-ਸਾਂਗੈ ਅੰਦਰਿ ਸਾਬਤੇ ਸੇ ਵਿਰਲੇ ਬੰਦੇ।

-ਜੇ ਗੁਰ ਭਰਮਾਏ ਸਾਂਗੁ ਕਰਿ ਕਿਆ ਸਿਖੁ ਵਿਚਾਰਾ।

-ਸਾਂਗੇ ਅੰਦਰ ਸਾਬਤਾ ਜਿਸੁ ਗੁਰੂ ਸਹਾਏ।

ਉਪਰੋਕਤ ਸਭ ਘਟਨਾਵਾਂ ਮਨੋਕਲਪਿਤ ਹਨ ਜੋ ਕੁਝ ਇੱਕ ਸਾਖੀਆਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਸੱਚ ਮੰਨ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਜੇਕਰ ਸਾਖੀਆਂ ਨੂੰ ਉਪਰੋਕਤ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਖੀਆਂ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਦਵੰਦ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਕਲਪਿਤ ਹੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਾਖੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵੱਸ ਹੋ ਕੇ ਹੀ ਲਿਖੀਆਂ ਹੋਣ ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਵਿਵੇਕ ਰਹਿਤ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਛੁਟਿਆਣ ਲਈ ਹੀ ਸਹਾਈ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਨੂੰ ਡਾ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ ਦੀ ਕੀਤੀ ਟਿੱਪਣੀ ਸਾਰਥਕ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-" ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਵਿਰੋਧੀ ਮੀਣਿਆਂ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੇਅਸਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਔਖੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਚਾਲ ਚੱਲੀ ਹੋਵੇ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ, ਪੰਨਾ 21) ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੇ ਵੇਰਵੇ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਤਵਾਰੀਖ ਗੁਰੂ ਖਾਲਸਾ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹਨ।

 

ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ :

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਅੰਤਲੇ ਦਿਨ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤੇ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਆ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਇਥੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਤਿਮ ਸਵਾਸ ਲਏ। ਸਿਆਣਿਆਂ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਤ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਤਮਗਿਆਨੀ ਵੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵਕਤ ਆ ਚੁਕਿਆ ਹੈ। "ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸਿੱਖ ਬਜ਼ੁਰਗ ਤੋਂ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਵੈਰਾਗ ਆਇਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੀਭ ਨੇ ਜਪੁਜੀ ਅਤੇ ਸੁਖਮਨੀ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ 'ਤੇ ਆਖਰੀ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ। ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮ ਭਿੱਜੇ ਨੈਣਾਂ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਸੁਆਸ ਲੈਂਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ-

ਧੰਨ ਜਨਮ ਤੁਮਰੋ ਜਗ ਆਯੋ।

ਮਹਿ ਮੰਡਲ ਮਹਿ ਜਸ ਵਿਸਤਾਰਾ।

ਪਾਇ ਪਰਮਗਤਿ ਪੰਥ ਪਧਾਰਾ।

ਚਿਰਕਾਲ ਤੇਰੋ ਰਹਿ ਨਾਮੁ।

ਜਾਨਹਿ ਗੁਰੂ ਪੰਥ ਅਭਿਰਾਮੂ ।

(ਡਾ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਪੰਨਾ 3-4)