ਆਸੀਸ

ਜਥੇਦਾਰ ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ

ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪੰਥ ਅਕਾਲੀ

ਤਰਨਾ ਦਲ, ਮਿਸਲ ਸ਼ਹੀਦਾਂ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਬਾਗ

ਸ੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ

ਪ੍ਰੇਰਨਾ

ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਕਰਤਾ

ਸਰਦਾਰ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ

ਵਿਦਿਆ ਮਾਰਤੰਡ

ਗਿਆਨੀ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅੰਬਾਲਾ

ਇਉਂ ਉਪਜੇ ਸਿੰਘ ਭੁਜੰਗੀਏ ਨੀਲ ਅੰਬਰ ਧਾਰਾ

'ਹੰਨੇ ਹੰਨੈ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ' ਜਦ ਸੰਗਤ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਗਈ ਤਾਂ ਜੈਸਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਸੰਗਤ ਨੇ ਦਿੱਤਾ, ਉਸ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਪਿਆਰ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੀ ਧਰਤ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸੀ। ਸੈਂਕੜੇ ਸੁਨੇਹੇਂ ਆਏ। ਅਨੁਭਵ ਸਾਂਝੇ ਹੋਏ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਚੇਤੇ ਵਿਚ ਵਸ ਗਏ।

ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਬਾਪੂ ਜੀ ਮਿਲੇ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ,

"ਬਾਪੂ ਜੀ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿਖੀ ਹੈ, ਹੰਨੇ ਹਨੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ",

ਬਾਪੂ ਜੀ ਬੜੇ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਚ ਬੋਲੇ,

"ਆਪਣੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਹੀ ਪਾਉਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ. ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਪਾਵਾਂਗੇ ਤਾਂ ਕੌਣ ਪਾਵੇਗਾ। ਫੂਕ ਸਿੱਟਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਉਹ ਕਲਮ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਡੁੱਲ੍ਹੇ ਲਹੂ ਦੇ ਗੀਤ ਨਾ ਗਾਵੇ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਚੇਤੇ ਰੱਖਿਓ ਕਿ ਲਹੂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਲਮ ਵਿਚ ਸਿਆਹੀ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣਾ ਲਹੂ ਭਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ….”

ਇਹ ਬੋਲ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੌਸਲਾ ਦੇ ਕੇ ਗਏ, ਹੁਣ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਵਾਕਫ ਹੋਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ। ਏਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚੋਂ ਕੋਣ ਕੋਣ ਜੰਮਿਆਂ ਤੇ ਕੌਣ ਕੌਣ ਏਸ ਮਿੱਟੀ 'ਚ ਸਮਾ ਗਿਆ। ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਕੰਨ ਲਾ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚੋਂ ਲਹੂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਨੀ ਹੀ ਪਵੇਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਲਹੂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚੋਂ ਇਹੋ ਬੋਲ ਸੁਣੇ ਸਨ,

"ਹਮ ਰਾਖਤ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਦਾਵਾ"

ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਲਈ ਡੁੱਲਿਆ ਲਹੂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਲਹੂ ਨਾਲ ਸਿੰਜੀ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਫਸਲ ਉੱਗਦੀ ਹੈ।

ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਭੈਅ ਕਾਰਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਤੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਸੁਲਹ ਦੇ ਪਰਵਾਨੇ ਭੇਜੇ। ਪਰ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾਂ ਸਦਾ ਸਾਫ ਰਿਹਾ,

“ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ੌਂਕੀ ਸੂਰਮੇ ਕਦੇ ਰਾਜ ਭੋਗਣ ਲਈ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨਾਲ

ਸਮਝੌਤੇ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਸ਼ੇਰ ਕਦੇ ਲੂੰਬੜਾਂ ਦੇ ਚਾਕਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਅਸੀਂ ਉਹ ਯੋਧੇ ਨਹੀਂ, ਜਿਹੜੇ ਮੂਰਖ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਚਾਕਰੀ ਕਰਦੇ ਹੋਣ। ਅਸੀਂ ਉਹ ਸ਼ੇਰ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਲੂੰਬੜਾਂ ਦੀ ਜੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਕਰਨ।"

ਇਹ ਸੱਚ ਹੀ ਤਾਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਕਾਵਾਂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਹੀਂ, ਸ਼ੇਰਾਂ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣ ਕੇ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਹਾਂ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਜਾਨ ਬਚਾ ਗਏ ਬੁਜ਼ਦਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਤਾਕਤ ਦਿੰਦੀਆਂ ਨੇ।

ਤੇ ਅਸੀਂ ਉਹ ਸ਼ੇਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜੋ ਢਿੱਡ ਦੀ ਭੁੱਖ ਤੋਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਕੇ ਉਹ ਸ਼ੇਰ ਹਾਂ, ਜੋ ਭੁੱਖੇ ਬਘਿਆੜਾਂ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ਿਕਾਰ 'ਤੇ ਨਿਕਲੇ ਸਾਂ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਤੇ ਦੇਸੀ ਧਾੜਵੀਆਂ ਨਾਲ ਅਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਲੜੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਸਾਡੀ ਬਿਰਤੀ ਕੋਈ ਮਹਿਲ ਮਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉਸਾਰ ਕੇ 'ਰਾਜ' ਕਰਨ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਲਈ ਲੜੇ ਕਿ ਇਹ ਧਰਤੀ ਸਾਨੂੰ ਪਿਆਰੀ ਹੈ।

ਜਦ ਮਹਾਰਾਜ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸਟੀ ਦਾ ਰਾਜ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਤਦ ਵੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ 'ਪੰਜਾਬ' ਮੰਗ ਕੇ ਲਿਆ। ਮਹਾਰਾਜ ਕਹਿਣ ਕਿ ਈਰਾਨ, ਖੁਰਾਸਾਨ, ਫਿਰੰਗ, ਚੀਨ, ਕਾਬਲ ਦਾ ਰਾਜ ਮੰਗੋ, ਪਰ ਸਿਖ ਕਹਿਣ ਮਹਾਰਾਜ ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਜ ਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਦਿਓ।

ਫੇਰ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਤੁਸੀਂ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਸਮੁੰਦਰੀ ਟਾਪੂਆਂ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਤੁਰਕ ਹਕੂਮਤ ਨੇਸਤੋ ਨਾਬੂਦ ਕਰੋਗੇ। ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸਲਤਨਤਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਰੋਲ ਦਿਓਗੇ।"

ਤੇ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਰੇਲਿਆ ਵੀ। ਪਿੱਪਲੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਅਬਦਾਲੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਰੁਲਦਾ ਕੁਲ ਜਗਤ ਨੇ ਦੇਖਿਆ। ਇਹ ਧਰਤੀ ਸਾਨੂੰ ਪਿਆਰੀ ਹੈ ਤੇ ਪਿਆਰੀ ਸ਼ੈਅ ਲਈ ਜਾਨ ਵਾਰ ਦੇਣਾ ਸਾਡੀ ਰੀਤ ਹੈ। ਤਲੀਆਂ 'ਤੇ ਸਿਰ ਧਰੀ ਫਿਰਦੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਆਸ਼ਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮੌਤ ਦਾ ਡਰਾਵਾ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ।

ਜਾਬਰਾਂ ਨੂੰ ਖੰਗੂਰਾ ਮਾਰ ਕੇ ਲੰਘਣਾ ਸੂਰਮਿਆਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਖੰਡਿਆਂ, ਕਿਰਪਾਨਾਂ, ਸਿਰੋਹੀਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਏਸ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਸਵਾਰਿਆ ਸਾਡਾ ਨਮਨ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਟਣਕਾਰ

ਬਿਨਾ ਸਿਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਬੀਰਤਾ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਨਹੀਂ ਸੁਣੇਗਾ। ਉਹ ਸੰਗੀਤ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਪਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਤੇ ਮਾਣਮੱਤਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਦਾ ਅੰਗ ਸੰਗ ਰੱਖਣਾ ਤੇ ਰੋਜ ਮੱਥੇ ਨਾਲ ਛੁਹਾਉਣਾ, ਹਰ ਸਿਖ ਦਾ ਨਿਤਨੇਮ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। 'ਅਹਿੰਸਾ ਪਰਮੋ ਧਰਮ' ਜਹੇ ਕਿਸੇ ਦੂਰ ਦੇਸੋਂ ਆਏ ਫਲਸਫੇ ਦੀ ਸਾਨੂੰ ਕਦਰ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਤਾਂ ਨਿਤਨੇਮ ਦੀਆਂ ਪੰਗਤੀਆਂ ਹਨ,

"ਧੰਨਿ ਜੀਓ ਤਿਹ ਕੋ ਜਗ ਮੈ

ਮੁਖ ਤੇ ਹਰਿ ਚਿਤ ਮੈ ਜੁਧੁ ਬਿਚਾਰੈ॥"

ਹਰ ਕੌਮ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਉਸ ਕੌਮ ਨੂੰ ਮੁਬਾਰਕ ਹੈ, ਬਸ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ 'ਸਿਖੀ ਦੀ ਆਤਮਾ' ਵਿਚ ਇਕ ਥਾਈਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ,

"ਉਹੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹੀ ਜਿਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਉਖੜ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹਵਾਵਾਂ ਉਡਾ ਕੇ ਲੈ ਜਾਣਗੀਆਂ ਜਾਂ ਸੁੱਕੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਅੱਗ ਵਿਚ ਸੜ ਜਾਣਗੀਆਂ ਕੇਵਲ ਮੁਰਦਾ ਲੋਕ ਹੀ ਅਹਿੰਸਾ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕੇਵਲ ਗੁਲਾਮ ਲੋਕ ਹੀ, ਜਿਹੜੇ ਵਿਚਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਕਬੂਤਰ ਸਮਾਨ ਬਿੱਲੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਖਤਰਾ ਟਲ ਗਿਆ ਹੈ….”

ਫਾਲਤੂ ਦੇ ਤਰਕਾਂ ਨੂੰ ਗਲੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਵਗਾਹ ਮਾਰੋ ਉਸੇ ਧਰਤੀ ਵੱਲ, ਜਿੱਧਰੋਂ ਇਹ ਆਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਤਰਕ ਖੜੇ ਹੀ ਤਾਂ ਕੀਤੇ ਸਨ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੱਤਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਤਰਕ, ਸਾਡੀ ਸ਼ਰਧਾ, ਸਿਦਕ ਤੇ ਭਰੋਸੇ ਨੂੰ ਟੱਕਰ ਦੇਣ ਲਈ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਕੌਮ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਕੌਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਫਲਸਫੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦੇਣਾ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਏਵੇਂ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਟਾਹਣੀਓ ਟੁੱਟਾ ਪੱਤਾ, ਜੇ ਕਿਸੇ ਹਨੇਰੀ ਵਿਚ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਕਸਰ ਦਰਖਤ ਗਵਾ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਤਰਕ, ਪੱਤੇ ਨੂੰ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਸਿਰਫ ਦਰਖਤ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਪਰ ਪੱਤੇ ਨੂੰ ਸਦਾ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਰਖਤ ਹੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ

ਟੁੱਟ ਕੇ ਉਹ ਸੁੱਕ ਜਾਵੇਗਾ।

ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੋਲ ਯਾਦ ਆ ਰਹੇ ਨੇ, ਜੋ ਮਾਘੀ ਤੋਂ ਮੁੜਦਿਆਂ ਮੁੱਦਕੀ ਪੜਾਅ ਕਰੀ ਬੈਠੇ ਤਰਨਾ ਦਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ,

"ਖਾਲਸਾ ਜੀ, ਸ਼ਸਤਰ ਬਿਨਾ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਵੀ ਅਵੇਸਲੇ ਨਾ ਹੋਵੋ। ਪਰ ਹਾਂ ਬਾਣੀ ਵੀ ਹਰ ਸਾਹ ਨਾਲ ਸੰਗ ਰਹੇ। ਬਾਣੀ ਬਿਨਾ ਸ਼ਸਤਰ ਉਹੀ ਹਥਿਆਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਕਮਰਕਸੇ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਵਹਾ ਰਾਜ ਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਸਾਨੂੰ ਸਦਾ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ.

“ਬਾਣੀ ਬਾਣਾ ਪੰਖ ਪਛਾਣੋ

ਸਿੰਘ ਗੁਰੂ ਕਾ ਪੰਖੀ ਜਾਣੋ…”

ਸਿਖ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜਦਿਆਂ, ਜੋ ਇਕ ਹੋਰ ਚੀਜ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦੇਖੀ ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਯੋਧੇ ਵਿਚ ਦੁਬਿਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਸਪਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਜਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿ ਲਓ ਕਿ ਦੁਬਿਧਾ ਤੇ ਯੋਧਾ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਕਦੋਂ, ਕਿਵੇਂ ਤੇ ਕਿਹੜੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਰਤਨੇ ਹਨ, ਇਹ ਯੋਧਾ ਬਾਖੂਬੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।

ਮੈਨੂੰ ਦੋ ਕਥਾਵਾਂ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀਆਂ ਨੇ।

ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਜਹੇ ਬਾਲ ਨੂੰ ਕੁੱਛੜ ਚੁੱਕੀ ਇਕ ਬੀਬੀ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਲ ਨੂੰ 'ਹਰਿਮੰਦਰ ਪਰਕਰਮਾਂ' ਵਿਚ ਮੱਥਾ ਟਿਕਾਏ ਤੇ ਮੁਕਤੀਦਾਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ 'ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ' ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾਏ।

"ਕਿੱਧਰ ਚੱਲੀ ਹੈਂ ਬੀਬੀ ?", ਮੀਰ ਮੰਨੂ ਦਾ ਅਹਿਲਕਾਰ ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਬੋਲਿਆ।

"ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾ ਰਹੀ ਆਂ ਵੀਰ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ...'

"ਜਾਪਦੇ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ... ''

"ਕੀ ਵੀਰ?"

"ਹਰਿਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਨੇ "

“ਹੈਂ ? ਜਦ ਸਾਰੇ ਦਰ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਹਰਿਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਾਂ 'ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਰਿਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤਾਂ ਕਦੇ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਵੀਰਾ...

ਉਹ ਕੀਹਨੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਤੈਨੂੰ ਭੁਲੇਖਾ ਲੱਗਿਆ ਹੋਣਾ", ਬੀਬੀ ਦ੍ਰਿੜ ਭਰੋਸੇ ਵਿਚੋਂ ਬੋਲੀ।

"ਡਾਹਢਿਆਂ ਅੱਗੇ ਕਾਹਦਾ ਜ਼ੋਰ ਬੀਬੀ। ਜੋ ਵੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਜਾਏਗਾ, ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਬਾਗੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਏਗਾ।", ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਵਰਜਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਜੋ ਹਰਿਮੰਦਰ ਵੱਲ ਨਾ ਜਾਏਗਾ, ਉਹ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਾਗੀ ਹੈ ਵੀਰਾ ਗੁਰੂ ਵੱਲੋਂ ਬੇਮੁਖ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ ਮੈਂ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਬਾਗੀ ਅਖਵਾਉਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਾਂਗੀ.

"ਆਪਣਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੜੇ ਬਾਲ ਦਾ ਤਾਂ ਫਿਕਰ ਕਰ...", ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਨੇ ਮਮਤਾ ਵਾਲਾ ਦਾਅ ਚੱਲ ਕੇ ਦੇਖਿਆ।

"ਚੱਲ ਵੀਰਾ ਮਾਰ ਹੀ ਦੇਣਗੇ। ਏਦੂ ਵੱਧ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਨੇ, ਜੇ ਸਾਡੀ ਰੱਤ ਦੀ ਇਕ ਬੂੰਦ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਜਾ ਪਵੇ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਧੰਨ ਭਾਗ"

"ਲੱਗਦੈ ਪਿਆਰਾ ਨਹੀਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਾਲ... ?"

"ਬਹੁਤ ਪਿਆਰਾ ਵੀਰ.. ਤਾਹੀਂ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲੀ ਹਾਂ। ਜਦ ਪਹਿਲੀ ਗੋਲੀ ਆਈ ਤਾਂ ਏਹਨੂੰ ਅੱਗੇ ਕਰਾਂਗੀ। ਹਰਿਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾ ਨੂੰ ਜਾਂਦਿਆਂ, ਏਹਦੇ ਗੋਲੀ ਵੱਜ ਜਾਵੇ, ਹੋਰ ਇਸ ਜਨਮ ਵਿਚ ਕੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਏਹਨੂੰ। ਸਾਡਾ ਮੱਥਾ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਦਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।"

“ਕੀ ਮਾਰੇਗਾ ਮੀਰ ਮੰਨੂ ਏਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਕਿਵੇਂ ਮਾਰੇਗਾ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ...", ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਐਤਕੀਂ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਬੋਲਿਆ।

“ਮੇਰੀ ਇਕ ਬੇਨਤੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰੇਂਗਾ ਵੀਰ ?". ਬੀਬੀ ਨੇ ਮੋਮ ਹੋ ਰਹੇ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।

" ਹਾਂ ਬੀਬੀ... ਕਹਿ..”

"ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਸਕਦਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਪਾਸਿਓ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਏਨਾ ਕੁ ਨੇੜੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਆਂ.. ਕਿ ਗੋਲੀ ਵੱਜ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਲਹੂ ਪਰਕਰਮਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੁਝ ਬੋਲਿਆ ਕਿ ਨਹੀਂ ਪਰ ਬੀਬੀ ਸ਼ਬਦ ਗਾਉਂਦੀ ਅੱਗੇ ਤੁਰ ਪਈ,

"ਮੇਰਾ ਮਨੁ ਲੋਚੈ ਗੁਰ ਦਰਸਨ ਤਾਈ॥

ਬਿਲਪ ਕਰੇ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਕੀ ਨਿਆਈ॥

ਤ੍ਰਿਖਾ ਨ ਉਤਰੈ ਸਾਂਤਿ ਨ ਆਵੈ ਬਿਨੁ ਦਰਸਨ ਸੰਤ ਪਿਆਰੇ ਜੀਉ॥"

ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਧੂੜ ਚੱਕ ਕੇ ਬਾਲ ਦੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਲਾਈ।

"ਇਸ ਧੂੜ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਚਰਨਾ ਦੀ ਛੋਹ ਹੈ ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ... ਧੰਨ ਹੋ ਗਿਐਂ ਤੂੰ... ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋ ਗਿਐ ਤੂੰ..

ਇਕ ਸੂਕਦੀ ਹੋਈ ਗੋਲੀ ਆਈ ਤੇ ਬਾਲ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿਚ ਧਸ ਗਈ। 'ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸੱਚੇ ਪਤਾਸ਼ਾਹ` ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਮਾਈ ਨੇ ਬਾਲ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਹੱਥ ਜੋੜ 'ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗੀ। ਇਕ ਹੋਰ ਗੋਲੀ ਆਈ। ਸ਼ਾਇਦ ਮਾਤਾ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਇਹੋ ਮੰਗ ਰਹੀ ਸੀ।

ਤੇ ਮਾਤਾ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵੀ ਗੁਰੂ ਦਰ `ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋ ਗਈ। ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵਹੀਆਂ ਤੇ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਇਕ ਹੋ ਗਈਆਂ।

ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਲਹੂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਪਰਕਰਮਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ।

ਦੂਜੀ ਕਥਾ ਹੈ ਜੈਤੋ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਦੀ, ਜਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਸਾਹਿਬ ਸਿੱਧਾ ਸਿੱਧਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਬਗਾਵਤ ਸੀ। ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਆਖੰਡ ਪਾਠ ਸਾਹਿਬ ਖੰਡਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਮੋਰਚਾ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਗੱਲ ਮਹਾਰਾਜੇ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਆਖੰਡ ਪਾਠ ਸਾਹਿਬ ਖੰਡਤ ਹੋਣ ਦਾ ਰੋਸ ਵਧ ਸੀ।

ਆਖੰਡ ਪਾਠ ਸਾਹਿਬ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਸਿਖ ਜੱਥਾ ਜੈਤੋ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਜੱਥੇ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ।

ਇਕ ਬੀਬੀ ਆਪਣੇ ਬਾਲ ਨੂੰ ਗੋਦ ਚੁੱਕੀ ਤੇਜ਼ ਤੇਜ਼ ਟਿੱਬੀ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਾਲੇ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਗੋਰਿਆਂ ਦੀ ਬੰਦੂਕ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਗੋਲੀ ਆਈ ਤੇ ਬਾਲ ਦਾ ਸੀਨਾ ਵਿੰਨ੍ਹ ਗਈ। ਬੀਬੀ ਨੇ ਬਾਲ ਉੱਥੇ ਹੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ, ਹੱਥ ਜੋੜੇ ਤੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਦੇਖਦਿਆਂ ਬੋਲੀ,

"ਹੇ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਕਲਗੀਧਰ ਸੁਆਮੀ ਜੀਓ, ਬਾਲ ਦੀ ਏਨੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਿਓ"

ਤੇ ਏਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਬੀਬੀ ਜੱਥੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਗਈ।

ਉਹ ਬੀਬੀ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਗਈ, ਪਰ ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਏਥੇ ਹੀ ਰੁਕ ਜਾਨਾ ਤੇ ਬਾਲ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਰਹਿੰਨਾ। ਗੋਲੀ ਵੱਜਣ 'ਤੇ ਵੀ ਕਿਵੇਂ ਮੁਸਕੁਰਾਈਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਛੋਟੇ ਬਾਲ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਉੱਥੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਪਿਆ ਬੋਲਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,

"ਧਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਨ ਸਾਡਾ ਵਿਰਸਾ ਹੈ। ਲਹੂ ਵਹਾਉਣਾ ਸਾਡੀ ਰੀਤ ਹੈ। ਸੋਧੇ ਲਾਉਣਾ ਸਾਡਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ।"

ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਜਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਯੋਧੇ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਦੇ, ਅਸੀਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਜਾਣੂ ਯੋਧੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿਚ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।

"ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਅੱਗੇ ਅੱਜ ਤੱਕ, ਨਾ ਕੋਈ ਦਰਿਆ ਅਤੁ ਸਕਿਆ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅੱਗੋਂ ਅੜ੍ਹ ਸਕੇਗਾ। ਸਰਸਾ ਵਾਲੇ ਸਿਦਕਾਂ ਤੋਂ ਆਸੀਸਾਂ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਅਟਕ ਅਟਕਾਏ ਸਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਿਦਕਾਂ ਆਸਰੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਜਮਨਾ ਦੇ ਵੇਗ ਵੀ ਠੱਲਾਂਗੇ। ਯਾਦ ਕਰੋ ਪਾਂਵਟਾ ਸਾਹਿਬ ਜਮਨਾ ਨੂੰ ਕਹੇ ਗਏ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਬੋਲ,

"ਇਹ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹੇਗੀ ਭਾਈ ਤੁਸੀਂ ਸੁਣਾਓ ਕਵਿਤਾਵਾਂ"

ਤੇ ਜੇ ਇਹ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅੱਗੇ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹੀ ਤਾਂ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਨੇਜ਼ਿਆਂ ਅੱਗੇ ਏਹਦੀ ਕੀ ਮਜਾਲ।, ਇਹ ਬੋਲ ਸਨ ਇਕ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਦੇ, ਜਦ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਕਾਲੀ ਵਾਪਰ ਰਹੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।

ਅਰਦਾਸ ਕਰੀਏ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜ ਸਾਡੀ ਝੋਲੀ ਵੀ ਇਸ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ। ਐਸੇ ਸਿਦਕਾਂ, ਭਰੋਸਿਆਂ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧੀਏ ਕਿ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਸਾਡੇ 'ਤੇ ਮਾਣ ਹੋਏ।

'ਨਾਨਕ ਰਾਜੁ ਚਲਾਇਆ' ਲੜੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਭਾਗ 'ਬੇਲਿਓਂ ਨਿਕਲਦੇ ਸ਼ੇਰ' ਨੂੰ ਆਪ ਜੀ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇ 'ਹੰਨੈ ਹੰਨੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ' ਨੂੰ ਸੰਗਤ ਦਾ ਏਨਾ ਪਿਆਰ ਭਰਿਆ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਾ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਨੂੰ ਅੱਗੇ ਕਥਾ ਤੋਰਦਿਆਂ ਝਿਜਕ ਹੋਣੀ ਸੀ। ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਪ੍ਰੇਮ ਨੇ ਮੇਰਾ ਹੌਸਲਾ ਬਹੁਤ ਵਧਾਇਆ। ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਰਹਿਮਤ ਹੋਈ ਤੇ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹੈ।

ਸਰਦਾਰ ਭੱਕਰ ਸਿੰਘ ਹੁਣਾ ਨਾਲ ਬਿਤਾਏ ਕੁਝ ਪਲ ਬਹੁਤ ਸਿੱਖਿਆ

ਅਤੇ ਹਿੰਮਤ ਦੇ ਕੇ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਜਦ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਤਾਰੀ ਲਾਈ ਤਾਂ ਕਈ ਹੀਰੇ ਕੱਢ ਕੇ ਮੇਰੇ ਤੇ ਦਵਿੰਦਰ ਦੀਆਂ ਤਲੀਆਂ 'ਤੇ ਧਰ ਦਿੱਤੇ।

ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਕ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਜਹੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਣ ਲਈ ਭੇਜੇ ਭਾਊ ਨੂੰ ਫੋਨ ਲਾਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸੋਹਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਬਿਧਾ ਦੂਰ ਕੀਤੀ।

ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬੈਠੇ ਬੇਲੀਆਂ ਕੰਵਰ ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਜਦੋਂ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕਿਤਾਬ ਜਾਂ ਸ੍ਰੋਤ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ, ਉਹਨਾਂ ਤੁਰਤ ਲਿਆ ਕੇ ਤਰਪਾਈ 'ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਖਾਲਸਾ ਵਿਰਾਸਤ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿਚ ਲਾਇਬਰੇਰੀਅਨ ਭੈਣ ਜੀ ਹੁਣਾ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਬਾਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਘੁੱਦਾ, ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜਪੁਰਾ ਤੇ ਬਾਈ ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੁਕਤਸਰ ਹੁਣਾ ਨਾਲ ਬਿਤਾਇਆ ਸਮਾ ਵੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਰਿਹਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਪਲਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਦੀ ਬੁਨਤੀ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ।

ਮੇਰੇ ਪਰਮ ਮਿੱਤਰਾਂ ਕੈਪਟਨ ਬਲਦੀਪ ਕੌਰ, ਡਾ. ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਐਸਾ ਮਾਹੌਲ ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰਿਣੀ ਰਹਾਂਗਾ। ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਤ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਕੁੰਜੀਆਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਬਾਈ ਗੁਰਮਿਲਾਪ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਹੁਣਾ ਦਾ ਛਾਪਣ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ। ਛਾਪਣ, ਛਪਾਉਣ ਦੀ ਬੇਫਿਕਰੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸਿਰੋਂ ਵੱਡਾ ਭਾਰ ਲਾਹਿਆ।

ਬਾਈ ਪਰਮ ਸਿੰਘ ਹੁਣਾ ਦਾ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧੰਨਵਾਦ। ਕੈਸਾ ਲੱਠਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਹਾਕ 'ਤੇ ਹੀ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿੰਨੇ ਚਾਓ ਨਾਲ ਉਹ ਸਰਵਰਕ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਕਥਾ ਲਿਖਣ ਦੇ ਚਾਓ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ।

ਅੰਤ ਵਿਚ ਨਮਨ ਕਰਾਂਗਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਬਾਗ ਦੀ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਤੁਰੀਆਂ ਫਿਰਦੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਸਦਾ ਇਹੋ ਅਹਿਸਾਸ ਰਿਹਾ ਕਿ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਤੁਰਿਆ ਫਿਰਦਾ ਹਾਂ। ਗਿਆਨੀ ਬੀਰਬਲ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਗਾਹੇ ਬਗਾਹੇ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਸਿੱਖਿਆ। ਭਾਈ ਸ਼ਕਤੀ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਬਲਰਾਜ

ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਗੂੜ੍ਹੀ ਸਾਂਝ ਬਣ ਗਈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਅਗਾਧ ਬੋਧ ਗੁਰਬਾਣੀ, ਮਾਣਮੱਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਨਿਆਰੀ ਮਰਿਆਦਾ ਦੀਆਂ ਝਲਕਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਬਾਬੇ ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵੀ ਧੰਨਵਾਦ ਜਿਸ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਬਾਗ ਦੇ ਰਾਹ ਪਾਇਆ।

ਬਾਬਾ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ 'ਗਿਆਨੀ ਜੀ' ਕਹਿ ਕੇ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਨਾ ਮੇਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਾਸਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੈ। ਨਮਨ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਚਰਨਾ ਵਿਚ।

ਆਖਰੀ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਬਾਬੇ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਦੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਜਦ ਵੀ ਸਾਡੀ ਮਿੱਟੀ 'ਤੇ ਬਦਨੀਅਤ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਨੇ ਹਨੇਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸੂਰਮਿਆਂ ਨੇ ਲਿਸ਼ਕੋਰਾਂ ਮਾਰਦੀਆਂ ਭਗੋਤੀਆਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਬਾਬੇ ਭੰਗੂ ਨੇ ਵੀ ਉਹੀ ਸੂਰਮਤਾਈ ਦਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਕਲਮ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਇਆ ਤੇ ਫਿਰਕੂ ਨਫਰਤ ਦੇ ਗਲਬੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਸਿਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਅਸਲੀ ਤਸਵੀਰ ਖਿੱਚ ਦਿੱਤੀ। ਵਾਰ ਵਾਰ ਨਮਨ ਹੈ ਬਾਬੇ ਦੇ ਇਸ ਜੁਝਾਰੂ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ।

'ਬੇਲਿਓਂ ਨਿਕਲਦੇ ਸ਼ੇਰ' ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੈ, ਗਲਤੀਆਂ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਮੇਰੀ ਝੋਲੀ ਪਾਇਓ ਤੇ ਵਡਿਆਈ ਸਭ ਸਿਖ ਤਵਾਰੀਖ ਦੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਤੇ ਸਿਖ ਕਥਾ ਵਿਚ ਇਕ ਜਰੀਆ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਮੇਰਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਨਹੀਂ। ਬਾਬੇ ਕੰਦੀ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ,

"ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਥਾ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਟੋਲਦੀ ਫਿਰ ਰਹੀ ਹੈ।”

ਸੰਗਤ ਦੀ ਆਸੀਸ ਦੀ ਆਸ ਵਿਚ

ਜਗਦੀਪ ਸਿੰਘ

ਮਾਝੈ ਮੈਂ ਬੋ ਸਿੰਘ ਰਹਯੋ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਤਿਸ ਨਾਮ॥

"ਕੌਣ ਹੈਂ ਤੂੰ ?”. ਇਕ ਦਮ ਇਕ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ। ਭਾਵੇਂ ਆਵਾਜ਼ ਜਾਣੀ ਪਛਾਣੀ ਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਂ ਤ੍ਰਭਕ ਗਿਆ। ਬਾਬਾ ਭੰਗੂ ਤਾਂ ਦਰਿਆ ਕੰਨੀ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਤਿੰਨਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ।

"ਕੀ ਸਿਖ ਕਥਾ ਸੁਣਦਿਆਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹਲਚਲ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ... ਕਿ ਕੋਣ ਹੈਂ ਤੂੰ?", ਕਿਸੇ ਐਸੇ ਸਵਾਲ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਿਸੇ ਜਾਣੀ ਪਛਾਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੋਂ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਤੁਹਾਡਾ ਜਾਣੁ ਐਸਾ ਸਵਾਲ ਕਰੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਬਹੁਤ ਟੇਢਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

"ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਕੌਣ ਹੋ ?" ਡਰਦਾ ਡਰਦਾ ਮੈਂ ਬੋਲਿਆ।

“ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਆ ਸ਼ੇਰਾ ਪਰ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਸਵਾਲ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਟ ਕਰ...", ਕੰਦੀ ਬਾਬਾ ਸਰਕੰਡਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ।

"ਅਸੀਂ ਸਿਖ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਜੰਮੇ ਹਾਂ ਬਾਬਾ... ਸਿਖ ਹੀ ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ...'

"ਪਰ ਫੇਰ ਇਹ ਕੌਣ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਤੂੰ ਕਥਾ ਸੁਣ ਰਿਹੈਂ ?”

“ਇਹ ਵੀ...", ਪਰ ਮੈਂ ਜਵਾਬ ਪੂਰਾ ਨਾ ਦੇ ਸਕਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਜਵਾਬ ਜਦ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਹੀ ਕੰਬਣੀ ਛਿੜ ਗਈ।

"ਕੌਣ ਨੇ ਇਹ... ਜਿਹੜੇ ਹੱਸ ਹੱਸ ਖੋਪਰੀਆਂ ਲੁਹਾ ਰਹੇ ਨੇ... ਬੰਦ ਬੰਦ ਕਟਵਾ ਰਹੇ ਨੇ ਚਰਖੀਆਂ ਦੇ ਦੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਚਿੜਾ ਰਹੇ ਨੇ..."

ਹੁਣ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਸਾਂ।

"ਸਿਖ ਨਾਵਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਜਨਮ ਲੈਣ ਨਾਲ ਸਿਖੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਸ਼ੇਰਾ... ਸਿਖੀ ਕਮਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ... ਜਿਵੇਂ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੇ ਕਮਾਈ, ਭਾਈ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਨੇ ਕਮਾਈ... ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿਖ ਆਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਪਰ ਦੇਖਲੈ ਕਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਸਿਖੀ ਖੱਟ ਲਈ

ਮੈਂ ਥੋੜਾ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ।

"ਘਾਬਰ ਨਾ ਚੋਬਰਾ... ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਬਸ ਇਹੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਣ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕਥਾ ਵੀ ਕਿਤੇ ਕੰਨ ਰਸ ਨਾ ਬਣ ਜਾਵੇ... ਸਿਖ ਕਥਾ ਨਾਲ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਹਰ ਪਲ ਇਹ ਚੇਤੇ ਰੱਖੀਂ ਕਿ ਤੇਰਾ ਇਹਨਾਂ ਸਿਖ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਕਥਾ ਤੇਰੇ ਉੱਤੇ ਕੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ... ਇਹ ਕਥਾ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਰਾਹ ਦੱਸ ਰਹੀ ਹੈ ਸ਼ੇਰਾ। ਸਿਰਲੱਥ ਬਹਾਦਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਤੇ ਧੁਰੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕੀਤੇ ‘ਬੰਦਿਆਂ' ਦੀ ਧਰਤੀ, ਆਨੰਦਪੁਰ। ਇਕ ਪਲ ਲਾਉਂਦੇ ਆਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿਨ ਨੂੰ ਕਿ ਸਾਡਾ ਘਰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਹੈ... ਪਰ ਉਮਰਾਂ ਬੀਤ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ, ਘਰ ਨਹੀਂ ਵੜ੍ਹਦੇ ਇਹ ਕਥਾ ਤੈਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲਿਆਏਗੀ ਸ਼ੇਰਾ ਤੇ ਏਥੇ ਆਇਆ ਐਤਕੀਂ ਮੁੜ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਾ ਜਾਈਂ..."

"ਸਤਿਬਚਨ ਬਾਬਾ ਜੀ...", ਮੈਂ ਏਨਾ ਕੁ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਕੰਦੀ ਬਾਬਾ ਫਿਰ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਜਰੂਰ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਬਾਬੇ ਨੇ 'ਐਤਕੀਂ ਮੁੜ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਾ ਜਾਈਂ' ਸਿਰਫ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ... ਬੈਠੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਾਂ ਏਥੇ...

ਏਨੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਬਾਬਾ ਭੰਗੂ ਸਾਡੇ ਤਿੰਨਾਂ ਕੰਨੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਬਾਬੇ ਕੰਦੀ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ 'ਐਤਕੀਂ ਮੁੜ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਾ ਜਾਈਂ' ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸੰਭਾਲ ਲਈ। ਸਮਾ ਆਏਗਾ ਤਾਂ ਬਾਬੇ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਮੁੜ ਅੱਖਾਂ ਮਿਲਾਵਾਂਗਾ।

ਬਾਬੇ ਭੰਗੂ ਨੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਕਥਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।

ਇਕ ਵੱਡਾ ਮੈਦਾਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਕਿਲਾਨੁਮਾ ਕੰਧ ਹੈ। ਉਸ ਕੰਧ ਵਿਚ ਇਕ ਹੀ ਵੱਡਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦੈ ਕੋਈ ਹੋਰ ਛੋਟਾ ਜਾਂ ਲੁਕਵਾਂ ਦਰ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਵੱਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਐਨ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਵੱਡਾ ਚਬੂਤਰਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਛੱਤ ਵੀ ਹੈ। ਦੂਰੋਂ ਉਹ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਰਾਂਡੇ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਚਬੂਤਰੇ ਉੱਤੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਆਪਣੇ ਚੁਨਿੰਦਾ ਸੈਨਾਪਤੀਆਂ ਤੇ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਸੰਗ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਅੰਦਰ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਇਹ ਮੈਦਾਨ ਕਿਸੇ ਖੇਡ ਮੈਦਾਨ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਇਕ ਪਾਸੇ ਜੰਗਲਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਵਾੜ ਜਹੀ ਕੀਤੀ। ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਈ ਸ਼ੇਰ ਰਲ ਕੇ ਝੋਟੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਕ ਵਿਚ ਹਨ। ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਕੁਝ ਲੜਾਕੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਢਾਲਾਂ ਦੇ ਜੌਹਰ ਦਿਖਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਚਮੁੱਚ ਲੜ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਖੇਡ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸਦਾ ਹਜੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ। ਅਬਦਾਲੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਚੁਨਿੰਦਾ ਦਰਬਾਰੀ, ਕਦੇ ਸ਼ੇਰਾਂ ਵੱਲ ਤੇ ਕਦੇ ਇਹਨਾਂ ਲੜਾਕਿਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਨ।

ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਸਰ ਬੁਲੰਦ ਖਾਂ ਦੇ ਮੁਗਲ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੈਦ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਇਕ ਟੁਕੜੀ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਭ ਸੰਗਲਾਂ ਤੇ ਜੰਜ਼ੀਰਾਂ ਵਿਚ ਜਕੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।

"ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ", ਬੁਲੰਦ ਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੈਦ ਕਰ ਕੇ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਜੱਥੇ ਵਿਚੋਂ ਸਿੰਘਾਂ, ਸਿੰਘਣੀਆਂ ਤੇ ਭੁਝੰਗੀਆਂ ਨੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਫਤਹਿ ਬੁਲਾਈ।

“ਕੌਣ ਨੇ ਇਹ...?”, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਬੋਲਿਆ।

"ਜੇ ਸ਼ੇਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਦੱਸਣੀ ਪਵੇ, ਫੇਰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸ਼ੇਰ ਨਕਲੀ ਹਨ ਤੇ ਜਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲਾ ਜੰਗਲ ਦਾ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ", ਕੜਕਦਾ ਹੋਇਆ ਰਾਵਨ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

“ਆਹਾ... ਕਿਆ ਕਮਾਲ ਦਾ ਉੱਤਰ ਹੈ.", ਅਬਦਾਲੀ ਹਜੇ ਬੋਲ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਵੱਡੇ ਖੁੱਲੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿਚ ਜੰਗਲਾਂ 'ਚੋਂ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਲਿਆਂਦੇ ਕਈ ਸ਼ੇਰਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਦਹਾੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਝੋਟੇ 'ਤੇ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਗਏ,

“ਸ਼ੇਰ ਹੋ ਤਾਂ ਦਹਾੜ ਕੇ ਦਿਖਾਓ", ਅਬਦਾਲੀ ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ, ਪਰ ਐਤਕੀਂ ਹੱਸ ਵੀ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਗਜਾਵੇ, ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਫਤਹਿ ਪਾਵੇ, ਧੰਨ ਧੰਨ ਬਾਬਾ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਭਾਵੇ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ, ਗੁਰ ਬਰ ਅਕਾਲ, ਚਿੱਟਿਆਂ ਬਾਜ਼ਾਂ ਵਾਲਿਓ ਸਤਿਗੁਰੋ ਰੱਖ ਲਿਓ ਬਿਰਦ ਬਣੇ ਦੀ ਲਾਜ, ਚਿੱਤੇ ਗੁਪਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੰਘ ਸਰਬੱਤ ਗੁਰੂ ਖਾਲਸੇ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕੋ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ, ਲਾਡਲੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦਿਓ ਮਾਲਕੋ ਸਤਿਗੁਰੋ ਫੌਜਾਂ ਰੱਖਣੀਆਂ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ, ਸੋਢੀ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀਓ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਖਾਲਸਾ ਜਪੇ

ਆਕਾਲ ਹੀ ਅਕਾਲ, ਗੁਰ ਬਰ ਅਕਾਲ, ਦੇਗ ਤੇਗ ਫਤਹਿ ਗੁਰੂ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਹਰ ਮੈਦਾਨ ਫਤਹਿ, ਅਤੇ ਸੋ ਝੜੇ ਸ਼ਰਨ ਪਵੇ ਸੋ ਤਰੇ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ", ਸਿੰਘਾਂ ਇਕੱਠਿਆਂ ਜੈਕਾਰਾ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਅਸਮਾਨੀ ਗੂੰਜ ਪਵਾ ਦਿੱਤੀ।

ਸ਼ੇਰਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਮਰੇ ਪਏ ਝੋਟੇ ਤੋਂ ਪਾਸੇ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਭੱਜ ਕੇ ਪਿੰਜਰੇ ਦੀਆਂ ਨੁੱਕਰਾਂ ਮੱਲ ਲਈਆਂ।

“ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਦਹਾੜ ਕੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰੇਗੀ ਐਸੀ ਗਰਜ਼ ਦਾ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ...", ਐਤਕੀਂ ਹੱਸਦਿਆਂ ਭਾਈ ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ ਬੋਲੇ।

"ਐਸਾ ਦਹਾੜਨਾ ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ...?"

“ਰਣਜੀਤ ਨਗਾਰੇ ਤੋਂ.. ਜੀਹਦੀ ਧਮਕ ਨਾਲ ਹਿਮਾਲਿਆ ਕੰਬਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਾਈ ਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਧੁੜਧੜੀ ਛਿੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ", ਭਾਈ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੋਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਲਾਲੀ ਛਾ ਗਈ।

“ਨਗਾਰੇ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵੀ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਧਮਕ ਨੇ ਸਾਰਾ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਕੰਬਾ ਛੱਡਿਆ ਹੈ", ਅਬਦਾਲੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ।

“ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਗਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਵੀ ਰਣਜੀਤ ਨਗਾਰੇ ਦੀ ਧਮਕ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ", ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਬੋਲੇ।

"ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਪਾਨੀਪਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਗਰਜਦੇ ਸਾਡੇ ਨਗਾਰਿਆਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ, ਜੀਹਨੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੋਡਣੀਆਂ ਲਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਐਸੀ ਕੀ ਕਰਾਮਾਤ ਹੈ ਰਣਜੀਤ ਨਗਾਰੇ ਵਿਚ, ਜੋ ਬਾਕੀ ਨਗਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ?"

"ਜਿਸ ਨਗਾਰੇ ਦੀਆਂ ਚੋਬਾਂ ਨੂੰ ਕਲਗੀਧਰ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗੇ ਹੋਣ ਉਸ ਦੀ ਧਮਕ ਤਾਂ ਫੇਰ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਚ ਹਲਚਲ ਪੈਦਾ ਕਰੇਗੀ ਹੀ। ਨਾਲੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਤਾਸੀਰ ਕੁਲ ਜਹਾਨ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਪੰਜਾਬ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਧਰਤ ਦੇ ਯੋਧੇ ਰਲ ਕੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਜਹੀ ਸੂਰਮਤਾਈ ਦੀ ਇਕ ਝਲਕ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾ ਸਕਦੇ।"

"ਹਾਂ ਇਹ ਤਾਂ ਹੈ... ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਂਗ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੁਕ ਕੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ", ਅਬਦਾਲੀ ਮਖੌਲ ਕਰਨ ਵਾਂਗ ਹੱਸਿਆ।

"ਇਹ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਗੁਰੀਲਾ ਨੀਤੀ ਹੈ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ। ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇਖ, ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੇ ਡਰ ਨੂੰ ਦੇਖ, ਜਿਹੜਾ ਓਦੋਂ

ਵਿਆਪਦਾ ਹੈ ਜਦ ਤੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਿਆਂ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਤੇ ਲੁੱਟ ਕੇ ਆਏ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪੰਦਰੀਂ ਥਾਈਂ ਲੁੱਟਿਆ.. ਤੇ ਤੂੰ ਪਹਿਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਨਾਦਰ ਨਾਲ ਵੀ ਇਵੇਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਤੈਥੋਂ ਕਿਹੜਾ ਭੁੱਲੀ ਹੈ, ਤੂੰ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੈਂ... ", ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ, " ਨਾਲੇ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਕਿ ਕਿੱਥੇ ਨੇ ਉਹ ਬੀਬੀਆਂ ਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡੇ, ਜੋ ਤੂੰ ਲੁੱਟ ਦੇ ਮਾਲ ਨਾਲ ਭੇਡਾਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਹੱਕ ਕੇ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਸੈਂ। ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਤੇਰੇ ਸੈਨਾਪਤੀਆਂ ਨੇ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਛੁਡਾ ਲਈਆਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਹੱਲਿਆਂ ਵਿਚ...?"

"ਬੜਾ ਗਰਜ਼ਦਾ ਹੈਂ.. ਬਰਸ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਸ ਗਰਜ਼ਨਾ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ", ਅਬਦਾਲੀ ਹੱਸਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ।

“ਸ਼ੇਰ ਹਾਂ ਕਲਗੀਧਰ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ, ਗਰਜ਼ ਤਾਂ ਦਿਲ ਕੰਬਾਊ ਹੋਵੇਗੀ ਹੀ", ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਮਾਣ ਨਾਲ ਸਿਰ ਉਤਾਂਹ ਕਰਦਿਆਂ ਬੋਲੇ।

"ਸ਼ੇਰ ਹੈਂ ਤਾਂ ਸ਼ੇਰ ਨਾਲ ਲੜ੍ਹਨ ਦਾ ਵੱਲ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਹੋਏਗਾ.

ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ੇਰਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ.. ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਵਾਸੀ ਹਾਂ। ਠਾਹਰਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਹਨ ਸ਼ੇਰਾਂ ਨਾਲ ਤੇ ਟੱਕਰ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਸੋ ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਮਨਪਸੰਦ ਲੜਾਈ ਹੈ", ਭੱਜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਬੋਲੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਆਉਣ ਕਰਕੇ ਬੇੜੀਆਂ ਤੇ ਸੰਗਲਾਂ ਨੇ ਦਿਲ ਕੰਬਾਊ ਸੰਗੀਤ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ।

“ਕਿੰਨੇ ਜਣੇ ਰਲ ਕੇ ਇਕ ਸ਼ੇਰ ਨਾਲ ਲੜੋਗੇ?"

"ਜਿੰਨੇ ਸ਼ੇਰ ਰਲ ਕੇ ਇਕ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਲੜ ਸਕਣ ਓਨੇ ਭੇਜ", ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਵਾਬ ਤਾੜ ਕਰਦਾ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਮੱਥੇ ਵਿਚ ਵੱਜਿਆ।

"ਸ਼ੇਰ ਦੀਆਂ ਨਹੁੰਦਰਾਂ ਨਾੜਾਂ ਪਾੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਉਣਗੀਆਂ", ਕੜਕਦਾ ਹੋਇਆ ਅਬਦਾਲੀ ਬੋਲਿਆ।

"ਜੰਗਲੀ ਰਾਤਾਂ ਕੱਟਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰਾਂ ਦਾ ਕਾਹਦਾ ਭੈਅ । ਤੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ, ਇਕ ਤਾਂ ਬਾਘ ਤੇ ਉੱਤੋਂ ਸਿੰਘ... ਸੋ ਇਹ ਡਰਾਵੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲਈ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦੁਰਾਨੀ ਸਰਦਾਰਾ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਦੱਸ ਕਿ ਕਿਹੜੇ ਸ਼ੇਰਾਂ ਦੇ ਜੁਬਾੜੇ ਪਾੜਾਂ,

"ਖੋਲ੍ਹੋ ਸ਼ੇਰਾਂ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤੇ ਸਿੱਟੇ ਇਸਨੂੰ ਭੁੱਖੇ ਸ਼ੇਰਾਂ ਅਬਦਾਲੀ ਹਜੇ ਦੋ ਸ਼ੇਰਾਂ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਭੱਜ ਕੇ ਪਿੰਜਰੇ ਦੇ ਜੰਗਲਿਆਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਏ। ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸੰਗਲ ਹਜੇ ਲਮਕ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੋਹੇਂ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਕੰਨੀਂ ਭੱਜੇ। ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੰਗਲੇ ਤੋਂ ਅੰਦਰ ਛਾਲ ਮਾਰਦਿਆਂ, ਦੁਮਾਲੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਘ ਨਖਾ ਕੱਢ ਕੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਵਿਚ ਫਸਾ ਲਿਆ। ਇਕ ਸ਼ੇਰ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਛਾਲ ਮਾਰੀ, ਹਵਾ ਵਿਚ ਹੀ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਟੱਕਰ ਹੋਈ ਤੇ ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਘ ਨਖੇ ਦਾ ਐਸਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਅੱਖ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੂੰਹ ਤੱਕ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਪਹਿਲਾ ਸ਼ੇਰ ਤਾਂ ਪਾਸੇ ਹਟ ਗਿਆ।

ਹੁਣ ਦੂਜਾ ਸ਼ੇਰ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਗਰਜ਼ਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ੇਰ ਨੇ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਛਾਲ ਮਾਰੀ। ਸਿੰਘ ਬਾਘ ਨਖੇ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਸ਼ਸਤਰ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਹੁਣ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੁਪਤ ਸ਼ਸਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗੇ ਨੂੰ ਚੱਕਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦਹਾੜਦਾ ਸ਼ੇਰ ਜਦ ਹੀ ਨੇੜੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਂਹ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਏਨੀ ਜਬਰਦਸਤ ਪਕੜ ਨਾਲ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਗਜ਼ ਲੰਬੀ ਜੀਭ ਨੂੰ ਫੜਿਆ ਕਿ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਸੁਰਤ ਬਦਲ ਗਈ। ਸਿੰਘ ਨੇ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਇਕ ਘੁਮਾਵਦਾਰ ਛਾਲ ਮਾਰੀ ਤੇ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਜੀਭ ਨੂੰ ਵੱਟ ਪੈ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਸ਼ੇਰ ਮਾਨੋ ਤੜਫਨ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਾੜਾਂ ਪਾੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਹੁੰਦਰਾਂ ਦੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਨੇ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਚੱਲਣ ਦਿੱਤੀ। ਕੁਰਲਾਉਂਦੇ ਸ਼ੇਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਇਕ ਭਰਵੀਂ ਛਾਲ ਮਾਰੀ ਤਾਂ ਸਿੰਘ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਕਈ ਫੁੱਟ ਤੀਕ ਲਮਕਦਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਜੀਭ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਮਗਰੋਂ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਭਿਆਂ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਡਿੱਗੇ ਪਏ ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੰਦਰ ਪਈਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੜੀਸਿਆਂ ਕਿ ਸ਼ੇਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡਾ ਲਹੂ ਲੁਹਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਧਮਰੇ ਹੋਏ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਜੀਭ ਜਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਛੱਡੀ ਤਾਂ ਉਹ ਉੱਠਣ ਲਈ ਮਾੜਾ ਜਿਹਾ ਉਤਾਂਹ ਹੋਇਆ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਪਾਏ ਕੜੇ ਦਾ ਐਸਾ ਭਰਵਾਂ ਵਾਰ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਥੇ ਹੀ ਬੇਸੁਧ ਹੋ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਹੀ ਲਮਕਦੇ ਸੰਗਲ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਗਲ ਪਾਇਆ ਤੇ ਘੜੀਸ ਕੇ ਡਿੱਗੇ ਪਏ ਬਾਘ ਨਖੇ ਕੋਲ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ।

ਜਦ ਸਿੰਘ, ਡਿੱਗਿਆ ਸ਼ਸਤਰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਹੇਠਾਂ ਝੁਕਿਆ ਤਾਂ ਓਦੋਂ

ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਜਿਉਂ ਹੀ ਬਾਘ ਨਖਾ ਚੁੱਕਿਆ ਤਾਂ ਦੂਰ ਬੈਠਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ੇਰ ਕਿਸੇ ਕਤੂਰੇ ਵਾਂਗ ਭੱਜਿਆ।

ਕਈ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਪਰ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਉਂਗਲਾਂ ਪੈ ਗਈਆਂ। ਉਸ ਨੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਿੰਜਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ। ਹੱਥ ਨਾਲ ਲਮਕਦਾ ਸੰਗਲ ਵੀ ਲਾਹਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ੇਰ ਦਾ ਲਹੂ ਚੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਆਫਰੀਨ ਆਫਰੀਨ ਐਸੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨ ਤੁਹਾਡੇ ਗੁਰੂ ਤੋਂ... ਸਚਮੁੱਚ ਤੁਸੀਂ ਨਾਵਾਂ ਦੇ ਹੀ ਸ਼ੇਰ ਨਹੀਂ ਹੋ", ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਅਬਦਾਲੀ ਬੋਲਿਆ। ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਕਮਰਕੱਸੇ ਵਿਚੋਂ ਕੱਪੜਾ ਕੱਢ ਕੇ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਪਰ ਤੂੰ ਟੁੱਟੀ ਬਾਂਹ ਨਾਲ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਕਿਵੇਂ ਫੜੀ ਰੱਖੀ...", ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ 'ਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਹਜੇ ਵੀ ਸਦਮੇਂ ਵਿਚ ਸੀ।

“ਇਹ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਹੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਮੈਂ ਫੜੀ ਰੱਖੀ। ਇਹ ਸਿਖ ਅਰਦਾਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਹੈ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਉੱਤੇ ਸਿਦਕ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਹੀ ਸਿਖ ਦਾ ਐਸਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜ ਕੋਈ ਪਕੜ ਢਿੱਲੀ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਦਿੰਦੇ। ਅੱਜ ਤੀਕ ਤਾਂ ਪੈਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਜੇ ਅੱਗੋਂ ਕਦੇ ਢਿੱਲੀ ਪੈ ਵੀ ਗਈ ਤਾਂ ਸਿਖ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਮੀ ਰਹਿ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ", ਬਹੁਤ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਬੋਲੇ।

“ਤੇ ਉਹ ਹਥਿਆਰ... ਉਹ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਕਿੱਥੋਂ ਆਇਆ?", ਬਾਘ ਨਖੇ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਿਆਂ ਅਬਦਾਲੀ ਬੋਲਿਆ।

"ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਾਂ ਦੇਹ ਹੀ ਸਾਰੀ ਸਰਬਲੋਹ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ। ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੱਢਿਆ ਗਿਆ ਅੰਗ ਵੀ ਸ਼ਸਤਰ ਰੂਪ ਹੀ ਹੋਏਗਾ। ਸ਼ਸਤਰ ਸਦਾ ਸਾਡੇ ਅੰਗ ਸੰਗ ਹਨ। ਜੇ ਦੁਮਾਲੇ ਵਿਚੋਂ ਨਾ ਕੱਢਦਾ ਤਾਂ ਦੇਹ ਵਿਚ ਹੱਥ ਪਾ ਕੇ ਕਿਤੋਂ ਹੋਰ ਕੱਢ ਲੈਂਦਾ। ਸਿਖ ਦੀ ਤਾਂ ਆਤਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕਿਰਪਾਨ ਪਹਿਨੀ ਹੋਈ ਹੈ", ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਬੋਲ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਠਾਨਾਂ ਦੇ ਲੂ ਕੰਢੇ ਖੜੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।

"ਹੱਡੀਆਂ ਚੂਰ ਚੂਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਪਰ ਗਰਜ਼ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਮੀਂ ਨਹੀਂ

ਆਈ. ", ਅਬਦਾਲੀ ਭਾਵੇਂ ਹੌਲੀ ਦੇਣੇ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਨੂੰ ਬੋਲਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਸੁਣ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗਿਆ।

"ਗਰਜ਼ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਹਾਥੀਆਂ ਦੀ ਚਿੰਘਾੜ ਨੂੰ ਮਾਤ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਗਰਜ਼ ਹਜੇ 'ਕਾਬਲੀ ਕੁੱਤਿਆਂ' ਨੇ ਦੇਖੀ ਕਿੱਥੇ ਹੈ. ", ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਬੋਲੇ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਹਜੇ ਵੀ ਅਫਗਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੈਦ ਕੀਤੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਗੂੰਜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਾਵਾਂ ਦੇ ਵੱਗ ਵਾਂਗ ਹੱਕ ਕੇ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਤੇਰੀ ਐਸੀ ਮਜ਼ਾਲ ਕਿ ਤੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਲਾਮਤ ਨਾਲ ਇਸ ਬਦਤਮੀਜ਼ੀ ਵਿਚ ਗੱਲ ਕਰੇਂ ", ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਸਰਰਰਰ ਕਰਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਤੇ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਦੁਆਲੇ ਹੋ ਗਏ।

"ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ... ਰੁਕੋ. ਮੈਂ ਐਸਾ ਕੋਈ ਆਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ". ਅਬਦਾਲੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵਰਜਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ।

“ਪਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਲਾਮਤ, ਜੋ ਸ਼ਬਦ ਇਸ ਨੇ ਬੋਲੇ ਹਨ, ਉਹ ਇਹ ਸਦਾ ਹਜੂਰ ਲਈ ਹੀ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ", ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਇਕ ਸੈਨਾਪਤੀ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।

“ਕਾਬਲੀ ਕੁੱਤਾ...? ਮੈਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਹਾ ਹਾ ਹਾ... ਤਾਂ ਫੇਰ ਇਸ ਨੂੰ ਏਨਾ ਸੌਖਾ ਕਿਉਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੋ ਆਸਾਨ ਮੌਤ ਨਾ ਦਿਓ ਇਸਨੂੰ... ਏਹਨੂੰ ਤਾਂ ਮਸਤੇ ਹੋਏ ਹਾਥੀ ਅੱਗੇ ਸੁੱਟੋ ਦੇਖੀਏ ਇਸ ਦੀ ਗਰਜ਼", ਅਬਦਾਲੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ।

ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ ਕਿ ਅਗਲੇ ਪਲ ਹੀ ਦੂਰੋਂ ਇਕ ਹਾਥੀ ਚਿੰਘਾੜਦਾ ਹੋਇਆ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। "ਹਾਥੀ ਦੀਆਂ ਚਿੰਘਾੜਾਂ ਸੁਣ ਰਹੀਆਂ ਨੇ ਤੈਨੂੰ? ਕਿਵੇਂ ਉਤਾਵਲਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇਰੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਤੋੜਣ ਲਈ", ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਜਿਹੜੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਨਗਾਰਾ ਬੱਧਾ ਹੋਵੇ, ਓਹਨੂੰ ਹਾਥੀਆਂ ਦਾ ਕੀ ਭੈਅ", ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੁਮਾਲੇ ਦੇ ਚੱਕਰ ਠੀਕ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

"ਪੁਰਾ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਮਸਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਸਾਡੇ ਇਹਨਾਂ ਜਰਵਾਣੇ ਹਾਥੀਆਂ ਨੇ", ਅਬਦਾਲੀ ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ।

"ਦਹੀਂ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਕਪਾਹ ਨਾ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾ ਲਈ ਦੁਰਾਨੀ ਸਰਦਾਰਾ।

ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਾਸੀਰ ਕੁਲ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਭੈਅ ਮੰਨਿਆ ਹੋਊ ਤੇਰਾ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਤਾਜਾਂ ਤਖਤਾਂ ਲਈ ਲੜਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਅੱਜ ਏਥੇ ਤੇਰੇ ਹਾਥੀ ਦੀਆਂ ਚਿੰਘਾੜਾਂ ਨੂੰ ਚੀਕਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਦੀਆਂ ਸਾਰਾ ਮੁਲਖਈਆ ਦੇਖੇਗਾ"

"ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੁਣਿਆਂ ਹੈ ਕਿ ਏਥੇ ਲੋਕ ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਖਾਧਾ ਪੀਤਾ ਲਾਹੇ ਦਾ, ਰਹਿੰਦਾ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹੇ ਦਾ"

"ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋਣਗੇ, ਜਿਹੜੇ ਸਿਰਫ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੇ ਸ਼ੌਂਕੀ ਨੇ। ਪਰ ਅੱਜ ਤੇਰਾ ਮੱਥਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਲੱਗਾ ਹੈ । ਸਾਡੀ ਤਾਂ ਜਨਮਾਂ ਜਨਮਾਂ ਦੀ ਭੁੱਖ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਖੰਡੇ ਦੀ ਛੋਹ ਵਾਲੀਆਂ ਬਾਟੇ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਘੁੱਟਾਂ ਨੇ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਹਾਥੀ ਨੂੰ 'ਵਾਜ ਮਾਰ ਤੇ ਫੇਰ ਦੇਖ

"ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਓ ਇਸਦੀ ਤੇ ਕੋਈ ਲੁਕਵਾਂ ਹਥਿਆਰ ਹੈ ਤਾਂ ਕੱਢ ਲਓ", ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਵਾਲੇ ਵਰਤਾਰੇ ਤੋਂ ਡਰਿਆ ਹੋਇਆ ਅਬਦਾਲੀ ਬੋਲਿਆ।

ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੁਮਾਲੇ ਵਾਲੇ ਚੱਕਰ ਲਾਹ ਲਏ ਗਏ ਤੇ ਨੂੜ ਕੇ ਹਾਥੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ। ਨੇੜੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹਾਥੀ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆ ਗਈ, ਉਸ ਨੇ ਚਿੰਘਾੜਨਾ ਵੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਹਾਥੀ, ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਇਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਪਏ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁੰਡ ਛੁਹਾਈ ਤੇ ਸਲਾਮ ਕਰਨ ਵਾਂਗ ਉਤਾਂਹ ਨੂੰ ਚੁੱਕੀ।

“ਹਾਥੀ ਤਾਂ ਏਹਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੀ", ਮਹਾਵਤ ਬੋਲਿਆ।

“ਬਹਾਦਰਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਤਾਕਤਵਰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਡਰ ਤੇ ਕਾਇਰਤਾ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਿਆਂ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੋਂ ਡੁੱਲਦੀ ਸਾਫ ਦਿਖ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਅੱਗੇ ਨੂੜ ਕੇ ਸੁੱਟ ਰਹੇ ਹੋ ਬੁਜ਼ਦਿਲੋ ਡਰਪੋਕ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ", ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਅਬਦਾਲੀ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦਾ, ਭਾਈ ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਬੋਲੇ।

''ਤਲਵਾਰ ਦਿਓ ਇਸ ਦੇ ਹੱਥ ਤੇ ਹਾਥੀ ਵੀ ਕੋਈ ਦੂਸਰਾ ਲਿਆਓ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਪਿਆਈ ਗਈ ਹੋਵੇ", ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਫੈਸਲੇ 'ਤੇ ਹੱਤਕ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੱਸੇ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਤਲਵਾਰ ਫੜਾਈ ਗਈ। ਇਕ ਹੋਰ ਹਾਥੀ ਮੰਗਵਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਪੁੜਪੜੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਸਿੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਉਸ ਹਾਥੀ ਦੇ ਸਿੰਮਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਾਮ ਵਿਚ ਜਾਂ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਨੇੜੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹਾਥੀ ਨੇ ਸੁੰਡ

ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੀ ਜਮਦਾੜ੍ਹ ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿਚ ਮਾਰਨ ਲਈ ਸੁੰਡ ਉਤਾਂਹ ਚੱਕੀ। ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਹਵਾ ਵਿਚ ਕਈ ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਛਾਲ ਮਾਰੀ ਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਫੁਰਤੀਲਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਗਲੇ ਪਲ ਹਾਥੀ ਦੀ ਸੁੰਡ ਸਮੇਤ ਜਮਦਾੜ੍ਹ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਪਈ ਸੀ। ਹਾਥੀ ਪੀੜ ਨਾਲ ਕਰਾਹਿਆ। ਹਵਾ ਵਿਚੋਂ ਥੱਲੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਬਾਜ਼ੀ ਖਾ ਗਏ।

“ਹਾਥੀ ਜਦ ਜ਼ਖਮੀਂ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸ਼ੇਰ ਤੋਂ ਭੈਅ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ..", ਇਕ ਵਜੀਰ ਬੋਲਿਆ। ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਵਹਾਅ ਵਿਚ ਹੀ ਉਹ ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਕਹਿ ਗਿਆ ਸੀ।

ਭੁੰਜੇ ਪਏ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ਵੱਲ ਹਾਥੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮੂਹਰਲਾ ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਵਧਾਇਆ। ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਹਾਥੀ ਦੇ ਹੇਠੋਂ ਪੈਰ ਵਿਚ ਖੁਭੋ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਵਿਚੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀ। ਹਾਥੀ ਹੁਣ ਤਿੰਨ ਲੱਤਾਂ 'ਤੇ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਪਰ੍ਹੇ ਪਈ ਹਾਥੀ ਦੀ ਸੁੰਡ ਵਿਚੋਂ ਜਮਦਾੜ੍ਹ ਖੋਲ੍ਹ ਲਈ ਤੇ ਇਕ ਭਰਵਾਂ ਵਾਰ ਹਾਥੀ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਕੀਤਾ...

"ਆਖਰ ਇਹ ਹੈ ਕੌਣ.. ? ਕਿਸ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ...? ਯਾ ਖੁਦਾ ਕੈਸੇ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਲੋਕ ਨੇ ਇਹ...?", ਸਿੰਘ ਦੀ ਐਸੀ ਜੰਗਜੂ ਦਲੇਰੀ ਤੇ ਫੁਰਤੀ ਦੇਖ ਕੇ ਗੱਲ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਵੱਸੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਹੈਰਾਨੀ ਭਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਬੋਲਿਆ, "ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬਹਾਦਰ ਯੋਧੇ ਦੇਖੇ ਨੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ। ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਨਾਦਰ ਜਹੇ ਲੜਾਕੂਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਰਹੀ ਹੈ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਪਾਨੀਪਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਬੇਜੋੜ ਬੀਰਤਾ ਦਿਖਾਈ ਤੇ ਸਦਾਸ਼ਿਵ ਰਾਓ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਦਾ ਮੈਂ ਕਾਇਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਕੌਣ ਹੈ..? ਜੋ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਾਮੂਲੀ ਕੱਟਾ ਵੱਛਾ ਜਾਣ ਕੇ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ.. ਐਸਾ ਯੋਧਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਾ ਦੇਖਿਆ ਨਾ ਸੁਣਿਆ, ਕੀ ਇਹ ਇਸੇ ਧਰਤੀ ਦਾ ਵਾਸੀ ਹੈ ?"

"ਜੀ ਹਜ਼ੂਰ.., ਇਹ ਉਹੀ ਕਾਇਰ ਹੈ, ਜੋ ਰਾਤ ਲੁਕ ਕੇ ਸਾਡੇ ਲਸ਼ਕਰ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤੰਬੂ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ ਫੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ। ਸੀ।", ਹਯਾਤ ਖਾਨ ਬੋਲਿਆ।

"ਸ਼ਰਮ ਕਰ ਹਯਾਤ ਖਾਨ... ਰਤਾ ਕੁ ਤਾਂ ਸ਼ਰਮ ਕਰ ਇਸਨੂੰ ਕਾਇਰ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੰਨਿਆਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਦੁਸ਼ਮਨ ਹੈ, ਪਰ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ

ਕਾਇਰ ਕਹਿਣਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਇਜ਼ ਨਹੀਂ.", ਅਬਦਾਲੀ, ਹਯਾਤ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਦਿੰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਖਾਨ ਨੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲਈ, "ਮੇਰੇ ਤੰਬੂ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ... ਕਿਉਂ.. ਉਥੇ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਇਹ...?"

"ਤੁਹਨੂੰ ਮਾਰਨ ਆਇਆ ਸੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਲਾਮਤ ਇਹੋ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਇਹ ", ਡਰਦਾ ਹੋਇਆ ਹਯਾਤ ਖਾਨ ਬੋਲਿਆ।

"ਮੈਨੂੰ ਮਾਰਨ. ਪਰ ਮੇਰਾ ਤੰਬੂ ਤਾਂ ਏਨੇ ਸਖਤ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ... ਮੇਰੇ ਤੰਬੂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ", ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਰ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।

"ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਦਾਅ ਲਾ ਕੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ ਹਜੂਰ.

"ਫੇਰ ਫੜ੍ਹਿਆ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਿਆ ਕਿਸ ਨੇ ਫੜ੍ਹਿਆ..?"

" ਬੁਲੰਦ ਖਾਂ ਨੇ ਦਬੋਚਿਆ ਹੈ ਹਜ਼ੂਰ" ਹਯਾਤ ਖਾਨ ਨੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਬੁਲੰਦ ਖਾਨ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

“ਕੀ ਇਸ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ਕਿ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਆਇਆ ਹੈ", ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਬੁਲੰਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਜੀ ਦੁੱਰੇ ਦੁਰਾਨੀ.. ਜਦ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਨੇ ਆਪ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਲਾਮਤ ਦਾ ਸਿਰ ਲੈਣ ਆਇਆ ਸੀ", ਡਰਦਾ ਡਰਦਾ ਬੁਲੰਦ ਖਾਨ ਬੋਲਿਆ।

"ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹਿਆ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ? ਐਸਾ ਯੋਧਾ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਖਾਲਾ ਜੀ ਦਾ ਵਾੜਾ ਨਹੀਂ"

"ਜਦ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤੰਬੂ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਰੌਲਾ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ, ਮੈਨੂੰ ਖਬਰ ਕੀਤੀ। ਅਸੀਂ ਇਕ ਵੱਡੀ ਟੁਕੜੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤੰਬੂ ਵੱਲ ਭੇਜੀ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਘਿਰਿਆ ਦੇਖ ਕੇ ਇਹ ਭੱਜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਚੜਿਆ। ਪਰ ਰਾਤ ਹੋਈ ਬਰਸਾਤ ਕਰਨ ਸਭ ਪਾਸੇ ਚਿੱਕੜ ਸੀ, ਇਸਦਾ ਘੋੜਾ ਤਿਲਕ ਗਿਆ ਤੇ ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਿਆ। ਉਸੇ ਦੌਰਾਨ ਸਾਡੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਦਬੋਚ ਲਿਆ...

"ਕਿਉਂ ਕੁਫਰ ਤੋਲਦੇ ਹੋ. ਕੁਝ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ ? ਦਿਲ 'ਤੇ ਹੱਥ ਪੁਰਖ ਤੇ ਆਪਣੇ ਖੁਦਾ ਨੂੰ ਹਾਜ਼ਰ ਜਾਣ ਕੇ ਕਹਿ ਬੁਲੰਦ ਖਾਂ ਕਿ ਕੁਝ ਸਿਪਾਹੀ

ਸਨ", ਭਾਈ ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਬੁਲੰਦ ਖਾਨ ਨੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲਈ. "ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸੌ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਰਲ ਕੇ ਡਿੱਗੇ ਪਏ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਬੋਚਿਆ ਸੀ...", ਭਾਈ ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।

"ਯਾ ਖੁਦਾ ... .", ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਅਬਦਾਲੀ ਭਾਈ ਵੀ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਸੁੱਟ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹਿਆ ਖਲੋਤਾ ਸੀ। ਜਮਦਾੜ੍ਹ ਹਾਥੀ ਦੇ ਮੱਥੇ ਵਿਚ ਖੁੱਭੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਮਹਾਵਤ ਦੂਰ ਭੱਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉੱਤੇ ਵੱਲ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੱਥ ਜੋੜੇ ਤੇ ਹਾਥੀ ਦੀ ਸਾਹ ਰਗ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀ। ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਘਰਾਲਾਂ ਵਹਿ ਤੁਰੀਆਂ।

"ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰੋ ਇਸ ਨੂੰ", ਡਰ ਵਿਚ ਡੁੱਬਿਆ ਅਬਦਾਲੀ ਆਪਣੇ ਆਸਨ ਤੋਂ ਉੱਠਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ। ਪਰ ਹੁਣ ਐਸੇ ਸਿੰਘ, ਜਿਸ ਨੇ ਹੁਣੇ ਹਾਥੀ ਢੇਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ, ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੌਣ ਜਾਵੇ। ਗਿਲਜਿਆਂ ਦੀ ਜੱਕੋ ਤੱਕੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਛੁਹਾਈ ਤੇ ਹਾਥੀ ਦੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਧਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਪ ਪਠਾਨ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵੱਲ ਹੋ ਤੁਰਿਆ।

"ਹਾਥੀ ਭੋਲਾ ਜਾਨਵਰ ਹੈ.. ਤੇਰੇ ਜਹੇ ਚਲਾਕ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਿਆ... ਫੁਰਤੀ ਵਿਚ ਵੀ ਤੈਥੋਂ ਮਾਰ ਖਾ ਗਿਆ... ", ਆਪਣਾ ਡਰ ਲਕੋਂਦਿਆਂ ਤੇ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਸਿਫਤ ਕਰਨੋ ਟਲਦਿਆਂ ਅਬਦਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਲੈ ਗਿਆ।

ਤਾਂ ਫੇਰ ਬਘਿਆੜ ਲੈ ਆ ਇਕ ਬਘਿਆੜ ਕਿਉਂ ਸਗੋਂ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦਾ ਝੁੰਡ ਲੈ ਆ.", ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਕਿਹੜਾ ਗੱਲ ਭੁੰਜੇ ਡਿੱਗਣ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।

"ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੁਰਾਨੀ ਸਿਪਾਹੀ ਕਿਤੇ ਬਘਿਆੜਾਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹਨ, ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦਾ ਵੱਲ ਤਾਂ ਜਾਣ ਹੀ ਗਏ ਹੋਵੋਗੇ, ਸੁਰਮੇਂ ਤਾਂ ਫੇਰ ਮੰਨੇ ਜਾਓਗੇ ਜੇ ਸਾਡੇ ਚੁਨਿੰਦਾ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜੋ। ਬਚੀ ਹੈ ਤਾਕਤ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਭਿੜਨ ਦੀ, ਕਿ ਸਾਰੀ ਹਾਥੀ 'ਤੇ ਖਰਚ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ. ", ਅਬਦਾਲੀ ਬੋਲਿਆ।

“ਇਹ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਪੁੱਛ... ਆਪਣੇ ਬਹਾਦਰ ਇਹਨਾਂ ਗਿਲਜਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਕਿ ਹੈ ਜ਼ੇਰਾ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਦਾ ", ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ

ਖਲੋਤੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਬੋਲੇ।

"ਇਹ ਤਾਂ ਹਾਥੀ ਦੇ ਦਿਖਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੰਦ ਹਨ. ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਹਨ..." ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਚਬੂਤਰੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ।

ਸੈਨਾਪਤੀ ਨੇ ਨਰਸਿੰਗੇ ਜਿਹਾ ਇਕ ਅਫਗਾਨੀ ਜੰਗੀ ਸਾਜ਼ ਵਜਾਇਆ। ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਗਿਲਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵੱਡੀ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਦੋ ਛੋਟੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਘਿਆੜਾਂ ਵਾਂਗ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈਆਂ।

ਚਾਲੀ ਦੇ ਲਗਭਗ ਗਿਲਜਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਖਲੋ ਗਏ।

"ਤੂੰ ਵੀ ਲੜ੍ਹੇਗਾ... ਤੇਰੀ ਤਾਂ ਇਕ ਬਾਂਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨਕਾਰਾ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ. ", ਅਬਦਾਲੀ ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਦੇਖਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ ਗਾਲੜੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਯੋਧੇ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ ਜੁਝਣਾ। ਸੋ ਗੱਲਾਂ ਘੱਟ ਕਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਹਨਾਂ ਲੜਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕਿ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਣ. ਇਹ ਪਾਨੀਪਤ ਨਹੀਂ ਸਰਹੰਦ ਹੈ " ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਮਾਲ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਸੀ।

ਦੋਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਜਿਹਨਾਂ ਅਫਗਾਨ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹਾਥੀ ਤੇ ਸ਼ੇਰਾਂ ਨਾਲ ਲੜ੍ਹਦੇ ਦੇਖਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਆਪਸ ਵਿਚ ਘੁਸਰ ਮੁਸਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ,

“ਜਿਹਨਾਂ ਹਾਥੀ, ਬੱਕਰੇ ਵਾਂਗ ਮਿਆਂਕਣ ਲਾ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਸ਼ੇਰ, ਕਤੂਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਭਜਾ ਦਿੱਤੇ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਅੱਲਾਹ ਵਾਰਸ...

"ਚੁਣ ਲਓ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇਕ ਇਕ ਦੁਰਾਨੀ ਸੂਰਮਾ ਆਪੇ ਹੀ ਚੁਣ ਲਓ ਫੇਰ ਬਹਾਨੇ ਨਾ ਬਣਾਉਣੇ ਪੈਣਗੇ... ", ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।

"ਤਰਸ ਕਰ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ 'ਤੇ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਆਪਣਿਆਂ 'ਤੇ ਤਾਂ ਕਰ... ਪੰਜ ਪੰਜ ਤਾਂ ਭੇਜ ਸਾਡੇ ਦੋਹਾਂ ਲਈ... ਨਾਲੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁੱਛ ਲਈ ਕਿ ਭਾਈ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਣਿਆਂ ਹੈ ਜੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਫੇਰ ਓਸ ਤਿਆਰੀ ਨਾਲ ਈ ਆਉਣ, ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹੱਥ ਸਾਡੇ ਸਿਰ ਹੈ " ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਹੱਸਦਿਆਂ ਬੋਲੇ।

"ਯਾ ਖੁਦਾ, ਇਹ ਉਸੇ ਕਾਫਰ ਸੂਰਮੇਂ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਥੀ ਨੇ..?”,

ਗਿਲਜਿਆਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਆਈ ਬਘਿਆੜ ਰੂਪ ਟੁਕੜੀ ਵਿਚੋਂ ਇਕਦਮ ਇਕ ਅਫਗਾਨ ਬੱਕਰੀ ਵਾਂਗ ਮਿਆਂਕਿਆ। ਭਾਈ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਇਸ ਟੁਕੜੀ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਪਠਾਨਾ ਦੇ ਕੰਨ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।

"ਕੌਣ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ..?", ਅਬਦਾਲੀ ਸੈਨਾਪਤੀਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਬੋਲਿਆ।

"ਹਜ਼ੂਰ ਉਹੀ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ, ਜਿਸ ਨੇ ਦਰਿਆ ਕੰਢੇ ਦਵੰਦ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਸੂਰਬੀਰ ਯੋਧੇ ਇਮਾਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਇਆ ਸੀ। ", ਭਾਈ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚੇਤਾ ਆਉਂਦਿਆਂ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਹੋਸ਼ ਉੱਡ ਗਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਦੀ ਉਹ ਘਟਨਾ ਵੀ ਯਾਦ ਆਈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਯੋਧਾ ਸਿੰਘ, ਅਫਗਾਨ ਲਸ਼ਕਰ ਵਿਚ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਧੁਰ ਤੀਕ ਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਜੇ ਪਛਾਣਿਆ ਨਾ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅੱਜ ਅਬਦਾਲੀ ਏਥੇ ਨੇ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦਾ।

“ਪੰਜ ਪਠਾਨਾ ਨੂੰ ਤੋਰੋ ਇਹਨਾਂ ਵੱਲ ", ਬਹਾਦਰ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਇਸ ਹੁਕਮ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠਾ ਭਾਈ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ, ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਦਾ ਡਰ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਇਹ ਬੋਲ ਬੁਲਵਾਏ। ਨਹੀਂ ਅਬਦਾਲੀ ਤਾਂ ਸਦਾ ਤੋਂ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਟੱਕਰ ਦਾ ਹੀ ਹਾਮੀ ਰਿਹਾ ਸੀ। “

ਇਹ ਤਾਂ ਢਾਈ ਢਾਈ ਹੀ ਆਉਣਗੇ ਆਪਾਂ ਨੂੰ " ਹੱਸਦਿਆਂ ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਬੋਲੇ।

“ਧੰਨ ਧੰਨ ਭਾਈ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਜੀ", ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਦੋਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਹੱਥ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਛੁਹਾ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਲਾਇਆ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕੀਤੀ।

ਪਹਿਲੇ ਪੰਜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਤਿੰਨ ਅਫਗਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ ਦੋ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਖਮੀਂ ਹੋ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਏ। ਪੰਜ ਹੋਰ ਆਏ ਜੋ ਪੰਜੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਘਿਆੜ ਦੱਸਦੇ ਦੁਰਾਨੀ ਲੜਾਕੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਇੰਝ ਡਿੱਗ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਬਾਲ ਵੱਟੇ ਮਾਰ ਅੰਬ ਦੇ ਰੁੱਖ ਤੋਂ ਅੰਬੀਆਂ ਸੁੱਟਦੇ ਹਨ।

ਹੁਣ ਦਸ ਦੁਰਾਨੀ ਇਕੱਠੇ ਦੋਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ 'ਤੇ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਗਏ। 'ਯਾ ਅਲੀ’ ਦੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਈ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਈਆਂ। ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੇ ਗੋਲ ਘਤਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਦੋਵੇਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪਿੱਠਾਂ ਜੋੜ ਲਈਆਂ। ‘ਧੰਨ ਧੰਨ ਬਾਬਾ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ, ਧੰਨ ਧੰਨ ਬਾਬਾ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ' ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਦੋਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਐਸੀ ਤੇਗ ਵਾਹੀ ਕਿ ਦਸ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਡਿੱਗਦਿਆਂ ਵੀ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਨਾ ਲੱਗੀ।

ਪਰ ਐਤਕੀਂ ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਬਰਛੇ ਦਾ ਇਕ ਗਹਿਰਾ ਵਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਦੀ ਟੁੱਟੀ ਹੋਈ ਬਾਂਹ ਉੱਤੇ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਫੱਟ ਆ ਗਏ। ਪਠਾਨਾ ਨੇ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਦੀ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕੀ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਸਿਦਕ ਅੱਗੇ ਪਠਾਨ ਫੇਰ ਵੀ ਨਾ ਟਿਕ ਸਕੇ।

"ਇਹੀ ਸਨ ਤੇਰੇ ਹਾਥੀ ਦੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਦੰਦ ਤੇ ਤੇਰੇ ਸੂਰਮੇਂ ਬਘਿਆਤ ਕਿ ਹਜੇ ਹੋਰ ਵੀ ਨੇ? ਜੇ ਹੈਗੇ ਨੇ ਤਾਂ ਕੱਢਲੇ ਕਸਰ", ਅਬਦਾਲੀ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਬੋਲਦਿਆਂ ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮਰਕੱਸੇ ਨੂੰ ਪਾੜ ਕੇ ਪਿੱਠ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਜਖਮ ਕਸ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲਿਆ।

ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਕੁਝ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਭਰੇ ਖਲੋਤੇ ਬਾਕੀ ਵੀਹ ਗਿਲਿਜਿਆਂ ਨੇ ਘੋੜੇ ਮੰਗਵਾਏ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਵੱਲ ਦੌੜਾਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਬਰਛੇ ਸਿੰਘਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਕਰ ਲਏ, ਜਿਵੇਂ ਘੋੜਸਵਾਰ ਕਿੱਲਾ ਪੱਟਣ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਸਿੰਘ ਕਿੱਲੇ ਥੋੜਾ ਸਨ, ਉਹ ਤਾਂ ਐਸੇ ਬੋਹੜ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪਾਤਾਲ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਘਾਂ ਵੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਮਲਾਵਰ ਹੋ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਾਕੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭੁਝੰਗੀ ਵੀ ਸੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਨੂੜੇ ਹੋਏ ਹੀ ਦੋਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਵੱਲ ਭੱਜੇ। ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਬੁਲੰਦ ਖਾਨ ਦੇ ਅਫਗਾਨ ਸਿਪਾਹੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਸੰਗਲ ਫੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਘੋੜਿਆਂ ਤੋਂ ਧੜੱਮ ਕਰਕੇ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗੇ। ਸਿੰਘ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਘੜੀਸਦੇ ਕਾਫੀ ਦੂਰ ਤੱਕ ਲੈ ਗਏ। ਹਾਰ ਕੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਸੰਗਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ।

ਭਾਈ ਰਾਵਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਸੰਗਲ ਘੁਮਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾਇਆ, ਜਿਹੜੇ ਦੋਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਸੰਗਲ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਵਿਚ ਫਸ ਗਿਆ ਤੇ ਘੋੜੇ ਸਣੇ ਸਵਾਰ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਡਿੱਗੇ। ਮੂਹਰਲੇ ਡਿੱਗਦੇ ਘੋੜਿਆਂ ਕਰਕੇ ਪਿਛਲੇ ਸਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸੰਭਲਿਆ ਨਾ ਗਿਆ। ਦਸ ਦੇ ਕਰੀਬ ਘੋੜੇ ਤੇ ਸਵਾਰ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਲਿਟਦੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਭੁਝੰਗੀਆਂ ਨੇ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਡਿੱਗੇ ਸਵਾਰਾਂ ਦੇ ਬਰਛੇ ਚੁੱਕੇ ਤੇ ਆ ਰਹੇ ਬਾਕੀ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਵੱਲ ਤਾਣ ਲਏ। ਭਾਈ ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਰਛਾ ਪਿੱਛੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਓਟ ਲੈ ਕੇ ਭੱਜੇ ਆਉਂਦੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਐਸਾ ਖੁਭੇਇਆ ਕਿ ਘੋੜਾ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਪੁੱਠਾ ਹੋ ਕੇ ਡਿੱਗਦਾ ਹੋਇਆ ਸਣੇ ਸਵਾਰ ਕਈ ਬਾਜ਼ੀਆਂ ਲਾ ਗਿਆ।

ਭਾਈ ਬਾਘੜ ਸਿੰਘ ਨਾਮੀ ਸੂਰਮੇਂ ਨੇ ਤਦ ਤੀਕ ਆਪਣੇ ਬਰਛੇ ਨਾਲ ਦੋ ਅਫਗਾਨ ਹੋਰ ਸੁੱਟ ਲਏ। ਛੋਟੇ ਭੁਝੰਗੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ, ਜੋ ਅਫਗਾਨਾ ਨੇ ਕਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ ਸੀ। ਦੋ ਭੁਝੰਗੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਇਕ ਦੁਰਾਨੀ ਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਏਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਖੁਭੋਈਆਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚੋਂ ਲਹੂ ਦਾ ਫੁਹਾਰਾ ਨਿਕਲਿਆ।

"ਸਾਲੇ ਹੁਣ ਖੂਨ ਦੀਆ ਉਲਟੀਆਂ ਕਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਆ", ਤਲਵਾਰ ਬਾਹਰ ਖਿੱਚਦਿਆਂ ਇਕ ਭੁਝੰਗੀ ਬੋਲਿਆ।

ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਪਾਸਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਭਾਰਾ ਪੈ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਭਾਈ ਰਾਵਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਛੱਡੇ ਬਰਛੇ ਨਾਲ ਜਿਉਂ ਹੀ ਇਕ ਦੁਰਾਨੀ ਘੋੜਸਵਾਰ ਧੜਾਕ ਦੇਣੇ ਭੁੰਜੇ ਡਿੱਗਾ ਤਾਂ ਅਬਦਾਲੀ ਆਪਣੇ ਆਸਨ ਤੋਂ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ,

"ਰੋਕ ਦਿਓ ਰੋਕ ਦਿਓ ਬੰਦ ਕਰੋ ਹਮਲਾ...

"ਕੀ ਹੋਇਆ ਹਜ਼ਰ..?", ਕੋਲੋਂ ਹਯਾਤ ਖਾਨ ਬੋਲਿਆ।

"ਐਸੇ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਮੌਕਾ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਕਰਾਂਗੇ। ਕੈਦ ਵਿਚ ਫੜ੍ਹੇ ਹੋਇਆ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਰਵਾ ਦੇਣਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ... ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਘੋੜੇ ਦਿਓ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰ ਦਿਓ ", ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਹਯਾਤ ਖਾਨ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।

ਅਬਦਾਲੀ ਬੋਲਦਾ ਹੋਇਆ ਕੁਝ ਅਗਾਂਹ ਆਇਆ ਤਾਂ ਗੋਲੀ ਚੱਲਣ ਦੀ ਇਕ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਗੋਲੀ ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਰਛਾ ਅਬਦਾਲੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤਾਣਿਆਂ ਤੇ ਛੱਡਣ ਲਈ ਜਿਉਂ ਹੀ ਹੱਥ ਪਿਛਾਂਹ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ, ਬੁਲੰਦ ਖਾਨ ਨੇ ਦੇਖ ਲਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਮਜੰਗ ਵਿਚੋਂ ਤਾੜ ਕਰਦੀ ਗੋਲੀ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਦਾਗੀ। ਗੋਲੀ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਿੰਜਨੀ ਵਿੱਚ ਵੱਜੀ ਤੇ ਉਹ ਲੜਖੜਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਗੋਡੇ ਭਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਉਹ ਬਰਛਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਅਬਦਾਲੀ ਤੇ ਬਾਕੀ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ, ਬਰਛਾ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਤਖਤ ਦੇ ਛਤਰ ਉੱਤੇ ਜਾ ਵੱਜਾ ਤੇ ਛਤਰ ਧੜਾਮ ਕਰਦਾ ਹੇਠਾ ਡਿੱਗ ਪਿਆ।

ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਤੇ ਸੈਨਾਪਤੀਆਂ ਨੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹੋਏ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ

ਤੇ ਵੀਹ ਪੱਚੀ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਦੀ ਟੋਲੀ ਸਿੰਘਾਂ ਵੱਲ ਵਧੀ। ਘਮਸਾਨ ਦਾ ਜੰਗ ਫੇਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਦਰਬਾਰੀ, ਵਜ਼ੀਰ ਤੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਹਜੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਸੁਰਤ ਵਿਚ ਲਿਆ ਹੀ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸ਼ਸਤਰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਅਫਗਾਨ ਟੁਕੜੀ ਦੇ ਡੱਕਰੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਅਫਗਾਨਾ ਦੇ ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਸਿੰਘਾਂ, ਭੁਝੰਗੀਆਂ ਤੇ ਬੀਬੀਆਂ ਨੇ ਘੋੜੇ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਭਜਾਏ।

ਭਾਈ ਬਾਘੜ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਖਮੀ ਭਾਈ ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਬਿਠਾ ਲਿਆ। ਭਾਈ ਰਾਵਨ ਸਿੰਘ ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਦੌੜਿਆ, ਪਰ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਬੌਛਾਰ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਜਾਣ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਸਿੰਘਣੀਆਂ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੈਦਲ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਨੇ ਦਬੋਚਿਆ ਤੇ ਰੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਨੂੜ ਲਿਆ।

"ਤੇਰੇ ਖੈਰਾਤ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਘੋੜੇ ਨਹੀਂ ਲਿਜਾਣਗੇ ਸਿੰਘ ਲਿਜਾਣਗੇ ਤੇਰੇ ਲੜਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਤੇ ਯਾਦ ਰੱਖੀ 'ਕਾਬਲੀ ਕੁੱਤਿਆ' ਖੋਹ ਕੇ 'ਕੱਲੇ ਘੋੜੇ ਨਹੀਂ ਤਾਜ ਤਖਤ ਵੀ ਖੋਹਣਗੇ ਸਿੰਘ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜਲਦ...

"ਪੜਵਾ ਦਿਓ ਏਹਨੂੰ ਵਿਚਾਲੋਂ... ਹਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਨੂੜ ਕੇ ਏਹਦੇ ਦੋ ਟੋਟੇ ਕਰਵਾ ਦਿਓ " ਅਬਦਾਲੀ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਚੀਕਿਆ।

ਦੋ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਗਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਇਕ ਇਕ ਪਾਸਾ ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ ਗਿਆ ਤੇ ਹਾਥੀ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਹੱਕੇ ਗਏ। ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਰੀਰ ਹਾਥੀਆਂ ਨੇ ਵਿਚਾਲੋਂ ਪਾੜ ਦਿੱਤਾ, ਸ਼ਹਾਦਤ ਪਾ ਰਹੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਆਖਰੀ ਬੋਲ ਸਨ,

“ਧੰਨ ਧੰਨ ਮਹਾਂਕਾਲ ਬਾਬਾ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਜੀ... ਚਰਨਾ ਦੀ ਧੂੜ ਝੋਲੀ ਪਾਇਓ... ਧੰਨ ਧੰਨ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾਂ ਜੀ ਮਿਹਰ ਕਰਿਓ ਤਾਂ ਕਿ ਅਗਲਾ ਜਨਮ ਤੇ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਹਰ ਜਨਮ, ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਹੋਵੇ ਤੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਮੁੜ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ..

"ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਗਜਾਵੇ ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਧੰਨ ਧੰਨ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਭਾਵੇ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ"

ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ ਛੱਡੇ ਜੈਕਾਰੇ ਦਾ ਆਵਾਜ਼ ਭਾਵੇਂ ਅੰਦਰ ਅਬਦਾਲੀ ਸਮੇਤ ਸਭ ਨੇ ਸੁਣ ਲਈ ਸੀ, ਪਰ ਸਭ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਹ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ ਨਾ ਹੋਵੇ।

ਹਿੰਦ ਪਤਿਸ਼ਾਹੀ ਲੈਨ ਫਿਰ ਕਰੀ ਸ਼ਾਹਿ ਤਤਬੀਰ॥

ਬਾਬੇ ਨੇ ਦਰਿਆ ਕੋਲੋਂ ਪਰਤਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸਾਖੀ ਸੁਣਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਬੋਲਿਆ,

"ਇਕ ਵੱਡਾ ਮੈਦਾਨ ਹੈ.. "

ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਬਾਬਾ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਪਰ ਬਾਬੇ ਨੇ ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੀਰਤਾ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਸੁਣਾਇਆ।

ਐਤਕੀਂ ਉਹ ਦਰਿਆ ਕੋਲ ਕਾਰੀ ਚਿਰ ਲਾ ਆਇਆ ਸੀ। ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਬੋਲ ਬੁਲਾਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਸੋ ਉੱਥੇ ਪੈ ਰਿਹਾ ਰੌਲਾ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧਿਰਾਂ ਕਿਸੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿਚ ਸਨ ਤੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀ ਰਾਇ ਖੜੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਭੰਗੂ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਖਲੋਤਾ ਸੀ।

"ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਸਾਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਤੀਕ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ...", ਬਾਬੇ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ।

“ਪਰ ਜੇ 'ਗਾਹੋਂ ਅਗਲਿਆਂ ਨੇ ਉਡੀਕ ਨਾ ਕੀਤੀ... ਸਾਰੀ ਸਿਖ ਫੌਜ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਹੈ " ਇਕ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

"ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਮਾਰਿਆਂ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਮਰਦੇ ਖਾਲਸਾ ਜੀ, ਬਸ ਪੰਥ ਵਿਚ ਫੁੱਟ ਨਾ ਪਵੇ। ਫੁੱਟ ਮਰਵਾ ਦੇਵੇਗੀ ਸਾਨੂੰ ", ਬਾਬੇ ਦੇ ਇਹ ਬੋਲ ਸੁਣ ਕੇ ਸਭ ਸਿੰਘ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ, ਬਾਬਾ ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ, " ਅਸੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਾਂਗੇ ਤੇ ਜੇ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਕਰਨੀ ਉਹ ਨਾ ਆ ਸਕੇ ਤਾਂ ਅਗਲੀ ਰਣਨੀਤੀ ਘੜੀ ਜਾਵੇਗੀ..."

ਬਾਬੇ ਦੀ ਇਸ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਦੋਹੇਂ ਧਿਰਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ਤੇ ਇਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਰਪਾਨ ਮਿਆਨੋਂ ਕੱਢਦਿਆਂ ‘ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਭਗਉਤੀ ਜੀ ਕੀ' ਸ਼ੁਰੂ

ਕੀਤੀ ਤੇ ਕੋਲ ਖਲੋਤੇ ਸਭ ਸਿੰਘ ਚੌਕੜੇ ਮਾਰ ਕੇ ਇਕਾਗਰਤਾ ਨਾਲ ਉਸ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਬੈਠ ਗਏ ਤੇ ਬਾਬਾ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਆ ਗਿਆ।

ਭਾਈ ਹਾਠੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਭਰੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸੁੰਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਵੀ ਬੋਲਦਾ ਬੋਲਦਾ ਕੁਝ ਪਲ ਲਈ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਾਬੇ ਦੇ ਕੋਲ ਖਲੋਤੇ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਰਛੇ ਦੀ ਧਾਰ 'ਤੇ 'ਗੂਠਾ ਫੇਰ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਦੁਮਾਲੇ ਵਿਚ ਲੱਗਿਆ ਬਾਘ ਨਖਾ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਧਾਰ ਪਰਖੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਸਿੰਘ ਬਾਘ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਦੁਮਾਲੇ ਵਿਚ ਟੰਗਦਾ ਹੋਇਆ ਮੁਸਕੁਰਾਉਣ ਲੱਗਿਆ।

"ਅਸਲ ਵਿਚ ਅਬਦਾਲੀ ਅੱਗੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦ ਨੇ ਗੋਡੇ ਟੇਕ ਦਿੱਤੇ ਸਨ, ਬਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਖ ਹੀ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਉਸ ਦੀ ਈਨ ਤਾਂ ਕੀ ਮੰਨਨੀ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਉਸ ਦੇ ਨਾਸੀਂ ਧੂਆਂ ਕਢਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਹਰਾ ਕੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਅਫਗਾਨ ਪਰਚਮ ਝੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਚਿੱਤ ਵਿਚ ਸੋਚ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਏਥੇ ਕਾਇਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਪਰ ਮੁੜਦੇ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਏਨਾ ਲੁੱਟਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀ ਸੋਚਿਆ ਸੀ। ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚੋਂ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਛੁਡਵਾ ਲਈਆਂ। ਮਾਲ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਾਲੇ ਖੱਚਰਾਂ, ਊਠ, ਗੱਡੇ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਪਾਨੀਪਤ ਜਿੱਤ ਕੇ ਮੁੜ ਰਿਹਾ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਕਾਬਲ ਇੰਝ ਪੁੱਜਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਜੰਗ ਜਿੱਤ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕਿਸੇ ਛੋਟੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਹਾਰ ਖਾ ਕੇ ਮੁੜਿਆ ਹੋਵੇ ", ਕੁਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਫਿਰ ਆਪ ਹੀ ਇਕ ਦਮ ਬਾਬੇ ਨੇ ਬੋਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।

“ਪਰ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਮੁੜ ਜਨਮ ਲੈਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਸਾਂ... ਰਾਤ ਕਿੰਨੀ ਛੇਤੀ ਬੀਤ ਰਹੀ ਹੈ, ਕਿਤੇ ਸਾਡੀ ਉਹ ਸਾਖੀ ਰਹਿ ਹੀ ਨਾ ਜਾਵੇ...?", ਸਾਖੀ ਕਿਤੋਂ ਹੋਰ ਤੁਰ ਪਈ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਸਮਾਂ ਵੀ ਬੜੀ ਭੈੜੀ ਸ਼ੈਅ ਹੈ । ਤੁਹਾਡੀ ਜੇਹੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਵਿਹਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਸਾਖੀ ਦੇ ਆਨੰਦ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੀ ਰਾਤ ਛੇਤੀ ਬੀਤ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਡੀਕ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਫਿਕਰ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਰਾਤ ਲੰਬੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੂੰ ਘਾਬਰ ਨਾ ਪੁੱਤਰਾ... ਇਹ ਰਾਤ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਹੈ... ਉਡੀਕ ਵਾਲੀ ਰਾਤ ਲੰਬੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ

ਰਾਤ ਨੇ ਤਾਂ ਕੌਮ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਤਕਦੀਰਾਂ ਇਸੇ ਰਾਤ ਨੇ ਘੜਨੀਆਂ ਨੇ।" ਬਾਬਾ ਮੇਰੀ ਕਾਹਲ ਦੇਖ ਕੇ ਬੋਲਿਆ।

"ਫੇਰ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਅੱਜ ਦੀ ਰਾਤ ਬਾਰੇ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੇ ?". ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ।

"ਕਈ ਦਹਾਕੇ ਲੱਗੇ ਹਨ ਕੌਮ ਨੂੰ ਇਸ ਰਾਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹੋਏ। ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੁਸ਼ਨਾਉਂਦੇ ਸੂਰਜਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਤਾਂ ਸੁਣ ਲਓ ਮਗਰੋਂ ਏਥੇ ਹੀ ਆਓਗੇ...। ਹਰ ਸਿਖ ਬਾਲ ਨੇ ਏਥੇ ਆਉਣਾ ਹੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਬਾਲ ਨੇ ਸਰਦ ਹਨੇਰੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਰਸਾ ਪਾਰ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਹਰ ਇਕ ਨੇ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੰਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਠੰਡੀ ਰਾਤ ਦਾ ਸੇਕ ਮਾਨਣਾ ਹੈ. ਹਰ ਇਕ ਨੇ ਸਰਹੰਦ ਦੇ ਠੰਡੇ ਬੁਰਜ਼ ਦੇ ਪਾਲੇ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਗੁਜ਼ਰੀ ਜੀ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਬਾਬਿਆਂ ਨੂੰ ਤੱਕਣਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨਿੱਘੇ ਜੁਅਰਤ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਵਾਪਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਜਾਗ ਕੇ ਕੱਟਣੀਆਂ ਹਨ। ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿਚ ਸਵਾ ਸਵਾ ਮਣ ਦੇ ਪੀਸਣ ਪੀਂਹਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਗੋਦਾਂ ਵਿਚ ਸੋਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਤਾਂ ਸੌਖੀਆਂ ਨਹੀਂ ਬੀਤਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਪੁੱਤਰੋ... ਇਹ ਤਾਂ ਕੌਮ ਦੇ ਪਿੰਡਿਆਂ 'ਤੇ ਉੱਕਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਸਦਾ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਨਾਲ ਰੱਖਣੀਆਂ ਵੀ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਨੇ, ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਬਾਲ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਰਾਤਾਂ ਵੱਲ ਕੰਡ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਦੇ ਦਿਨ ਹਨੇਰੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ", ਬਾਬੇ ਦੀ ਸੁਰਤ ਮੁੜ ਸਿਦਕਾਂ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ 'ਤੇ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ।

"ਸਤਿਬਚਨ ਆਖ ਪੁੱਤਰਾ ਸਤਿਬਚਨ ਸਿਖ ਕਥਾ ਸਤਿਬਚਨ ਦੀ ਕਥਾ ਹੈ। ਕਥਾ ਕਰਦੇ ਕਥਾਕਾਰ ਨੂੰ ਟੋਕੀਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਾਡਾ ਇਹੀ ਵਿਰਸਾ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਤਵਾਰੀਖ ਵਿਚ ਜਦ ਜਦ ਵੀ ਅਸੀਂ ਸਤਿਬਚਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤਰਕ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅੱਗੋਂ ਕਰਾਂਗੇ, ਖਵਾਰ ਹੋਵਾਂਗੇ। ਕਥਾ ਵਿਚ ਬਸ ਹੁੰਗਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, 'ਕਿਉਂ' ਨਹੀਂ ”, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੁਣਿਆਂ ਕਿ ਨਹੀਂ ਪਰ ਕੰਦੀ ਬਾਬਾ ਹੌਲੀ ਦੇਣੇ ਇਹ ਬੋਲ ਮੇਰੇ ਕੰਨ ਵਿਚ ਬੋਲ ਗਿਆ।

"ਪਰ ਕੰਦੀ ਬਾਬਾ ਕਿੱਥੋਂ ਆਇਆ, ਓਹਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕੀ ਕਿਹਾ ਹੈ... ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿਸਿਆ ?", ਐਸੇ ਤਰਕ ਮੁੜ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਆਏ, ਪਰ ਬਾਬੇ ਦੇ ਬੋਲ "ਸਤਿਬਚਨ ਆਖ ਪੁੱਤਰਾ... ਸਤਿਬਚਨ", ਇਕ ਦਮ ਫੇਰ ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਗੂੰਜੇ ਤੇ "ਸਤਿਬਚਨ ਬਾਬਾ

ਜੀ ...", ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਤੁਰੰਤ ਨਿਕਲਿਆ। ਇਹ ਬੋਲ ਬਾਬੇ ਭੰਗੂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕੰਦੀ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਵੀ ਬੋਲੇ ਗਏ ਸਨ।

ਬਾਬਾ ਭੰਗੂ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਮੁਸਕੁਰਾਇਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ,

"ਕਰੀਏ ਕਥਾ ਸ਼ੁਰੂ... "

ਅਸੀਂ ਮੁਸਕੁਰਾਉਂਦਿਆਂ ਹਾਮੀ ਭਰੀ।

"ਚਲੋ ਆਪਾਂ ਥੋੜਾ ਪਿੱਛੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ " ਬਾਬੇ ਨੇ ਸਾਡੀ ਰੁਚੀ ਦੇਖਦਿਆਂ ਕਥਾ ਕੁਝ ਪਿਛਾਂਹ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਛੋਟੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਤੇ ਰਾਮਰੌਣੀ ਦੇ ਘੇਰੇ ਮਗਰੋਂ ਬਾਬਾ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਸ਼ਹੀਦ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਬਾਬਾ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਰਨ ਪਰਸਨ ਲਈ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਕਥਾ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਵਿਚਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਪੂਰ ਵੀ ਪੂਰਿਆ ਜਾਵੇ।

"ਗੱਲ ਫੇਰ ਸਿਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਮੁੱਢ ਬੱਝਣ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ"

"ਸਤਿਬਚਨ ਬਾਬਾ ਜੀ"

ਅਸੀਂ ਕਥਾ ਤੇ ਕਥਾਕਾਰ ਨੂੰ ਸੀਸ ਨਿਵਾਇਆ ਤੇ ਕਥਾ ਸਾਨੂੰ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ 'ਤੇ ਸਜੇ ਬੈਠੇ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਲੈ ਗਈ।

ਇਕ ਇਕ ਚੱਕਿਓ ਮਣ ਮਣ ਲੋਹਾ॥

ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਨਿਤ ਨਵੇਂ ਦਿਨ ਹੋ ਰਹੀ ਜੈ ਜੈ ਕਾਰ ਕਰਕੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗੱਭਰੂ ਲਗਾਤਾਰ ਪੰਥ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲੱਗੇ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਰੀ ਤਾਕਤ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਥ ਨੂੰ ਦੋ ਵੱਡੇ ਦਲਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਤੇ ਤਰਨਾ ਦਲ।

ਤਰਨਾ ਦਲ ਦੇ ਅੱਗੋਂ ਪੰਜ ਜੱਥੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਪੰਜ ਨਿਸ਼ਾਨ ਇਕ ਇਕ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਂ ਜੱਥਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।

ਪਹਿਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਜੱਥੇ ਦਾ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫੜਾਇਆ ਗਿਆ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਤੇ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਜੱਥੇ ਦਾ ਮੁਖੀ ਲਾਇਆ ਗਿਆ।

ਦੂਜਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਤੀਜਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਗੁਰੂ ਬੰਸ ਵਿਚੋਂ ਬਾਬਾ ਬਿਨੋਦ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਾਬਾ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਦੋਨੋ ਮਹਾਰਾਜ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜ ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਬੰਸ ਵਿਚੋਂ ਸਨ। ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੀ ਬੰਸ ਵਿਚੋਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਜੱਥੇ ਨੂੰ ਸਾਹਿਬਜਾਦਿਆਂ ਦਾ ਜੱਥਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਚੌਥਾ ਕੋਟ ਬੁੱਢੇ ਵਾਲੇ ਭਾਈ ਦਸੌਂਧਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ।

ਤੇ ਪੰਜਵਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨ ਭਾਈ ਬੀਰੂ ਸਿੰਘ ਰੰਘਰੇਟੇ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਨਿਸ਼ਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਜੱਥਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਇਕ ਨਗਾਰਾ, ਦੇਗ- ਲੋਹ, ਕੜਾਹਾ ਤੇ ਹੋਰ ਤੰਬੂ ਕਨਾਤਾਂ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਹ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੰਘ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੱਥੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਤ ਦਿਹਾੜੀ ਹੁਣ ਹੋਰ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਨਵਾਬ ਸਾਹਬ ਨੇ ਮੁਖੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਗੁਰਮਤਾ ਕਰਕੇ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਅੱਗੋਂ ਤੀਹ ਹੋਰ ਜੱਥੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ।

ਇਹਨਾਂ ਜੱਥਿਆਂ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਵਾਬ ਸਾਹਬ ਖੁਦ, ਬਾਬਾ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ, ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ, ਬਾਬਾ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਮਾੜੀ ਕੰਬੋਕੀ, ਡੱਲੇਵਾਲੀਏ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ, ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਆ, ਨੌਧ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ।

ਇਹ ਸਾਰੇ ਜੱਥੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੱਬਣ ਲਈ ਸੁਤੰਤਰ ਸਨ। ਜਦੋ ਵੀ ਕਿਸੇ ਇਕ ਜੱਥੇ ਨੂੰ ਭੀੜ ਪਵੇ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਜੱਥੇ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ਅਤੇ ਬੁੱਢੇ ਦਲ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਅੱਗੇ ਜਵਾਬ ਦੇਹ ਸਨ।

ਅਬਦਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੰਜਾਬ ਆਇਆ ਤਾਂ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਪੰਥ ਦਾ ਇਕੱਠ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸੱਦਿਆ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਪੰਥ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਵੱਡੇ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸੱਠ ਪੈਹਠ ਜੱਥੇ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।

ਨਵਾਬ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੰਜਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਗੁਰਮਤਾ ਕੀਤਾ। ਸਰਬੱਤ ਪੰਥ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਬਾਣੀ ਸ੍ਰਵਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰਾਗੀ ਸਿੰਘ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ,

“ਹੋਇ ਇਕਤ੍ਰ ਮਿਲਹੁ ਮੇਰੇ ਭਾਈ ਦੁਬਿਧਾ ਦੂਰਿ ਕਰਹੁ ਲਿਵ ਲਾਇ॥

ਹਰਿ ਨਾਮੈ ਕੇ ਹੋਵਹੁ ਜੋੜੀ ਗੁਰਮੁਖਿ ਬੈਸਹੁ ਸਫਾ ਵਿਛਾਇ॥"

ਸਮੂਹ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਸੇਵਾ ਹਿਤ ਸਿੰਘਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਗੁਰਮਤੇ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤੇ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ,

"ਗੁਰੂ ਸਵਾਰੇ ਖਾਲਸਾ ਜੀ, ਕਲਗੀਧਰ ਪਿਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀਆਂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਸਦਕਾ ਪੰਥ ਖਾਲਸਾ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਦੇ ਬੋਲ ਬਾਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਰੋਜ ਸੈਕੜੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਜੱਥਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਨਿਤ ਦਿਨ ਅਸਚਰਜ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ

ਹੈ। ਖਾਲਸਾ ਜੀ, ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਾਲਮ ਹਾਕਮਾਂ ਦਾ ਭੈਅ ਲਾਹਿਆ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਾਪੀਆਂ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲੈਣ ਦਾ ਵੱਲ ਸਿਖਾਇਆ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੇਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਵਕਤ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਸ਼ੇਰਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਵੰਡ ਕੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ। ਸੋ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਥ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਪੰਥ ਨੂੰ ਗਿਆਰਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਏ। ਸਾਰੇ ਜੱਥੇ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਸਭ ਸਿੰਘ ਹੁਣ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ। ਹਰ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਕ ਨਾਂ ਤੇ ਇਕ ਜਥੇਦਾਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਥੇਦਾਰ ਨੂੰ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਕਹਿ ਕੇ ਸੱਦਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਮਿਸਲ ਦਾ ਹਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਜਥੇਦਾਰ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਚੱਲੇਗਾ ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ਨੂੰ ਜਵਾਬਦੇਹ ਹੋਣਗੀਆਂ।

ਸਭ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪੰਥ ਦੀ ਇਕ ਸਾਂਝੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਬਣਾਈ ਜਾਵੇਗੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ 'ਦਲ ਖਾਲਸਾ' ਹੋਵੇਗਾ...

"ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਗਜਾਵੇ ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਫਤਹਿ ਪਾਵੇ ਸਰਬੱਤ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਭਾਵੇ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ", ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚੋਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਜੈਕਾਰੇ ਛੱਡੇ।

..ਨਾਲ ਹੀ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਇਹ ਵੀ ਜਾਨਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਦਾ ਇਕ ਜਥੇਦਾਰ ਹੋਏਗਾ। ਸਮੂਹ ਮੁਖੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲੇ ਜਥੇਦਾਰ ਲਈ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆਂ ਹੈ", ਨਵਾਬ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।

"ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਗਜਾਵੇ ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਫਤਹਿ ਪਾਵੇ ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਗੁਰ ਭਾਰੀ ਛੇਵੇਂ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਭਾਵੇ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ", ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਜੈਕਾਰੇ ਛੱਡ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮਿਸਲਾਂ ਵਾਲੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੱਤੀ।

"ਮਿਸਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਗਿਆਰਾਂ ਸੀ ਜਾਂ ਬਾਰ੍ਹਾਂ?", ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਉਸਤਾਦ ਤੋਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਸੁਣਿਆਂ ਸੀ।

“ਮਾਲਵੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਫੂਲਕੀਆਂ ਤਾਂ ਮਗਰੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਈ। ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਗਿਆਰਾਂ ਹੀ ਬਣਾਈਆਂ ਸਨ, ਬਾਬੇ ਨੇ ਇੰਦਰਜੀਤ ਦਾ

ਸ਼ੰਕਾ ਦੂਰ ਕੀਤਾ।

"ਗਿਆਰਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸਨ", ਮੇਰਾ ਚਿਤ ਉਤਾਵਲਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਆਓ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਲੈ ਹੀ ਚੱਲਦਾ ਹਾਂ"

ਪਹਿਲੀ ਮਿਸਲ ਸੀ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਸਨ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ।

"ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਜਾਣ ਵੀ ਲਿਆ ਹੈ ਤੇ ਅੱਗੇ ਵੀ ਜਾਣੋਗੇ।", ਬਾਬਾ ਭੰਗੂ ਸਾਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਦੱਸ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

"ਜੀ ਬਾਬਾ ਜੀ"

"ਫੇਰ ਅੱਗੇ ਸੁਣੋ"

ਦੂਜੀ ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਕਰਕੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਸਨ।

ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਣ ਹੀ ਚੁੱਕੇ ਹੋ। ਉਹਨਾਂ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਜਥੇਦਾਰ ਬਾਬਾ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਨਵਾਬ ਸਾਹਬ ਦਾ ਪਿੰਡ ਫੈਜ਼ਲਪੁਰ ਸੀ, ਜੋ ਫਰਜੁੱਲਾ ਖਾਨ ਨੇ ਵਸਾਇਆ ਸੀ। ਫਰਜੁੱਲਾ ਖਾਨ ਨੂੰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਦੀ ਭੈਣ ਖਾਨੋ ਵਿਆਹੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਘਾਣ ਕੀਤਾ। ਮਗਰੋਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਫੈਜ਼ਲਪੁਰ ਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਸਿੰਘਪੁਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੂਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੇ ਹੀ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਤੇ ਤਰਨਾ ਦਲ ਬਣਾਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝਾ। ਉਹਨਾਂ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਪੰਥ ਸੇਵਾ ਹਿਤ ਲਾਇਆ।

ਇਸ ਮਿਸਲ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਇਕ ਯੋਧਾ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ,

“ਹੈ ਭਾਈ ਤੁਹਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕਈ ਸੂਰਮਾ, ਜੋ ਮੋਮਨ ਖਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਲਾਹ ਲਿਆਵੇ..?"

ਮੋਮਨ ਖਾਂ ਸਿਖਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਵੈਰ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹੀ ਬਾਬਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਵਾਂ ਦੇ ਜੱਥੇ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਨਵਾਬ ਸਾਹਬ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਭਾਈ ਅੱਘੜ ਸਿੰਘ ਅੱਗੇ ਆਏ ਤੇ ਨਵਾਬ ਸਾਹਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਪੰਥ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਦਿਆਂ ਮੋਮਨ ਖਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਲੈਣ ਲਈ ਚੱਲ ਪਏ।

ਭਾਈ ਅੱਘੜ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭੇਸ ਬਦਲ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੋਮਨ ਖਾਂ ਦੀ ਅਸਤਬਲ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਸੋਹਣੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਮੋਮਨ ਖਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਅੱਘੜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖਾਸ ਘੋੜਿਆਂ ਨਾਲ ਰੱਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਕ ਦਿਨ ਜਦ ਮੋਮਨ ਖਾਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਲਈ ਨਿਕਲਿਆ ਤਾਂ ਭਾਈ ਅੱਘੜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲੈ ਗਿਆ। ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਮੌਕਾ ਤਕਾ ਕੇ ਭਾਈ ਅੱਘੜ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਮੋਮਨ ਖਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਲਾਹ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਬਰਛੇ 'ਤੇ ਟੰਗ ਕੇ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਗੱਡਿਆ। ਨਵਾਬ ਸਾਹਬ ਨੇ ਭਾਈ ਅੱਘੜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉੱਠ ਕੇ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾਇਆ।

ਤੀਜੀ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ, ਮਾਝੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕ ਤੋਂ ਮਿਸਲ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ।

ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਦੇਸੂ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਇਕ ਘੋੜੀ ਸੀ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਰਾਵੀ, ਝਨਾਂ, ਜਿਹਲਮ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਪੰਜਾਹ ਵੇਰ ਪਾਰ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਉਸ ਘੋੜੀ ਨੂੰ ਦੇਸੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇਸੂ ਪੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ। ਮਰਨ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਤੀਹ ਦੇ ਲਗਭਗ ਫੱਟ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨੌਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਤੇ ਬਾਕੀ ਤੀਰਾਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੇ ਸਨ। ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਵੀ ਕੁਝ ਜੰਗਾਂ ਲੜੀਆਂ।

ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਪਸ਼ੂ ਖੋਲ੍ਹ ਲਿਆਂਦੇ। ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਪਸ਼ੂ ਤਾਂ ਇਕ ਗਰੀਬ ਬੇਵਾ ਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਚਪੀਤੇ ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਘਰ ਛੱਡ ਆਇਆ। ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਤੀਵੀਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਕਟਾਰ ਮਾਰ ਲਈ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠਿਆਂ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੌਧ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਜੀਠੇ ਦੇ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਨੌਧ ਸਿੰਘ ਖੇਤੀ ਤਿਆਗ ਕੇ ਫੈਜਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਰਦਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਅਫਗਾਨਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਜੰਗ ਵਿਚ ਨੌਧ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿਚ ਗੋਲੀ ਲੱਗ ਗਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਘਾਤਕ ਫੱਟ ਦਿੱਤਾ।

ਨੋਧ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਲੱਗ ਮਿਸਲ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਬਣਾਈ। ਉਸ ਨੇ ਮੁਗਲ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਮਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਲੁੱਟੇ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਕੱਚਾ ਕਿਲਾ ਉਸਾਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਕੋਟ ਫੌਜ ਲਈ ਛਾਉਣੀ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਲੁੱਟ ਮਾਲ ਦਾ ਗੋਦਾਮ ਵੀ। ਪੰਥ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਮੰਤਵ ਲਈ, ਜੋ ਕਿ ਮੁਗਲ ਰਾਜ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਪੁੱਟਣਾ ਸੀ, ਇਹ ਇਕ ਫੌਜੀ ਛਾਉਣੀ ਸੀ।

ਚੌਥੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਵਾਲੀ ਮਿਸਲ, ਜਿਸ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਸਰਦਾਰ ਦਸੌਂਧਾ ਸਿੰਘ ਸਨ ਜੋ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਰਦਾਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਥੇਦਾਰ ਬਾਬਾ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਸੀ। ਪੰਥ ਜਿੱਧਰ ਵੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦਾ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜੱਥਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲਦਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਵਾਲੀ ਮਿਸਲ ਕਿਹਾ ਗਿਆ।

ਪੰਜਵੀ ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ, ਪੰਜਵੜ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਬੇ ਛੱਜਾ ਸਿਹੁੰ ਨੇ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਖੰਡੇ ਕੀ ਪਾਹੁਲ ਲਈ ਤੇ ਸਿੰਘ ਸਜ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਭੀਮਾ ਸਿੰਘ ਕਸੂਰ, ਮੂਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾ ਲਿਆ। ਮਗਰੋਂ ਛੱਜਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਿੰਘ ਸਜਾਇਆ।

ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇਗ, ਜਿਸਨੂੰ ਭੰਗ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪੀਣ ਦੇ ਆਦੀ ਸਨ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗੀ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ।

ਛੱਜਾ ਸਿੰਘ ਮਗਰੋਂ ਭੀਮ ਸਿੰਘ ਸਰਦਾਰ ਬਣਿਆਂ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੋਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰਲਾਏ ਤੇ ਮਗਰੋਂ ਇਹਨਾਂ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲਈ।

ਭੀਮ ਸਿੰਘ ਮਗਰੋਂ ਉਸਦਾ ਭਤੀਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀਆਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਬਣਿਆ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਦਲੇਰੀ ਭਰੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਕੀਤੇ ਤੇ ਮਿਸਲ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਹੁਣ ਤਕ ਇਸ ਮਿਸਲ ਵਿਚ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਲੜਾਕੇ

ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵੱਡੀ ਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਮਿਸਲ ਬਣ ਕੇ ਅੱਗੇ ਆਈ। ਮੁਖ ਟਿਕਾਣਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਗਿਲਵਾਈ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ। ਸਿਆਲਕੋਟ, ਕੜਿਆਲ, ਮੀਰੋਵਾਲ ਫਤਹਿ ਕੀਤੇ। ਚਿਨਿਓਟ ਤੱਕ ਲੁੱਟ ਮਚਾਈ ਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ ਟੱਕਰ ਲਈ। ਖਵਾਜ਼ਾ ਸਈਅਦ ਦੇ ਕੋਟ 'ਤੇ ਹੱਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਲਾਹੌਰ ਬੈਠੇ ਅਫਗਾਨ ਗਵਰਨਰ ਦਾ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਖੀਰਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਜ਼ਖੀਰਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੁੱਟ ਲਿਆ। ਇਹ ਕਿਲਾ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਸ ਦੋ ਮੀਲ ਦੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਹੀ ਸੀ। ਮਗਰੋਂ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਡੇਰਾਜਾਤ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ। ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਦੇ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਮਾਝੇ ਮਾਲਵੇ ਦੇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮੱਲਾ ਮਾਰੀਆਂ। ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਨੇ ਜੰਮੂ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਤੇ ਰਾਜੇ ਰਣਜੀਤ ਦੇਵ ਨੂੰ ਮਾਤਹਿਤ ਕਰ ਲਿਆ।

ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਪੰਥ ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਤੇ ਤਰਨਾ ਦਲ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਤਾਂ ਤਰਨੇ ਦਲ ਵਿਚ ਪੰਜ ਮਿਸਲਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਤਰਨੇ ਦਲ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਜਥੇਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਨੂੰ ਲਾਇਆ ਗਿਆ।

ਛੇਵੀਂ ਕਨ੍ਹਈਆ, ਪਿੰਡ ਕਾਹਨੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਜਥੇਦਾਰ ਬਣੇ। ਕੁਝ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਿੰਡ ਕਾਹਨੇ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਨ੍ਹਈਏ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਨ੍ਹਈਏ ਆਖਣ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਨ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ। ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 'ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕਨ੍ਹਈਆ' ਕਰਕੇ ਸੱਦਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਨਾਮ ਕਨ੍ਹਈਆ ਪੈ ਗਿਆ।

ਸੱਤਵੀਂ ਨਕਈ, ਇਹ ਸਭਨਾ ਨਾਲੋਂ ਛੋਟੀ ਮਿਸਲ ਸੀ। ਜਥੇਦਾਰ ਸਰਦਾਰ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਬਣੇ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ 'ਨੱਕਾ' ਤੋਂ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਕਈ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ।

ਅੱਠਵੀਂ ਡੱਲੇਵਾਲੀਆ, ਰਾਵੀ ਦੇ ਪੱਤਣਾ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਪਿੰਡ ਡੱਲੇਵਾਲ ਦੇ ਭਾਈ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਜਥੇਦਾਰ ਸਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਹਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਜੈਪਾਲ ਸਿੰਘ ਤਿੰਨ ਭਰਾ ਵੀ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਨ। ਜਦ ਕਲਾਨੌਰ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ

ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਡੱਲੇਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਬਣੇ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਏਡਾ ਸਿਦਕੀ ਸੀ ਕਿ ਪੰਥ ਸੇਵਾ ਹਿਤ ਜਾਨ ਵਾਰਨ ਨੂੰ ਪਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦਾ ਸੀ।

"ਛੋਟੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੀ ਉਹ ਘਟਨਾ ਯਾਦ ਹੈ ? ਜਦ ਮਾਰੋ ਮਾਰ ਕਰਦੇ ਸਿੰਘ ਮੁੜ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਆ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਬਿਆਸ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕੇ ਭਿਆਨਕ ਸ਼ੋਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਥੱਕੇ ਟੁੱਟੇ, ਭੁੱਖੇ ਤਿਹਾਏ ਤੇ ਜਖ਼ਮੀਂ ਸਿੰਘ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ 'ਤੇ ਖਲੋਤੇ ਸਨ। ਬਰਸਾਤਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦਰਿਆ ਏਨਾ ਜ਼ੋਰਾਂ 'ਤੇ ਸੀ ਕਿ ਰਾਹ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜੜੋਂ ਪੁੱਟ ਕੇ ਨਾਲ ਵਹਾ ਕੇ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਦੇਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਉਤਰੇ ਬਗੈਰ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਜਦ ਹੀ ਡੱਲੇਵਾਲੀਏ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਬੋਲੇ,

"ਸਿਰ ਲੱਗਣਗੇ ਖਾਲਸਾ ਜੀ। ਕੁਰਬਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕੁਝ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ, ਫੇਰ ਹੀ ਸਾਰਾ ਜੱਥਾ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕੇਗਾ", ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੀ ਦੋਵੇਂ ਸਕੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਘੋੜੇ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਪਰ ਉਹ ਦੋਹੇਂ ਸੂਰਮੇਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤੇ ਸਨ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦੀ ਭੇਟ ਹੋ ਗਏ। " ਬਾਬੇ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਣਾਈ ਕਥਾ ਯਾਦ ਕਰਵਾਈ।

ਇਕ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਸਰਦਾਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਗੈਬਾ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਜਥੇਦਾਰ ਬਣਿਆਂ।

ਨੌਵੀਂ ਮਿਸਲ ਸ਼ਹੀਦਾਂ, ਜਿਸ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਣੇ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਾ ਪਿੰਡ ਪਹੁਵਿੰਡ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਦਮਦਮੇ ਟਿਕੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਕਲਗੀਧਰ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਹਜੂਰੀ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਤੇ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਰਹਿ ਕੇ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਵੀ ਲੜੀਆਂ। ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਮਹਾਰਾਜ ਨਾਂਦੇੜ ਨੂੰ ਚਾਲਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਦਮਦਮੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸੇਵਾ ਬਖਸ਼ੀ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਉਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ

ਵੀ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੱਕ ਉਹ ਇਹ ਸੇਵਾ ਨਿਰੰਤਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਜੱਥੇ ਐਸੇ ਸਿੰਘ ਸਨ ਜੋ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸਦਾ ਕਾਹਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਜੱਥਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਣ ਮਣ ਲੋਹਾ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਮੜ੍ਹ ਕੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੇ ਮਿਸਲ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸੂਰਮਿਆਂ ਤੋਂ ਵੈਰੀ ਭੈਅ ਖਾਂਦਾ ਸੀ।

ਦਸਵੀਂ ਕਰੋੜ ਸਿੰਘੀਆ, ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸੂਰਮਾ ਸਰਦਾਰ ਬਾਬਾ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਉਹਨਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੰਥ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਫਤਹਿ ਕਰਨ ਤੱਕ ਦਾ ਸਮਾ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਏਨੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਥ ਜਿਹਨਾਂ ਵੀ ਦੁੱਖਾਂ ਸੁੱਖਾਂ ਥਾਣੀ ਲੰਘਿਆਂ ਸਭ ਨਾਲ ਬਾਬਾ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਰੂਬਰੂ ਹੋਇਆ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਵਿਚ ਏਨਾ ਸੀ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਨ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਕਿ ਬਾਬਾ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਹਥਿਆਰ ਤੋਂ ਵੀ ਕਈ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਬੁਲਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਬਾਬਾ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਾਥੀ ਸਰਦਾਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਜਲੰਧਰ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਬੇਮਿਸਾਲ ਤੇ ਬੇਜੋੜ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਿਆ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਹੀ ਜੱਥੇ ਦੇ ਇਕ ਸਿੰਘ ਕਰੋੜਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਮਿਸਲ ਦਾ ਨਾਂ ਕਰੋੜਸਿੰਘੀਆ ਪਿਆ। ਟਾਂਡੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਦੀਵਾਨ ਬਿਸ਼ੰਭਰ ਦਾਸ ਦਾ ਸਿਰ ਕਰੋੜਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੀ ਵੱਢਿਆ ਸੀ।

ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸੂਰਮੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਹੀ ਮਗਰੋਂ ਦਿੱਲੀ ਫਤਹਿ ਕੀਤੀ ਤੇ ਪੰਥ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਝੁਲਾਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਸੂਰਬੀਰ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਕਦਮਾਂ ਵਿਚ ਨਿਵਾਇਆ।

ਗਿਆਰਵੀਂ ਸਾਂਘਣੀਆਂ, ਜੋ ਜਥੇਦਾਰ ਨੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਂਘਣੀਆਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਗਰੋਂ ਮਿਸਲ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਮਿਲੀ।

ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸਰਦਾਰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਲਈ। ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੀ ਰਲ ਕੇ ਉਹ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇਕ ਜੰਗ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾ ਗਿਆ। ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਮਗਰੋਂ ਸਰਦਾਰ ਨੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਂਘਣੀਆਂ ਮੁਖੀ ਬਣਿਆਂ।

ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ, ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਨਾਮੀਂ ਤਿੰਨ ਭਰਾ ਨੰਦ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਨੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸੈਨਾਪਤੀ ਲਾ ਲਿਆ। ਜੱਸਾ

ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਾਦੇ ਭਾਈ ਹਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਲਗੀਧਰ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਸੀ। ਨੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਮਿਸਲਦਾਰ ਬਣਿਆਂ।

ਮਗਰੋਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹ, ਜਿਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਂ ਰਾਮਰੌਣੀ ਸੀ, ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇਹਨਾਂ ਕੋਲ ਆਉਣ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਰਾਮਗੜੀਏ ਲੱਗ ਗਿਆ ਤੇ ਮਿਸਲ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਹੋ ਗਿਆ।

"ਇਹ ਸਨ ਖਾਲਸੇ ਦੀਆਂ ਗਿਆਰਾਂ ਮਿਸਲਾਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਦੋਖੀਆਂ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਾੜਵੀਆਂ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣਾ ਸੀ ਤੇ ਰਾਜ ਖਾਲਸਾ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਪੱਕੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸਨ”, ਬਾਬੇ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿਚ ਮਿਸਲਾਂ ਬਾਰੇ ਹੋਣ ਜਾਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਬਲ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਬਾਬਾ ਸਾਡੇ ਚਿਹਰੇ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ,

"ਅੱਗੋਂ ਹੁਣ ਜੋ ਕਥਾ ਤੁਸੀਂ ਸ੍ਰਵਣ ਕਰਨੀ ਹੈ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਪ੍ਰਕਰਮਾ ਕਰੇਗੀ",

ਤੇ ਅਸੀਂ,

“ਸਤਿਬਚਨ ਬਾਬਾ ਜੀ”, ਕਹਿ ਕੇ ਸੁਰਤ ਫੇਰ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ 'ਤੇ ਲੈ ਗਏ।

ਫੈਸਲਾ ਇਹ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਹਰ ਮਿਸਲ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਦਾ ਹਰ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣ ਦੀ ਸਦਾ ਪਾਬੰਦ ਰਹੇਗੀ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਿਸਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਸਿੰਘ ਲਈ ਨਿਤਨੇਮੀ ਹੋਣਾ ਲਾਜਮੀ ਸੀ। ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਤੇ ਘੋੜਸਵਾਰੀ ਵਿਚ ਵੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਸੀ।

ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਰਾਖੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ। ਜਿਹੜੇ ਪੰਚ, ਚੌਧਰੀ, ਲੰਬਰਦਾਰ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਫਸਲ ਵਿਚੋਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਹਿੱਸਾ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਗਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚੋਰਾਂ, ਧਾੜਵੀਆਂ, ਲੁਟੇਰਿਆਂ, ਜਾਲ਼ਮ ਹਾਕਮਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਰਿੰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਹੁਣ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਸਿਰ ਸੀ। ਖਾਲਸਾ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਜ਼ਬਰਨ ਕਰ ਨਹੀਂ ਵਸੂਲਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਜਿੱਥੇ

ਜਿੱਥੇ ਜੀਹਨੂੰ ਜੀਹਨੂੰ ਵੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਰਾਖੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਉਹ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ । ਖਾਲਸਾ ਤਾਂ ਅਰਦਾਸ ਵਿਚ ਵੀ ਸਦਾ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਜੋ ਸਰਣਿ ਆਵੈ ਤਿਸੁ ਕੰਠਿ ਲਾਵੈ, ਸੋ ਉਹ ਇਲਾਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹਾਕਮਾ ਦੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋ ਗਏ।

ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੌਰਾਨ ਇਕ ਵੀ ਐਸੀ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਕਿ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। ਹਾਂ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸਾਖੀਆਂ ਤਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।

"ਉਲਟ ਸਾਖੀਆਂ...?"

"ਹਾਂ... ਜਿਹਨਾਂ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਫੇਰ ਵੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ"

"ਉਹ ਕਿਵੇਂ ?"

"ਸੁਣੋ"

“ਪਰ ਖਾਲਸਾ ਜੀ, ਸਾਡਾ ਸਭ ਕੁਝ ਧਾੜਵੀ ਲੁੱਟ ਕੇ ਲੈ ਗਏ। ਮੀਹਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਕਾਰਨ ਸਾਡੀਆਂ ਐਤਕੀਂ ਫਸਲਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ... ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਕਰ ਕਿੱਥੋਂ ਦਿਆਂਗੇ "

“ਪਰ ਅਸੀਂ ਫੇਰ ਵੀ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਓਟ ਤਕਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਖਾਲਸਾ ਜੀ... ਸਾਨੂੰ ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਲੋਟੂਆਂ ਤੋਂ ਸਾਡੀ ਰਾਖੀ ਵੀ ਖਾਲਸਾ ਜਰੂਰ ਕਰੇਗਾ...”

ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਵਸਨੀਕ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਸੀ, ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਆਏ। ਹਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਗਵਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਅਗਲੀ ਸਾਰੀ ਫਸਲ ਵੀ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੀ ਭਰੇਗੀ। ਸੋ ਉਹ ਖਾਲਸੇ ਕੋਲ ਅਗਾਊਂ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆ ਗਏ।

"ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਈ ਇਕ ਧੇਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ", ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਚੁੱਪ ਰਹੇ, ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਪਾ ਲਈਆਂ।

"ਕੋਈ ਛੋਲਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਮੁੱਠ ਵੀ ਨਹੀਂ ", ਬਾਬਾ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦਿਆਂ ਕੁਝ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆ ਨੇ ਸਿਰ ਚੁੱਕੇ,

"ਦੱਸੋ... ਕੀ ਛੋਲਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਮੁੱਠ ਵੀ ਨਹੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ?"

"ਏਨਾ ਕੁ ਤਾਂ ਹੈ ਖਾਲਸਾ ਜੀ"

"ਤਾਂ ਜਾਓ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਮੁੱਠ ਛੋਲਿਆਂ ਦੀ ਹੀ ਦੇ ਦਿਓ ਤੇ ਖਾਲਸਾ ਤੁਹਾਡੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰੇਗਾ", ਬਾਬਾ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਬੋਲੇ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਕਮਰਕੱਸੇ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਕੱਪੜਾ ਪਾੜਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲੇ,

"ਇਹ ਨੀਲਾ ਕੱਪੜਾ ਕਿਸੇ ਸੋਟੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਉੱਚੀ ਥਾਂ ਗੱਡ ਦਿਓ... ਕੋਈ ਤੁਹਾਡੇ ਵੱਲ ਅੱਖ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਝਾਕੇਗਾ। ਤੱਤੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਪਾਸਾ ਵੱਟ ਕੇ ਲੰਘਣਗੀਆਂ"

...ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਮਗਰੋਂ ਕਿਸੇ ਲੁਟੇਰੇ ਧਾੜਵੀ ਦੀ ਤਾਂ ਕੀ ਮਜ਼ਾਲ ਹੋਣੀ ਸੀ, ਬੱਦਲ ਵੀ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਪੱਕੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਦੀ ਲੰਘਣ ਲੱਗੇ।

ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਇਲਾਕੇ 'ਤੇ ਵੀ ਕੋਈ ਸਰਦਾਰ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਨ ਮਾਲ ਦੀ ਰਾਖੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਉਸੇ ਮਿਸਲ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਰਾਖੀ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦੂਜੀ ਮਿਸਲ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਖਲ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗੀ।

"ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਸਾਰੇ ਮਿਸਲਦਾਰ ਸਾਲ ਵਿਚ ਦੋ ਵਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਇਕੱਠੇ ਹੋਇਆ ਕਰਨਗੇ। ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਜਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਬੇੜੇ ਲਈ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲਈ ਜਾਵੇ। ", ਮਿਸਲ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤੀ, ਮਗਰੋਂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪੰਥ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋ ਗਿਆ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭ ਮਿਸਲਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਇਕੱਠੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਭਾਵੇਂ ਸਭ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ ਸਭ 'ਤੇ ਕੁੰਡਾ ਦਲ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਸੀ।

ਦਲ ਖਾਲਸੇ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਈਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਮੱਲ ਲਏ।

ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਮਿਸਲ ਦੇ ਯੋਧੇ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਮਾਲਵੇ ਵੱਲ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਓਹੋ ਟਿਕਾਣਾ ਸੀ।

ਕਰੋੜਸਿੰਘੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਵੱਲ ਹੀ ਇਲਾਕਾ ਮੱਲ ਲਿਆ।

ਸਿੰਘਪੁਰੀਆਂ ਨੇ ਰੋਪੜ, ਕਨ੍ਹਈਏ ਤੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ, ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਲਹਿੰਦੇ ਨੂੰ ਨੱਕੇ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਨਕੱਈਆਂ ਨੇ, ਸ਼ੁੱਕਰਚੱਕੀਏ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਤੇ ਭੰਗੀ ਚੱਜ ਦੁਆਬ ਵਿਚ ਫੈਲ ਗਏ।

ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਵਾਲੇ ਤੇ ਡੱਲੇਵਾਲੀਏ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਹੀ ਟਿਕੇ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਸਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਰਾਖੀ ਵੀ ਸੀ।

ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਸਮੇਤ ਦੁਆਬਾ ਮੱਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਪਟਿਆਲੇ, ਨਾਭੇ ਤੇ ਜੀਂਦ ਵੱਲ ਫੁਲਕੀਏ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵੱਸਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ।

ਪੰਥ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਜੰਗ ਜਿੱਤਣ ਮਗਰੋਂ ਵੀ ਉਸ ਥਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਓਥੇ ਰਹਿ ਰਹੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

"ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜੋ ਮੂੰਹ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹੋ, ਇਸ ਨੂੰ ਸਵਾਰਨ ਵਿਚ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਮਿਸਲਦਾਰਾਂ ਦੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਸਨ, ਪਰ ਸਾਰੇ ਰਲ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਮਿਸਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿਖ ਰਾਜ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝਾ ਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਕਾਬਲ ਕੰਧਾਰ ਤੋਂ ਚੀਨ ਤੱਕ ਪੈਣ ਲੱਗੇ। ਮਿਸਲਾਂ ਹੱਥ ਫੜੀਆਂ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਕਸ਼ਾ ਉਲੀਕਿਆ। ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਖੈਬਰ ਤੋਂ ਜਮਨਾ ਤੀਕ ਤੇ ਸਿੰਧ ਤੋਂ ਤਿੱਬਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆਂ।"

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਸੁਭਾਅ ਹੀ ਕਾਹਲੇ ਸਨ ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸਿਖ ਕਥਾ ਵਿਚ ਹੀ ਐਸੀ ਖਿੱਚ ਸੀ ਕਿ ਬਾਬਾ ਜਦ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਕਥਾ ਦੇ ਸਮੇ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਵੀ ਉਰੇ ਪਰੇ ਲਿਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਥਾ ਹੁਣ ਓਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਜਦ ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਕੰਦੀ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਕਥਾ ਆਰੰਭ ਕਰਦਿਆਂ ਸਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ,

ਸਿਖ ਕਥਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਪੁਰਾਤਨ ਗੁਰਸਿਖ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਕਿ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ 'ਨਿਰਗੁਣ' ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਖ ਕਥਾ 'ਸਰਗੁਣ ਹੈ। ਜੇ ਬਾਣੀ ਦਾ ਥਾਹ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਉਸ ਬਾਣੀ ਨਾਲ

ਆਪਣੀਆਂ ਦੇਹਾਂ ਰੰਗ ਲਈਆਂ, ਜਿਹੜੇ ਬਾਣੇ, ਬਾਣੀ ਨਾਲ ਇਕ ਮਿੱਕ ਹੋ ਗਏ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੁਮਾਲਿਆਂ, ਚੱਕਰਾਂ ਵਿਚੋਂ 'ਨਾਮ' ਗੂੰਜਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਕਿਸੇ ਇਕ ਇਕੱਲੇ ਕੋਲ ਪੂਰੀ ਕਿੱਥੇ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਕਥਾ ਸੁਣਨੀ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦੋ ਦੇ ਵੱਸ ਵਿਚ ਹੈ। ਪੰਥ ਦੀ ਕਥਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰਾ ਪੰਥ ਰਲ ਕੇ ਹੀ ਸੰਭਾਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਵਾਲੀ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਟ ਕਰ।”

ਮੈਨੂੰ ਜਾਪ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਬਾਬਾ ਕੰਦੀ ਸਚ ਹੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿੰਨੀ ਕਥਾ ਸਾਡੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਹੈ, ਸਾਡੀ ਝੋਲੀ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੇ ਬਾਬਾ ਭੰਗੂ ਵਿਚੋਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਝਲਕ ਦੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਲਾਹੇ ਦੀ ਹੀ ਹੈ। ਜੇ ਉਹ ਕਥਾ ਵੀ ਸਾਡੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਜਰੂਰ ਪਹੁੰਚੇਗੀ, ਸੋ ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਕੁਝ ਕਹੇ ਅਗਲੀ ਕਥਾ ਸਰਵਣ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ।

ਕਾਬਲੀ ਹਿੰਦ ਸੁ ਆ ਵੜਯੋ

ਦੱਖਨ ਗਈ ਸੁ ਗੱਲ ॥

ਦਿੱਲੀ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਹੱਲੇ ਹੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅੱਗੇ ਗੋਡੇ ਟੇਕ ਦਿੱਤੇ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਫੈਲ ਗਈ। ਦੋ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਵਿਚ ਕਈ ਹਾਕਮ ਆਏ ਤੇ ਗਏ। ਕਦੇ ਦਿੱਲੀ ਕਦੇ ਕਾਬਲ। ਇਸ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਦਾ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ।

ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦੀ ਬੀਵੀ ਮੁਰਾਦ ਬੇਗਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾ ਪੁੱਤਰ ਅਮੀਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬਿਠਾ ਲਿਆ ਤੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਆਲਮਗੀਰ ਤੋਂ ਸਹਿਮਤੀ ਲੈ ਲਈ। ਪਰ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਅਮੀਨ ਖਾਨ ਵੀ ਮਰ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਬੇਗਮ ਨੇ ਰਾਜ ਭਾਗ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਪਰ ਉਹ ਚੰਗੀ ਤੀਵੀਂ ਸਾਬਤ ਨਾ ਹੋਈ ਤੇ ਅੱਯਾਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਪੈ ਗਈ। ਰਾਜ ਭਾਗ ਖੁਸਰਿਆਂ ਹੱਥ ਆ ਗਿਆ। ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਅਬਦਾਲੀ ਤੱਕ ਪੁੱਜੀਆਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮੁਰਾਦ ਬੇਗਮ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਤੇ ਖਵਾਜਾ ਉਬੈਦੁੱਲਾ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਨਾਇਬ ਲਾ ਦਿੱਤਾ।

ਮੁਰਾਦ ਬੇਗਮ ਤੇ ਉਬੈਦੁੱਲਾ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿਚ ਨਾ ਬਣੀ ਤੇ ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਉਲਟ ਚੱਲ ਪਏ। ਮੁਰਾਦ ਬੇਗਮ ਨੇ ਸੱਯਦ ਭਿਖਾਰੀ ਖਾਂ ਨੂੰ ਮਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਬੈਦੁੱਲਾ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਲੁੱਟ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ। ਬੇਗਮ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਗਾਜ਼ੀਉਦੀਨ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਉਹ ਬੇਗਮ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਲੈ ਗਿਆ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਹਾਕਮ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਲਾ ਗਿਆ।

ਮੁਰਾਦ ਬੇਗਮ ਦੀ ਕੁੜੀ ਉਮਦਾ ਬੇਗਮ, ਜਿਹੜੀ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤੈਮੂਰ ਨਾਲ ਮੰਗੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਗਾਜ਼ੀਉਦੀਨ ਇਮਾਦੁਲ ਮੁਲਕ ਨੇ ਜ਼ੋਰੋ ਜ਼ੋਰੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਇਹ ਖਬਰਾਂ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਭੇਜ ਨਿਕਲਿਆ। ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਹਾਕਮ ਮਿਰਜ਼ਾ ਜਾਨ ਨੂੰ,

ਜਲੰਧਰ ਦਾ ਉਬੈਦੁੱਲਾ ਨੂੰ ਤੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਾ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਕਟੋਚ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।

ਸ਼ਾਹ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਸਭ ਹੱਥ ਬੰਨ੍ਹੀ ਉਸ ਅੱਗੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਏ। ਵਜ਼ੀਰ ਗਾਜ਼ੀਉਦੀਨ ਵੀ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਦਾ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਪੈ ਗਿਆ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਆਲਮਗੀਰ ਆਪ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਅਫਗਾਨਾ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਲੁੱਟ ਕੇ ਖੰਡਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਭ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ, ਵਪਾਰੀ ਕੰਗਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਤੇ ਭਾਂਡੇ ਵੀ ਲੁੱਟ ਲਏ ਗਏ। ਮੁਰਾਦ ਬੇਗਮ ਨੇ ਦੱਸ ਦੱਸ ਕੇ ਸਭ ਅਮੀਰ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਤੋਂ ਲੁਟਵਾਏ।

ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਸ਼ਾਹ ਭਰਤਪੁਰ ਦੇ ਜਾਟਾਂ ਨੂੰ ਨਿਵਾਉਣ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਸੂਰਜ ਮੱਲ ਦੀ ਨਾ ਝੁਕਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਅਫਗਾਨਾ ਨੇ ਰੋਹ ਵਿਚ ਜਾਟਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਉਜਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਜਹਾਨ ਖਾਂ ਜਾਟਾਂ 'ਤੇ ਕਹਿਰ ਬਣ ਕੇ ਟੁੱਟਿਆ। ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਾੜ੍ਹ ਦਿੱਤੇ।

ਭਰਤਪੁਰ ਦੇ ਜਾਟਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਕੇ ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਨੇ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਲੁੱਟ ਲਿਆ। ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵੱਸਦੇ ਪਠਾਨ ਵੀ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਰਲ ਗਏ ਤੇ ਰੱਜ ਕੇ ਲੁੱਟ ਮਾਰ ਕੀਤੀ। ਜਾਟਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾੜ ਕੇ ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਨੇ ਮਥੁਰਾ ਨੂੰ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਹਿੰਦੂ ਤਿਉਹਾਰ ਹੋਲੀ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੋਲੀ ਦੀ ਮਸਤੀ ਵਿਚ ਝੂਮ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਗੁਲਾਲ ਉੱਡ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਖੀਵੇ ਮਥੁਰਾ ਉੱਤੇ ਦੁਰਾਨੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪਏ ਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਮਚਾਈ ਕਿ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਇਹ ਪਤਾ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਹੜੇ ਹੋਲੀ ਦੇ ਰੰਗ ਹਨ ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਮਥੁਰਾ ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਲਹੂ। ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਨੇ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਹੋਲੀ ਖੇਡਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਰੱਜ ਕੇ ਹੋਲੀ ਖੇਡੀ। ਲਹੂ ਨਾਲ ਰੰਗੀ ਇਸ ਬ੍ਰਜ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਮਗਰੋਂ ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਦੇ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਅੱਗ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਉਖਾੜ ਕੇ ਚੂਰ ਚੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਗਲੀਆਂ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰੁਲਣ ਲਈ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਭਾਰੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਸੈਕੜੇ ਹਿੰਦੂ ਬੈਰਾਗੀ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਕਲਮ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤੇ ਮਗਰੋਂ ਗਾਵਾਂ ਕਤਲ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਇਹਨਾਂ ਹਿੰਦੂ ਸੰਨਿਆਸੀਆਂ ਦੇ ਧੜਾਂ ਉੱਪਰ ਬੰਨ੍ਹੇ ਗਏ। ਐਸਾ ਘੋਰ ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ

ਜ਼ਾਲਮਾਨਾ ਵਿਹਾਰ ਤਾਂ ਮਥੁਰਾ ਨੇ ਕਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ।

ਮਥੁਰਾ ਵਿਚ ਹੀ ਗਿਲਜਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਡੇਰਾ ਜਮਾ ਲਿਆ। ਮਥਰਾ ਤੇ ਭਰਤਪੁਰ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਇਕ ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਤੇ ਨਾ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਗੜ੍ਹ ਸੀ। ਮਥੁਰਾ ਤੋਂ ਭੱਜੇ ਕੁਝ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਜਾ ਸ਼ਰਨ ਲਈ। ਕੁਝ ਮਹਹੱਟੇ ਵੀ ਝੁਨਕੂ ਮਰਾਠੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਉਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਲੁਕ ਬੈਠੇ।

ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਬਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਕਿ ਜਾਟਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਨਿੱਕੀ ਇੱਟ ਦਾ ਪੱਕਾ ਮਜਬੂਤ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਵੱਡੀਆਂ, ਛੋਟੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਤੇ ਲੰਬੀ ਨਾਲੀ ਦੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੰਜਾਇਲਾਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੀੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੁਆਲੇ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖਾਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਤੇ ਡੂੰਘੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਹੇਠੋਂ ਸੁਰੰਗ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਨਾ ਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਮਜਬੂਤ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਗੋਲਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਸੀ। ਨਾਲ ਹੀ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਅੰਨ ਪਾਣੀ ਵੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਜਮਾਂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸੋ ਜੇ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਘੇਰਾ ਵੀ ਪਿਆ ਰਹੇ ਤਾਂ ਵੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਦਾ ਬਾਹਰੋਂ ਰਾਸ਼ਨ ਪਾਣੀ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਵੀ ਸਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਕੋਇਲਗੜ੍ਹ ਆਖਦੇ ਸਨ।

ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਕਰਕੇ ਵੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ।

ਹੁਣ ਜੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਏਨਾ ਮਜਬੂਤ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਅੰਦਰ ਬੈਠੇ ਹਾਕਮਾਂ ਤੇ ਫੌਜਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਰ ਹੋਣ ਦਾ ਭੈਅ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੰਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਕੋਲ ਦੀ ਜਦ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤ ਜਾਂ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਫੌਜ ਲੰਘਦੀ ਤਾਂ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਖਲੋਤੇ ਫੌਜਦਾਰ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਖੌਲ ਉਡਾਉਂਦੇ।

"ਚੂੜੀਆਂ ਕੀ ਭਾਅ ਲਾਈਆਂ ਨੇ ਵਨਜਾਰਿਓ... ਹੋਕਾ ਤਾਂ ਉੱਚੀ ਦਿਓ... ਜਿਹੜੇ ਵਨਜਾਰੇ ਦਾ 'ਵਾਜ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਨਾ ਪਹੁੰਚੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਸਵਾਹ ਵਿਕਣਗੀਆਂ…”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਖੌਲ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੇ ਦੂਜੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਤੇ ਫੌਜਦਾਰਾਂ

ਦੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਨਾ ਮਾਰ ਸਕਣ ਦੀ ਵਿਚਾਰਗੀ ਵਿਚ ਹਰ ਕੋਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਹ ਬੋਲ ਸਹਾਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਦੰਦ ਪੀਹ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਉੱਥੋਂ ਅੱਗੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ।

ਅਬਦਾਲੀ ਜਦ ਆਗਰੇ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਉਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਗਾਰਾ ਵਜਾ ਦਿੱਤਾ । ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਫੌਜ ਰੋਕ ਲਈ। ਨਜ਼ੀਬ ਖਾਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਹ ਏਥੋਂ ਨਿਕਲ ਚੱਲੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਮਜਬੂਤੀ ਤੋਂ ਵਾਕਫ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਸ਼ਾਹ ਏਥੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਤਾਂ ਛੇਤੀ ਟੁੱਟਣੇ ਰਿਹਾ।

"ਇਹ ਨਗਾਰਾ ਕਿਸ ਨੇ ਵਜਾਇਆ ਹੈ ?", ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਨਜ਼ੀਬ ਖਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਇਹ ਤਾਂ ਜੀ ਏਥੇ ਕੁਝ ਫਕੀਰਾਂ ਦਾ ਡੇਰਾ ਹੈ... ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵਜਾਇਆ ਹੋਏਗਾ ਹਜ਼ੂਰ ", ਨਜ਼ੀਬ ਖਾਂ ਗੱਲ ਟਾਲ ਦੇਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।

"ਤੈਨੂੰ ਪਤੈ... ਕਿਸੇ ਫੌਜ ਲੰਘਦੀ ਤੋਂ ਨਗਾਰਾ ਵਜਾਉਣਾ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਗਾਰਾ ਵੀ ਸਾਥੋਂ ਆਕੀ ਹੋਣ ਦਾ ਹੋਕਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ. ", ਅਬਦਾਲੀ ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਓਹੜ ਪੋਹੜ ਕਰਕੇ ਨਜ਼ੀਬ ਖਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਲਿਆ ਤੇ ਅੱਗੇ ਤੁਰਨ ਲਈ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰ ਲਿਆ।

ਪਰ ਹੰਕਾਰ ਵਿਚ ਆਏ ਹੋਏ ਜਾਟ ਕਦ ਟਲਦੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨਗਾਰਾ ਫੇਰ ਵਜਾ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਅਬਦਾਲੀ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਲਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਫੌਜ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਮੋੜ ਲਈ।

“ਫਕੀਰ ਹੋਣ ਭਾਵੇਂ ਸੰਨਿਆਸੀ... ਹੁਣ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਏ ਬਿਨਾ ਮੈਂ ਇਕ ਕਦਮ ਵੀ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਪੱਟਾਂਗਾ. '

"ਇਹ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲੰਘਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਨਗਾਰੇ ਵਜਾ ਰਹੇ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਲਾਮਤ...", ਨਜ਼ੀਬ ਖਾਂ ਨੇ ਫੇਰ ਬਥੇਰਾ ਜੋਰ ਲਾਇਆ, ਪਰ ਅਬਦਾਲੀ ਹੁਣ ਹਮਲੇ ਲਈ ਬਜ਼ਿਦ ਸੀ।

"ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰੇ ਬਿਨਾ ਅੱਗੇ ਜਾਣਾ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਉਲਟ ਗੱਲ ਹੈ ਨਜੀਬ ਖਾਂ ", ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਗੱਲ ਸਾਫ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਏਨੇ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਕੰਧ ਤੋਂ ਜਾਟਾਂ ਨੇ ਫੇਰ ਨਗਾਰਾ ਵਜਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ

ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ,

"ਇਹ ਵਨਜਾਰੇ ਕਿੱਥੋਂ ਦੇ ਨੇ ਭਾਈ...'

"ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਘੱਗਰਿਆਂ ਤੋਂ ਤਾਂ ਜਾਪਦੈ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਦੂਰ ਦੇਸ ਤੋਂ ਆਏ ਨੇ...

"ਏਧਰ ਸਿਰਫ ਚੂੜੀਆਂ ਵੇਚਣ ਆਏ ਹੋ ਜਾਂ ਹੋਰ ਸਮਾਨ ਵੀ ਹੈ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ...

"ਕਾਬਲ 'ਚ ਚੂੜੀਆਂ ਦਾ ਕੀ ਭਾਅ ਚੱਲਦੇ ਭਾਈ ਬਨਜਾਰਿਓ,

"ਜ਼ਰਾ ਆਪਣੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵਿਚ ਹੋਕਾ ਤਾਂ ਦੇ ਕੇ ਵਿਖਾਓ... ਅਸੀਂ ਵੀ ਦੇਖੀਏ ਕਿ ਕਾਬਲ ਦੇ ਵਨਜਾਰੇ ਹਾਕ ਕਿਵੇਂ ਮਾਰਦੇ ਨੇ..."

ਐਸੇ ਬੋਲਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ ਸੀਨਾ ਚੀਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਕ੍ਰੋਧ ਨਾਲ ਨਜ਼ੀਬ ਖਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਬੋਲਿਆ,

"ਇਹ ਫਕੀਰ ਨੇ ?" "ਜਾਨ ਬਖਸ਼ੀ ਹੋਵੇ ਹਜ਼ੂਰ ਪਰ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੰਕਾਰੇ ਹੋਏ ਜਾਟ ਨੇ..."

“ਹੰਕਾਰਿਆਂ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਭੰਨਣ ਹੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਏ ਹਾਂ... ਇਹ ਤਾਂ ਫੇਰ ਸਾਡੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਵੈਰੀ ਹੋਏ ਹੋਰ ਦੱਸ ਇਹਨਾਂ ਬਾਰੇ... "

"ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਸਖਤ ਹੋ ਹਜ਼ੂਰ ਅਜੇ ਤੀਕ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਮਾਰਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਜਾਟਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਕ ਤਾਂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਹੈ ਤੇ ਉੱਤੋਂ ਅੰਦਰ ਫੌਜ ਵੀ ਬਹੁਤ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਚੁਫੇਰੇ ਖਾਈ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੁਰੰਗ ਪੱਟ ਕੇ ਵੀ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ... ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਦਾ ਰਾਸ਼ਨ ਅੰਦਰ ਜਮਾਂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ...", ਨਜ਼ੀਬ ਖਾਂ ਨੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਸੁਣਾਈ।

"ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਅਸੀਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਭੰਨਣ ਹੀ ਆਏ ਹਾਂ ਨਜ਼ੀਬ ਖਾਂ... ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਜਾਂ ਚੂੜੀਆਂ ਵੇਚਣ ਨਹੀਂ ਆਏ। ਪਰ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠੇ 'ਕੱਲੇ 'ਕੱਲੇ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਮੈਂ ਚੂੜੀਆਂ ਨਾ ਪਵਾਈਆਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਕਿਸ ਨੇ ਕਹਿਣਾ ਹੈ। ਜੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਹੀ ਫਤਹਿ ਨਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਾਹਦਾ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਤੇ ਕਾਹਦੀ ਮੇਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ,

ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਖਤ ਕਿਲ੍ਹੇ ਫਤਹਿ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪੋਥੀ ਮੰਗਵਾ ਲਈ। ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਲੱਭਿਆ। ਸਭ ਅੰਦਾਜੇ ਤੇ

ਜੋਤ ਘਟਾਓ ਕੀਤੇ... ਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਮਗਰੋਂ ਪੋਥੀ ਬੰਦ ਕੀਤੀ, ਮੁੱਛਾਂ 'ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ ਤੇ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਹੱਸਣ ਲੱਗਾ।

"ਲੜਾਈ ਦਾ ਨਗਾਰਾ ਵਜਾ ਦਿਓ ਤੇ ਜਵਾਬ ਦਿਓ ਜਾਟਾਂ ਦੇ ਨਗਾਰੇ ਦਾ ਫੌਜ ਦਾ ਪੜਾਅ ਏਥੇ ਹੀ ਕਰ ਲਓ ਹੁਣ ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮਾਰ ਕੇ ਹੀ ਆਗਰੇ ਵਲ ਵਧਾਗੇ

"ਪਰ ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਤਾਂ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਟੁੱਟਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਦੁੱਰੇ ਦੁਰਾਨੀ .

"ਅੱਠ ਦਿਨ ਸੁਣਦੈਂ ਨਜ਼ੀਬ ਖਾਂ.. ਅੱਠ ਦਿਨ ਵਿਚ ਜੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਰ ਨਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਕੋਲ਼ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਏਥੋਂ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕ ਲਵਾਂਗਾ... " ਅਬਦਾਲੀ ਹੱਸਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ।

“ਪਰ ਕਿਵੇਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਲਾਮਤ ਨਾ ਟੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ". ਨਜ਼ੀਬ ਖਾਂ ਹਜੇ ਵੀ ਡਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਮਜਬੂਤ ਕਿਲ੍ਹੇ ਮਜਬੂਤ ਇਰਾਦਿਆਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਟਿਕ ਸਕਦੇ ਨਜ਼ੀਬ ਖਾਂ... ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ ਰਾਜੇ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਕੀ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸਦੀਆਂ ਲੱਗੇ ਰਹਿਣ ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਤੋੜ ਸਕਦੇ.

"ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਕਿਵੇਂ

"ਬਸ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਣਾ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਕਹਾਂ ਉਵੇਂ ਕਰ.. ", ਅਬਦਾਲੀ ਆਪਣੀ ਨੀਤੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।

"ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਵੰਡ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਲਾ ਦਿਓ.”, ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਫੌਜਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।

ਆਪ ਅਬਦਾਲੀ ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਚੁਨਿੰਦਾ ਘੋੜਸਵਾਰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਗੇੜਾ ਲਾਉਣ ਲਈ ਨਿਕਲ ਪਿਆ। ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਬਾਣਾ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਕ ਆਮ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਪਾ ਲਈ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਅਬਦਾਲੀ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉੱਚੇ ਨੀਵੇਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਫੌਜਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਫੌਜ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਪਿਛਾਂਹ ਰੱਖਣੀ ਹੈ ਤੇ ਰਾਤ ਪੈਂਦੇ ਹੀ ਮੋਰਚੇ ਅਗਾਹ ਮੱਲ ਲੈਣੇ ਹਨ। ਫੇਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਫੌਜ ਪਿੱਛੇ ਲੈ ਆਉਣੀ ਹੈ।

"ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ.. ਬਸ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿਚ ਹੀ ਰੱਖਣਾ ਹੈ", ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਬਦਾਲੀ ਥੋੜੇ ਥੋੜੇ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਫੌਜਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਕੀਦ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।

ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਰਾਇ ਮੱਲ ਸੀ। ਭਰਤਪੁਰੀਏ ਜਵਾਹਰ ਮੱਲ ਦਾ ਮਾਮਾ ਤੇ ਸੂਰਜ ਮੱਲ ਦਾ ਸਾਲਾ ਰਾਇ ਮੱਲ। ਬੇਫਿਕਰੀ ਦੇ ਆਲਮ ਵਿਚ ਉਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ । ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਮਜਬੂਤੀ ਦੇ ਮਾਣ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਲਸੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਏਧਰ ਅਬਦਾਲੀ ਬਾਹਰ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਗਈ ਤਾਂ ਜਾਟਾਂ ਨੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾਗ਼ੀਆਂ। ਪਰ ਅੱਗਿਓ ਕੋਈ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਏ। ਰੋਜ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਸਵੇਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਪਿੱਛੇ ਪਰਤ ਆਉਂਦੀ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਕਰਾਉਂਦੇ ਸੱਤਵਾਂ ਦਿਨ ਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਗੱਲ ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ, ਸੱਤਵੇਂ ਦਿਨ ਵੀ ਉੱਥੇ ਹੀ ਖਲੋਤੀ ਸੀ।

"ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਤਾਂ ਦੱਸੋ ਹਜ਼ੂਰ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਤਰਕੀਬ ਕੀ ਹੈ...?", ਐਤਕੀਂ ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

“ਦੇਖ ਜਹਾਨ ਖਾਂ, ਮੈਂ ਗੱਲ ਮੂੰਹੋਂ ਮਗਰੋਂ ਕੱਢਾਂਗਾ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗੀ। ਸੋ ਇਸ ਭੇਦ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿਣ ਦੇ। ਜਿੱਥੇ ਸੱਤ ਦਿਨ ਕੱਢੇ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਕੱਢ ਲਓ। ਮੌਕਾ ਆਉਣ 'ਤੇ ਮੈਂ ਆਪ ਹੀ ਦੱਸ ਦਿਆਂਗਾ"

ਸੱਤਵੇਂ ਦਿਨ ਦਾ ਸੂਰਜ ਢਲਣ ਨੂੰ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਭ ਮੁਖੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਤੇ ਫੌਜਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੰਬੂ ਵਿਚ ਸੱਦਿਆ।

“ਅੱਜ ਰਾਤ ਉਸ ਨੀਵੇਂ ਪਾਸਿਓ ਫੌਜ ਨਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਦਿਓ", ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਮੂਹਰਲੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਅਬਦਾਲੀ ਉਹਨਾਂ ਫੌਜਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬੋਲਿਆ ਜੋ ਫੌਜ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੇ ਮਗਰ ਮੋੜ ਲਿਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਦੇ ਫੌਜਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਏਨੀ ਗੱਲ ਕਹਿ ਕੇ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਰਦਾਰ ਤੇ ਫੌਜਦਾਰ ਕੋਲ ਬਿਠਾਈ ਰੱਖੇ।

“ਹੁਣ ਅੱਗੇ ਸੁਣੋ... ਜਦ ਹੀ ਸਾਡੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਤਾਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਮਗਰਲੇ ਉੱਚੇ ਪਾਸੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਮਜਬੂਤ ਕੰਧ ਉਸਾਰਨੀ ਹੈ। ਏਨੀ ਕੁ ਮਜਬੂਤ ਤੇ ਚੌੜੀ ਕਿ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਬੀੜੀਆਂ ਜਾ ਸਕਣ। ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਓ ਤੀਹ ਹੱਥ ਉੱਚੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਸਾਡੀ ਉਸਾਰੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕੰਧ ਦੀ ਉਚਾਈ ਚਾਲੀ ਹੱਥ ਹੋਏਗੀ।... ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਜਾਓ ਤੇ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੋ", ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਰਕੀਬ ਸਭ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ,

"ਮੋਕਾ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ"

ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਤੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇੱਟਾਂ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਭਰੇ ਹੋਏ ਗੱਡੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੰਗਵਾ ਰੱਖੇ ਸਨ. ਜੋ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਖਲੋਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਓਹਲੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈਣ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਸਾਰੀ ਵਿਉਂਤ ਆਪਣੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਕੇ ਅਬਦਾਲੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਕੋਲ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਇਆ ਤੇ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਕੰਧ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਆ ਗਿਆ।

ਓਧਰ ਤੋਪਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗੋਲਾ ਚੱਲਿਆ ਤੇ ਏਧਰ ਕੰਧ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਧਰੀਆਂ ਗਈਆਂ।

"ਦੇ ਪਹਿਰ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਹੈ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਦਮੀ ਲਾ ਕੇ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਕੰਮ ਨਬੇੜੇ ਸਵੇਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਤੋਪਾਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਦਾਗ਼ ਦੇਣੀਆਂ ਹਨ।"

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੇ ਜਾਟਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਉਲਝਾ ਲਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਅਫਗਾਨਾ ਨੇ ਮਜਬੂਤ ਕੰਧ ਉਸਾਰ ਲਈ।

ਜਦ ਸਵੇਰ ਹੋਈ ਤੇ ਟਿੱਕੀ ਚੜ੍ਹੀ ਤੇ ਜਾਟਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਰੋਲਾ ਪਾਇਆ, ਪਰ ਜਦ ਨੂੰ ਉਹ ਕੁਝ ਬੋਲਦੇ ਤਦ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਗੋਲੇ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਸਿਰਾਂ ਤੋਂ ਲੰਘਦੇ ਦੇਖੇ। ਗੋਲੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਡਿੱਗ ਤੇ ਬਹੁਤ ਭਿਆਨਕ ਧਮਾਕਾ ਹੋਇਆ। ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਧਮਾਕੇ ਨਾਲ ਜਾਟਾਂ ਦੇ ਹੋਸ਼ ਉੱਡ ਗਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਪੈ ਗਈ।

“ਪਰ ਹੋਇਆ ਕੀ ?" ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਰਾਇ ਮੱਲ ਨੂੰ ਜਦ ਸੈਨਾਪਤੀ

ਨੇ ਜਗਾਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬੋਲਿਆ। "

"ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹਜ਼ੂਰ... ਅਚੰਭਾ ਹੋ ਗਿਐ... ਕੱਲ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ... ਰਾਤ ਮੈਂ ਆਪ ਗੇੜਾ ਮਾਰ ਕੇ ਆਇਆ... ਇਹ ਤਾਂ ਕੋਈ ਛਲਾਵਾ ਹੈ ਹਜ਼ੂਰ " "

"ਕੀ ਬਕਵਾਸ ਕਰ ਰਿਹੈਂ ਸਾਫ ਸਾਫ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦਾ ਕੁਝ ''

“ਪਤਾ ਨਹੀ ਜੀ... ਸੰਜਵਨੀ ਬੂਟੀ ਵਾਲੇ ਪਹਾੜ ਵਾਂਗ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਮਗਰਲੀ ਬਾਹੀ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਕੋਈ ਉੱਚੀ ਤੇ ਚੌੜੀ ਕੰਧ ਰੱਖ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਅਫਗਾਨਾ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ. "

ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਰਾਇ ਮੱਲ ਦੀ ਸੁਧ ਬੁਧ ਜਵਾਬ ਦੇ ਗਈ। ਏਨੇ ਚਿਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੋਲੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਡਿੱਗੇ ਤੇ ਧਮਾਕਾ ਸੁਣ ਕੇ ਰਾਇ ਮੱਲ ਦੀ ਰੂਹ ਕੰਬ ਗਈ। ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਧੂਏਂ ਦਾ ਇਕ ਪਹਾੜ ਬਣਿਆਂ ਪਿਆ ਸੀ । ਸਾਰਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਧੂਆਂ ਧਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਤੀਰਾਂ ਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਵਾਲੇ ਨਿਸ਼ਾਨਚੀ ਵੀ ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਲਏ। ਉਹਨਾਂ ਤੀਰਾਂ ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰਸਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਜਾਟਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਵਿੰਨ੍ਹੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ।

ਕੁਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਜਾਟਾਂ ਦਾ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਜਮਾਂ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਥਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤੀਰ ਅੰਦਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਅਗਨ ਬਾਣ ਚਲਵਾਏ। ਵੇਖਦੇ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਜਾਟਾਂ ਦੇ ਗੋਲੇ ਬਾਰੂਦ ਦੇ ਢੇਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ ਗਈ ਤੇ ਆਪਣਾ ਜੰਗੀ ਸਮਾਨ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਮੁਸੀਬਤ ਬਣ ਗਿਆ।

ਅਗਨੀ ਬਾਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਫਗਾਨ ਤੀਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਜਹਿਰੀਲੇ ਤੀਰ ਵੀ ਚਲਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਜਹਿਰ ਦੀਆਂ ਥੈਲੀਆਂ ਤੀਰਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਛੱਡੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਅੱਗ ਨਾਲ ਸੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹ ਜਹਿਰ ਧੂਏਂ ਵਿਚ ਰਲ ਗਿਆ ਤੇ ਜਹਿਰੀਲੇ ਧੂਏਂ ਨੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਪਲ ਰੁਕਣਾ ਵੀ ਔਖਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

"ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਚੌਥੀ ਬਾਹੀ ਵੱਲ ਆ ਜਾਵੇ। ਓਧਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਜਾਨ ਬਖਸ਼ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।"

ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਇਹ ਹੋਕਾ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦਿਵਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਚੌਥੀ ਬਾਹੀ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਮੋਰਚੇ ਵੀ ਚਕਵਾ ਦਿੱਤੇ।

ਜੋ ਵੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚੋਂ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਭੱਜ ਜਾਣ ਲੱਗਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਚਮੁਚ ਕੁਝ ਨਾ ਆਖਿਆ ਗਿਆ। ਅੱਗ ਨਾਲ ਝੁਲਸੇ ਸਰੀਰਾਂ, ਜਹਿਰ ਨਾਲ ਕੁਰਲਾਉਂਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਤੱਕ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਭ ਬਚੇ ਹੋਏ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਭੱਜੇ। ਲੜਨਾ ਤਾਂ ਸਭ ਜਾਟਾਂ ਨੂੰ ਕਦ ਦਾ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਸੀ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਬਸ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਇਹੀ ਸਨ ਤੇਰੇ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਅੰਦਰ ਟਿਕੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅੱਠ ਦਿਨ ਦੀ ਮਾਰ ਨਹੀਂ ਸਹਿ ਸਕੇ.. ਮਾਰ ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਹੀ ਸੀ__ ਅੱਠ ਦਿਨ ਦਾ ਘੇਰਾ ਨਹੀਂ ਸਹਿ ਸਕੇ. ", ਮੁਸਕੁਰਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਅਬਦਾਲੀ ਨਜ਼ੀਬ ਖਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਬੋਲਿਆ। ਨਜ਼ੀਬ ਹੁਣ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ।

ਸੂਰਜ ਢਲ ਗਿਆ ਤੇ ਰਾਤ ਪੈਣ ਲੱਗੀ। ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਹਮਲਾ ਬੰਦ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚੋਂ ਜਾਟ ਹਜੇ ਵੀ ਭੱਜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਹੀ ਭੇਸ ਵਟਾ ਕੇ ਰਾਇ ਮੱਲ ਵੀ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਸਭ ਨੇ ਜਮਨਾ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਸਾਹ ਲਿਆ।

ਰਾਇ ਮੱਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਣਜੇ ਜਵਾਹਰ ਮੱਲ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਸੁਨੇਹਾਂ ਭੇਜਿਆ ਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਜਵਾਹਰ ਮੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਆਇਆ,

“ਭਗੋੜਿਆਂ ਲਈ ਭਰਤਪੁਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਜੂਝਦੇ ਹੋਏ ਸਾਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾਂ ਲਾਉਂਦੇ ਜਾਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਅਫਗਾਨਾ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲੈਂਦਿਆਂ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਸੱਦਦੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਝੱਟ ਦੌੜੇ ਆਉਂਦੇ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਗੀਦੀਆਂ ਵਾਂਗ ਪਿੱਠ ਦਿਖਾ ਕੇ ਭੱਜੇ ਹੋ। ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਆਸ ਨਾ ਰੱਖਿਓ.. ਤੇ ਜੇ ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ ਵੀ ਨਾ ਲੱਗਿਓ...'

ਆਪਣੇ ਭਾਣਜੇ ਜਵਾਹਰ ਮੱਲ ਦਾ ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਸ਼ਰਮ ਦੇ ਮਾਰੇ ਰਾਇ ਮੱਲ ਨੇ ਜਮਨਾ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ।

"ਤੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਨਾ ਨਜ਼ੀਬ ਖਾਂ ਦੇਖ ਲੈ ਅੱਠ ਦਿਨ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਵਿਚ ਹਜੇ ਵੀ ਇਕ ਪਹਿਰ ਬਚਿਆ ਹੈ। ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਮਜਬੂਤੀ ਆਸਰੇ ਹੀ ਲੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਭ ਰਾਜੇ ਮਜਬੂਤ ਗੜ੍ਹ ਉਸਾਰ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਣ। ਇਰਾਦਿਆਂ ਦੀ ਮਜਬੂਤੀ ਹੀ ਫਤਹਿ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਫੇਰ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ...'

"ਸਚ ਕਿਹਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਲਾਮਤ ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੁਰੇ ਦੁਰਾਨੀ ਸਦਵਾਉਂਦੇ ਹੈ... ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਸਮਰੱਥਾ 'ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕੀਤਾ ਉਸ ਲਈ ਮੁਆਫੀ

ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ...", ਹੁਣ ਨਜ਼ੀਬ ਖਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਵੀ ਰੌਣਕ ਪਰਤ ਆਈ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਵੀ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ।

ਸਿਰਫ ਅੱਠ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਮਜਬੂਤ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖਬਰ ਸਭ ਪਾਸੇ ਜੰਗਲ ਦੀ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਫੈਲ ਗਈ। ਆਗਰੇ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਹਰਨ ਹੋ ਗਏ।

ਗੱਲ ਦੂਰ ਦੱਖਣ ਪੂਨੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਤੇ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਿੰਘਾਸਨ ਡੋਲਦਾ ਜਾਪਿਆ।

"ਹੁਣ ਚੁਪ ਬੈਠਿਆਂ ਨਹੀਂ ਸਰਨਾ ਪੇਸ਼ਵਾ ਬ੍ਰਾਊ ਸਾਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਕੂਚ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨੀ ਹੀ ਪਵੇਗੀ, ਵੀ... ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੋਇਲਗੜ੍ਹ ਕੀ ਸ਼ਨੀਵਾਰਵਾੜਾ ਵੀ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ... ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੀ ਰਹੇਗਾ, ਦਿੱਲੀ ਨੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਅੱਗੇ ਗੋਡੇ ਟੇਕੇ ਹਨ, ਦੱਖਣ ਪਹੁੰਚਣਾ ਵੀ ਉਸ ਲਈ ਕੋਈ ਜਿਆਦਾ ਔਖੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ",

ਸਦਾ ਸ਼ਿਵ ਰਾਓ ਨੇ ਪੇਸ਼ਵਾ ਨੂੰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ। ਸਦਾ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਇਹ ਬੋਲ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਲਹੂ ਦਾ ਧਿਹਾਇਆ ਪਾਨੀਪਤ ਮਰਾਠਿਆਂ ਤੇ ਅਫਗਾਨਾ ਨੂੰ ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ ਉਡੀਕਨ ਲੱਗਾ।

ਓਧਰ ਅਫਗਾਨ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਨੂੰ ਕੁੱਟਦੇ ਮਿੱਧਦੇ ਹੋਏ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਰੁਖ ਬਿਦ੍ਰਾਬਨ ਵੱਲ ਕੀਤਾ।

ਚੜਯੋ ਖਾਲਸੋ ਕਰ ਅਰਦਾਸ

ਕਰੈ ਕੰਮ ਪੰਥ ਸਤਿਗੁਰ ਆਪ॥

ਮਥੁਰਾ ਤੇ ਕੋਇਲਗੜ੍ਹ ਉਜਾੜ ਕੇ ਅਬਦਾਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਬਿਦ੍ਰਾਬਨ ਵਲ ਵਧਿਆ। ਬਿਦ੍ਰਾਬਨ ਦੀ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲਗਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਨਾਂਗੇ ਸਾਧੂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਅਫਗਾਨ ਸਿਪਾਹੀ ਪਾਰ ਬੁਲਾਏ, ਪਰ ਅਬਦਾਲੀ, ਲਸ਼ਕਰ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ,

"ਇਹਨਾਂ ਨੰਗੇ ਸਾਧੂਆਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਸਵਾਹ, ਸੰਖ ਤੇ ਸੁਲਫਾ ਇਹ ਸਾਡੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸੋ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਉਲਝਨ ਦਾ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ...

ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਆਉਂਦਾ ਮੌਸਮ ਦੇਖ ਕੇ ਮੁਖੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਤੇ ਫੌਜਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਸ਼ਕਰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵੱਲ ਤੋਰਨ ਲਈ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ,

“ਸਾਨੂੰ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੀ ਗਰਮੀਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਬਲ ਮੁੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਸੋ ਲੁੱਟ ਦਾ ਮਾਲ ਸੰਭਾਲੋ ਤੇ ਕੂਚ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰੋ...", ਅਬਦਾਲੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਐਤਕੀ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ਲੁੱਟ ਦਾ ਮਾਲ ਜਿਆਦਾ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਹੁਣ ਵੱਡੀ ਜੰਗ ਇਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਲਾਮਤ ਕਾਬਲ ਪੁਚਾਉਣਾ ਹੈ। ਸੋ ਅਫਗਾਨਾ ਨੇ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਨ ਲਸ਼ਕਰ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਤੇ ਬਾਕੀ ਅੱਡ ਅੱਡ ਥਾਈਂ ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਦੇ ਫੌਜਦਾਰਾਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਵਿਚ। ਪਰ...

ਲੁੱਟ ਦਾ ਸਮਾਨ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਂਦੇ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਲੁਕੋ ਕੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਭੇਤ ਸੀ। ਸੋ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਆਏ ਬਾਘ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਉੱਤੇ ਕਈ ਥਾਈਂ ਟੁੱਟ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪਏ ਤੇ ਲੁੱਟ ਦੇ ਸਮਾਨ ਸਣੇ ਕਈ ਅਫਗਾਨ ਵੀ ਪਾਰ ਬੁਲਾ ਦਿੱਤੇ। ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਕੋਲ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੀ ਇਹ ਲੁੱਟ ਕੋਈ ਦਸ ਪੰਦਰਾਂ ਕਰੋੜ

ਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਹਰ ਹੱਲੇ ਵਿਚ ਕਈ ਲੱਖ ਘਟ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਦਿੱਲੀ ਲੁੱਟ ਕੇ ਮੁੜ ਰਹੇ ਅਫਗਾਨ ਲਸ਼ਕਰ ਨੂੰ ਸਿੰਘਾਂ ਐਸੀ ਭਾਜੜ ਪਾਈ ਕਿ ਗਿਲਜਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਦਲੇ ਦੇ ਭਾਂਬੜ ਮੱਚਣ ਲੱਗੇ। ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਜਿਹਲਮ ਤੀਕ ਸਿਖ ਜੱਥਿਆਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੇ ਨੱਕ ਵਿਚ ਦਮ ਕਰੀ ਰੱਖਿਆ।

ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਪਟਿਆਲੇ ਵਾਲੇ ਬਾਬਾ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤੈਮੂਰ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਖਜ਼ਾਨਾ ਲੁੱਟਿਆ। ਮਗਰੋਂ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਇਕ ਜੱਥੇ ਨੇ ਹੱਲਾ ਕਰਕੇ ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਵਾਲਾ ਪਾਸਾ ਹੌਲਾ ਕੀਤਾ। ਬਿਆਸ ਲਾਗੇ ਜਦ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਆਪਣੇ ਜੱਥੇ ਨਾਲ ਉਸ ਉੱਤੇ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਗਏ। ਲੁੱਟ ਦਾ ਮਾਲ ਖੋਹਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦਾ ਕਾਫੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ।

ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਡਰ ਅਫਗਾਨਾਂ ਅੰਦਰ ਐਸਾ ਬੈਠ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਦੁਰਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਅਫਵਾਹ ਤੱਕ ਉੱਡ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਤੈਮੂਰ ਨੂੰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ।

"ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਕੀ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ ਜੀ, ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ", ਗੱਲਾਂ ਏਥੋਂ ਤੱਕ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ।

ਤੈਮੂਰ ਤੱਕ ਜਦ ਇਹ ਖਬਰ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਦਾ ਢਾਰਸ ਬੰਨ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਪਰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਹ ਸਿਖਾਂ ’ਤੇ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਲਪ ਗਿਆ ਸੀ।

“ਕਿੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਮੁੜ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤੇ ਕਿੰਨਾਂ ਜਾਂਗਲੀਆਂ ਤੋਂ ਮਾਰ ਖਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ", ਨੁਕਸਾਨ ਦੇਖ ਕੇ ਤੜਫਦਾ ਹੋਇਆ ਤੈਮੂਰ ਬੋਲਿਆ।

“ਜੀ ਹਜ਼ੂਰ... ਠੀਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਵਾਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਲਿਆਂ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜਦ ਤਕ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁਕੰਮਲ ਸਫਾਇਆ ਨਾ ਹੋਇਆ ਇਹ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੱਲਦਾ ਰਹੇਗਾ।", ਨਾਲ ਦੇ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਬੋਲਿਆ।

ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਲਾਹੌਰ ਤੀਕ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ। ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਨੇ ਤਾਂ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਦੇ ਪੱਤਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਤਾਈਂ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਨੱਕ ਵਿਚ ਦਮ ਕਰੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਕਈ ਥਾਈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ। ਸਰਦਾਰ

ਦਾ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਇਹ ਸਾਫ ਸੁਨੇਹਾਂ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਧਰਤੀ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਦੀ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧ ਤੋਂ ਦਾਖਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟੇ ਬਿਨਾ ਏਥੋਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ। ਸ਼ਾਹ ਜਦੋਂ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਹਾਕਮ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਤੈਮੂਰ ਨੂੰ ਤੇ ਬਖਸ਼ੀ ਜਹਾਨ ਖਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਨਾਇਬ ਲਾ ਕੇ ਕਾਬਲ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲੇ ਤੋਂ ਸਰਦਾਰ ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰ ਹੋ ਤੁਰਿਆ। ਅਬਦਾਲੀ ਆਪਣੀ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ ਤੈਮੂਰ ਕੋਲ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦ ਤਕ ਅਬਦਾਲੀ ਸਿੰਧ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਗਿਆ, ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਨੱਕ ਵਿਚ ਦਮ ਕਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਸਵੇਰੇ, ਆਥਣੇ, ਰਾਤ ਇਸ ਰਣਨੀਤੀ ਨਾਲ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਕਿ ਨਾ ਤਾਂ ਅਫਗਾਨ ਬੇਫਿਕਰੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਸਕੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਲੜ ਸਕੇ। ਲੁੱਟ ਦੇ ਬਚੇ ਖੁਚੇ ਮਾਲ ਦਾ ਫਿਕਰ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਸਤਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਏਸ ਬਦਬਖ਼ਤ ਨੇ ਕਦੇ ਸਾਨੂੰ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਲੈਣ ਦਿੱਤਾ", ਬੇਬਸ ਅਬਦਾਲੀ ਬੋਲਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸਿੰਧ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਮੁੜਦੇ ਜਹਾਨ ਖਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਤੇ ਕਹਿਨ ਲੱਗਾ,

"ਜੇ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਮੁੜਦੇ ਤਕ ਇਹਨਾਂ ਕਾਫਰ ਸਿਖਾਂ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਲਵੇਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਵੱਡੇ ਇਨਾਮ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੋਏਂਗਾ"

"ਜੀ ਦੁੱਰੇ ਦੁਰਾਨੀ... ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਵਾਹ ਲਾ ਦਿਆਂਗਾ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਮੁਕੰਮਲ ਸਫਾਇਆ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੋਵੇਗਾ"

“ਆਮੀਨ”, ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਜਹਾਨ ਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ।

ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਅਫਗਾਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਮਝ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦਾ ਅਸਲੀ ਵਾਰਸ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਬਣਾਈ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਦਿਨ ਥੋੜੇ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਭਾਗ ਦੇ ਵਾਰਸ ਬਣ ਜਾਣਾ ਸੀ।

ਖਾਲਸਾ ਭਾਵੇਂ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਰਾਜ ਭਾਗ ਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਮਹਿਲ ਮਾੜੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਪਰ ਅਸਲ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ

ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਖਾਲਸਾ ਤਾਂ 'ਹੰਨੈ ਹੰਨੈ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਕੋਟ ਤੋਂ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਠੀਆਂ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਹੀ ਕਾਬਲ, ਲਾਹੌਰ, ਸਰਹੰਦ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਜਹੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਵਖਤ ਪਾਈ ਬੈਠਾ ਸੀ।

ਜੇ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵਾਂਗ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਬਿਰਤੀ ਵੀ ਸਿਰਫ ਰਾਜ ਭਾਗ ਭੋਗਨ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵੀ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰਕੇ ਹੁਣ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨਾ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਕਰ ਲੈਣੀ ਸੀ ਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ, ਸਰਹੰਦ ਦੀਆਂ ਕੁੰਜੀਆਂ ਫੜਾ ਦੇਣੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਇਹ ਧਰਤੀ ਤਾਂ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਹੀ ਸੀ, ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ। ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤੇ ਸੂਬੇਦਾਰੀਆਂ, ਨਵਾਬੀਆਂ ਵੰਡਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਨ। ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਟੀਚਾ ਰਾਜ ਭਾਗ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਦਵੱਲਣਾ ਸੀ।

ਪਰ ਹੁਣ ਤਕ ਇਹ ਗੱਲ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਖਾਨੇ ਵੀ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਨੱਥ ਪਾਏ ਬਿਨਾ ਪੰਜਾਬ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ। ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਂ ਛੱਡੋ, ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਅਫਗਾਨ ਬੇਫਿਕਰੀ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਆਉਂਦਿਆਂ ਜਾਂਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਠਿੱਠ ਕਰਨਾ ਹੀ ਸੀ। ਸੋ ਅਬਦਾਲੀ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਰਾਹ ਦੇ ਕੰਡੇ ਸਮਝਦਾ ਸੀ, ਐਸੇ ਕੰਡੇ ਜਿਹੜੇ ਭਾਵੇਂ ਲੋਹੇ ਦੇ ਜੋੜੇ ਪਾ ਲਓ ਤਾਂ ਵੀ ਪੈਰ ਵਿੰਨ੍ਹ ਜਾਣ।

ਸੋ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਤਖਤ 'ਤੇ ਬੈਠਦਿਆਂ ਹੀ ਤੈਮੂਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਰਸਤੇ 'ਚੋਂ ਪਾਸੇ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਧਿਆਨ ਖਾਲਸੇ ਵਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਖਤੀ ਹੁੰਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਕੁਝ ਸਿੰਘ ਪਹਾੜਾਂ ਵੱਲ ਤੇ ਕੁਝ ਮਾਲਵੇ ਵੱਲ ਨਿਕਲ ਗਏ।

"ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੇ ਸੈਕੜੇ ਮੰਦਰ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲਾਏ ਨੇ ਅਸੀਂ... ਅੱਜ ਤਕ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਸਾਡੀ ਲੱਤ ਨਹੀਂ ਭੰਨੀ ਗਈ। ਕੋਈ ਕੁਸਕਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਾਡੇ ਅੱਗੇ...

"ਹਰਿਮੰਦਰ, ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਜੇ ਮੰਦਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ ਹਜ਼ੂਰ ਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀਆਂ ਜਹੇ ਨਹੀਂ ਹਨ... ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਿਦਕ ਭਰੋਸਾ ਪ੍ਰਪੱਕਤਾ ਵਾਲਾ ਹੈ...

ਜਦ ਤੈਮੂਰ ਫੌਜ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਹਮਲੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਇਕ ਮੋਮਦਿਲ ਮੌਲਵੀ ਜਹਾਨ ਖਾਂ ਕੋਲ ਆਇਆ ਤੇ

ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਵਰਜਨ ਲੱਗਾ।

"ਹਰਿਮੰਦਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕਰਾਮਾਤੀ ਤਾਕਤ ਹੈ ਹਜ਼ੂਰ ਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਦੇ ਰਾਖੇ...

"ਕੌਣ ਸਿਖ...? ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਤਾਂ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣਾ ਹੈ... ਨਾ ਹਰਿਮੰਦਰ ਛੱਡਣਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹਰਿਮੰਦਰ ਦੇ ਰਾਖੇ,

ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵੱਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਰਾਮਰੌਣੀ ਦਾ ਰੁਖ ਕੀਤਾ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਮੁੜ ਪੱਕੀ ਉਸਾਰ ਲਈ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਜਹਾਨ ਖਾਂ ਨੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਢੁਹਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਸਾਰੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਲੁੱਟ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ।

ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਰੁਖ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਕਰ ਲਿਆ।

"ਜਦ ਕੋਈ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਲਈ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਝੁਕ ਕੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸਿਰ ਛੁਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਪੈ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਨਾ...", ਬਾਬੇ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਜੀ ਬਾਬਾ ਜੀ... ਧਰਤੀ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉਸ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਛੱਡਦੀ ਹੀ ਹੈ।", ਇੰਦਰਜੀਤ ਬੋਲਿਆ।

“ਬਿਲਕੁਲ... ਕਈ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਕੇ ਉੱਠੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਹੱਥ ਨਾਲ ਮੱਥਾ ਸਾਫ ਵੀ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਸੋ ਇਹ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਲੱਗਿਆਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਛਾਪ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਆਉਂਦੀ ਹੀ ਹੈ "

"ਜੀ...

"ਪਰ ਮੈਂ ਹੁਣ ਜੋ ਕਥਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਣਾਉਣੀ ਹੈ ਉਹ ਕੁਝ ਵੱਖਰੀ ਕਹਾਣੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਸੂਰਮੇ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਐਸਾ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਮੱਥੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ, ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਪੈ ਗਿਆ..."

"ਹੈਅਅਅਅ... ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮੱਥੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਧਰਤੀ 'ਤੇ...", ਬਾਬੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ।

"ਬਿਲਕੁਲ... ਮੱਥੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਅੱਜ ਵੀ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ... ਅੱਜ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਟੇਕੇ ਮੱਥੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉਸੇ

ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਹੈ ਤੇ ਰਹਿੰਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੀਕ ਕਾਇਮ ਰਹੇਗਾ. ", ਬਾਬਾ ਸਾਡੇ ਹੈਰਾਨ ਚਿਹਰਿਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਔਖੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।

"ਕੈਸੀ ਕਰਾਮਾਤੀ ਕਥਾ ਹੋਏਗੀ ਇਹ... ਮੱਥੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਧਰਤੀ 'ਤੇ...", ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਕਥਾ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ।

"ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਸਿਰ ਨਿਵਾਓ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਕਹੋ,

‘ਧੰਨ ਧੰਨ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ' ", ਬਾਬੇ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜੇ ਤੇ ਆਪ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ।

ਅਸੀਂ ਸਭ ਨੇ ਵੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਹੱਥ ਜੋੜੇ, ਮੱਥੇ ਨਾਲ ਲਾਏ, ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ ਬੋਲੇ,

‘ਧੰਨ ਧੰਨ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ'

ਅੱਖਾਂ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਐਸਾ ਗੂੰਜਿਆ ਕਿ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ।

ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ, ਬਾਬੇ ਭੰਗੂ ਕੋਲ, ਕੋਈ ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਜਣੇ ਬੈਠੇ ਹੋਵਾਂਗੇ, ਪਰ ਜਦ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਬੋਲੇ,

'ਧੰਨ ਧੰਨ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ'

ਤਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਆਈਆਂ। ਅਸਮਾਨੋ ਬਿਜਲੀ ਕੜਕੀ ਤੇ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਬੈਠੇ ਦੁਸ਼ਮਨਾ 'ਤੇ ਡਿੱਗੀ।

ਭਾਵੇਂ ਸਾਡੇ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਕੁਝ ਸਮਝ ਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਜਦ ਸਾਡੇ ਮਗਰ ਖਲੋਤਾ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ,

“ਧੰਨ ਧੰਨ ਸ਼ਹੀਦੋ ਸਿੰਘੋ"

ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਜੇ ਕੋਈ ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਸ਼ੰਕਾ ਬਚਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਨਵਿਰਤ ਹੋ ਗਿਆ।

"ਕਰੀਏ ਸ਼ੁਰੂ ਫੇਰ, ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਿਰਲੱਥ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਕਥਾ... ਐਸੇ ਯੋਧੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੌਤ ਨੂੰ ਵੀ ਮੁੜਕਾ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ...", ਬਾਬੇ ਦੇ ਹੱਥ ਹਜੇ ਵੀ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ।

“ਜੀ ਬਾਬਾ ਜੀ... ਸਾਡੇ ਧੰਨ ਭਾਗ"

..ਤੇ ਕਥਾ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾ ਦੀ ਧੂੜ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਛੁਹਾਉਣ ਲਈ ਤੁਰ ਪਈ।

ਇਨ ਪੁਤਰਨ ਕੇ ਸੀਸ ਪਰ

ਅੱਗੇ ਸਾਖੀ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀ ਚੱਲੀ।

"ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਜਦ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚੇ ਬਦਨੀਅਤ ਜੁਗਲਈ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ 'ਠਾਰਾਂ ਸੇਰ ਦੇ ਖੰਡੇ ਵੱਲ ਹੱਥ ਵਧਾਇਆ। ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਖੰਡਾ ਮਿਆਨ ਤੋੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਵੇਗਾ...

ਮੈਨੂੰ ਕੰਦੀ ਬਾਬਾ ਯਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਰਾਹ ਵਿਚ ਆਉਂਦਿਆਂ, ਜਦ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮੋਗੇ ਲਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਹ ਕਥਾ ਸੁਣਾਈ ਸੀ।

..ਉਹਨਾਂ ਖੰਡਾ ਕਮਰਕਸੇ ਵਿਚ ਕਸਨ ਲੱਗਿਆਂ ਮੁੱਠੇ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਜਹੇ ਕਿਹਾ,

"ਤੇਰੀ ਕਾਹਲ ਮੈਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾਂ ਕੌਲ਼ ਹੈ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਕਿ ਤੇਰੀਆਂ ਦੋਹੇਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਲਾਹਾਂਗਾ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਅੰਤ ਤੀਕ ਸਾਥ ਦਿੰਦਾ ਰਹੀਂ"

ਬਿਨਾ ਇਕ ਪਲ ਦੀ ਦੇਰੀ ਲਾਏ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਦੇ ਵਣਜਾਰੇ ਮੁਗਲਈ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਮੇਟਣ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਏ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸੰਥਿਆ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਪੋਥੀਆਂ ਫੜੀ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਕੀ ਕਾਸ਼ੀ ਦੀਆਂ ਬਰੂਹਾਂ 'ਤੇ ਮਿਲੇ।

"ਅੱਜ ਸੰਥਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗੀ ਬਾਬਾ ਜੀ...?"

"ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗੀ, ਅੱਜ ਤਾਂ ਸੰਥਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਗੋਂ ਵਿਆਖਿਆ ਵੀ ਹੋਏਗੀ", ਬਾਬਾ ਜੀ ਬੋਲੇ, " ਪੋਥੀਆਂ ਨੂੰ ਖਜ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਰੱਖੋ ਤੇ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਮਿਆਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢੇ। ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੀ ਸੰਥਿਆ ਦੀ ਜਮਾਤ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿਚ ਹੋਏਗੀ"

ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ 'ਉਸਤਾਦ' ਦੀ ਕਹੀ 'ਤੇ ਫੁੱਲ ਚੜ੍ਹਾਏ।

ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਾਲੀ ਲੀਕ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਜੱਥੇ ਦੇ ਬਾਕੀ

ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਬਿਨਾ ਝਿਜਕ ਪਾਰ ਕੀਤੀ। ਦੁਰਾਨੀ ਲੜਾਕੇ ਬਰਛੇ ਢਾਲਾਂ 'ਤੇ ਮਾਰ ਕੇ ਦਿਲ ਕੰਬਾਊ ਆਵਾਜ਼ਾ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਹੋ ਸਕਦੈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਸੇ ਪਾਸਿਓ ਕਿਸੇ ਦਾ ਦਿਲ ਕੰਬਿਆ ਵੀ ਹੋਏ, ਪਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਐਸੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਜੋਸ਼ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਨਗਾਰੇ 'ਤੇ ਚੋਟ ਲਾਈ, ਕਿਸੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਸਲੋਕ ਪੜ੍ਹਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ,

“ਗਗਨ ਦਮਾਮਾ ਬਾਜਿਓ ਪਰਿਓ ਨੀਸਾਨੈ ਘਾਓ॥

ਖੇਤੁ ਜੇ ਮਾਂਡਿਓ ਸੂਰਮਾ ਅਬ ਜੂਝਨ ਕੋ ਦਾਉ॥ "

ਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਆਰੰਭ ਹੋਈ।

ਬੱਦਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੜਕਦੀ ਬਿਜਲੀ ਤਾੜ ਕਰਦੀ ਦੁਰਾਨੀ ਫੌਜਾਂ 'ਤੇ ਡਿੱਗੀ, ਜਦ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਧੂਹ ਕੇ ਖੰਡਾ ਮਿਆਨੋਂ ਕੱਢਿਆ। ਉਹ ਬਿਜਲੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪਰਤ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਨਾ ਜਾਣ ਦਿੱਤੀ, ਸਗੋਂ ਇਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਿਆਨ ਵਿਚ ਪਾ ਲਈ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਅਫਗਾਨਾਂ ਵੱਲ ਤੂਫਾਨ ਵਾਂਗ ਵਧੇ।

"ਹਮਰੀ ਜਾਤਿ ਪਾਤਿ ਗੁਰੁ ਸਤਿਗੁਰੁ

ਹਮ ਵੇਚਿਓ ਸਿਰੁ ਗੁਰ ਕੇ॥"

ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ। ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਕਰਦੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਵਿਚ ਵਿਚ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਸਲੋਕ,

"ਪੁਰਜਾ ਪੁਰਜਾ ਕਟਿ ਮਰੈ ਕਬਹੂ ਨ ਛਾਡੈ ਖੇਤੁ॥

ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਲਾ ਕੇ ਅਰਥ ਹੋਰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਇਹ ਅਨੋਖੀ ਕਥਾ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਸੰਥਿਆ ਤੇ ਕਥਾ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਵਲ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ 'ਵਾਰਾਂ ਤੇ ਵਧੀਕ' ਸਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ,

"ਜਉ ਤਉ ਪ੍ਰੇਮ ਖੇਲਣ ਕਾ ਚਾਉ॥

ਸਿਰੁ ਧਰਿ ਤਲੀ ਗਲੀ ਮੇਰੀ ਆਉ॥"

ਸਲੋਕ ਪੜਿਆ, ਪਠਾਨ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ, ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਡਿੱਗਦੇ ਸਿਰੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ,

"ਇਤੁ ਮਾਰਗਿ ਪੈਰੁ ਧਰੀਜੈ ॥

ਸਿਰੁ ਦੀਜੈ ਕਾਣਿ ਨ ਕੀਜੈ ॥

ਮੁਗਲਾਂ, ਪਠਾਨਾ ਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਥਾ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਹੋ ਗਈ। ਪਰ

ਨਹੀਂ.... ਪੰਜਵੇਂ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦਾ ਸਬਦ,

"ਸੂਰਬੀਰ ਬਚਨ ਕੇ ਬਲੀ॥ "

ਇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਪੜਨਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ। ਵਿਆਖਿਆ ਆਰੰਭ ਹੋਈ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਸੀਸ ਚੱਕਿਆ, ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀ ਤਲੀ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚਾਲੇ ਪਾਏ। ਜਹਾਨ ਖਾਨ, ਮੈਦਾਨ ਵਿਚੋਂ ਭੱਜੇ ਆ ਰਹੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਸੀ,

"ਕੀ 'ਉਹ' ਇਕੱਲਾ ਸੀ..? ਸਿਰ ਤਲੀ 'ਤੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੀ...", ਜਹਾਨ ਖਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚੋਂ ਭੱਜ ਕੇ ਆਏ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਕੰਬ ਰਹੀ ਸੀ।

“ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹਜ਼ੂਰ... ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਕੌਣ ਕਰਦਾ। ਪਰ ਸਾਡੇ ਮਗਰ ਆਉਂਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਚੀਕ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇਹਾ 'ਉਸਤਾਦ' ਹੈ ਤੇਹੇ ਹੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ.. ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਾ ਜੱਥਾ ਹੀ... ਹਜ਼ੂਰ... ਐਸੀ ਕਥਾ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਕੋਈ ਆਮ ਥੋੜਾ ਹੋਣਗੇ...

ਇਹ ਸੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਾਠ ਬੋਧ ਸਮਾਗਮ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰਮਤ ਮਾਰਤੰਡ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦਾ ਅਸਲ ਢੰਗ ਦੱਸਿਆ।"

"ਵਾਹ ਵਿਆਖਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਫੇਰ ਐਸੀ ਹੋਏ ", ਸੁਣਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲਿਆ।

"ਇਹੀ ਸਤ ਹੈ ਸ਼ੇਰਾ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸਰੀਰ ਲੇਖੇ ਲਾ ਕੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਅਰਥ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਆਮ ਕਵੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ‘ਧੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ' ਦੇ ਨਹੀਂ। ਨਾਲੇ ਸਿਖ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਚਰਨਾ ਵੱਲ ਹੀ ਦੇਖਦਾ ਰਹੇ, ਜਦ ਕੋਈ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜਾਣੋ ਉਹ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਦੇਖਣ ਦੀ ਚੇਸ਼ਠਾ ਵਿਚ ਹੈ. ਸਿਖ ਨੂੰ ਇਹ ਸੋਭਦਾ ਨਹੀਂ...", ਕੰਦੀ ਬਾਬਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਕਿੱਥੇ ਚਲਾ ਗਿਐਂ ਪੁੱਤਰਾ ", ਮੈਨੂੰ ਬਾਬੇ ਕੰਦੀ ਕੋਲ ਚਲੇ ਗਏ ਹੋਣ ਕਰਕੇ 'ਵਾਜ ਮਾਰਦਾ ਬਾਬਾ ਭੰਗੂ ਬੋਲਿਆ।

"ਏਥੇ ਈ ਆਂ ਬਾਬਾ ਜੀ... ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨ ਪਰਸਨ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ ਬਾਬਾ ਕੰਦੀ...", ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਕੰਦੀ ਦਾ ਪੱਲਾ ਨਾ ਛੱਡਿਓ ਪੁੱਤਰੋ ਮੈਂ ਰਹਾਂ ਨਾ ਰਹਾਂ. ਕੰਦੀ ਸਦਾ ਤੁਹਾਡੇ ਸੰਗ ਰਹੇਗਾ... ਬਸ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਪਿੱਠ ਨਾ ਭਵਾਇਓ ਜਿਹੜੇ ਬਾਲ ਨੇ ਵੀ ਕੰਦੀ ਦੀ ਉਂਗਲ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਫੜੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਥਾ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਉਸ ਪੱਲੇ ਖੁਆਰੀ ਪਵੇਗੀ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਮਿਲਣਗੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਿਹੜੇ ਸਿਖ ਕਥਾ ਨੂੰ ਤਰਕਾਂ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਮੁਲੰਮਾ ਚਾੜ੍ਹ ਕੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੇਚਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਹੈ ਮੇਰੇ ਪੁੱਤਰੋ ਕੰਦੀ ਰੂਪੀ ਕਥਾ ਦਾ ਪੱਲਾ ਨਾ ਛੱਡਿਓ ਤੇ ਸਿਦਕ ਭਰੋਸਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਓ...", ਬਾਬੇ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਸੁਚੇਤ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

“ਸਤਿਬਚਨ ਬਾਬਾ ਜੀ"

"ਚਲੋ ਫੇਰ ਹੁਣ ਕਥਾ ਅੱਗੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ"

ਭਾਈ ਭਗਤੇ ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ ਜਿਉਣੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਇਕ ਬਾਲ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ 'ਦੀਪਾ' ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਛੋਟੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ ਆਮ ਬਾਲਾਂ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੀਪਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਸਬਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਭੁਜੰਗੀ ਸੀ। ਪੋਥੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਸੋਹਣੇ ਅੱਖਰ ਪਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣਾ ਤੇ ਹੋਰ ਸੁੰਦਰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ, ਉਸਦਾ ਵੱਡਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ।

"ਅੱਜ ਅੱਖਰ ਕੱਲ ਨਾਲੋਂ ਸੋਹਣੇ ਆਂ ਨਾ ਮਾਂ ?", ਹਰ ਰੋਜ ਸੁੰਦਰ ਅੱਖਰ ਪਾ ਕੇ ਉਹ ਮਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਂਦਾ।

"ਹਾਂ ਪੁੱਤ... ਕੱਲ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਕਿੰਨੇ ਸੋਹਣੇ ਆਂ", ਮਾਂ ਵੀ ਨਿਤ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਿੰਦੀ।

ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣਾ " ੴ" ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਇਹ ਏਕਾ ਕਿਰਪਾਨ ਜਿਹਾ ਹੈ ਨਾ ਮਾਂ", ਤੇ ਮਾਂ ਬਸ ਮੁਸਕੁਰਾ ਪਈ।

"ਇਹ ਊੜਾ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਖੁੱਲਾ ਕਿਉਂ ਰੱਖਿਆ ਮਾਂ ' ੴ ?"

“ਮਹਾਰਾਜ ਦੀਆਂ ਰਮਜ਼ਾਂ ਨੇ ਪੁੱਤ ਮਹਾਰਾਜ ਹੀ ਜਾਨਣ... ਤੂੰ 'ਉਹਨਾਂ' ਤੋਂ ਹੀ ਪੁੱਛ ਲਵੀਂ ", ਗੱਲਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਮਾਂ ਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ

ਜਾਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਇਕ ਦਿਨ ਦੀਪਾ ਖੇਤੋਂ ਲੱਕੜ ਘੜ੍ਹ ਕੇ ਲਿਆਇਆ। ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ। ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, "ਤੈਨੂੰ ਪਤੈ ਮਾਂ ਇਹ ਕੀ ਐ ?"

"ਇਹ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸ਼ਸਤਰ ਲੱਗਦੈ ਪੁੱਤ...

"ਹਾਂ ਮਾਂ... ਇਹ ਖੰਡਾ ਐ... ਖੰਡਾ ਮੈਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੋਹਣਾ ਲੱਗਦਾ ਮਾਂ 'ੴ' ਦੇ ਏਕੇ ਜਿਹਾ...", ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਉਹ ਲੱਕੜ ਦਾ ਖੰਡਾ ਕਮਰਕਸੇ ਵਿਚ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਟੰਗ ਲਿਆ। ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਕਲਮਾਂ ਟੰਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

"ਮੈਂ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਪੋਥੀਆਂ ਲਿਖਿਆ ਕਰਾਂਗਾ ਮਾਂ ", ਕਲਮਾਂ ਠੀਕ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਖੰਡੇ ਦਾ ਮੁੱਠਾ ਉੱਤੋਂ ਕਲਮਾਂ ਨਾਲ ਛੋਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਮਾਲ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਖੰਡਾ ਤੇ ਕਲਮਾਂ ਦੋਵੇਂ ਉਸ ਨੇ ਇਕੋ ਲੱਕੜ ਵਿਚੋਂ ਘੜੀਆਂ ਸਨ।

“ ਤੇ ਇਹ ਖੰਡਾ ਏਹਦੇ ਨਾਲ ਕੀ ਕਰੇਂਗਾ ?", ਮਾਂ ਬੋਲੀ।

"ਜਿਹੜੇ ਪੋਥੀਆਂ ਵੱਲ ਬੁਰੀ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣਗੇ ਉਹਨਾਂ ਲਈ... ਇਹ ਖੰਡਾ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਹੈ। ਖੰਡੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੋਖੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਲਾਹਾਂਗਾ ਮਾਂ...', ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸ ਦਾ ਇਕ ਹੱਥ ਖੰਡੇ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਕਲਮਾਂ 'ਤੇ ਸੀ।

ਉਹ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਆਏ, ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ.. ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ। ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਦਰਸਨਾ ਨੂੰ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਦੀਪਾ ਇਕ ਥਾਂ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਰਾਹ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਕ 'ਉਸਤਾਦ' ਤੋਂ ਅੱਖਰ ਪਾਉਣੇ ਸਿਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੀਪਾ ਉੱਥੇ ਹੀ ਖਲੋ ਗਿਆ। ਉਸਤਾਦ ਨੇ ਕਿਸੇ ਬਾਲ ਦੀ ਪੋਥੀ 'ਤੇ ਅੱਖਰ ਪਾਇਆ ਤੇ ਬੋਲੇ 'ੴ' "ਏਸ ਉੜੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਕਿਉਂ ਹੈ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ...?”, ਦੀਪੇ ਨੇ ਉਸਤਾਦ ਵੱਲ ਦੇਖਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਏਸ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਉੜੇ ਵਿਚ,

"ਪਾਤਾਲਾ ਪਾਤਾਲ ਲਖ ਆਗਾਸਾ ਆਗਾਸ॥"

ਸਮਾਏ ਹੋਏ ਨੇ ਭਾਈ। ਇਸੇ ਵਿਚ,

"ਧਰਤੀ ਹੋਰੁ ਪਰੈ ਹੋਰੁ ਹੋਰੁ॥"

ਵੀ ਨੇ ਤੇ,

"ਕਈ ਕੋਟਿ ਸਸੀਅਰ ਸੂਰ ਨਖੁਤ੍ਰ॥

ਵੀ... ਸੋ ਇਹ ਤਾਹੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੈ”, ਉਸਤਾਦ ਨੇ ਮੁਸਕੁਰਾਉਂਦਿਆਂ ਦੀਪੇ

ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਬੋਲੇ। ਐਸੀ ਰੂਹਾਨੀ ਮੁਸਕੁਰਾਹਟ ਦੀਪੇ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ ਸੀ। ਏਨੇ ਨੂੰ ਇਕ ਬਾਲ ਨੇ ਆ ਕੇ ਉਸਤਾਦ ਦੇ ਗਲ ਵਿਚ ਪਿੱਛਿਓ ਬਾਹਾਂ ਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਬੋਲਿਆ,

"ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹੜਾ ਸ਼ਸਤਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ... ?" ਬਾਲ ਬੋਲਿਆ।

"ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਹੀ ਦੱਸੋ", ਉਸਤਾਦ ਜੀ ਬਾਲ ਵੱਲ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਬੋਲੇ। ਬਾਲ ਨੇ ਗਲ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਾਂ ਲਾਹੀਆਂ ਤੇ ਅੱਗੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਕਮਰਕਸੇ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ਸਤਰ ਕੱਢਿਆ।

ਦੂਰ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹਾਥੀ ਦੇ ਕਰਾਹੁਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ।

"ਇਹ ਕਿਹੜਾ ਸ਼ਸਤਰ ਹੈ ਭਾਈ... ਬੜਾ ਸੋਹਣਾ"

"ਇਹ ਨਾਗਨੀ ਹੈ ਪਿਤਾ ਜੀ... ਤੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਅਸਮਾਨੋ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਕੋਈ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਬਰਛੇ ਉੱਤੇ ਮੜ੍ਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਫੇਰ ਬਣਦੀ ਹੈ ਨਾਗਨੀ...", ਬਾਲ ਨੇ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਨਾਗਨੀ ਬਰਛਾ ‘ਉਸਤਾਦ’ ਨੂੰ ਫੜਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

"ਵਾਹ ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਖੂਬ ਹੈ ਤੇਰੀ ਨਾਗਨੀ ਤਾਂ... ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਮੱਥੇ ਪਾੜ ਦੇਣ ਵਾਲੀ”, ਉਸਤਾਦ ਜੀ ਬਾਲ ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੋਲੇ।

"ਤੇ ਏਹਦਾ ਵਾਰ ਕਿੱਥੇ ਕਰੀਦਾ ਹੈ ?", ਉਹਨਾਂ ਬਾਲ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।

“ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਿਸ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਮਿਹਰ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਗਨੀ ਵਰਤਨ ਦਾ ਵੱਲ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਸਿੰਘ ਲੱਖਾਂ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ 'ਤੇ ਭਾਰੂ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ... ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਮੱਥੇ ਪਾੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਇਹ ਨਾਗਨੀ...", ਬਾਲ ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗਨੀ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਲਿਆਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲੇ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਸੂਰਮਾ ਬਰਛੇ ਦਾ ਵਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

'ਤੇ ਹਾਥੀ ਦੇ ਮੱਥੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇਗੀ ਕਿਵੇਂ... ?"

"ਸਿੰਘ ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਇਕ ਉੱਚੀ ਛਾਲ ਮਾਰੇ ਤੇ ਹਾਥੀ ਦੇ ਮੱਥੇ ਵਿਚ ਧਸਾ ਦੇਵੇ"

ਬਾਲ ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਤਾਦ ਜੀ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ

ਤੇ ਦੀਪਾ ਖਲੋਤਾ ਇਹ ਸਭ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕੋਲ ਖਲੋਤੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸਤਾਦ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ, "ਇਹ ਗੁਰਮੁਖ ਕੌਣ ਨੇ?"

" ਇਹ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਪਿਆਰਿਓ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੜੇ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ।

"ਧੰਨ ਧੰਨ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ", ਆਖਦਿਆਂ ਦੀਪੇ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਲਏ ਤੇ ਸਿਰ ਨਿਵਾ ਕੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕੀਤੀ।

ਭਾਵੇਂ ਦੀਪਾ ਹੁਣ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਮੁੜ ਮੁੜ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਪ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪੁਰਾਣਾ ਗਵਾਚਿਆ ਲੱਭ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।

"ਮਹਾਰਾਜ ਆ ਰਹੇ ਨੇ ਭਾਈ। ਦਰਸਨ ਅਭਿਲਾਖੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਦੇ", ਇਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀਪੇ ਨੂੰ ਸੁਣੀ ਤੇ ਉਹ ਦਰਬਾਰ ਵੱਲ ਭੱਜ

ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀਆਂ ਦੇ ਦਰਸਨ ਕੀਤੇ। ਉਹ ਨਿਸ਼ਬਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਬੇਲਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਤਾਂ ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਬਿਆਨਨ ਲਈ ਕੋਈ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ਉਸ ਕੋਲ। ਉਸ ਕੋਲ ਕੀ....

ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਦੀਦਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਤਾਂ ਗੂੰਗੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਸਰੂਪ ਬਿਆਨ ਸਕਣਾ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਵਸ ਵਿਚ ਕਿੱਥੇ ਸੀ। ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸੁਹੱਪਨ ਨਿੱਤ ਦਿਨ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਧੂੜ ਮੱਥਿਆਂ ਨੂੰ ਲਾਉਂਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਧੂੜ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਚਰਨ ਛੋਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।

“ਸਿਖ ਤਾਂ ਏਨੇ ਸੋਹਣੇ ਹੋਣਗੇ ਹੀ ਜਦ ਮਹਾਰਾਜ ਐਸੇ ਨੇ..", ਦੀਪੇ ਨੂੰ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਆਈ।

ਦੀਪੇ ਨੇ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਤੇ 'ਦੀਪ ਸਿੰਘ' ਬਣ ਗਿਆ। ਦੀਪੇ ਤੋਂ ਦੀਪ ਸਿੰਘ' ਬਣੇ ਇਸ ਭੁਜੰਗੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਹਜੇ ਕਈ ਤਖੱਲਸ ਹੋਰ ਲੱਗਣੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ 'ਸ਼ਹਾਦਤ' ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 'ਸ਼ਹੀਦ` ਕਿਹਾ

ਜਾਣਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਮ ਅੱਗੇ ਬਾਬਾ ਵੀ ਤਾਂ ਲੱਗਣਾ ਸੀ।

ਬਾਟੇ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਮਨਭਾਉਂਦਾ ਸ਼ਸਤਰ ‘ਖੰਡਾ ਫੇਰਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਤਿਆਰ ਹੋਏ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਛਕ ਲੈਣ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਹੀ ਟਿਕ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ‘ਉਸਤਾਦ’ ਉੱਥੇ ਸੀ, ਸੋ ਉਸ ਨੇ ਹੁਣ ਹੋਰ ਕਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਖੰਡੇ ਬਾਟੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਲੈਣ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਗਿਆ।

ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਦੋ ਕਲਮਾਂ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ,

"ਆਓ ਭਾਈ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਕਰੀਏ ਸੇਵਾ ਸ਼ੁਰੂ"

"ਦੋ ਕਲਮਾਂ... ?”, ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇਕ ਕਲਮ ਵਾਪਸ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

"ਜੀ ਦੋ... ਦੋਹੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਹੀ ਨੇ। ਦੋ ਵੱਡੇ ‘ਗ੍ਰੰਥਾਂ" ਦੇ ਉਤਾਰੇ ਤੁਸਾਂ ਕਰਨੇ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ... ਸੋ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੋ ਦੋਹੇਂ ਕਲਮਾਂ। ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਆਪ ਘੜ੍ਹੀਆਂ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ”

"ਵਾਹਿਗੁਰੂ", ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਹੀ ਨਿਕਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੁਣਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਾਣੀ ਜਾਣ ਨੇ, ਪਰ ਅੱਜ ਦੇਖ ਵੀ ਲਿਆ ਸੀ।

“ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ... ?”, ਬੋਲੇ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਸਨ, ਪਰ ਸੁਣ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਲਿਆ ਸੀ।

“ਮਹਾਰਾਜ ਜੀਆਂ ਦੀ ਅੰਤਰਜਾਮਤਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹਜੇ ਸਾਥੋਂ ਕਿੱਥੇ ਲੱਗਣਾ ਹੈ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ...", ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਬੋਲ ਭਵਿੱਖ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਕੀ ਮੈਂ ਬਾਲ ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਾਗਨੀ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਛੁਹਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ... ?”, ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।

“ਹਾਂ ਹਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ... ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਪਣੀ ਨਾਗਨੀ ਦੇ ਦਰਸਨ ਕਰਵਾਇਓ ਭਾਈ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ", ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਾਕ ਮਾਰੀ।

ਉਹ ਚਾਅ ਵਿਚ ਦੂਜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਨਾਗਨੀ ਦਿਖਾ

ਰਹੇ ਸਨ। ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾਗਨੀ ਫੜ੍ਹੀ ਤੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਛੁਹਾਈ।

“ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸ਼ਸਤਰ ਕਿਹੜਾ ਹੈ?”, ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।

“ਖੰਡਾ”, ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਨਾਗਨੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ ਲੱਗੀ"

“ਮੈਨੂੰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਦ ਮੈਂ ਨਾਗਨੀ ਚਲਾਉਣ ਵਿਚ ਮਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਆਪ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਮੱਥੇ ਪਾੜਨ ਲਈ ਵੱਡਾ ਨਾਗਨੀ ਬਰਛਾ ਮੈਨੂੰ ਦੇਣਗੇ। ਓਦੋਂ ਫੇਰ ਮੈਂ ਇਹ ਛੋਟੀ ਨਾਗਨੀ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਆਂਗਾ", ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਬੋਲੇ।

ਭਾਈ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪਾਸੋ ਤਨਦੇਹੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਜਦ ਉਹ ਪੋਥੀਆਂ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਮਾਹਰ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।

"ਅਸੀਂ ਆਪ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੱਦਾਂਗੇ ਭਾਈ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਅਭਿਆਸ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਓ", ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਭਾਈ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਭਾਵੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਚਿੱਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਆਗਿਆ ਅੱਗੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਉਣਾ ਸਿਖ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ।

ਸਮਾ ਬੀਤਿਆ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ, ਚਮਕੌਰ, ਮਾਛੀਵਾੜਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਮਹਾਰਾਜ ਹੁਣ ਮੁਕਤਸਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ। ਬੇਦਾਵਾ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਆਏ ਸਿਖ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੇਪਰਵਾਹ ਹੋ ਕੇ ਲੜੇ। ਭਾਈ ਮਹਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਗੋਦ ਨਸੀਬ ਹੋਈ, ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਲਈ ਹੀ ਸਹੀ।

"ਆਪ ਜੀ ਮੰਗੋ ਕੀ ਮੰਗਦੇ ਹੋ”, ਮਹਾਰਾਜ ਬੋਲੇ, ਪਰ ਭਾਈ ਮਹਾ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅੱਥਰੂ ਵਹਿ ਕੇ ਚਿਹਰੇ ਵਿਚੋਂ ਵਗ ਰਹੇ ਲਹੂ ਵਿਚ ਰਲ ਗਏ।

“ਸ੍ਰਿਸਟੀ ਦਾ ਰਾਜ ਵੀ ਜੇ ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ ਮੰਗ ਲਓ, ਬੋਲ ਕੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸੋਚ ਲਓ, ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸਟੀ ਦਾ ਰਾਜ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੀ ਝੋਲੀ ਪਾ ਦਿਆਂਗਾ"

ਪਰ ਭਾਈ ਮਹਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ ਤੇ ਅੱਥਰੂ 

ਉੱਚੀ ਬੋਲਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਹੁਣ ਤਲਵੰਡੀ ਆ ਕੇ ‘ਦਮ’ ਲੈਣਾ ਸੀ ਤੇ ਤਲਵੰਡੀ ਨੇ ‘ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ` ਬਣ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਭਾਈ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤਲਵੰਡੀ ਆ ਗਏ ਸਨ।

ਦੀਵਾਨ ਸਜ ਗਿਆ ਤੇ ਤਲਵੰਡੀ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲਿਓ ਸੰਗਤ ਇਕੱਤ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਸਭ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਤਾਂਘ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਕਿੰਨੇ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਅੱਜ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਦੀਦਾਰ ਹੋਣੇ ਸਨ। ਰਬਾਬੀ ਸਿੰਘ ਕੀਰਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ,

"ਇਕ ਘੜੀ ਦਿਨਸੁ ਮੋ ਕਉ ਬਹੁਤੁ ਦਿਹਾਰੇ॥

ਮਨ ਨ ਰਹੈ ਕੈਸੇ ਮਿਲਉ ਪਿਆਰੇ॥੧॥

ਇਕੁ ਪਲੁ ਦਿਨਸੁ ਮੋ ਕਉ ਕਬਹੁ ਨ ਬਿਹਾਵੈ॥

ਦਰਸਨ ਕੀ ਮਨਿ ਆਸ ਘਨੇਰੀ

ਕੋਈ ਐਸਾ ਸੰਤੁ ਮੋ ਕਉ ਪਿਰਹਿ ਮਿਲਾਵੈ॥੧॥ ਰਹਾਉ॥

ਚਾਰਿ ਪਹਰ ਚਹੁ ਜੁਗਹ ਸਮਾਨੇ॥

ਰੈਣਿ ਭਈ ਤਬ ਅੰਤੁ ਨ ਜਾਨੇ॥੨॥

ਪੰਚ ਦੂਤ ਮਿਲਿ ਪਿਰਹੁ ਵਿਛੋੜੀ॥

ਭ੍ਰਮਿ ਭ੍ਰਮਿ ਰੋਵੈ ਹਾਥ ਪਛੋੜੀ॥੩॥

ਜਨ ਨਾਨਕ ਕਉ ਹਰਿ ਦਰਸੁ ਦਿਖਾਇਆ॥

ਆਤਮ ਚੀਨਿ ਪਰਮ ਸੁਖੁ ਪਾਇਆ॥੪॥"

ਜਦ ਰਬਾਬੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪੜਿਆ, “ਜਨ ਨਾਨਕ ਕਉ ਹਰਿ ਦਰਸੁ ਦਿਖਾਇਆ", ਤਦੋਂ ਹੀ ਇਕ ਸਿੰਘ ਭੱਜਿਆ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ,

“ਮਹਾਰਾਜ ਬਸ ਤਲਵੰਡੀ ਤੋਂ ਕੁਝ ਕੋਹ ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਹਨ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ"

ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਲੰਗਰ ਵਿਚ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆ ਰਹੇ ਸਿੰਘਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਸਾਦਾ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ, "ਇਕ ਵੱਡਾ ਬਾਟਾ ਲੈ ਕੇ ਆਇਓ ਭਾਈ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ"

"ਸਤਿਬਚਨ ਮਾਤਾ ਜੀ”, ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਇਕ ਸਰਬਲੋਹ ਦਾ ਵੱਡਾ ਬਾਟਾ ਮਾਤਾ ਜੀ ਕੋਲ ਲੈ ਆਏ।

“ਚੂਰਮਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ", ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦੇਸੀ ਘਿਉ ਚੱਕਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਮੇਰੇ ਲਾਲਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਹੈ ਨਾ... ਤੇ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਲਾਲ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਲਈ ਗੁੜ ਵਾਲੇ ਚੌਲ ", ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸਾਹਿਬਜਾਦਿਆਂ ਦੇ ਛਕਣ ਲਈ ਚੂਰਮਾ ਤੇ ਚੌਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।

“ਮਹਾਰਾਜ ਆ ਗਏ ਨੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ" ਕੁਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਮੁੜ ਉਸੇ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਾਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ।

ਦਰਸਨਾਂ ਲਈ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸਿਖ ਸੰਗਤ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਚਰਨਾ 'ਤੇ ਢਹਿ ਪਈ। ਸਭ ਨੂੰ ਦੁਲਾਰਦੇ ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਿੰਦੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਰਹੇ। ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਨੇ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਚਰਨ ਛੂਹੇ ਤੇ ਨਾਲ ਆਏ ਸਿੰਘਾਂ ਵੱਲ ਕੁਝ ਟੋਲਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ।

ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਚੂਰਮੇ ਤੇ ਚੌਲਾਂ ਵਾਲੇ ਬਾਟੇ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਫੜਾਏ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਚਰਨਾ 'ਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ। ਮੁੜ ਉਹਨਾਂ ਬਾਟੇ ਫੜੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜ ਵੱਲ ਸਵਾਲੀਆ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ।

ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਸਾਹਿਬਜਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਟੋਲਦੇ ਟੋਲਦੇ ਪਿੱਛੇ ਤਕ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ।

"ਕਿੱਥੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਦੁਲਾਰੇ... ਹੁਣ ਤਕ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਆ ਜਾਣਾ ਸੀ...", ਉਹ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਆਏ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸੁਣ ਵੀ ਲਿਆ ਪਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੁਝ ਬੋਲਣ ਦਾ ਜ਼ੇਰਾ ਨਾ ਹੋਇਆ। "ਇਹ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ", ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਇਹ ਚੂਰਮਾ ਤੇ ਗੁੜ ਵਾਲੇ ਚੌਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਲਈ"

"ਫੇਰ ਵਰਤਾ ਦਿਓ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ। ਇਹ 'ਚਾਰਾਂ' ਨੇ ਨਹੀਂ 'ਹਜ਼ਾਰਾਂ' ਨੇ ਛਕਣਾ वै।", ਮਹਾਰਾਜ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ :ਦੇਖਦਿਆਂ ਬੋਲੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦੇ, ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਸਾਹਿਬਜਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛਿਓ ਲੱਭਦੇ ਹੋਏ ਅੱਗੇ ਆਏ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਿਆਂ ਬੋਲੇ,

“ਮੇਰੇ ਲਾਲ ਕਿੱਥੇ ਨੇ... ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਮੇਰੇ ਲਾਲ ", ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੋਰ ਨਾ ਬੋਲਿਆ ਗਿਆ।