ਉੱਤੇ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਬੋਬੋ, ਹਸਨ ਬੀਬੀ, ਰੱਬ ਨੂੰ ਪਿਆਰੀ ਹੋ ਗਈ। ਕੋਈ ਅੰਡ ਸੀ ਰੂੜੇ ਦੇ ਦੁਖ ਦਾ । ਪਰ ਇਸ ਵੇਰ ਉਸਦਾ ਇਹ ਦੁਖ ਹੰਝੂਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪਰਗਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਉਸਦਾ ਮਨ ਰੋਇਆ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਉਦਾਸ ਹੋਈਆਂ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਗਲ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਉਵੇਂ ਹੀ ਧਰਵਾਸਾਂ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੀ ਧੋਥੇ ਉਸਨੂੰ ਧਰਵਾਸਾਂ ਦਿੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਹੁਣ ਤਕ ਆਪਣੀ ਬੌਬੇ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਬੇਪਰਵਾਹੀਆਂ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਰੂੜਾ ਅਚਾਨਕ ਸਿਆਣਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਸੱਤਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬੂਟੇ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਸੀ। ਲੋੜ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਗਾਮੇ ਦੇ ਸਾਥ ਦੀ ਵੀ ਸੀ; ਪਰ ਇਹ ਉਸਦੇ ਵੱਸ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗਾਮੇ ਨੇ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਮਝ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਫਰਜ਼ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬੂਟਾ ਅੰਦਰੋਂ ਟੁੱਟਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ, ਉਹ ਰੂੜੇ ਨੂੰ ਘਰ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਹਸਨ ਬੀਬੀ ਦੇ ਪੈਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਦੱਸਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਬਹੁਤੀ ਚਿੰਤਾ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਦੀ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਪਚਵੰਜਾ ਬੱਕਰੀਆਂ ਦੇ ਪਚਵੰਜਾ ਨਾਂ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਹਰ ਇਕ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਉਹ ਜਾਣੂ ਸੀ ਅਤੇ ਰੂੜੇ ਨੂੰ ਹਰ ਇਕ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾ ਕੇ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਗਾਮੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਰੂੜਾ ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬੜੇ ਠਰੰਮੇ ਨਾਲ ਸੁਣਦਾ ਸੀ। ਭਰਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ, ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਉਹ ਡੇਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਰਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੋ ਕੇ, ਨਵੇਂ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਕਿੰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਰੋਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਭਰਾ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਇਕੱਲਾ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ...।

ਬੂਟੇ ਦਾ ਅੰਤ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ। ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਡੇਢ ਕੁ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਵੀ ਜਹਾਨ ਵਾਨੀ ਤੋਂ ਕੂਚ ਕਰ ਗਿਆ। ਰੂੜੇ ਦਾ ਦੁਖ ਅਸਹਿ ਸੀ; ਉਸਦਾ ਉਦਾਸ ਹੋਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਰੂੜੇ ਨੂੰ ਇਕੱਲ ਮਹਿਸੂਸ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡ, ਰੱਤੋ ਵਾਲੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਸੀਤ ਦੇ ਮੁਲਾਣੇ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲਿਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਅਨੁਸਾਰ ਰੁੜੇ ਦੀ ਭਰਜਾਈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਸਿਰੇ ਚਾੜ੍ਹੇ ਗਏ ਸਨ। ਕਰਮ ਇਲਾਹੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ (ਰੂੜੇ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ) ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਦੇ ਲਾਗੇ ਬੂਟੇ ਅਤੇ ਹੱਸੋ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ। ਦੋਵੇਂ ਵੇਰ ਕੁਰਾਨ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ: ਖ਼ਤਮ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਦੋਵੇਂ ਵੇਰ ਪਿੰਡ ਵੱਲੋਂ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਨਿਆਜ਼ਾਂ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਰੂੜੇ ਦੇ ਮਾਪੇ ਦੇ ਵੇਰ ਮਰੇ ਸਨ; ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਉਸਨੇ ਦੁਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਨਾਇਆ: ਦੂਜੀ ਵੇਰ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਦੁਖ ਅਸਹਿ ਸੀ; ਪਰ ਰੂੜਾ ਸਹਿ ਗਿਆ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ।

ਯਤੀਮ ਹੋਈਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਰੂੜੋ ਲਈ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਸੋਹਲਾਂ ਵਾਲੇ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਸ਼ੱਕਰੀਆਂ ਵੇਚ ਦੇਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਜੁਰਕੇ ਵਾਲਾ ਜੱਟ ਅਤੇ ਕਾਮਯਾਬ ਅਯਾਲੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਨਕਦ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਖ਼ਰੀਦ ਲਈਆਂ। ਪਿੱਪਲ ਵਾਲੇ ਬਣੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੋਦਾ ਹੋਇਆ। ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਯਾਰਾਂ ਸੌ ਰੁਪਏ ਰੂੜੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਰੂੜੇ ਨੇ ਗਿਣੇ ਬਗ਼ੈਰ ਯਾਰਾਂ ਸੌ ਰੁਪਏ ਆਪਣੇ ਪਰਨੇ ਪੱਲੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲਏ: ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵਾੜੇ ਵਿਚ ਲੈ ਗਿਆ: ਦੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਚੇਤੋ ਅਤੇ ਸੁੱਖ ਦੇ ਗਲ ਰੱਸੇ ਪਾ ਲੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਜਿਧਰ ਲਿਜਾਵੇਂਗਾ, ਸਾਰੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਉਧਰੇ ਆਉਣਗੀਆਂ।" ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਵੇਂ ਹੀ ਕੀਤਾ। ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੱਕਰੀਆਂ ਉਸ ਪਿੱਛੇ ਹੋ ਤੁਰੀਆਂ। ਵਾੜਿਉਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਖਲੋ ਗਈਆਂ। ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਵੀ ਖਲੋ ਗਿਆ। ਬੱਕਰੀਆਂ ਨੇ ਰੁੜੇ ਵੱਲ ਮੁੜ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਮਿਆਂਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰੂੜਾ ਆਪਣੇ ਦੋਹਾਂ ਕੰਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਘਰ ਵਿਚ ਜਾ ਵੜਿਆ। ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਬੱਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਸੋਹਲਾਂ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਿਆ। ਬੜ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਬੱਕਰੀਆਂ ਦੇਮਿਆਂਕਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਦੀ ਰਹੀ।

ਸਾਰੇ ਉਦਾਸ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਰੁੜਾ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਤੁਰਦਾ ਮੁੜ ਬੜ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਯਾਰਾਂ ਸੋ ਰੁਪਏ ਦੀ ਪੋਟਲੀ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਚਾਚਾ, ਆਹ ਲਉ ਮੇਰੇ ਭਾਅ ਦੀਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ। ਮੈਥੋਂ ਨਹੀਂ ਸਾਂਜੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ। ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਾਂਭ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਮੈਂ ਕੀ ਲੱਗਨਾਂ। ਉਹ ਬੱਕਰੀਆਂ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਸਨ: ਇਹ ਪੈਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਯਰੀਮ ਹੋ ਗਿਆ ਚਾਚਾ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।" ਰੂੜੇ ਦੇ ਹੰਝੂ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਗਏ। ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗਲ ਨਾਲ ਲਾ ਕੇ ਦਿਲਾਸਾ ਦਿੱਤਾ, "ਹੇ ਕਮਲਾ ਹੋਇਆ। ਅੰਞਾਣਿਆਂ ਵਾਂਗ ਰੋਈ ਜਾਂਦਾ। ਅਸੀਂ ਤੇਰੇ ਆਂ ਰੂੜਿਆ... ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ।" ਅਤੇ ਨੰਬਰਦਾਰ ਦੀ ਡਿੱਗੀ ਬੱਝ ਗਈ। ਪਿੱਪਲ ਦੁਆਲੇ ਬਣੇ ਸੜ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਸਾਰੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਗਿੱਲੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ।

ਬੱਕਰੀਆਂ ਸਮੇਤ ਅਠਵੰਜਾ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿਚ ਸੰਭਾਲੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਵਾੜਾ, ਇਕੱਲੇ ਰੂੜੇ ਨੂੰ ਖਾਣ ਨੂੰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਇਮਾਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਕੋਲੋਂ ਸਕੂਲ ਦਾ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾਦਾ ਸੀ। ਰੂੜੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦਾ ਘਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਲਈ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਨਵੇਂ ਕੋਠੇ ਵਿਚ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਵਰਗਾ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

ਦੇਸ਼ ਦੀ ਹਵਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਆਮ ਸਨ। ਸਾਰਾ ਦੇਸ਼ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਰੰਗਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰੂੜੇ ਨੂੰ ਇਸ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਉਦਾਸੀ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਰੌਲੇ-ਰੱਪੇ ਅਤੇ ਭੀੜ-ਭੜੱਕੇ ਦੁਆਰਾ ਰੌਣਕਾਂ ਅਤੇ ਸਾਂਝਾਂ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਛਿਆਂ ਵਿਚੋਂ, ਉਹਦੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਤ, ਤਿੰਨ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅਧਿਆਪਕ ਜਗਤ ਰਾਮ ਜੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਹੋਣਹਾਰ ਨੌਜੁਆਨ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਬੇ ਰੂੜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਭੰਗੜਾ ਟੀਮ ਵਿਚ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਪਿੱਛੇ ਬਾਬੇ ਰੂੜੇ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਘਾਲਣਾ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਹੱਥ ਸੀ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਇਕ ਅਨਾੜੀ ਜਿਹੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਬੁੱਢੇ ਨੂੰ ਏਨੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਫਿਲਮ ਸਟਾਰ, ਅਮਿਤਾਨੰਦ, ਉਸਦਾ ਭੰਗੜਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਐਕਟਿੰਗ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਹਿ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਤਾਲੀਮ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਲੈਣ ਪਿੱਛੋਂ ਬੰਬਈ ਆ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਾਲ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੁਝ ਬਹੁਤਾ ਹੀ ਨਸ਼ਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਪਿੰਡ ਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਜਗਤ ਰਾਮ ਜੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਖਿਆ, "ਸੁਰਿੰਦਰ, ਇਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੋਕ, ਵਿਖਾਵੇ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇ ਵਿਖਾਵੇ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਲਗਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਓਨੀ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਨ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਸਾਧਨ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਲਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਮਾਨਸਿਕ ਉਤੇਜਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਲਾ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਾਧਨਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਲਾ ਅਨੰਦ ਲੋਕ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਨੰਦ ਦੇ ਟਾਕਰੋ ਵਿਚ ਉਤੇਜਨਾ ਬਹੁਤੀ ਨੀਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਹੈ।"

ਜਗਤ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਜੋਗੀ ਸਿਆਣਪ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਉਲਾਰ ਸਮਝ ਕੇ ਉਹ ਬਾਬੇ ਰੁੜੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ, ਮਨ ਹੀ ਮਨ, ਭੁਲੇਖੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ । ਜਗਤ ਰਾਮ ਜੀ ਬਾਬੇ ਚੂੜੇ ਨਾਲ ਸੁਰਿੰਦਰ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਬਾਬੇ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਪਰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਲੋੜ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਹਿਸੂਸੀ। ਉਹ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਬਾਬੇ ਨਾਲ ਈਰਖਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਬਾਬੇ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਭਰਜਾਈ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਤਕ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਾਬੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪਰਗਟ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, "ਮੇਰੇ ਜਿੰਨੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕਿਸ ਕੋਲ ਨੇ ? ਹੁਣ ਬਾਕੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ ? ਏਦਾਂ ਹੀ ਲੰਘ ਜਾਏਗੀ।" ਪਰ ਜਗਤ ਰਾਮ ਜੀ ਕੋਲੋਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਬਾਬੇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਰ ਇਕ ਵੇਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਲਈ ਹੀ ਪਰਤ ਆਵੇ।

ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਦੌਰੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪਤਵੰਤਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਣ

ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਖੁਸ਼ਨੂਦੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਤਿਆਰੀਆਂ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੁਆਗਤੀ ਸਜਾਵਟਾਂ, ਲੱਛੇਦਾਰ ਮੁਸ਼ਾਮਦੀ ਤਕਰੀਰਾਂ ਅਤੇ ਸੁਆਦਲੇ ਪ੍ਰੀਤੀ ਭੋਜਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਉਂਤਾਂ ਬਣਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਕਾਲਜ ਵੱਲੋਂ ਭੰਗੜੇ ਦੀ ਆਈਟਮ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਦਾ ਮਨ ਨੱਚ ਉੱਠਿਆ। ਦੌਰੇ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਭੰਗੜੇ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ । ਸੁਰਿੰਦਰ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਪੱਤੀ ਦੇ ਭਜਨ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਭ ਕੁਝ ਭੁੱਲ ਕੇ ਭੰਗੜੇ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਰੰਗੀਜ ਗਏ। ਬਾਬੇ ਰੁਏ ਦੇ ਪੁੱਛਣ ਉੱਤੇ ਜਗਤ ਰਾਮ ਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਦੌਰੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ।

ਸੁਣ ਕੇ ਬਾਬਾ ਬੀਤੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿਚ ਗੁਆਰ ਗਿਆ। ਕਦੇ ਉਹ ਵੀ ਭੰਗੜੇ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ। ਕਦੇ ਉਸਦੇ ਭੰਗੜੇ ਬਾਰੇ ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਉਸਨੂੰ ਕਾਪੀ ਦੇਣ ਲਈ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੂੰ ਇਉਂ ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਵਿਚ ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਜੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖਣ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਜਗਤ ਰਾਮ ਜੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਮਾਸਟਰ ਜੀ, ਮੇਰਾ ਬੜਾ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਨੂੰ।" ਇਕ ਹਉਕਾ ਜਿਹਾ ਭਰ ਕੇ ਜਗਤ ਰਾਮ ਜੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਜਾ ਵੜੇ।

ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਜਦੋਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਬਾਬੇ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅੱਗ ਲੰਘਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਕੋਲ ਬੁਲਾ ਲਿਆ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਕਾਹਲ ਵਿਚ ਸੀ। ਅੱਜ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਆਉਣਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਕਾਲਜ ਪੁੱਜ ਕੇ ਸਾਰੀ ਤਿਆਰੀ ਨੂੰ ਅੰਤਲਾ ਰੂਪ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਦਿਨ ਸੀ। ਕੁਝ ਸੋਚ ਕੇ, ਕਾਹਲ ਵਿਚ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵੀ ਉਹ ਬਾਬੇ ਰੁੜੇ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਬਾਬੇ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਬਾਬਾਸ਼ੇ ਮੁੰਡਿਆ, ਰੱਬ ਰਹਿਮ ਕਰੋ ਨਜ਼ਰ ਸੁਵੱਲੀ ਰੱਖੋ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਜੁਆਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੇਰਾ ਭੰਗੜਾ ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖਦਾ। ਸੁਣਿਆ, ਚੰਗਾ ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਨਾ ਤੂੰ ...ਤੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਰੀਝ ਆਉਂਦੀ ਹੋਊ ਕਿ ਸਾਸੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਭੰਗੜਾ ਵਿਖਾਉਂਦੇ। ਅਸੀਂ...।"

ਸ਼ਾਇਦ ਏਸੇ ਮੌਕੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਸੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੂੰ। ਬਾਬੇ ਰੂੜੋ ਦੀ ਗੱਲ ਟੈਕ ਕੇ ਉਸ ਆਖਿਆ, "ਮੈਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਚੱਲਨਾਂ।"

ਬਾਬੇ ਰੁੜੇ ਨੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਫਿੱਕਾ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲਿਆ; ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਾਸ਼ੇ ਰੂੜੇ ਨੂੰ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵਿੱਕਾ ਬੋਲ ਬੋਲਿਆ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੇ ਅਣਹੋਣੀ ਨੂੰ ਹੋਣਹਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਮਨ ਦਾ ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਉਸਦਾ ਮਨ ਭਾਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਾਰੇ ਮਨ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਉਹ ਬਾਬੇ ਦੇ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਪੱਤੀ ਦੇ ਭਜਨ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਆਪਣੇ ਸਾਈਕਲ ਕੰਧ ਨਾਲ ਲਾ