ ਤਾਪ ਵੀ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ । ਚਿਹਰਾ ਉਡਿਆ । ਉਦਾਸੀਆਂ ਨੇ ਰਾਹ ਨਾ ਦੱਸਿਆ । ਭੰਬਲ ਭੂਸੇ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ । ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰਾਤ ਲੰਘ ਗਈ ਤੇ ਦਲੀਲਾਂ ਵਿਚ ਦਿਨ । ਧੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕੁੰਜੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪੈਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਵੇਲੀ ਵਾਲੇ ਪਰ ਬੋਲੇ ਤਾਂ ਸਹੀ ਉਹ ਜ਼ਰਾ। ਉਹਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਦਾ ਮਾੜਾ ਜਿਹਾ ਝਲਕਾਰਾ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਵਾਰ ਦੇਂਦੇ ਮਾੜੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ।

ਜਦ ਸਾਰੀਆਂ ਤਦਬੀਰਾਂ ਫੇਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਤਦ-  

ਇਕ ਦਿਨ ਮਾਂ ਤੇ ਧੀ ਸਲਾਹੀ ਪੈ ਗਈਆਂ। ਮਾਵਾਂ ਤੇ ਧੀਆਂ ਇਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਬੈਠਦੀਆਂ ਨੇਂ । ਸਾਂਝਾ ਢਿਡ-ਪੇਟ, ਗਲ-ਕੱਥ ਇਕੋ ਸੋਚ ਇਕੋ, ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਇਕ, ਦਿਲ ਦੀ ਪੀੜ ਇਕੋ ਦਰਦ ਇਕ, ਇਕੋ ਮੰਜ਼ਲ ਤੇ ਦਿਕੋ ਰਾਹ !

ਧੀ ਆਖਣ ਲੱਗੀ, "ਮਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਵਰ ਚੁਣ ਲਿਆ ਏ ।"

ਪੁੱਤ ਕੁਆਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪ ਵਰ ਨਹੀਂ ਚੁਣਦੀਆਂ । ਇਹ ਸ਼ੋਭਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਸਾਊ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ।"

“ਮਾਂ, ਮੈਂ ਕੋਈ ਅਚੰਭਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਮੈਂ ਕੋਈ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਅ ਜਿਹਦੇ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਪਿਓ ਦੀ ਪੱਗ ਨੂੰ ਦਾਗ ਲੱਗੇ ।"

"ਪਰ ਏਦਾਂ ਸੋਚਣਾ ਵੀ ਪਾਪ ਏ ਧੀਏ !"

"ਮਾਂ ਮੈਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਵਰ ਲੱਭ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ । ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਚੋਣ ਸੁਣੀ ਮਾਂ ਤੂੰ ਫੁਲ ਵੁਲ ਪਏਂਗੀ । ਦੀਵਾ ਲੈ ਕੇ ਢੂੰਡਿਆਂ ਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ 'ਚੋਂ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਵਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ । ਮੈਂ ਬੜਾ ਸੱਚ ਸਮਝ ਕੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਏ ।"

"ਧੀਆਂ ਗਉਆਂ ਹਨ। ਮਾਪੇ ਗਊ ਨੂੰ ਉਥੇ ਛਡਦੇ ਹਨ ਜਿਥੇ ਘਾਹ ਹੋਵੇ । ਧੀਆਂ al ਅੱਗੇ ਈ ਪਰਾਇਆ ਧਨ ਹਨ । "ਮਾਂ ਮੈਂ ਹੁਣ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਏ । ਫੈਸਲਾ ਕਰਕੇ ਬਦਲਣਾ ਸਾਊਆਂ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੱਭਦਾ ।

ਮਾਂ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਕਿ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਪਿਓ ਦੀ ਪੱਗ ਨੂੰ ਦਾਗ ਲੱਗ । ਮੇਰੇ ਤਾਏ ਚਾਚੇ ਭੰਡੇ ਜਾਣ ਪਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਬੈਠੇ । ਔਰਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ 'ਚ ਇਕ ਵਾਰ ਦੀ ਫੈਸਲਾ ਕਰਦੀ ਏ। ਰੋਜ਼ ਰੋਜ਼ ਫੈਸਲੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਦਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ? ਮਾਂ ਹੁਣ ਤੂੰ ਈ ਮੇਰਾ ਫੈਸਲਾ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਾ ਸਕਦੀ ਏਂ । ਜੇ ਤੂੰ ਹੁਣ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਨਾ ਫੜੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਏ ਕਿ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕੁਆਰੀ ਰਹਾਂਗੀ ।"

"ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਮਹਿੰਦੀ ਲਾ ਦੇ । ਮੈਨੂੰ ਚੂੜਾ ਚੜਾ ਦੇ ਲਾਲ ਸੂਹਾ। ਗਾਨਾ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇ ਕੰਡੀ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ । ਤੇਲ ਚੜ੍ਹਾ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਲੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਦੇ ਹੇਠ। ਕਲੀਰੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇ ਮੇਰੇ ਹੱਥੀਂ। ਮੇਰੇ ਡੋਲੀ ਨੂੰ ਘੁੰਗਰੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇ, ਮੰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੜ ਦੇ। ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਮੜ੍ਹ ਦੇ ਮੇਰਾ ਪੀਹੜਾ। ਮਾਂ ਮੈਂ ਹੁਣ ਪਰਾਈ ਹੋ ਗਈ।

“ਪੁੱਤ ਉਹ ਕੌਣ ਏ ਜਿਹਨੂੰ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ।" ਮਾਂ ਆਖਣ ਲਗੀ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ।

"ਵਾਅਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਮਾਂ । ਪੱਕੀ ਹੋ ਗਈ ਗੱਲ । ਤੂੰ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਕਾਜ ਆਪ ਸੰਵਾਰੇਂਗੀ । ਮਾਂ, ਮੈਂ ਜਿਹਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦੇਵਤਾ ਮੰਨ ਲਿਆ, ਉਹ ਸੰਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਏ । ਸਾਰੇ ਬਾਹਰੇ ਵਿਚ ਉਹਦੀ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ, ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਉਹਦੇ ਚਰਚੇ ਹਨ। ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਚ ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਵਾਲੇ ਜਦ ਕੋਈ ਗੱਲ ਛੋਂਹਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਲਾਹੌਰ ਵਾਲੇ ਦਿਸੇ ਗੱਲ ਵਿਚ ਖਾਰ ਖਾਈ ਬੈਠੇ ਹਨ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਉਸੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਏ, ਸਾਡੀ ਵਲ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਾਕਦਾ । ਮਾਂ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਸੌ ਸੌ ਵਾਰ ਵਾਰੀ ਸਦਕੇ ਜਾਵਾਂ । ਮੈਂ ਸਦਕੇ ਜਾਵਾਂ ਉਹਦੀ ਕਲਗੀ ਦੇ । ਮੈਂ ਧੂੜ ਚੁਕ ਚੁਕ ਕੇ ਮੱਥੇ ਨਾਲ ਲਾਵਾਂ ਉਹਦੇ ਪੱਥਾਂ ਦੀ । ਉਹਦੇ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਨਾਲ ਜਨਮ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਮਾਂ ਜੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਲੱਗ ਜਾਏ ਉਹ ਧੂੜ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਜਨਮ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਵੇ । ਮੇਰੀ ਚੁਰਾਸੀ ਕੱਟੀ ਜਾਏ । ਮਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਡੱਲੇ ਵਿਚ ਪਾ ਸਕਦੀ ਏ। ਮੈਂ ਸੂਰਜ ਵਲ ਵੇਖ ਤਾਂ

ਲਿਆ ਏ ਪਰ ਕਿਤੇ ਉਹਦੇ ਤੇਜ ਨਾਲ ਝੁਲਸ ਕੇ ਭਸਮ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵਾਂ । ਉਹਦਾ ਜਲਾਲ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਤਲੀਆਂ ਵਿਚ ਜਜ਼ਬ ਹੋ ਗਿਆ ਏ । ਮਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸੱਜਣ ਦੇ ਘਰ ਛੱਡ ਆ।"

"ਬਾਬਲ ਦੀਆਂ ਬਾਰਾਂਦਰੀਆਂ ਦੇ ਦਰ ਭਾੜੇ ਹਨ । ਮੇਰੀ ਡੋਲੀ ਨੂੰ ਕੱਢ । ਮੇਰੇ ਵੱਲੇ ਨੂੰ ਚੁਕਾ ਕੇ ਮੋਹਰਾਂ ਸੁਟ ਦੇ ਮੇਰੇ ਡੋਲੇ ਤੋਂ । ਧੀ ਦੇ ਹੱਥ ਪੀਲੇ ਹੋਏ ਨੇ । ਧੀਆਂ ਤੋਰ ਕੇ ਭਾਬੀਆਂ ਦੁੱਧ ਦਾ ਛੰਨਾਂ ਪੀਂਦੀਆਂ ਨੇ ਜੇ ਭਾਬੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਕੱਚੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਛੰਨਾ ਪੀ ਲਵੀਂ। ਮਾਂ ਛੇਤੀ ਕਰ ਸੱਦ ਡੋਲੇ ਦੇ ਕੁਹਾਰਾਂ ਨੂੰ । ਮੇਰਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕਿਲੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਏ । ਪਾਲਕੀ ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਤੋਰ ਦੇ । ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਧੀ ਪੈਦਲ ਸਹੁਰੇ ਜਾਂਦੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ।"

"ਕੌਣ ਏ ਪੁਤ ਉਹ ਕਰਮਾਂ ਵਾਲੜਾ ?"

"ਮਾਂ ! ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ ? ਉਹਨੂੰ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਜੱਗ ਜਾਣਦੇ । ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਦਿਲ ਏ ਉਹ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰੂਹ ਏ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਤਮਾ ਏ । ਪੰਜਾਂ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਦੇਵਤਾ ਏ। ਸ਼ਰੋਮਣੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਪੁਤ ਏ, ਪੱਤਰਾ ਏ, ਅਨੰਦਪੁਰ ਦਾ ਗੁਰੂ ।"

"ਕੀ ਤੇਰਾ ਮਤਲਬ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਏ ?"

"ਹਾਂ ! ਮਾਂ ਕੀ ਮੇਰੀ ਚੋਣ ਪਸੰਦ ਆਈ ?"

"ਪੁਤ ! ਤੂੰ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਜ਼ਰ ਮਿਲਾਈ ਏ । ਅਸੀਂ ਏਸ ਕਾਬਲ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਗੱਲ ਨੇਪਰੇ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਨੀ । ਛਡ ਦੇ ਇਹ ਗੱਲ । ਏਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖਿਆਲ ਈ ਮਨੋ-ਵਿਸਾਰ ਦੇ। ਚਾਂਦੀ ਤੇ ਗਿਲਟ ਵਿਚ ਜਿੰਨਾ ਫ਼ਰਕ ਏ, ਉਨਾ ਫਰਕ ਏ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿਚ । ਉਹ ਪਵਿਤਰ ਗੰਗਾ ਜਲ ਵਰਗੇ ਅਸੀਂ ਛੱਪੜ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਰਗੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ । ਕਿਥੇ ਰਾਜਾ ਭੇਜ ਤੇ ਕਿਥੇ ਕੰਗਲਾ ਤੇਲੀ! ਸੌਣਾ ਰੂੜੀਆਂ ਤੇ ਸੁਪਨੇ ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ? ਜ਼ਾਤ ਦੀ ਕੋਹੜ ਕਿਰਲੀ ਤੇ ਸ਼ਤੀਰਾਂ ਨਾਲ ਜਫੇ ? ਸਿਰੋਂ ਗੰਜੀ ਤੇ ਕੰਘੀਆ ਦੇ ਦੋ ਜੋੜੇ ? ਅੱਖੀਂ ਦਿਸੇ ਨਾ ਤੇ ਨਾ ਚਰਾਗੋ ? ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀ । ਇਹ ਗੱਲ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ।"

"ਮਾਂ ਜੇ ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀ ਤੇ ਔਹ ਵੇਖ ਨੀਲੀ ਦਸਤਾਰ ਦੀ ਭਾਅ ਤੇ ਆਹ ਲੈ ਰੋਜ਼ ਦਾ ਫਾਹਾ ਈ ਮੁਕ ਜਾਏ । ਨਾ ਬਾਂਸ ਰਹੇ ਤੇ ਨਾ ਵੱਜੇ ਬੰਸਤੀ । ਮੈਂ ਡਿੱਗੀ । ਆਪ ਮੋਏ ਜਗ ਪਰਲੋ । ਪਰ ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਇਕ ਖਾਹਿਸ਼ ਏ। ਮੇਰੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਛਾ ਦੇਵੀਂ ਜਿਥੋਂ ਦੀ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਰੋਜ਼ ਲੰਘਦਾ ਏ । ਚੰਗਾ ਮਾਂ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ । ਸੁਖੀ ਵਸੋਂ ਮਾਂ ਤੂੰ ਤੇ ਸੁਖੀ ਵਸਣ ਮੇਰੇ ਬਾਬਲ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੇ ਰਾਜੇ। ਮੇਰਾ ਤੇਰਾ ਏਨਾ ਦੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸੀ ਜੋ ਮੁਕ ਗਿਆ ।"

ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦਾ ਉਦੋਂ ਈ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਜਦੋਂ ਉਹ ਮਮਟੀ ਤੋਂ ਡਿਗ ਪਈ । ਮਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਟੰਮਣੇ ਤੇ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਧੀ ਦਾ ਸਾਹ ਉਖੜ ਗਿਆ। ਜਾਨ ਲਬਾਂ ਤੇ ਆ ਗਈ ।

ਹਫੀ ਮਾਂ ਥਲੇ ਉੱਤਰੀ । ਨੱਸੀ ਨੱਸੀ ਆਈ। ਧੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਪਾਇਆ। ਛਿੱਟੇ ਮਾਰੇ ਠੰਡੇ ਜਲ ਦੇ ।

ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਸਨ ਤੇ ਦਿਲ ਧੜਕ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਰੀਰ ਠੰਡਾ ਯਖ਼ ਸੀ । ਤਰੇਲੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਗੋਰੇ ਜਿਹੇ ਮੁਖੜੇ ਤੇ, ਜ਼ਬਾਨ ਬੰਦ ਸੀ । ਫੁੱਲ ਕੁਮਲਾ ਗਿਆ ਸੀ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ।

ਮਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਮੁਠ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ । ਹੱਥ ਪੈਰ ਫੁੱਲ ਗਏ । ਸਾਹ •ਉੱਤੇ ਦਾ ਉੱਡ ਲਹਿ ਗਿਆ ਤੇ ਉਥੋਂ ਥੱਲੇ ਨਾ ਆਇਆ । ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਸਾਹ-ਸਤ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਮਿੱਟੀ ਹੈ ਗਿਆ ਜੁੱਸਾ ।

ਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਪਰ ਕੌਣ ਸੁਣਦਾ ਸੀ ਐਡੀ ਵੱਡੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ। ਸਰਦਾਰਨੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਛਾਣੇ ਵੀ ਕੌਣ ! ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੁਣੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨਾ ? ਖੜਾਕ ਆਇਆ ਤਾਂ ਹਊ ਗੱਲ ਕਹਿ ਕੇ ਟਾਲ ਗਏ ਸੇਵਾਦਾਰ ਪਰ ਚੀਕ ਵੱਜੀ ਤਾਂ ਭੱਜੇ ਭੱਜੇ ਗਏ ਛੱਤ ਤੇ । ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਹੱਕੇ -ਬੱਕੇ ਰਹਿ ਗਏ । ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਬੇਹੋਸ਼ ਸੀ ।

ਬੜਿਆਂ ਯਤਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅੱਖ ਉਘੇੜੀ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੇ ।

"ਮੈਂ ਵਾਰੀ ! ਮੈਂ ਸਦਕੇ ! ਮੇਰੀ ਧੀ ਰਾਣੀ ਮੈਥੋਂ ਕਿਉਂ ਗੁੱਸੇ ਹੋ ਗਈ ਏ । ਅੱਖ ਪੁੱਟ ਮੇਰੀ ਧੀਏ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਆਪ ਕਾਜ ਸੁਆਂਰਗੀ ।' ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅਥਰਾਂ ਡਿਗ ਪਈਆਂ । ਦਿਲ ਹੋਇਆ। ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਛਹਿਬਰ ਲਾ ਦਿੱਤੀ । ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਘੁਟਣ ਜਿਹੀ ਆ ਗਈ।

"ਮਾਂ ਮੈਨੂੰ ਤੂੰ ਡੋਲੇ ਵਿਚ ਪਾ ਦੇਵੇਂਗੀ ? ਮਾਂ ਤੂੰ ਗਾਨਾ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਏ ?"

"ਉਠ ਪੁੱਤ ! ਤਕੜੀ ਹੈ । ਮੈਂ ਹੁਣ ਅਣਹੋਣੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕਰ ਵਿਖਾਵਾਂਗੀ । ਤੂੰ ਜਵਾਨ ਬਣ ।"

"ਮਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।" ਉਠ ਕੇ ਬਹਿਣ ਲੱਗੀ ਅਨੂਪ ਕੌਰ, ਸਿਰ ਦੀ ਸੱਟ ਸੀ, ਗੱਬ ਆ ਗਿਆ । ਦੰਦਣ ਪੈ ਗਈ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਛੱਟੇ ਮਾਰੇ । ਮਾਂ ਸੋ ਸੋ ਵਾਰ ਸਦਕੇ ਗਈ । ਪਿਓ ਨੇ ਹਕੀਮ ਸੱਦ ਆਂਦਾ । ਚਾਰੇ ਵੈਦ ਨੂੰ ਲਈ ਆ ਰਹੇ ਸਨ । ਹਵੇਲੀ ਦਾ ਦਿਲ ਡੋਲ ਗਿਆ। ਕੰਧ ਵਿਚ ਤਰੋੜ ਪੈ ਗਈ ਚੂਨੇ ਦਾ ਲੇਪ ਲਬ ਗਿਆ ਪਰ ਹੌਸ਼ ਨਾ ਆਈ। ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਗਏ ਸੇਵਾਦਾਰ ਥਲੇ ਦੀਵਾਨ ਖਾਨੇ ਵਿਚ ।

ਮੁਹੱਲਾ ਜੁੜਿਆ । ਆਂਢੀਆਂ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦਾਰੂ ਦਸੋ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਮੁਤਾਬਕ । ਸਾਰੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ ਗੱਲ ਹਰਨਾਂ ਦੇ ਸਿੰਗਾਂ ਚੜ੍ਹ ਗਈ । ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਉਹ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਮਮਟੀ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਈ ਏ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ ਵਾਲੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਧੀ ।

ਖੈਰਾਇਤ ਵੰਡੀ ਗਈ । ਮਣਾਂ ਮੂੰਹੀ ਅਨਾਜ ਹੱਥ ਲਵਾ ਕੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਗਰੀਬ ਗੁਰਬਿਆਂ ਨੂੰ । ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਮੱਥੇ ਰਗੜੇ ਗਏ । ਹਕੀਮ ਨੇ ਕੁਸ਼ਤੇ ਦਿਤੇ ਚਾਂਦੀ ਤੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਵਰਕ ਲਾ ਲਾ ਕੇ । ਦਿਲ ਟਿਕਾਣੇ ਆਇਆ ਤੇ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਅੱਖ ਪੁਟੀ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੇ ।

ਕਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਟਹਿਕ ਪਈ ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ । ਦਿਨ ਢਲਿਆ, ਰਾਤ ਸਿਰ ਤੇ ਆਈ ਲੰਘੀ ਤੇ ਬੀਤ ਗਈ । ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਰ ਗਈ । ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਨੌ-ਬਰ-ਨੇਂ ਹੋ ਗਈ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ।

ਇਕ ਦਿਨ :

ਮਾਵਾਂ ਧੀਆਂ ਰੋਜ਼ ਨਾਲੋਂ ਅਜ ਅਗੋਂ ਈ ਊਠ ਪਈਆਂ ਸਨ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਅਜੇ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸੰਮਲ ਹੋਈਆਂ ਰਾਤ ਦਾ ਪਹਿਰਾ ਅਜੇ ਮੁੱਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸਿਰਫ ਖਿੱਤੀਆਂ ਸਨ।

ਧਰੂ-ਤਾਰਾ ਅਜੇ ਵੀ ਦਮਕਾਂ ਮਾਰਦਾ ਸੀ । ਹਨੇਰਿਆਂ ਵਿਚ ਸੁਚੇ ਮੱਹ ਇਸਨਾਨ ਕੀਤਾ । ਅਜੇ ਤਕ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਨ ਦੇ ਕੋਈ ਅਸਾਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦਿਸੇ । ਮਾਵਾਂ ਧੀਆਂ ਦੇਵੇ ਖੱਦਰ ਦੇ ਦੁੱਧ ਚਿੱਟੇ ਕਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਵੇਲੀ ਦਾ ਸਦਰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਹਿਲਿਆ । ਚੌਂਕੀਦਾਰ ਸੰਮਨ ਹੋਇਆ, ਅੱਖਾਂ ਮਲੀਆਂ ਤੇ ਉਸ ਅਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ, ''ਕੌਣ ਏ ?"

"ਅਸੀਂ ਹਾਂ, ਫਾਟਕ ਖੋਲ੍ਹ ।

"ਅਜੇ ਨਗਾਰਾ ਨਹੀਂ ਵਜਿਆ । ਨਗਾਰਾ ਵੱਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਫਾਟਕ ਖੁਲ੍ਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਮੁੜ ਜਾਓ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਹੈ । ਮੈਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।"

ਪਿਛਲੇ ਪੈਰੀਂ ਪਿਛੇ ਮੁੜੀਆਂ ਤੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 'ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ' ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਕਿਦਾ ਮਨ ਲਗੇ ਪਾਠ ਵਿਚ ? ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਤਾਂ ਵਕਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੰਘਦਾ । ਮਨ ਜੋੜਿਆ ਤੇ ਮਗਨ ਹੋ ਗਈਆਂ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ।

ਜਦ ਹਵੇਲੀ ਦਾ ਫਾਟਕ ਖੁਲ੍ਹਾ ਤਦ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਨਿਕਲੀ ਤੇ ਇਜ਼ਤ ਵੀ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ ਹਨੇਰਾ ਤੇ ਸੀ ਪਰ ਲੋਕ ਸੁਚੇਤ ਸਨ । ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਉਠੇ ਹੋਏ ਦਾਤੇ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ।

ਦੀਵਾਨ ਸਜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਨੰਦਗੜ੍ਹ ਵਿਚ 'ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ' ਦਾ ਪਾਠ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸੰਗਤ ਸਜੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਤਿਲ ਧਰਨ ਨੂੰ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਜੁੜੇ ਬੈਠੇ ਸਨ ਗੁਰੂ ਕੇ ਲਾਲ । ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ ਚੋਂਕੜਾ ਮਾਰ ਆਸਣ ਤੇ ।

ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਤੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਇਆ ਮਾਂ ਤੇ ਧੀ ਨੇ । ਸੰਗਰਾਂ ਪਿਛੇ ਖੜੀਆਂ ਸਨ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਸਿਰ ਨਾ ਚੁਕਿਆ ਮਾਂ ਤੇ ਧੀ ਨੇ ।

ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਸਨ ਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਾਲੇ ਜੁੜੇ ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਸਿੰਘ ਵੀ ।

ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜਾਣੀਜਾਣ ਸਨ, ਜਾਣ ਗਏ।

“ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਮਹਿਲ ਕੀ ਮੰਗਦੇ ਹਨ ?" ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਫੁਰਮਾਇਆ ।

ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ ਵਾਲੇ ਸਰਦਾਰ ਵੀ ਮੋਹਰੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ ।

ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਖਲੋ ਗਈਆਂ ਮਾਂ ਤੇ ਧੀ ।

"ਕੀ ਹੁਕਮ ਏ ?"

ਮੂੰਹ ਵਿਚੋਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿਕਲਦੀ । ਅੱਖਾਂ ਝਕ ਗਈਆਂ ਸਿਰ ਉਤੇ ਠਾ ਹੋਵੇ । ਏਨਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੀ ਤੇਜ ਦਾ ।

“ਭੁੱਲ ਹੋ ਗਈ ਏ ਕਿਸੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਵਾਸੀ ਤੋਂ ?”

“ਨਹੀਂ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸਾਡੀ ਇਕ ਅਰਜ਼ ਏ ।"

"ਹੁਕਮ ਕਰੋ । ਫੁੱਲ ਚੜ੍ਹਾਏ ਜਾਣਗੇ । ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦੇ ਮਹਿਬ ਨਿਰਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ।”

ਹੱਥ ਜੋੜ ਖਲੋਤੀਆਂ ਮਾਂ ਤੇ ਧੀ ।

"ਅੱਜ ਦਾ ਲੰਗਰ ਸਾਡੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਫੱਕੇ ਸੰਗਤ ਤੇ ਗੁਰੂ ।"

"ਬੱਸ ! ਇਹੋ ਹੀ ਹੁਕਮ ਏ ! ਗੱਲ ਏਨੀ ਕੁ ਸੀ ? ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਏਨੇ ਸੰਕੋਚ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ ?" ਸਾਹਿਬ ਥੱਲੇ ।

"ਅਸੀਂ ਹੁਕਮ ਲਈ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਹਾਂ ।"

"ਮੈਂ ਦਾਸ ਹਾਂ ਸੰਗਤ ਦਾ । ਖਾਲਸਾ ਅੱਜ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਤੁਹਾਡੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਛਕੇਗਾ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ ਹਨ ਮਹਿਲ ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ?"

ਸਿਰ ਝੁਕਿਆ । ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਝੁਕ ਝੁਕ ਮੱਥੇ ਟੇਕਦਿਆਂ ਦੀਵਾਨ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਗਿਠ ਗਿਠ ਉੱਚੇ ਪੱਥ ਚੁਕ ਲਏ । ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਮੱਤੀਆਂ ਘਰ ਪੁਜੀਆਂ ਮਾਂ ਤੇ ਧੀ । ਹਵੇਲੀ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਈ ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ ਕੀਰਤਨ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣ ਰਹੇ ਸਨ ਨਵੀਂ ਕੌਮ ਦੇ ਉਸਾਰੂ । ਰਹਿਮਤਾਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਚੌਕਿਆਂ ਵਿਚ ਆਣ ਬੈਠੀਆਂ।

੧੦

ਧੂੜ ਤੇਰੇ ਚਰਨਾਂ ਦੀ

ਪੰਗਤ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਸਿੰਘਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਦਸਤਰਖਾਨ ਵਿਛਾ ਦਿਤੇ, ਦਿਲ ਵਿਚ ਪਿਆਰ ਸੀ, ਉਦਮ ਸੀ, ਮੁਹੱਬਤ ਸੀ, ਜਲਵਾ ਸੀ, ਚਾਹ ਸੀ, ਸੰਗਤ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ। ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ ਸਜਾਈ ਗਈ, ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਸਿਹਰੇ ਬੰਨ੍ਹ ਬੰਨ੍ਹ, ਗਜਰੇ ਬੰਨ੍ਹ ਗਏ ਚੋਗਾਠਾਂ ਨੂੰ, ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਹਾਰ ਲਪੇਟੇ ਗਏ ਗੁਟੇ ਗੁਲਾਬ ਤੇ ਮੰਤੀਆਂ ਦੇ। ਪਾਏਦਾਨ ਵਿਛਾ ਦਿਤਾ ਲਾਲ ਹਲਵਾਨ ਦਾ । ਨੀਲੀ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਫਰਸ਼ ਗਲੀਚਿਆਂ ਨਾਲ ਸਜਾਏ ਗਏ। ਜਦ ਦਾ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਜ਼ਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਜ ਤੱਕ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਰੋਟੀ ਕਬੂਲ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਜਦ ਲੰਗਰ ਵਿਚ ਸਾਰਾ ਅਨੰਦਪੁਰ ਛਕਦਾ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਕਿਸਾ ਦੇ ਘਰ ਜਾਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਨਵੀਂ ਰੀਤ ਸੀ ਤੇ ਨਵਾਂ ਤਜਰਬਾ ਸੀ । ਗੁਰੂ ਤੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਲੇ ਪਰਦੇ ਹਟਾਉਣ ਦਾ, ਗਰੀਬੀ ਤੇ ਅਮੀਰੀ ਨੂੰ ਸਾਵਾਂ ਕਰਨ ਦਾ, ਅਜੇ ਤਜਰਬਿਆਂ 'ਚੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਨੰਦਪੁਰ, ਰੋਜ਼ ਨਵਾਂ ਇਮਤਿਹਾਨ ਸੀ। ਰੋਜ਼ ਨਵੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦੀ ਵਲਗਣ ਤੋੜ ਕੇ ਨਵੇਂ ਰਾਹ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਭੱਠੀ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਕੁੰਦਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਾਹਿਬ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਨਗਰ ਇਕ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਜਾਏ, ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇਹ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰੇ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇਵੇ । ਉਚੀਆਂ ਬੁਰਜੀਆਂ ਪਵਿਤਰਤਾ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਸਨ । 'ਭਾਵੇਂ ਲੋਕ ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਜੰਮ ਜੰਮ ਆਉਣ, ਜਾਂਦੀ ਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾ ਸਹੀ ਆਉਂਦੀ ਵਾਰ ਹੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣ । ਬਸ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ. ਮੁੱਲ ਮੁੜ ਹੀ ਜਾਊ । ਮਾਤਾ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਕਲਸ ਜਦ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣਗੇ ਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਅੱਖੀਆਂ ਤੋਂ ਉਹਲੇ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਲੱਗਾ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਅਜ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾ ਸਹੀ, ਕਦੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਾਲੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਜਦੋਂ ਕੀਤਾ ਕਰਨਗੇ ।" ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਉਸਾਰੂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚਦੇ ।

ਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਾਨ ਦੀ ਜ਼ਿਆਫਤ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਸੀ । ਨੌਕਰ ਚਾਕਰ, ਸੇਵਾਦਾਰ, ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਥੰਮੀ, ਕਮੀਨ, ਆਂਢੀ-ਗੁਆਂਢੀ, ਸਾਕ ਸੰਬੰਧ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਲ ਵਿਚ ਕਿਥੋਂ ਇਕਠੇ ਕਰ ਲਏ ਸਨ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੇ ਚਾਅ ਨੇ । ਕੋਈ ਕਸਰ ਨਾ ਰਹਿ ਜਾਏ ਸੇਵਾ ਵਿਚ । ਗਹਿਰ ਨਾ ਆਏ

ਕਿਸੇ ਗੁਰਸਿੱਖ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ । ਫੁੱਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਾਉਂਦੀ, ਉਹਦੇ ਪੰਥ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲਗਦੇ । ਦੋ ਦੋ ਪੋਟੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਹੋ ਹੋ ਕੇ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੀ ਮਾਲਕ, ਇਜ਼ਤ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ, ਪੱਗ ਸਾਰੀ ਹਵੇਲੀ ਦੀ, ਲਾਜ ਰਹਿ ਜਾਏ, ਮੇਰੇ ਚਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਿਧਰੇ ਸੱਟ ਨਾ ਵੱਜੇ, ਕਦੀ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ, ਕੋਈ ਗੁੱਸੇ ਹੱਕੇ ਨਾ ਜਾਵੇ ਮੇਰੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚੋਂ'।

ਯੋਧੇ ਵੀ ਪੂਜੇ ਤੇ ਬਾਣੀ ਦੇ ਰਸੀਏ ਵੀ, ਬਹਾਦਰ ਵੀ ਆਏ ਤੇ ਸੂਰਬੀਰ ਵੀ । ਤਿਆਗੀ ਵੀ ਸਨ ਤੇ ਚੰਚਲ ਵੀ । ਸਾਧੂ ਵੀ ਆਏ ਤੋਂ ਬਹਿਜ਼ਾਦੇ ਵੀ । ਸੰਤ ਵੀ ਸਨ, ਚੇਲੇ ਸਨ ਤੇ ਸ਼ਰਮਾਕਲ ਵੀ । ਕੰਣ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਦਿਆ ਜ਼ਿਆਫਤ ਦਾ ਰੰਗ ਢੰਗ ਵੇਖਣ, ਸਾਰਾ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਾਹ ਵਾਹ ਕਰ ਉੱਠਿਆ । ਮੂੰਹ 'ਚ ਉਂਗਲੀਆਂ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ ਸਾਰੇ ਲੰਗਰ ਤੇ ਦੀਵਾਨ ਵਾਲੇ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿਚ।

ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਮਾਵਾਂ ਧੀਆਂ । ਖੀਵੀਆਂ ਹੋ ਹੋ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਜੁਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਮਨ ਵਿਚ ਦਾਅ ਸੀ ਉਸਦੇ ਆਉਣ ਦਾ । ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਭਾਗ ਲਗ ਗਏ । ਪਵਿਤਰ ਹੋ ਗਈ ਧਰਤੀ ਹਵੇਲੀ ਦੀ।

ਪਰਸ਼ਾਦ ਛਕਿਆ ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ । ਅਨੰਦ ਆਇਆ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਇਆ ਗੁਰੂ ਵੀ, ਹੱਥ ਧੋਤੇ, ਦਾੜ੍ਹ ਤੇ ਫੇਰਿਆ, ਅਰਦਾਸ ਲਈ ਖੜੀ ਹੋ ਗਈ ਸਾਰੀ ਸੰਗਤ ਗੁਰੂ ਤੇ ਸੰਗਤ ਇਕ ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਖੜੇ ਸਨ । ਅਰਦਾਸਾ ਹੋਇਆ । ਜੰਕਾਰੇ ਗਜਾਏ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ। ਘੋੜੀਆਂ ਤੇ ਪਲਾਕੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਸੂਰਮਿਆਂ ਨੇ । ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ ਤਿਆਰ ਕਸ ਲਏ । ਨੀਲੇ ਘੋੜੇ ਨੇ ਸੰਮ ਚੁਕਿਆ । ਸਾਜ਼ ਵਣਕਿਆ । ਘੋੜਾ ਛਮ ਛਮ ਕਰਦਾ ਸਾਹਮਣੇ ਹਾਜ਼ਰ ਆਣ ਹੋਇਆ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੇ । ਘੋੜੇ ਦੀ ਪਿਠ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਹਿਬ ਸੱਚਾ । ਜੈਕਾਰਿਆਂ ਹਵੇਲੀ ਹਿਲਾਂ ਦਿੱਤੀ । ਗ੍ਰੰਜ ਉੱਠੀ ਤੇ ਉਸ ਗੁੰਬਦਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮ ਲਿਆ । ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਸੰਗਤ ਤੁਰੀ ਤੇ ਪਿਛੇ ਗੁਰੂ ਸੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦਾ ।

ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਦਾ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਏ। ਉਹ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਨਿਝੱਕ ਹੋ ਕੇ । ਡਰੀ ਨਹੀਂ ਰਤਾ ਭਰ, ਉਸਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਜਜ਼ਬਾਤ ਸਨ ਪਿਆਰ ਦੇ ਨਿਝੱਕ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਗੁਰਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਵਾਗ ਫੜ ਲਈ। ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਬੋਲੀ, "ਮੈਂ ਇਕ ਅਰਜ਼ ਕਰਨੀ ਏ ।"

"ਹੁਕਮ ।"

"ਇਥੇ ਨਹੀਂ, ਇਕਾਂਤ ਵਿਚ ।" “ਚੰਗਾ ਸਿੰਘੋ ਤੁਸੀਂ ਚਲੰ ਤੇ ਮੇਰੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਪਿਛੇ ਰਹਿਣ ਦਿਓ। ਸੇਵਾਦਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਆ ਜਾਵਾਂਗਾ । ਤੁਸੀਂ ਅਨੰਦ ਨਾਲ ਪੁੱੜੋ।

ਸਿੰਘ ਚਲੇ ਗਏ ਤੇ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਲੈ ਗਈ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ । ਦੀਵਾਨ ਖ਼ਾਨਾ ਬਿਲ-ਮਿਲ ਝਿਲਮਿਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪਲੰਘ ਨੇ ਸੰਨਤਾਂ ਮਾਰੀਆਂ । ਇਸ਼ਾਰੇ ਕੀਤੇ । ਫੁੱਲ ਪਲਕਾਂ ਵਿਛਾਈ ਅੱਖਾਂ ਚੁਕ ਕੇ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਤਰ ਦੀ ਮਹਿਕ ਨੇ ਸਾਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ਬੂ ਵੰਡ ਦਿੱਤੀ।

ਚਰਨ ਪਾਓ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਬੈਠ ਪਲੰਘ ਤੇ। ਸੰਗਦੀ ਤੇ ਬਕਦੀ ਹੋਈ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਬੋਲੀ ।

ਇਕ ਵਾਰ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਰੁਕੇ ਸ਼ਰਮਾਏ, ਬਿਜਕੇ ਲੋਕ ਲਾਜ ਤੋਂ ਭਰੋ ਤੇ ਫੇਰ ਬੋਲੇ, ''ਜਿਵੇਂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਰਜੀ ।"

"ਕੀ ਹੁਕਮ ਏ ?"

ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੇ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾਈਆਂ । ਮੁਸਕਰਾਈ ਤੇ ਚੁਗਲੀਆਂ ਕਰਦੇ ਸੀਨੇ ਤੋਂ ਚੁੰਨੀ ਸਰਕਾ ਦਿੱਤੀ ।

"ਅਜ ਦੀਆਂ ਤਿੱਖੜ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਇਥੇ ਕੱਟੀਆਂ ਜਾਣ। ਅਜ ਹਜੂਰ ਇਥੇ ਅਰਾਮ ਕਰਨ।"

ਡਲ੍ਹਕਾਂ ਮਾਰਦਾ ਰੂਪ ਤੇ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਰੋਜ ਕੌਣ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ ਏ ? ਹਰ ਵਸਤੂ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਉਤਾਵਲੀ ਸੀ । ਜਰਾ ਕੁ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਬਦਲੇ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਮਾਰਗ ਮਿਲੇ।

"ਸੰਗਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਜੋ ਦਿਲ ਵਿਚ ਏ ਆਖੋ, ਬੁਝਾਂ ਤੇ ਆਏ ਨੂੰ ਵੇਸ ਨਾ । ਹੁਣ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਦੀ ਲੰਝ ਨਹੀਂ ਬੋਲੇ ਨਿਬੰਕ ਹੋ ਕੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਵੇਲਾ ਫੇਰ ਨਹੀਂ ਲੱਭਣਾ " ਸਾਹਿਬ ਆਖਣ ਲੱਗੇ !

''ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੀ ਮੁਰਾਦ...... ਪੂਰੀ ਹੋਵੇਗੀ : ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾ ਤੇ ਕਲੀਆਂ ਵਾਂਗੂ ਹਾਸਾ ਖਿੜ ਗਿਆ ।" ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਨੂੰ ਕੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸਾਹਿਬਾਂ ਵਲ।

"ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇਗੀ । ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਫੁਰਮਾਇਆ।

"ਮੈਂ ਡਰਦੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਐਵੇਂ ਹੀ ਨਾ ਚਲੀ ਜਾਏ ਤੇ ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਲਣ ਵਿਚ ਨਾ ਗੁਜ਼ਾਰ ਦਿਆਂ ।"

"ਨਿਸਚਾ ਰਖੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ।"

ਮੋਤੀਆਂ ਵਾਲੀ ਪੱਖੀ ਹੱਥ ਵਿਚ ਫੜੀ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਮਨੀ ਮਠੀ ਚਲ ਮਾਰਨ ਲੱਗੀ । ਰੰਗ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਬਿਮਣੀਆਂ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਦੇ ਨਾਲ।

"ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਤ ਚਾਹੀਦਾ ਏ, ਕੁਹਾਡੇ ਵਰਗਾ ।"

"ਬਸ ਏਨੀ ਨਿਕੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਵਾਸਤੇ ਇਤਨੀ ਵੱਡੀ ਖੇਚਲ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ !

ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦਾ ਅੰਗ ਅੰਗ ਨੱਚ ਉੱਠਿਆ । ਬੁਲ ਚਿਮਨੀਆਂ ਦੀ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਈ, ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੰਤੀ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ।

ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਪੈ ਗਏ ਤੇ ਬੋਲੇ, ''ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਪੁੱਤ, ਪੁੱਤ ਪਿਓ ਵਰਗਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਦੇ ਹੋਣਾ ਏ ।"

ਤੁਸਾਂ ਵਚਨ ਦਿਤਾ ਏ ।"

ਹਾਂ ਵਚਨ ਤੇ ਮੈਂ ਦਿੱਤਾ ਏ ਪਰ ਇਹ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਲੈਣ ਰੋੜਾ ਅਟਕਾ ਸਕਦਾ ਏ ? ਕਿਹਦੀ ਹਿੰਮਤ ਏ ।"

"ਇਹ ਤੇ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ ਮਹਾਰਾਜ! ਮੈਂ ਬੜੀ ਦੇਰ ਦੀ ਮਨ ਵਿਚ ਸ਼ਰਧਾ ਲਈ ਬੈਠੀ ਹਾਂ ।"

"ਮਜਬੂਰ ਹਾਂ ।"

ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੇ ਹੀਰੇ ਦੀ ਅੰਗੂਠੀ ਵਲ ਤਕਿਆ, ਬਾਂਹ ਉਲਾਰੀ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਦੇ ਕੋਲ ਲੈ ਗਈ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਈ ਚੱਟ ਲੈਂਦੀ ।

ਪਰ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਗੋਰੀ ਜਿਹੀ ਵੀਣੀ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਤੇ ਬੋਲੇ, “ਇਸ ਨਿਗੂਣੀ ਨਿਕੰਮੀ ਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਅਨਮੋਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਹੱਥ ਧੋ ਕੇ ਬਹਿਣਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ । ਕਿੰਨੀ ਤਪਸਿਆ ਹੈ ਬਾਦ ਮਿਲੀ ਏ ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ । ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਨਸਾਨ ਪਾਂਦਾ ਏ ਬਾਣਾ ਮਨੁਖ ਦਾ

''ਜਾਣਦੀ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਰ ਸੁਣਿਆ ਏ ।’

'ਤੇ ਫੇਰ ਗਲਤੀ ਕਿਉਂ।" *

“ਜੀਵਨ ਕਿਸ ਆਸ ਤੋਂ ਕਟੂ। ਇਹ ਹਵੇਲੀਆਂ ਸਾਜ਼ ਸਮਾਨ, ਇਹ ਸ਼ਾਨ ਸ਼ੌਕਤ, ਇਹ ਫੁਲ, ਇਹ ਪਲੰਘ, ਪਖੀ, ਇਹ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਉਲ੍ਹਾਮੇ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਹ ਰੂਪ ।" ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ, ਗਸ਼ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਸੀ।

"ਤੇਰੀ ਜੋ ਇਹੋ ਹੀ ਸ਼ਰਧਾ ਏ ਤਾਂ ਏਦਾ ਹੀ ਸਹੀ । ਤੈਨੂੰ ਤੇ ਪੁਤ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਏ, ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ ।" ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਮੁਰਝਾਈ ਹੋਈ ਕਲੀ ਟਹਿਕ ਪਈ ।

"ਕਦ?

"ਹੁਣੇ ਈ ।"

ਮੋਤੀਆਂ ਵਾਲੀ ਪੱਖੀ ਫੇਰ ਹਰਕਤ ਵਿਚ ਆਈ। ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਫਿਰ ਬਦਲਿਆ। ਸਿਰਹਾਣੇ ਨੇ ਕਰਵਟ ਲਈ! ਮੁਸਕਰਾ ਪਏ ਅੰਗ, ਰੂਪ ਨਿਖਰਿਆ, ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪੈਣ ਲੱਗਾ ।

"ਅਜ ਤੋਂ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੁੱਤ ਸਮਝ ਲੈ । ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਪੁਤ ਤਾਂ ਮੈਂ ਹੀ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ਰੀਕ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ । ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਪੁਤਰਾਂ ਵਾਂਗ ਸੇਵਾ ਕਰਾਂਗਾ ਤੇ ਹੁਕਮ ਮੰਨਾਂਗਾ ।"

ਫ਼ੁਰਮਾਇਆ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ।

ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਥਲਿਉਂ ਜ਼ਮੀਨ ਨਿਕਲ ਗਈ। ਹੈਰਾਨ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਬਣ । ਨੀਲਾ ਘੋੜਾ ਲੈ ਗਿਆ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰ ਨੂੰ ਤੇ ਰਾਹ ਵੇਖਦੀ ਰਹਿ ਗਈ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ।

ਕਦ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਕਦ ਉਹ ਚਲੇ ਗਏ ।

ਧੂੜ ਚੁਕ ਚੁਕ ਕੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਲਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਬਲਹਾਰੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਰਾਹਾਂ ਤੋਂ ਜਿਥੋਂ ਦੀ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਆਏ ਸਨ । ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਆਪਣੇ ਵਿਹੜੇ ਦੀ ਪਵਿਤਰਤਾ ਤੇ ਵਾਰੇ ਵਾਰੇ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।

ਜੀਵਨ ਨੇ ਇਕ ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹ ਨੂੰ ਜਾ ਚੁੰਮਿਆ।

ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਰਨੇ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਗੰਢ ਬੰਨ੍ਹ ਲਈ ਲੀੜ ਨਾਲ, ਗਠੜੀ ਚੁਕਣ ਲਈ ਸਿਰ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਗੀ ਰੂਪਵਤੀ। ਮਨ, ਹਿਰਦਾ ਤੇ ਦਰਿੜਤਾ ਇਕ ਪੋਟਲੀ 'ਚ ਬਣ ਗਏ। ਨੀਲਾ ਘੋੜਾ ਚਲਿਆ ਗਿਆ । ਪਰਛਾਵਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਵਉਲਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

੧੧

ਟੱਕਰ ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਦੀ

ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਗਿੱਚੀ ਮਰੋੜਨ ਆਏ ਸਨ ਪਹਾੜੀਏ ਰਾਜੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਖੁੰਬ ਠਪਾ ਕੇ ਤੁਰ ਗਏ । ਘਰ ਦੀਆਂ ਸੁਆਣੀਆਂ ਨੇ ਤਾਅਨੇ ਦਿਤੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫੇਰ ਖੜੱਪਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸੋਟਿਆਂ ਤੋਂ ਡਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਧਰੇ ਸਿਰ ਹੀ ਨਾ ਮਿਧ ਦੇਣ, ਰੰਡੀਆਂ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ ਪਹਾੜਨਾਂ । ਯਤੀਮ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ ਬੱਚੇ । ਧਰਮ ਨੂੰ ਚੁੱਲੀਂ ਪਾ ਦਿਤਾ ਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਆ ਗਏ ਤੇ ਬਾਹਵਾਂ ਰਖ ਰਖ ਕੇ ਢਾਹਵਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ।

ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਈ ਹੁਕਮ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਬੈਠਿਆਂ ਈ ਮੁਬਾਰਕਾਂ ਮਿਲ ਗਈਆਂ । ਰਾਜੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇ ਦੀ ਜੁੰਡਲੀ' ਵਿਚ ਰਲ ਬੈਠੇ । ਇਕ ਕਾਸਦ • ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਆਇਆ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, "ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ' ਚੜ੍ਹ ਆਈਆਂ ਨੇ । ਅਸਾਂ ਉਸੇ ਗੁਰੂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਲੈ ਜਾਣਾ ਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਨਿਆਰਾ ਧਰਮ ਚਲਾਇਆ ਏ । ਤੇ ਸੁਣਿਆ ਏ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਏ । ਉਸ ਪਾਸ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਲੁਟੇਰੇ, ਚੋਰ, ਡਾਕੂ ਤੇ ਬਾਗੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਤੇ ਉਹ ਫੌਜ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਕੇ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਖੜਾ ਏ । ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ, ਦੀਨਾ ਬੇਗ, ਦੋ ਜਰਨੈਲ ਦਿੱਲੀਓਂ ਘੱਲੇ ਨੇ ਤੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਲੜਾਕੇ ਜਵਾਨ ਹਨ । ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਮਿਲਾਓ ਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਓ, ਛਡੋ ਤਦ ਜਦੋਂ ਮਿਝ ਨਿਕਲ ਜਾਏ ।"

ਹੁਕਮ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇ, ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਪਹਾੜੀ ਫੌਜਾਂ ਵੀ ਆਣ ਮਿਲੀਆਂ ਰੋਪੜ ਆਣ ਕੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜੱਫੀਆਂ ਪੈ ਗਈਆਂ । ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨਾਮ ਜਪਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧ ਨਵੀਂ ਕੰਮ ਦੇ ਉਸਰੱਈਏ -ਗਿਣਤੀ ਅੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ! ਮੁਕਾਬਲਾ ਆਹਮਣੇ-ਸਾਹਮਣੇ । ਇਕ ਪਾਸੇ ਪੱਥਰ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪਹਾੜ ।

ਕਮਾਨ ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਲੈ ਲਈ ਤੇ ਇਧਰ ਗੁਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ

ਪੰਜ ਹਿੱਸਿਆ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿਤਾ । ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ ਉਸ ਫੌਜ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਸਨ । ਉਥੋਂ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆਲਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ । ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਮਾਨ ਚੁਕ ਕੇ ਵੇਖੀ ਸੀ।

ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਪਾਰਖੂ ਸੀ । ਉਸ ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ ਤਾੜ ਲਿਆ। ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, "ਬਹਾਦਰ ! ਇਹ ਜੰਗ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਨਾਂਅ ਤੇ ਲੜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਏ। ਸਾਹਮਣੇ ਕਾਫ਼ਰ ਏ । ਜੇ ਜਿੱਤ ਜਾਉਗੇ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰੀਆਂ ਮਿਲਣਗੀਆਂ । ਜੋ ਬਹਾਦਤ ਪਾ ਲਈ ਤਾਂ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਜਾਮ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੋਵੇਗਾ। ਖ਼ੁਦਾ ਤਾਲਾ ਨੇ ਜੰਨਤ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿਤੇ ਹਨ । ਹੂਰਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਇਸਲਾਮ ਤੇ ਕੁਫ਼ਰ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਤਲਵਾਰਾਂ ਧੂਹ ਕੇ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਵਗਾ ਦਿਓ ।"

ਸਿੰਘ ਚੁੱਪ ਸਨ । ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਦਿਤਾ। ਸੱਟ ਏਦਾਂ ਵਜੀ ਜਿਵੇਂ ਅਹਿਰਣ ਤੇ ਵਦਾਣ । ਹਾਥੀ ਲੜੇ ਹਾਥੀ ਨਾਲ । ਸਾਨ੍ਹ ਜਿਵੇਂ ਚੋਣੇ ਵਿਚ । ਭੂਚਾਲ ਆਵੇ ਜਿਵੇਂ ਪਹਾੜ ਵਿਚ । ਛੱਲਾਂ ਉੱਠਣ ਜਿਵੇਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ, ਭਖੜ ਚੜ੍ਹ ਜਿਵੇਂ ਬਰੇਤੇ ਵਿਚ। ਡਟਵਾਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋਇਆ । ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜੋਰ ਲਾ ਦਿਤਾ।

ਏਧਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭੀ ਚੰਗੇ ਬੁਥਾਤ ਭੰਨੇ। ਆਹੂ ਲਾਹ ਸੁੱਟੇ । ਜਿਵੇਂ ਗੰਨੇ ਤੋਂ ਆਗ ਵੱਢੇ ਜੱਟ । ਗਾਜਰਾਂ ਤੇ ਮੂਲੀਆਂ ਵੱਢ ਵੱਢ ਸੁਣੇ ਵੱਟ ਤੇ ਰਖ ਕੇ ਧੀ ਜੱਟ ਦੀ । ਸਿਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁਲਣ ਲਗ ਪਏ ਜਿਵੇਂ ਪੈਲੀ ਉਜਾੜ ਦੇਵੇ ਖਰਬੂਜਿਆਂ ਦੀ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨੰਬਰਦਾਰ । ਖੋਪਰੀਆਂ ਹਦਵਾਣਿਆਂ ਵਾਂਗ ਖਖੜੀ ਖਖੜੀ ਹੋਈਆਂ ਪਾਟ ਗਈਆਂ। ਛਪੜੀਆਂ ਲਗ ਗਈਆਂ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਭਰਵਾਂ-ਹੱਥ ਕਈ ਕਈ ਮੁਗਲ ਵੱਢ ਸੁਟਦਾ । ਅੱਧੀ ਫੌਜ ਛਾਂਗ ਗਈ ਤੇ ਇਧਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਵੀ ਚੰਗਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਛਣਕਾਰ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਜ਼ਬਾ ਸੀ ਪਿਆਰ ਦਾ ।

ਮਾਂਗਵੀ ਧਾੜ ਲੜੀ ਨਾ । ਭੱਜ ਉਠੀ । ਭਾਜੜ ਪੈ ਗਈ ਸ਼ਾਹ ਫੌਜ ਵਿਚ । ਪਹਾੜੀਏ ਤੇ ਅਗੇ ਈ ਕੰਨੀਆਂ ਖਿਸਕਾ ਕੇ ਖਿਸਕ ਗਏ ਸਨ ।

ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦੀ ਹੋਸ਼ ਉਡ ਗਈ ਕਾਟ ਵੇਖ ਤਲਵਾਰ ਦੀ। ਭੇਡ ਬਕਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਨੱਠ ਗਏ । ਮੈਦਾਨ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ । ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਨਮੋਰੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ 'ਚ ਗੱਡ ਦਿਤਾ । ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦਾ ਖਟਿਆ ਘੜੀ ਵਿਚ ਬਰਬਾਦ ਹੁੰਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਅਣਖ ਜਾਗੀ ਤੋਂ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਸੱਟ ਵੱਜੀ । ਕਿਹੜਾ ਮੂੰਹ ਲੈ ਕੇ ਜਾਏ ਦਿੱਲੀ । ਕੁੱਲਾ ਤਾਂ ਲਥ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਨੰਗੇ ਸਿਰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ।

'ਠਹਿਰੋ ! ਗਾਜ਼ੀਓ ਮੈਦਾਨ ਜਿੱਤ ਕੇ ਜਾਣਾ । ਖਲੋ ਕੇ ਵੇਖੋ ਭੇੜ ਬਹਾਦਰਾਂ  ਦਾ । ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਕਦੇ:ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਨਹੀਂ ਨੱਸਿਆ ।"

ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਘੋੜਾ ਰੋਕਿਆ ਤੇ ਗਜ ਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, ''ਖ਼ਲਕਤ ਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਹੱਥ ਰੰਗਣੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨਹੀਂ । ਆਓ ! ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਜੰਗ ਦਾ ਫੈਲਾ ਕਰ ਲਈਏ।"

ਵੰਗਾਰ ਸਿਧੀ ਵੀ ਗੁਰਾਂ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ। ਘੋੜਾ ਕਸਿਆ ਤੇ ਲਿਆ ਕੇ ਅਗੇ ਖੜਾ ਕਰ

ਦਿਤਾ। ਦੋਵੇਂ ਯੋਧੇ ਆਹਮੋ ਸਾਹਮਣੇ ਡੱਟ ਗਏ । ਫੈਸਲਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਕਰ ਲਵੇ ਤੇ ਫੇਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਪਣਾ ਵਾਰ ਕਰਨਗੇ ।

ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਿਆ, ਤੀਰ ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਉਸਤਾਦ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਬੜਾ ਮਾਣ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਤੇ । ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਆਪ ਲੋਹੇ ਦੇ ਖੋਲ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਇੱਧਰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਹਿਕ ਤੇ ਸਿਰਫ ਜਰਾ ਬਖ਼ਤਰ ਸਨ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਸਰੀਰ ਨੰਗਾ ਸੀ।

ਪਹਿਲਾ ਵਾਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਤੇ ਉਹ ਖ਼ਾਲੀ ਗਿਆ । ਖਾਲੀ ਤੀਰ ਝੁਕਦਾ ਕੋਲ ਦੀ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਗੁਰਾਂ ਨੇ ਬਚਾ ਲਿਆ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ । ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਦਾ ਜ਼ਿਲਾ ਚੜਿਆ ਹੀ ਰਿਹਾ ਤੀਰ ਨੇ ਕੋਈ ਕਾਟ ਨਾ ਕੀਤੀ।

ਸਤਿਗੁਰੂ ਬੋਲੇ: "ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਇਕ ਵਾਰ ਹੋਰ ਕਰ ਲੈ ਮਤਾਂ ਕੋਈ ਅਰਮਾਨ ਨਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇ ਅਜ ਬਹਾਦਰਾਂ ਦੀ ਟੱਕਰ ਹੈ। ਮੁਕਾਬਲਾ ਸਾਹਵੇ-ਸਿਰਨਾਵੇਂ ਦਾ ਹੈ । ਹਾਰ ਤੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਦਿਥੇ ਹੀ ਫੈਸਲਾ ਹੋ ਜਾਵੇ । ਜਾਂ ਅਜ ਤੋਂ ਤੂੰ ਲੜਨਾ ਛੱਡ ਜਾਵੀਂ ਤੇ ਜਾਂ ਮੈਂ ਲੜਨਾ ਛੱਡ ਜਾਵਾਂਗਾ।

ਮੈਦਾਨ ਚੋਂ ਚੌਲਾ ਪਾ ਕੇ ਨਿਕਲਣਾ ਏਂ ਜਿਹੜਾ ਹਾਰੇ । ਭਾਵੇਂ ਤੂੰ ਪਾ ਲਈ ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਪਾ ਲਵਾਂ । ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਇਕ ਹੀ ਸ਼ੋਰ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਏ ਪਰ ਇਹ ਕੌਣ ਜਾਣੇ ਕਿਸ ਸਿਰ ਕੁਦਰਤ ਸਿਹਰਾ ਬੰਨ੍ਹ ।"

"ਮੰਜ਼ੂਰ ਏ ! ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਵਾਰ ਖ਼ਤਾ ਗਿਆ ਮੈਂ ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਲੜਨ ਦਾ ਖਿਆਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਮੈਂ ਐਵੇਂ ਕੇਵੇਂ ਤੀਰ ਚਲਾਇਆ ਸੀ । ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਦਿਥੋਂ ਤੀਕ ਨੰਬਤ ਹੀ ਨਾ ਆਏ। ਤੁਸੀਂ ਅੜ ਗਏ ਹੋ, ਚਲੋ ਅਜ ਏਦਾਂ ਹੀ ਸਹੀ । ਅਜ ਤੀਰ ਕਮਾਨ ਦੀ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ ਹੋ ਜਾਏ ।" ਪੌਦੇ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਲੁਕਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। 

ਕਹਿਰ ਭਰੇ ਵਟ ਖਾਧੇ ਤਕੱਬਰ ਵਿਚ ਆਏ ਅਭਿਮਾਨੀ ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਨੇ । ਕਮਾਨ ਨੂੰ ਹੱਥ ਵਿਚ ਜਾਂਚਿਆ । ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਪੈਂਤੜੇ ਤੇ ਖੜੀਆਂ ਸਨ, ਚਿੱਲਾ ਚਾੜਿਆ ਤੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ 'ਚ ਕਹਿਰਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਆ ਗਈ । ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਡੱਲੇ 'ਚ ਜਮ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਬਿਕਾਨੀਆਂ ਦਿਤੀਆਂ ਉਸ ਦੇ ਵਾਰ ਤੇ ਦੋ ਵਾਰ ਪੈਂਤੜਾ ਵੀ ਬਦਲਿਆ ਸੀ।

ਚੁਕੱਨੇ ਸਨ ਸਤਿਗੁਰ ਵੀ ਕਸਬ ਵੇਖ ਰਹੇ ਮਨ ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਦਾ। ਉਸਤਾਦ ਤੇ ਕਮਾਲ ਦਾ ਸੀ ਅਗੇ ਟਾਕਰਾ ਵੀ ਉਸਤਾਦ ਨਾਲ ਸੀ । ਮਾਰ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਉਸਤਾਦ ਦੀ ਖਾਧੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਕੋਈ ਵੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਘਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੇ ਇਕ ਸੇਰ ਸੀ ਤਾਂ ਦੂਜਾ ਸਵਾ ਸੇਰ ।

ਇਕ ਪਾਸੇ ਮੰਧਰ ਦੀਆਂ ਲੋਰੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅਸੀਸਾਂ ਸਨ ਪੰਜਾਂ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ। ਇਕ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਲੁੱਟਣ ਤੇ ਸਨ ਤੇ ਦੂਜਾ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਇਆ ਸੀ । ਇਕ ਪਾਸੇ ਜਬਰ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਹਿਮਤ ਸੀ । ਇਕ ਪਾਸੇ ਬਾਦਸਾਹਿਤ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫਕੀਰੀ ।

ਤੀਰ ਦੂਜਾ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿਤਾ ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ । ਉਸ ਤੀਰ ਨੇ ਵੀ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜਿਆ । ਸ਼ੁਕਦਾ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘ ਗਿਆ । ਡਰ ਗਿਆ ਪੰ'ਦੇ ਖ਼ਾਂ । ਘੋੜਾ ਮੋੜਨ ਲੱਗਾ ਨਸਣ ਦੇ ਖਿਆਲ ਵਿਚ, ਗੁਰਾਂ ਨੇ ਰਾਹ ਰੋਕ ਲਿਆ।

ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਇਹ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ, ਮਰਦਾਂ ਵਾਂਗੂ ਆਇਆ ਏਂ', ਮਰਦਾਂ ਵਾਗੂ ਜਾਹ । ਬੁਜ਼ਦਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਨੱਠੀਦਾ ਨਹੀਂ ਸ਼ੇਰ ਬਣ । ਦੋ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਨੇ । ਇਕ ਸਾਡਾ ਵੀ ਲੈਂਦਾ ਜਾ ।

ਅਸੀਂ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਨਾਲ ਦੋ ਹੱਥ ਕੀਤੇ ਸਨ । ਦਿੱਲੀ ਖਾਲੀ ਹਥ ਨਹੀਂ ਜਾਈਦਾ । ਕੁਝ ਸੁਗਾਤ ਲੈ ਕੇ ਜਾਹ । । ਕੀ ਦਸੇਂਗਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਲਾਮਤ ਨੂੰ ਕਿ ਅਨੰਦਪੁਰ ਗਿਆ ਸਾਂ, ਕੋਈ ਸੁਗਾਤ ਨਹੀਂ ਲਿਆਇਆ ? ਯਾਰ ! ਇਦਾਂ ਸੋਹਣਾ ਨਹੀਂ ਲਗੀਦਾ, ਕਭ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਚਾਹੀਦੀ ਏ । ਮੂਸਾ ਤਰ ਤੋਂ ਫਿਰ ਖਾਲੀ ਜਾਏ ? ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਤਾਂ ਉਥੇ ਈ ਖੁਦਾਈ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿਤਾ ਸੀ । ਪਰ ਪਟਾ ਲਿਖਾ ਦੇਂਦੇ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰੀ ਦਾ। ਖ਼ਿਤਾਬ ਮਿਲ ਜਾਊ, ਹਥ ਤੇ ਮਿਲਾ ।"

"ਠਹਿਰ ਪੈਂ'ਦੇ ਖ਼ਾਂ ਇਕ ਵਾਰ । ਇਕ ਤੀਰ ਤੋਂ ਵਧ ਨਹੀਂ, ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਲੈ ਜਿਹੜਾ ਠਗਦਾ ਈ । ਪੈਂਤੜਾ ਬਦਲ ਲੈ ਤੋ ਸਾਡਾ ਤੀਰ ਸੰਭਾਲ। ਤੇਰਾ ਤੇ ਸਾਰਾ ਸਰੀਰ ਲੋਹੇ ਨਾਲ ਮੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਏ । ਤੈਨੂੰ ਡਰ ਕਾਹਦਾ ਏ। ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਡਰਦਾ ਏ ਇਕ ਫਕੀਰੀ ਬਾਣੇ ਵਾਲੇ ਤੋਂ। ਜਿਸਦੇ ਹੱਥ ਮਾਲਾ ਤੇ ਰਖੇ ਹੋਏ ਨੇ, ਤਲਵਾਰ ਫੜੀ ਸਦੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ।" ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਆਖ ਰਹੇ ਸਨ ।

ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਸਿਰਫ ਕੰਨ ਨੰਗਾ ਨਜ਼ਰਾ ਪਿਆ ਗੁਰਾਂ ਨੂੰ । ਚਿੱਲਾ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ ਦਾ ਜੈਕਾਰਾ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਧਿਆਕੇ ਤੀਰ ਛੱਡ ਦਿਤਾ।

ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਚੇਤਨ ਸੀ । ਉਸ ਆਪਣਾ ਬਚਾ ਲਿਆ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰਾਂ ਨੇ ਅਜੇ ਤੀਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ।

ਜਦੋਂ ਤੀਰ ਛੁੱਟਾ, ਉਸ ਸੰਭਲਣ ਨਾ ਦਿਤਾ। ਤੀਰ ਕੰਨ 'ਚ ਵਜਦਾ ਹੋਇਆ ਦੂਜੇ ਕੰਨ ਬਾਈ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਸਿਰ ਪਾਟ ਕੇ ਕੇ ਦੋ ਫਾੜ ਹੋ ਗਿਆ । ਜਿਵੇਂ ਖਰਬੂਜ਼ਾ ਭੰਨੇ ਵਾਗੀ ਵੱਟ ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਘੋੜਿਓਂ ਡਿਗਾ ਤੇ ਡਿਗਦਿਆਂ ਹੀ ਦਮ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ।

ਦੀਨਾ ਬੇਗ ਵਿਚਾਰਾ ਮੁਫਤ 'ਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਵਿੰਨ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਗੁਰਾਂ ਦੇ ਤੀਰਾਂ ਨਾਲ । ਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਵੀ ਸਾਹ ਨਾ ਆਇਆ ਫਰਸ਼ਤੇ ਨੇ ਕੀ ਚੁਕਣਾ ਸੀ ਹੂਰਾਂ ਹੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਗਈਆਂ । ਫੌਜ ਭਜ ਗਈ ਤੇ ਪਹਾੜੀਏ ਬੁਸਿਆਂ ਚੌਲਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਮਾਰਨ ਲਗ ਪਏ । ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਜਾ ਕੇ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਦਿੱਲੀ ਖ਼ਬਰਾਂ ਪੁਜੀਆਂ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਪਿੱਸੂ ਪੈ ਗਏ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਲੱਕ ਤੋੜ ਦਿਤਾ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇ ਦਾ ।

ਪਿਛਾ ਨਾ ਕੀਤਾ ਆਖੇ ਲਗ ਗਏ ਗੁਰਾਂ ਦੇ । ਮੌਤ ਨੂੰ ਹਾਕਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਆਪ ਮੌਤ ਦੀ ਉਂਗਲੀ ਲਗ ਤੁਰਿਆ ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਇਕ ਹਊਆ ਬਣ ਗਿਆ, ਸਰਹਿੰਦ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਲਈ । ਨੀਂਹ ਹਿੱਲੀ ਤੇ ਕੰਧ ਕਿਰਨ ਲੱਗੀ ।

੧੨

ਸੱਖਣੇ ਹੱਥ, ਭਰੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ

ਸੈਦ ਖ਼ਾਂ ਤੇ ਰਮਜ਼ਾਨ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਮਤੀਹ ਹੋ ਜਾਣਾ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਕਰਾਰੀ ਸੱਟ ਸੀ । ਸਰਹਿੰਦ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਮਰ ਮਰ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਾਲੇ ਚੱਪਣੀਆਂ ਲਭ ਰਹੇ ਸਨ, ਨੱਕ ਡੋਬਣ ਨੂੰ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਇਕ ਹਊਆ ਬਣ ਗਿਆ । ਸਿੱਖ ਯਮ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲਗ ਪਏ । ਜਬਰਾਈਲ ਇਉਂ ਜਾਪੇ ਜਿਵੇਂ: ਅਨੰਦਪੁਰ ਆਣ ਵਸਿਆ ਏ । ਭਾਜੜਾਂ ਪਈਆਂ ਸਹਕਾਰ ਦੀ ਕਰਹਿਗੇ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਕੌਮ ਦੇ ਉਸਾਰੂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਣਾਂ ਵਿਖਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਵਛੇਰਿਆਂ ਤੇ ਕਾਠੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਕਿਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੁਰੰਮਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾ ਦਿਤੀਆਂ। ਨੇਜ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਕਿਲ ਜੜਾ ਲਏ । ਪੱਲਾ ਫੇਰਿਆ ਗਿਆ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਰਾਖੀ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਖੀ ਏ । ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਸਾਵਾਂ ਚੋਰ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੀ ਅੱਖ ਦਾ ਫੈਲਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਾਲੇ । ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਹਿੱਕ ਤੇ ਤਾਂ ਸੱਪ ਲੇਟ ਰਿਹਾ ਸੀ ਮੋਠ ਦਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਪੱਥਰ ਦੀ ਛਾਤੀ ਤੇ ।

ਅਲਫ਼ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਮੁੜਦਿਆਂ ਈ ਸਾਰੇ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਸਿਰ ਤੇ ਚੁਕ ਲਿਆ ਸਿਰ ਤੇ ਬਾਹਵਾਂ ਰੱਖ ਕੇ ਕੂਕਾਂ ਮਾਰੀਆਂ। ਮਹਾਬਤ ਖਾਂ ਨੇ ਮਰੋੜਾ ਖਾਧਾ ਤੇ ਕਰਵੱਟਾਂ ਬਦਲਣ ਲੱਗਾ । ਅਲਫ ਖਾਂ ਨੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਈ ਦਿਲਾਵਰ ਖਾਂ ਨੂੰ ਉਸ਼ਕਲ ਦੇ ਦਿਤੀ। ਤਲਵਾਰ ਨੂੰ ਤਰੇਲੀਆਂ ਆਈਆਂ ਪਰ ਜਦ ਖਾਧੀ ਮਾਰ ਦਾ ਚੇਤਾ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਨ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ । ਵਿਚਾਰਾਂ ਪਈਆਂ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਸਰਕਾਰੇ ਦਰਬਾਰੇ ।

ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਲੰਘੇ ਤੇ ਦਿਨ ਬੀਤੇ ਗਏ । ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਇਕ ਕਰਵੱਟ ਬਦਲੀ । ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਨੂੰ ਇਕ ਝਟਕਾ ਵੱਜਾ । ਏਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਪੜਾ ਕੱਟਿਆ ਗਿਆ। ਹਰਮ ਸਜੇ ਸਜਾਏ ਰਹਿ ਗਏ । ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਬੁਲਾ ਲਿਆ। ਉਹਦੀ ਥਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸੂਬਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਖਾਂ ਨੂੰ ਥਾਪਿਆ ਗਿਆ ।

ਜਿੰਨਾ ਮਹਾਬਤ ਖਾਂ ਅੱਯਾਸ਼ ਸੀ, ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਖਾਂ ਉਨਾਂ ਬਹਾਦੁਰ, ਜ਼ਿੱਦੀ ਤੇ ਸਰੱਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ । ਉਹਨੂੰ ਸਿੱਖ ਨਾਲ ਕੁਝ ਓਦਾਂ ਵੀ ਚਿੜ੍ਹ ਸੀ । ਖ਼ਾਰ ਰਖਦਾ ਸੀ ਉਹ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨਾਲ।

ਜੁੰਮੇ ਦਾ ਹਨੇਰ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਝੱਖੜ ਦਿਕੱਠੇ ਹੋਏ । ਅਸਮਾਨ 'ਚ ਗਹਿਰ ਛਾਦੀ । ਘੋੜਿਆ ਨੇ ਸੰਮ ਚਮਕੇ । ਹਿਣਕੇ ਅਰਬੀ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਮਾਰੂ ਘੋੜੇ ਕਾਲੇ ਚਿਟੇ ਤੇ ਲਾਖੇ । ਤੋਪਾਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀਆਂ ਲਾਹੌਰ ਦਿਆਂ ਹਾਕਮਾਂ । ਬੰਦੂਕਾਂ ਸਾਫ ਕੀਤੀਆਂ, ਮਾਂਜੀਆਂ ਤੇ ਲਿੜਕਾਈਆਂ। ਵੱਟ ਚਾੜਿਆ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ । ਬੇਲਿਉਂ ਜਿੱਦਾਂ ਸ਼ੇਰ ਨਿਕਲੋ, ਉਦਾਂ ਨਿਕਲੇ ਮੁਗਲ ਲਾਹੌਰੋਂ ।

ਸਰਹਿੰਦ ਤੋਂ ਵੀ ਤੂਫਾਨ ਉਠੇ । ਚੁਗਿਰਦੇ ਤੋਂ ਮੁਗਲ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ । ਕਾਠੀਆਂ ਪਾਈਆਂ, ਬਾਪੀਆਂ ਮਰ ਕੇ ਦੜ ਬੈਠੇ ਗੱਭਰੂ ਘੋੜਿਆਂ ਤੇ । ਨੌਬਤਾਂ ਖੜਕੀਆਂ, ਢੋਲ ਵਜੋਂ । ਨਗਾਰੇ ਸੱਣ ਪਈ । 'ਅੱਲਾ ਹੂ ਅਕਬਰ' ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਗੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਸਿਰ ਤੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆ । ਚੜ੍ਹੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਪੁੱਤ ਛੈਲ ਬਾਂਕੇ । ਗੋਲੀਆਂ ਵਰਗੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਬਿਬਲੀ ਮਾਰੀ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਜਿੱਤਣ ਚੜ੍ਹੋ, ਨਿਆਜ਼ ਵੰਡੀ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਨੇ ਆਪ ਜਾ ਕੇ ਅਹਿਮਦ ਮੁਜਾਹਦ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ ਤੇ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਗੇ ਸਨ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕਾਂਬਾ ਛਿੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਜਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਡੋਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾਂਅ ਸੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਿਡੀ ਕੁ ਵਡੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸੀ ਸਾਹਮਣੇ। ਜਿਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਏਨੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਸਨ । ਕੱਫਣ ਬੰਨ੍ਹ ਤੁਰੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਦੂਲੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਜਿਤੀਆਂ ਸਨ ।

ਪਠਾਣਾਂ ਨੇ ਮਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਪਰਿਆ ਜੋੜੀ। ਮਹਿੰਦੀ ਰੰਗੇ ਛੱਤਿਆਂ ਵਾਲੇ, ਲੰਮੇ-ਉੱਚੇ ਕੁੜੀਅਲ ਜਵਾਨ । ਲਬਾਂ ਕੱਟੀਆਂ ਡਰਾਉਣੇ ਜਿਹਰੇ ਜੁੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਜੋਸ਼ ਜਵਾਨੀ ਦਾ, ਤਲਵਾਰਾਂ ਲਹੂ ਲਿਬਰੀਆਂ, ਗੋਰਵ ਤੋਂ ਹੈਂਕੜ ਵਿਚ ਹੰਕਾਰੇ ਪਿਓ ਦਾਏ ਦੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਮੱਲਾਂ ਤੇ ਆਕੜੇ ਹੋਏ । ਨਿਕਲੇ ਵਾਜਿਆਂ ਗਾਜਿਆਂ ਨਾਲ । ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਮੋਹਰੀ ਸੀ ਤੇ ਮਗਰ ਸੀ ਮਲੇਰ- ਕੰਟਲੇ ਦੇ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀ ਧਾੜ । ਬੱਝੇ ਕੁੱਝੇ ਤੁਰ ਪਏ ਸਨ । ਜ਼ਖਮਾਂ ਤੇ ਅੰਗੂਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ । ਮਜਬੂਰੀ ਨੇ ਮਲੇਰਕੌਟਲਿਉਂ ਕੱਢਿਆ। ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਜੰਗ ਜਿੱਤਣ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹ ਤੇ ਜੰਥੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਦਿਲ ਵਿਚ ਦੱਬੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚਲਿਆ । ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਠੁਮਕ ਠੁਮਕ ਤੁਰਦੀ ਫਿਰਦੀ, ਪੰਲਦੀ । ਹਰਮ ਵਿਚ ਨਵਾਂ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਵਾ ਕੇ ਤੁਰਿਆ ਸੀ ।

ਸੂਬੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਤਾਂ ਇਕ ਬਹਾਨਾ ਸੀ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਨ ਵਿਚ ਤਰੰਗ ਦੂਜੀ ਸੀ । ਉਸ ਕਬਰਾਂ ਪੁਟਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਖ ਛਡਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਬਰ ਪੁੱਟ ਰੱਖੋ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਖੁਦਾ ਤਾਲਾ ਦਾ ਇਕ ਰਹਿਮ ਹੈ । ਮਾਲਣਾਂ ਨੂੰ ਗੱਜਰੇ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਾਈ ਦੇ ਦਿਤੀ। ਫੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਅਤਰ ਲਾ ਕੇ ਅਤਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਬੇਸ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਦੀ ਰਾਤੀਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੰਮਿਆ । ਦਿਲ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਸ਼ੁਕੀਨ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਵੀ । ਮੁਚੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਭਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਦੇ ਬਲ ਨਾਲ ਉਹ ਕਈ ਪੜੁੱਲ ਟੱਪ ਜਾਂਦਾ।

ਕਕ ਪਹਾੜ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿਚੋਂ ਉਠੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੀ ਚੀਰੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲਏ । ਸਾਹਮਣੇ ਸ਼ੀਸਾ ਰਖ ਦਿਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੱਲ ਆਪਣੇ ਕੱਦ ਨਾਲੋਂ ਉਚੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਸਨ । ਮੁਫਤ ਦਾ ਮਾਲ ਬੇ-ਦਰੱਦੀ

ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ : ਧਰਮ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਹੀ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ । ਖ਼ਿਲਅਤਾਂ ਦੇ ਲਾਲਚੇ ਕੇਸਰ ਦੇ ਤਿਲਕ ਪ੍ਰਭ ਦਿਤੇ । ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਰਾਖੇ ਤੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਈਮਾਨ ਦੀ ਤਕੜੀ ਡੋਲ ਦਿਤਾ। ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਬੇਗਮਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਬਿਠਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਧਰਮ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਈ ਗਹਿਣੇ ਪਾ ਕੇ ਤੁਰੇ ਫੱਕਾ ਮਾਰਨ ਲਈ ਉਸ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦਾ ਜਿਥੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਸੰਮੋ ਫੁਟਦੇ ਹਨ । ਆਦਮੀ ਕੁੰਦਨ ਬਣਕੇ ਨਿਕਲਦਾ ਏ ਉਸ ਭਠੀ ਵਿਚੋਂ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਅਖੀ' ਨਾ ਦਿਸੇ ਭਾਵੇਂ ਸਾਰੇ ਪਹਾੜ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜਨਾਂ ਘਰ ਪਾ ਲੈਣ ਮੁਗਲ । ਨਾ ਆਪ ਖੇਡਣਾ ਏ ਤੇ ਨਾ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਖੇਡਣ ਦੇਣਾ ਏ । ਕਲਗੀਆਂ ਉਤਰ ਜਾਣ, ਸੌਹਰੀਆਂ ਹੋਣ। ਤਾਜ ਨਾ ਰਹੇ, ਤਖਤ ਬੇਜ਼ਕ ਖੁਸ ਜਾਵੇ, ਚੌਕੀਆਂ ਤੋਂ ਬਹਿ ਜਾਵਾਂਗੇ ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਖ ਨਜ਼ਰੀਂ ਨਾ ਆਉਣ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਥੇਹ ਹੋ ਜਾਵੇ । ਉੱਲੂ ਬੋਲਣ ਇਸ ਵਸਦੀ ਰਸਦੀ ਨਗਰੀ ਵਿਚ । ਇਹ ਸੱਪ ਏ ਅਨਦਪੁਰ ਜਿਹੜਾ ਸਾਰੇ ਪਹਾੜ ਨੂੰ ਲਪੇਟ ਬੰਠਾ ਹੋਇਆ ਏ। ਕੀ ਲੈਣਾ ਏ ਪਟਾਰੀ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ । ਭਾਵੇਂ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਣਾ ਪਵੇ, ਜੁੱਤੀਆਂ ਭਾੜਨੀਆਂ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਰ ਭਰਾ ਦੀ ਈਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣੀ । ਭਰਾ ਸਿਰ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬੈਠੇ । ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦਾ ਫੱਕਾ ਮਾਰ ਦੇਣਾ ਏਂ' ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਕੱਖ ਚੁੱਗੇ ਜਾਣ। ਸਾਰਾ ਦਲ ਰੋਪੜ ਆਣ ਜੁੜਿਆ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਇਤਹਾਦੀ ਫੌਜਾਂ ਨੇ । ਸਰਹੱਦਾਂ, ਚੌਕੀਆਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਤਣਾਂ ਤੇ ਪਹਿਰੇ ਇਠਾ ਦਿੱਤੇ । ਖੂਹਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਹਿਰ ਸੂਟ ਦਿਤਾ । ਅੰਨ-ਦਾਣਾ ਤੇ ਆਉਣਾ ਜਾਣਾ ਮੁਬਕਲ ਹੋ ਈ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਾਣੀ ਵੀ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਮਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਐਲੀ ਐਲੀ ਕਰਦੇ ਅੱਲਾ ਹੂ ਅਕਬਰ ਦੇ ਨਾਅਤੇ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੇ ਡਟ ਗਏ ਅਮਨ ਵਿਚ ਮਲਲ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਗਾਜ਼ੀ ।

ਇਧਰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ ਅਜੇ ਮਾਲਾ ਫੇਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸਿਮਰਨਾ ਤੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਤਲਵਾਰ ਇਹ ਸੀ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ।

ਏਲਚੀ ਗਿਆ ਤੇ ਮੁੜ ਆਇਆ ਅਨੰਦਪੁਰੋਂ ਸਿਰਫ ਏਨੀ ਗੱਲ ਕਹਿਕੇ ਕਿ ਦਿਹ ਫੌਜ ਰਾਜਿਆਂ ਰਾਣਿਆਂ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਮਹਾਬਲੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਲਸ਼ਕਰ ਏ । ਈਨ ਮੰਨੋ ਤੇ ਸੱਚਾ ਦੀਨ ਕਬੂਲ ਕਰੋ । ਏਸੇ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੀ ਬਿਹਤਰੀ ਏ। ਸਾਰੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਮੜ੍ਹਾ ਦਿਤਾ ਜਾਊ । ਬੰਮ੍ਹ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਬਣਵਾ ਲਿਓ। ਦਸ ਹਜ਼ਾਰੀ ਕੁਰਸੀ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਏ । ਜੇ ਇਹ ਕਬੂਲ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਰਿਟੇ, ਨੀਲੇ ਗਗਨ-ਚੁੰਬਕ, ਇਹ ਅਸਮਾਨੀ ਜਿਹੇ ਬੁਰਜ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਦਿਤੇ ਜਾਣਗੇ ।

ਏਲਚੀ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਜ਼ਬਾਨ ਤੋਂ ਇਕ ਅਧਾ ਲਫਜ਼ ਹੋਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਲੋਰ 'ਚ ਆਏ ਦਾ ਤਾਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਡਕਰੇ ਡਕਰੇ ਕਰ ਦਿੰਦਾ । ਖੰਡਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਲਾਂ ਗੋਸ਼ਤ ਚੁਣ ਚੁਣ ਖਾਂਦੀਆਂ ।

ਮੁਗਲ ਭੜਕ ਉਠੇ ਪਰ ਕਮਾਨ ਅਫਸਰ ਛਿੱਥਾ ਨਾ ਪਿਆ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਉਹਦੀ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਾਣ ਦਿੰਦੇ । ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਉਹ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁਜ ਸਕਦਾ ਭਾਵੇਂ ਏਸ ਤੋਂ ਅੱਠ ਗੁਣਾਂ ਫੌਜ ਹੋਰ ਲੈ ਆਉਂਦਾ । ਅਨੰਦਪੁਰੀ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣਾ ਕੋਈ ਮਖੌਲ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਐਵੇਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਿੰਘ ਡਟ ਕੇ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਆਕੜੇ ਹੋਏ। ਗੁਰਾਂ ਨੇ ਐਵੇਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਲਵਾਰ ਤੇ ਮਾਲਾ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਉੱਚੀ ਟੀਸੀ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਰਾੜਣ ਵਾਲਾ ਸਭ ਕੁਝ ਤਾੜ ਲੰਦਾ । ਜਾਣੀਜਾਣ ਸੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦਾ ਰਾਖਾ।

ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਵੇਖ, ਸ਼ਰਧਾ ਵੇਖ, ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਤੇ ਗਿੱਠ ਗਿੱਠ ਚੜੀਆਂ ਲਾਲੀਆਂ ਤੇ ਭਖਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੇਖ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ,“ਇਹ ਜੰਗ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਆਖਰੀ ਜੰਗ ਆਖੀ ਜਾਏਗੀ । ਜਾਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਛੱਡਣਾ ਪਊ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਨਿਤ ਦੀ ਘੈਂਸ ਐੱਸ ਮੁਕ ਜਾਊ। ਇਹ ਰੋਜ਼ ਦਾ ਕੋਹੜ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ । ਜਦ ਤਕ ਅਸੀਂ ਕਿਲ਼ ਨਹੀਂ ਛਡਦੇ, ਮੁਗਲ ਆਪਣੀ ਹਯਾਤੀ ਵਿਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਧਰ ਸਕਦੇ ਭਾਵੇਂ ਆਪ ਚੜ੍ਹ ਆਵੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ। ਕੱਚੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਨਹੀਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀਆਂ ਬੱਜਰ ਪੱਥਰ ਹਨ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਸਿਲਾਂ ।" ਵਿਚਾਰ ਸਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ।

ਦਾਨਾ ਸੀ ਸਮਝਦਾਰ ਸੀ, ਹੁੰਢਿਆ ਵਰਤਿਆ ਸੀ ਲਸ਼ਕਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ। ਪਿਛਲੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਉਹ ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਮਜ਼ਾਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦਾ । ਹਾਰ ਦੀਆਂ ਪੋਟਲੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਸਿਰ ਤੇ ਚੁਕਵਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ । ਉਹਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਚਾਅ ਸੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦਾ । ਜਰਨੈਲ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਮੁਛ ਨੂੰ ਮਰੋੜੇ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਉਹ ਹਰ ਗੱਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਆਖਦਾ "ਜੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਨਬਣਾ ਏ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿਓ ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਵੰਡੇ ਜਾਣਗੇ ਖੜੱਪੇ, ਨੂੰਹੇ, ਵਨੀਅਰ ਸੱਪ । ਇਹ ਤੱਪਾਂ ਬੇਕਾਰ ਹਨ । ਤਲਵਾਰਾਂ ਖਿਡੌਣੇ ਜਾਪਦੇ ਹਨ ਜਦ ਵੀ ਮੈਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ । ਕਿਲ੍ਹੇ ਹਿਮਾਲੀਆ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਯਤਨ ਏ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਲੈ ਆਈਏ ।"

ਉਸ ਏਲਚੀ ਹੋਰ ਚੁਕ ਭੇਜਿਆ। ਇਕ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਕੁਰਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਦੂਜੇ ਤਿਲਕਧਾਰੀ ਪਰੋਹਤ ਦੇ ਹਥ ਵਿਚ ਆਟੋ ਦੀ ਗਊ । ਸੁਖਣਾ ਸੁਖ ਕੇ ਭੇਜੋ ਦੋਵੇਂ ਏਲਚੀ । ਫੌਜ ਨੂੰ ਨਕੇਲ ਪਾ ਕੇ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਪੁਜੇ ਝੂਠ ਦੇ ਬਾਰੇ । ਹੱਥ ਜੋੜ ਖਲੱਤੇ। ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਪੁਛਿਆ, "ਆਓ ! ਕਿੱਧਰ ਆਏ ਓ । ਅਸੀਂ ਕੀ ਸੇਵਾ ਕਰੀਏ ਤੁਹਾਡੀ ਕੋਈ ਹੁਕਮ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਫਰਮਾਓ ।"

"ਅਸੀਂ ਏਲਚੀ ਹਾਂ । ਸੁਨੇਹਾ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਦਾਤੇ ਦਾ ਜੋ ਹੁਕਮ ਏ। ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੈਰ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ । ਖਲਕਤ ਦਾ ਖੂਨ ਵਗਾਉਣਾ ਤੁਹਾਡੇ ਅਸੂਲ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ ਏ ਪਰ ਇਧਰ ਸਾਡੀ ਵੀ ਜਾਨ ਕੁੜਿੱਕੀ ਚ ਆਈ ਹੋਈ ਏ । ਸੱਪ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਕੋਹੜ ਕਿਰਲੀ ਆਈ ਹੋਈ ਏ ਜੇ ਛੱਡੇ ਤਾਂ ਲਾਜ ਆਏ, ਜੋ ਨਿਗਲ ਜਾਏ ਤਾਂ ਕੱਹੜੀ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਦਸੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਧਰ ਜਾਈਏ। ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਏ। ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਪੜੋਸੀ ਨਾਲ ਇੱਟ ਖੜਕਾ ਲਿਆ ਜਾਏ। ਵੈਰ ਰਖਿਆ ਜਾਏ । ਗੁਆਂਢ ਸਾਡੇ ਹਥੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋਵੇ । ਗੁਆਂਢੀ ਤੇ ਸਿਰਾਣੇ ਦੀ ਡਾਂਗ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਗੁਆਂਢੀ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗਾ ਖੁਦਾ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗਾ ਗੁਆਂਢੀ ਸਾਰੇ ਜਗ ਨੂੰ ਦੋਵੇ । ਬਹਿਨਸ਼ਾਹ ਦਾ ਹੁਕਮ ਏ । ਏਸੇ ਲਈ ਸਾਡੇ ਵਜ਼ੀਰਾਂ, ਸੂਬਿਆਂ ਤੋਂ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਇਕ ਮਜਲਿਸ ਨੇ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਏ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਛੜ ਜਾਓ। ਅੱਖ ਵਿਚ ਧੂੜ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਏ । ਹੋਰ ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਤੱਤ ਨਹੀਂ । ਸਾਡੀ ਇਜ਼ਤ ਬਣ ਜਾਊ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਦਰਬਾਰੇ । ਫਿਰ ਆ ਜਾਣਾ । ਤੁਸੀਂ ਜੇ ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਆਪਣਾ

ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਵੀ ਲੈ ਜਾ ਸਕਦੇ ਓ । ਸਾਡੀ ਫੌਜ ਦਾ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਤੁਹਾਡੇ ਮਾਲ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹਿਲਾ ਸਕਦਾ । ਤੁਹਾਡੇ ਵਲ ਕੋਈ ਨਜ਼ਰ ਚੁਕ ਕੇ ਵੇਖੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢ ਦਿਆਂ, ਖੜੇ ਖੜੋਤੇ ਦੀ ਰੱਤ ਪੀਲ । ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੀ ਅਰਜ਼ ਮੰਨ ਲਵੋ । ਅਸੀਂ ਦੋਵੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਹੁੰ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖ ਕੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਦੀ ਨਿਕਲ ਜਾਓ । ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਜੋੜਿਆਂ ਦੀ ਲਾਜ ਰੱਖੋ ।" ਏਲਚੀ ਨੇ ਚੁਪ ਸਾਧ ਲਈ ।

"ਜਾਓ, ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਆਖ ਦਿਓ ਸਾਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਰਤ ਮਨਜ਼ੂਰ ਏ, ਅਸੀਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਛਡ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਾ ਲਓ।" ਨੀਲੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਸਵਾਰ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ।

ਏਲਚੀ ਮੁੜ ਆਏ ।

ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿਛੇ ਹਟਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿਤਾ। ਫੌਜਾਂ ਹਰਕਤ ਵਿਚ ਆਈਆਂ। ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਘੋੜੇ ਮੋੜ ਲਏ।

ਜਾਣੀ-ਜਾਣ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਪਰ ਕੁਝ ਡਰਾਕਲ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਡਿੱਗੀ ਬੱਝ ਗਈ। ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਆਣ ਜੁੜੇ, "ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਨੂੰ ਏਸ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਲਭਣਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਸਭ ਕਸਮਾਂ ਝੂਠੀਆਂ ਹਨ। ਫਰੇਬ ਹਨ ਜੰਗਰਾਜ਼ਾਂ ਦੇ । ਕਾਗਜ਼ੀ ਫਾਨੂਸ ਹਨ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਛੱਡਣਾ ਮੌਤ ਏ ਕੰਮ ਦੀ । ਫੇਰ ਪੈਰ ਲਗਣੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਕੱਲ੍ਹੇ ਕੱਲੇ ਨੂੰ ਖੱਲ ਲੁਹਾਣੀ ਪਊ । ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਆਬਰੂ ਜਾਂਦੀ ਰਹੁ । ਮਜਬੂਰ ਨਾ ਕਰੋ । ਇਹ ਬੇ-ਪੈਂਦੇ ਦੇ ਲੋਟੇ ਹਨ । ਈਮਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਤੇ ਨੇੜਿਓਂ ਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੰਘਿਆ। ਜਾਓ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਕਰੋ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ । ਤੁਹਾਡੀ ਕੋਈ ਸਰਦਲ ਨਹੀਂ ਟੱਪ ਸਕਦਾ !"

ਸੋਚਿਆ ਬਾਜਾਂ ਵਾਲੇ ਨੇ । ਸਿੰਘ ਬੇ-ਮੁਖ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ । ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਦਾਗ਼ ਨਾ ਲਗੇ । ਪੰਜਾਹ ਬਲਦ ਕੱਢੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਛਟਾਂ ਪੁਆ ਦਿਤੀਆਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਛਟਾਂ ਵਿਚ ਕੂੜਾ ਕਰਕਟ ਤੇ ਠੀਕਰੀਆਂ ਸਨ। ਹਿਕ ਦਿਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰੋਂ ਮਗਰ ਪੰਜਾਹ ਸਿੰਘ ਲਾ ਦਿਤੇ । ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, "ਪਿਛੇ ਰਹਿਣਾ । ਲੁੱਟ ਪਵੇ ਤਾਂ ਪਿਛਾਂਹ ਈ ਮੁੜ ਆਉਣਾ । ਭਿੜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ । ਅਗੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਣਾ ਪੱਥ ਪਛਾਂਹ ਨੂੰ ਮੁੜਨ "

ਇਦਾਂ ਦੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਬਲਦ ਜਦੋਂ ਫੌਜ ਵਿਚ ਪੁਜੇ, ਜਾਂਦਿਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਪੈ ਗਈ। ਸਿੰਘ ਡਾਂਗਾਂ ਲੈ ਕੇ ਮੋੜ ਈ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਥੇ ਈ ਆਪਣੇ ਕਦਮ ਰੋਕ ਲਏ । ਰਾਜ ਖੁਲ੍ਹ ਗਿਆ । ਠੀਕਰੀਆਂ, ਠੀਕਰੀ ਠੀਕਰੀ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਕੂੜਾ ਖਿਲਰ ਗਿਆ । ਬਹੁਤ ਪਛ ਤਾਇਆ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਖ਼ਾਂ । ਪਰ ਫੌਜ ਨੇ ਉਹਦੀ ਪਾਣ-ਪਰ, ਲਾਹ ਕੇ ਰੁਖ ਦਿਤੀ । ਦੁਹੱਥੜ ਮਾਰ ਕੇ ਰੋਇਆ ਪਰ ਵਕਤ ਲੰਘ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਕੁਝ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦਾ ਘੇਰਾ। ਦਸ ਲੱਖ ਫੌਜ ਕੀੜੀਆਂ ਜਾਪਣ ਲਗ ਪਈ । ਜ਼ਬਰਦਸ਼ਤ ਖ਼ਾਂ ਛਿਥਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਸਾਕੀਆਂ ਤਦਬੀਰਾਂ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਪੁਰਜੇ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ। ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਾਲ ਤੇ ਛੱਡ ਕੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਨਾਲ ਨਿਵੇਕਲਾ ਹੋ ਕੇ ਸ਼ਤਰੰਜ ਖੇਡਣ ਬਹਿ ਗਿਆ।

ਦਰਖਤਾਂ ਥੱਲੇ ਗੂਹੜੀ ਥਾਂ ਸੀ । ਤਖਤ ਪੇਸ਼ ਵਿਛਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਦੋਵੇਂ ਖਾੜਕੂ ਬਾਜ਼ੀ ਖੇਡਣ ਵਿਚ ਜੁਟ ਗਏ। "ਬਣਿਆ ਬਣਾਇਆ ਕੰਮ ਵਿਗਾੜ ਦਿਤਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੂਰਖਾ ।

ਕਲ੍ਹ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੀਉਂਦੇ ਫੜ ਲੈਣਾ ਸੀ ਪਰ ਦਿਨ੍ਹਾਂ ਪਾਜੀਆਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਵ ਔਕੜਾਂ ਖੜੀਆਂ ਕਰ ਦਿਤੀਆਂ ਹਨ ।" ਮੁਹਰਾਂ ਚੁਕਦੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਖਾਂ ਨੇ ਆਖਿਆ।

"ਇਹ ਇੱਜੜ ਭੇਡਾਂ ਦਾ ਏ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਏਨੇ ਜੋਗ ਦੀ ਸਨ । ਤਾਹੀਏਂ ਤਾਂ ਚਾਰ ਵਾਰ ਬੁਬਾੜ ਭੰਨਾ ਕੇ ਭੱਜੇ ਹਨ । ਮੈਂ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਜੀਊ. ਦਿਆਂ ਫੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ । ਬੜਾ ਦਲੇਰ ਏ। ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਉਚਾਰਣ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਖਾਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਮਾਤ ਦੇ ਦਿਤੀ। ਇਕ ਤੀਰ ਤਖਤ ਪੇਸ਼ ਦੇ ਪਾਵੇ ਨਾਲ ਆ ਵਜਾ । ਇਸ ਤੀਰ ਨਾਲ ਸਵਾ ਤੋਲਾ ਸੋਨਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ ਇਕ ਰੁਕਾ। ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਖਿਜ਼ਾ ਦੀ ਝੰਬੀ ਟਾਹਣੀ ਵਾਂਗ ਕੰਬੋ, ਜਰਨੈਲ ਦਸ ਲਖ ਫੌਜ ਦੇ। "ਇਹ ਤੀਰ ਉਸੇ ਮਛੰਦਰ ਦਾ ਜਾਪਦਾ ਏ ਜਿਹੜਾ ਅਨੰਦਪੁਰ 'ਚ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਏ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਇਹ ਮਰਿਆਦਾ ਏ । ਤੀਰ ਇਥੇ ਪੁਜਣਾ ਬਜ਼ੁਰਗੀ ਦੀ ਕਰਾਮਾਤ ਏ । ਰੁਕਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵੇਖੋ ।"

"ਮੈਂ ਤੀਰ ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਮਾਰਿਆ ਏ । ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਤੀਰ ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਨ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਮੈਂ ਨਿਹੱਥੇ ਤੇ ਵਾਰ ਕਰਨਾ ਬਹਾਦਰੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ। ਮੈਦਾਨ 'ਚ ਲੜਾਂਗੇ। ਏਦਾਂ ਕੀ ਮਾਰਨਾ ਹੋਇਆ ? ਕੋਈ ਕਰਾਮਾਤ ਨਹੀਂ ਤੀਰ ਮੇਰਾ ਇਥੇ ਪੁੱਜ ਜਾਣਾ । ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਗੱਲ ਏ। ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਮੇਹਰ ਕੀਤੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬਚ ਗਏ, ਗਲਤ ਏ। ਜਿਹੜਾ ਤੀਰ ਪਾਵੇ 'ਚ ਮਾਰ ਸਕਦਾ ਏ ਉਹ ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਨ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਖ਼ੁਦਾ ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਖ਼ੁਦਾਈ ਨੂੰ ਤੁਸਾਂ ਜੀ ਭਰ ਕੇ ਸਤਾ ਲਿਆ ਏ । ਕੀ ਹਿਸਾਬ ਦਿਉਗੇ ਕਿਆਮਤ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦਾ ਸਾਹਮਣੇ !" ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ਸਨ ਤੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸੀ।

"ਜ਼ੁਲਮ ਤੇ ਹੈ ਪਰ ਕੀਤਾ ਕੀ ਜਾਏ? ਮਜਬੂਰੀ ਏ। ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਹੁਕਮ ਏ ਮੋੜਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਕਿਥੇ ਅਠ ਹਜ਼ਾਰ ਤੇ ਕਿਥੇ ਦਸ ਲੱਖ? ਕਰਥਿਲਾ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਵਾਂਗ ਪੂਜੇ ਜਾਣਗੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਇਹ ਮਾਲਕ ।' ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ।

"ਤੂੰ ਕੌਣ ? ਮੈਂ ਖਾਹਮਖਾਹ ।" ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਮਾਂ ਬਿਨਾਂ ਸੱਦਿਓ ਬਿਨਾਂ ਪੂਛਿਉਂ ਈ ਬੋਲ ਪਿਆ ।

"ਮੈਂ ਹਰਮ ਸਜਾਉਣ ਆਇਆ ਹਾਂ । ਮੈਨੂੰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਜਲਾਲ ਵਿਚ ਕਾਬੂ ਕਰੀਏ। ਤੇ ਫਿਰ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਵੀ ਮਿਲੇਗੀ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਦੀ ਹਾਥੀ ਵੀ, ਚਾਨਣੀ ਵੀ ਮਿਲੂ ਤੇ ਤੰਬੂ ਵੀ, ਘੋੜਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿਸਾਬ ਨਹੀਂ । ਸਭ ਕੁਝ ਤੁਸੀਂ ਲੈ ਜਾਇਓ । ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਜਾਇਓ ਸਖਮ-ਸਖਣੀ ਕਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਲਪੇਟੀ ਅਨੂਪ ਕੌਰ । ਮੈਂ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦਾ ।" ਮੁੱਛ ਦਾ ਮਰੋੜਾ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਤਿੱਖਾ ਹੁੰਦਿਆ ।

ਸੱਤ ਮਹੀਨੇ ਲੰਘ ਗਏ । ਘੇਰੇ 'ਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਫੌਜ ਬਹਿ ਬਹਿ ਕੇ ਅੱਕ ਗਈ। ਉਬਾਸੀਆਂ ਲੈ ਲੈ ਕੇ ਬਾਚੀਆਂ ਦੁੱਖਣ ਲਗ ਪਈਆਂ।

ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਲੰਗਰ ਮਸਤਾਨੇ ਹੋ ਗਏ । ਦੇਅ ਫਿਰ ਗਿਆ ਮੋਦੀ ਖਾਨੇ ਵਿਚ । ਪੱਤਰ ਖਾ ਲਏ । ਟਾਹਣੀਆਂ ਛਕ ਗਏ । ਹੁਣ ਦਰਖਤਾਂ ਦੀਆਂ ਛਿੱਲਾਂ ਤੇ ਨੰਬਤ ਆ ਗਈ ।

ਘਬਰਾ ਉਠੇ ਸਿੰਘ। ਗੁਰਾਂ ਅਗੇ ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛਡ ਦਿਓ । ਭੁੱਖ ਤੋਂ ਮੌਤ ਚੰਗੀ, ਪਰ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿਤੀ।

"ਭੁੱਖ ਨੂੰ ਮੌਤ ਵਰ ਲਏ ਗੀ । ਧੀਰਜ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਓ। ਨਾ ਦਿਥੇ ਇਹ ਫੌਜ ਰਹਿਣੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਇਹ ਹਾਕਮ । ਅੱਧ-ਪਚੱਧੀ ਝੜ ਗਈ ਏ ਤੇ ਰਹਿੰਦੀ ਖੂੰਹਦੀ ਵੀ ਝੜ ਜਾਊ। ਦੜ ਵੱਟ ਕੇ ਅੱਠ ਪਹਿਰੇ ਹੋਰ ਕੱਟ ਲਓ। ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੀ ਜਿੱਤ ਏ ।" ਆਖਣ ਵਾਲੇ ਸਨ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੇ ਮਾਲਕ । ਪਰ ਭੁੱਖੇ ਕਦ ਮੰਨਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅੱਤ ਚੁੱਕ ਲਈ। ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਕੋਲ ਜਾ ਫਰਿਆਦ ਕੀਤੀ । ਮਾਤਾ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਵਿਲਕਦੇ ਵੇਖ ਨਾ ਸਕੀ। ਬਚੜੇ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਬੱਚਾ ! ਕਿਲ੍ਹਾ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦੇ । ਦਾਤੇ ਦਾ ਭਾਣਾ ਮੰਨ । ਜੋ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਦੇ ਉਹ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਏ । ਕੁਝ ਬਦਲਣਾ ਨਹੀਂ। ਰੱਤੀ ਵਧੇ ਨਾ ਰਾਈ ਘਟੇ ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਕਰਤਾਰ ।" ਮਾਤਾ ਦੇ ਬਚਨ ਸਨ ।

ਮਾਤਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਫੁੱਲ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿਤੇ ਦਾਤੇ ਨੇ ।

ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਆਦਮੀ ਨਿਕਲਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਪਿਆਰੀ ਏ । ਪਿਛੋਂ ਫੇਰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਮਹਿਲ । ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਨਾ ਰਹੇ ਫੌਜ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਹਨ। ਨਿਕਲ ਜਾਓ, ਜਿਹਨੇ ਜਾਣਾ ਹੈ । ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ੲ । ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਨਿਕਲਣਾ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।" ਹੁਕਮ ਸੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ।

ਰਾਹ ਫੜੇ, ਡੰਡੀਆਂ ਨਾਪੀਆਂ । ਜੋ ਕੁਝ ਹੱਥ ਲੱਗਾ ਕਛੇ ਮਾਰਿਆ। ਜੋ ਕੁਝ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਪੰਡ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਸਿਰ ਤੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਖੱਚਰਾਂ ਲੱਦੀਆਂ। ਘੋੜੇ ਲੱਦੇ । ਗੱਡਿਆਂ ਤੇ ਸਮਾਨ ਰਖਿਆ ।ਅਨੰਦਪੁਰ ਖਾਲੀ ਕਰ ਚਲੇ ਇੱਟ ਇੱਟ ਚੁਣ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਭਾਂ ਤਾਂ ਕਰਨ ਲਗ ਪਿਆ । ਖਾਲੀ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਬੂਤਰ ਉੱਡੇ ਜਾਂ ਪੈਲਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜੰਗਲੀ ਬਿਲੀਆਂ ਨੇ ।

ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਿਲ ਨਿਕਲ ਗਏ । ਮਾਤਾ ਵੀ ਨਿਕਲੀ ਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਵੀ । ਘਰ ਘਰ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਜਾੜਾਂ ਪੈ ਗਈਆਂ ਵਸਦੀਆਂ ਰਸਦੀਆਂ ਬਾਰਾਂਦਰੀਆਂ ਵਿਚ ।

ਫੌਜ ਅਜੇ ਡੱਟੀ ਹੋਈ ਸੀ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ। ਕਦੋਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਛੱਡਣਾ ਸੀ ? ਇਹ ਤਾਂ ਸਤਿਗੁਰ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ।

"ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਗਈ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ?"

ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਚੁਪ ਸੀ ।

''ਚੁਪ ਕਿਉਂ ਏ ਸਾਰਾ ਅਨੰਦਪੁਰ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਿਐ ਤੇਰਾ ਦਿਥੇ ਕੀ ਕੰਮ ?"

ਉੱਧੀ ਪਾ ਲਈ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨੇ ।

ਮੈਂ ਕਿਦਾਂ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਂ ਛੜ ਕੇ......।"

ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਅਨੰਦ ਪੁਰ ਨੂੰ ਹਸਰਤ ਭਰੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ।

ਭੱਜ ਗਈ ਚੁਲਬੁਲ ਕਰਦੀ ਅਨੂਪ ਕੌਰ । ਬਾਣਾ ਬਦਲਿਆ । ਦਸਤਾਰ ਬੰਨ੍ਹੀ । ਰਲਵਾਰ ਪਾਈ ਮਿਆਨ ਵਿਚ 1 ਕਮਰ ਕੱਸਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਨੇਜ਼ਾ ਹੱਥ ਵਿਚ ਫੜਕੇ ਝੱਟ ਆ ਗਈ ।

ਅਨੂਪ ਕੌਰ, ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਨਾ ਰਹੀ । ਸਿੰਘਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਪਛਾਨਣੀ, ਗੋਰਖ ਧੰਦਾ ਬਣ ਗਿਆ । ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਟਪਦਿਆਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਖਾਲੀ ਹੋਣਾ ਸੀ । ਅਜੇ ਪਹਿਰ ਬਾਕੀ ਸੀ ਅਧੀ ਰਾਤ ਵਿਚ । ਵਰਖਾ, ਤਫਾਨ ਝੱਖੜ ਇਕ ਵਾਰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਗੜ੍ਹਕੇ 1 ਗ ਜ ਪਈ ਤੇ ਮੋਹਲੀ ਮੀਂਹ ਵਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਜਲ-ਥੱਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦਾ ਆਸਾ ਪਾਸਾ ।

੧੩

ਉਜੜੇ ਬਾਗ਼ਾਂ ਦੇ ਗਾਲ੍ਹੜ ਪਟਵਾਰੀ

"ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਈ ।”

"ਕੌਣ?"

"ਅਨੂਪ ਕੌਰ ।"

"ਅਜੇ ਤਾਂ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸੀ ।"

"ਸਰਸਾ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਤੇ ਫਾਨੀ ਹਵਾ ਤੇ ਕਹਿਰਾਂ ਦੇ ਮੀਂਹ ਨੇ ਸਾਥੋਂ' ਵਿਛੋੜ ਦਿਤੀ ਬਹਾਦਰ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ।”

"ਪਰ ਉਹ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਦੇ ਡੋਲੇ ਦੀ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾ ਦਿਆਂ ਦੇ ਅਗੇ ਘੋੜੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹਦੇ ਪਿਛੇ ਗੰਗੂ ਦਾ ਘੋੜਾ ਸੀ । ਪਿਛੇ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਤੇ ਮਗਰ ਸੇਵਕਾਂ ਦਾ ਜਥਾ ।” ਬੋਲ ਸਨ ਮਾਮਾ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਦੇ ।

"ਉਹ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪੂਰ ਈ ਰੁੜ੍ਹ ਗਿਆ ।" ਅਵਾਜ਼ ਆਈ ਇਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ।

"ਸਣੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ?" ਮਾਮੇ ਕਿਰਪਾਲ ਨੇ ਆਖਿਆ।

"ਹਾਂ ।" ਜਵਾਬ ਦਿਤਾ ਉਸੇ ਸਿੰਘ ਨੇ ।

"ਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ?” ਮੱਧਮ ਆਵਾਜ਼ 'ਚ ਆਖਿਆ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਮਾਮੇ ।

"ਉਹ ਵੀ ਉਸੇ ਰੋੜ ਵਿਚ ।" ਹੈਰਾਨੀ ਤੇ ਉਦਾਸੀ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਭਰੀ ।

"ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਜਥਾ " ਮਾਮੇ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਨੇ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਬੋਲ ਤਿੱਖੇ ਕੀਤੇ ।

“ਉਹ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਕੀ ਬਚੇ-ਖੁਚੇ ਘੋੜੇ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਰੁੜ੍ਹ ਗਏ ।

''ਤੇ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਖਾ ਗਈ । ਆਹੂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੰਗੇ ਲਾਹੇ ਪਰ ਚੱਟ ਗਈ ਅਣਹੋਣੀ

ਤਲਵਾਰ ਅਣਖੀਲਿਆਂ ਗਭਰੂਆਂ ਨੂੰ, ਲਹੂ ਲੁਹਾਣ ਹੋ ਗਈ ਸਰਸਾ ਨਦੀ । ਕਾਇਰਾਂ ਤੇ ਬਹਾਦਰਾਂ * ਲਹੂ ਵਿਖੇ ਰੋੜ੍ਹ ਵਿਚ ਰੁੜ੍ਹ ਗਿਆ ।" ਦਿਕ ਥੱਕੇ-ਟੁਟੇ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ। ਦਾ

"ਤੂੰ ਉਦੋਂ ਕਿਥੇ ਮੈਂ ?" ਮਾਮੇ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਨੇ ਸਿੰਘ ਵਲ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਘੂਰ ਕੇ ਵੇਖਿਆ।

"ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂ । ਪਰ ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਕਿਨਾਰੇ ਪੂਜਾ, ਉਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਨਾ ਲਭਾ । ਲਭਣਾ ਕਿਥੋਂ ਸੀ ? ਮੈਂ ਪੰਜ ਮੀਲ ਅਗੇ ਜਾ ਨਿਕਲਿਆ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਘੁੱਮਣ ਘੇਰੀਆਂ ਵਿਚ ਫਸਿਆ ।" ਆਵਾਜ਼ ਸਾਹ-ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਠਰ੍ਹਾ ਕੇ ਫਿਰ ਬੋਲ ਪਿਆ ਗੁਰਮੁਖ ਪਿਆਰਾ ।

“ਨੁਕਸਾਨ ਸਾਡਾ ਤੇ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸੀ ਪਰ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਵੀ ਬੜੀ ਤਬਾਹੀ ਆਈ। ਸਾਡੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਬੂਥੀ ਭੰਨ ਦਿੱਤੀ । ਮੁਗਲ ਪਿਛਾਂਹ ਮੁੜ ਗਏ। ਜਿਹੜੇ ਬਚੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਹੜ੍ਹ ਹੜੱਪ ਕਰ ਗਿਆ ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਦਾ । ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਸਿਰਫ ਆਪਣਾ ਕੁੱਲਾ ਈ ਲੈ ਕੇ ਨੱਸ ਸਕਿਆ। ਘੋੜਾ ਤੇ ਤਲਵਾਰ ਖੂਹਾ ਗਿਆ । ਜੇ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਫੌਜ ਨਾ ਪੁਜਦੀ ਤਾਂ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ " ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਲੱਥ ਵੀ ਸਰਸਾ ਵਿਚ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਕਿਤੇ ਖੋਜ ਖੁਰਾ ਵੀ ਨਾ ਲਭਦਾ ।"

ਮਾਮੇ ਕਿਰਪਾਲ ਚੰਦ ਨੇ ਗਲ ਵਿਚੇ ਟੇਕ ਦਿਤੀ। 'ਕੀ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਸਰਸਾ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈਆਂ ।"

''ਅਜੇ ਤਕ ਤਾਂ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲੰਘੇ ਪਰ ਮਾਰੋ ਮਾਰ ਕਰਦੇ ਪਏ ਸਨ । ਘੋੜੇ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਕੁਦ ਰਹੇ ਸਨ । ਫੌਜ ਆਈ ਕਿ ਆਈ ।" ਬੋਲ ਸਨ ਉਸੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ।

''ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਡੱਲਾ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਨਾ ਘੋੜਾ ਈ ਨਜ਼ਰੀ ਪਿਆ ਏ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦਾ ?" ਫਰਮਾਇਆ ਸਾਹਿਬ ਸਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ।

ਮਹਾਰਾਜ ਜਦ ਸ਼ਿਮਲੇ ਤੇ ਜਿਵਾਲਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦਾ ਸਿਰ ਦੀ ਬਰਫ ਨੇ ਕੱਜ ਦਿਤਾ । ਹਵਾ ਦੀ ਰੱਤੀ ਕੁ ਹੱਜ ਮਾਰਨ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ, ਬਰਫ਼ ਦੀ ਚਾਂਦੀ ਪਿਘਲੀ ਤੇ ਪਾਣੀ ਪਾਣੀ ਹੋ ਗਈ । ਲਾਵੇ ਦਾ ਇਕ ਤੂਫਾਨ ਚੜ੍ਹ ਆਦਿਆ । ਘੜੀ ਵਿਚ ਛਹਿਬਰ ਛਹਿਬਰ ਹੋ ਗਈ । ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਗਰਭ ਪਾਟਾ । ਪਾਣੀ ਉਛਲਿਆ ਤੇ ਕੰਢਿਆਂ ਦੀਆਂ ਖਾਖਾਂ ਪਾੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਵਗ ਤੁਰਿਆ । ਖ਼ਲਕਤ ਨੇ ਅਸਮਾਨ ਸਿਰ ਤੇ ਚੁਕ ਲਿਆ। ਲੋਕਾਂ ਤੂਫਾਨ ਦੇ ਦਿਉ ਦੀਆਂ ਲਾਲ ਸੂਹੀਆਂ ਅੱਖੀਆਂ ਵੇਖੀਆਂ ਤੇ ਬੋਲ ਉਠੇ 'ਹੜ੍ਹ ਆ ਗਏ । ਵਿਹੰਦਿਆਂ ਵਿਹੰਦਿਆਂ ਉਸ ਕਹਿਰ ਨਾਜ਼ਲ ਕਰ ਦਿਤਾ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ। ਪਾਣੀ ਝੱਲ ਨਾ ਸਕੇ ਨਦੀਆਂ ਨਾਲੇ ਪਹਾੜ ਦੇ। ਗੁਆਚੇ ਵਹਿੜਕੇ ਵਾਂਗੂ ਉਹਨੇ ਜਿਧਰ ਮੂੰ ਹ ਚੁਕਿਆ ਉਧਰ ਈ ਵਹਿ ਨਿਕਲਿਆ ।

ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਫਿਰ ਬੋਲਿਆ ਸਿੰਘ ਗੁਰੂ ਦਾ ।

ਇਕ ਤੂਫਾਨ ਤੇ ਦੂਜਾ ਕਕਰੀਲੀ, ਸਰਦ-ਸਿਆਲੀ, ਡਰਾਉਣੀ, ਭਿਆਨਕ ਕਾਲੀ ਸ਼ਾਹ ਰਾਤ ਤੇ ਤੀਜਾ ਮਗਰ ਚੜਿਆ, ਜਾਬਰ ਮੁਗਲ ਕੱਖ ਚੁਣਨ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ । ਫਿਰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਤਾਂ ਅੜੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮਜਾਲ ਨਹੀਂ।

''ਕਹਿਰ ਰੱਬ ਦਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੀ ਮੂੰਹ ਅੱਡ ਲਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਕਿਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕਾਂਗਾਂ ਉਠੀਆਂ ਤੇ ਮਾਰੂ ਰਾਗ ਵਿਚ