ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਮੁੜ 'ਬਾਸਰਕੀ' ਜਾ ਵਸਿਆ। ਅਗਾੜੀ ਤੇਜਭਾਨ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਦਾਤ ਮਿਲੀ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਅਮਰਚੰਦ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹੋ ਬਾਲ-ਲਾਲ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਤੀਜੇ ਸਤਿਗੁਰੂ 'ਅਮਰਦਾਸ' ਜੀ ਬਣੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਾਚੇ 'ਚੰਦਰ ਭਾਨ' ਦੇ ਘਰ ਦੋ ਬਾਲਕ ਦਾਤਾਰ ਚੰਦ ਅਤੇ ਈਸ਼ਰ ਦਾਸ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਇਸੇ ਈਸ਼ਰ ਦਾਸ ਦੇ ਇੱਕਲੌਤੇ ਸਪੂਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਹਨ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ, ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸੱਜਣ ਤੇ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਆ ਵੱਸਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਮਤ 1608 ਬਿ. (1551 ਈ.) ਵਿਚ ਯਾਨੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਦੋ ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ: ਜੀਵਨ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ 1-2)

ਜਿਥੇ ਈਸ਼ਰ ਦਾਸ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵਜੋਂ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ 'ਜੀਵਣੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ 'ਜੀਵਣੀ' ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਕਿੰਤੂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਈਸ਼ਰ ਦਾਸ ਦੀ ਥਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਦਾਤਾਰ ਚੰਦ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਪਰ ਨਿਮਨਲਿਖਿਤ ਸਤਰਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ਈਸ਼ਰ ਦਾਸ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਣਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ-

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਈਸ਼ਰ ਭਲੇ ਕਾ ਬੇਟਾ।

ਈਸ਼ਰ ਵਿਸਨੁ ਦਾਸ ਭਲੇ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਆਹਾ ਖਤੇਟਾ।

(ਬੰਸਾਵਲੀ ਨਾਮਾ ਦਸਾਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਕਾ, ਚਰਣ ਪੰਜਵਾਂ)

ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਬੰਸਾਵਲੀਨਾਮੇ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਜੋਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਤੀਸਰੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ ਜੀ ਦੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਮਾਮਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਨਾ ਸਾਬਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਈਸ਼ਰ ਦਾਸ ਦੀ ਇੱਕਲੌਤੀ ਸੰਤਾਨ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦਾ ਸਾਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰੋਂ ਉੱਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਗੁਰੂ ਘਰ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੋੜ ਲਿਆ। ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਚ ਉਮਰ ਭਰ ਇੰਨੇ ਮਸਰੂਫ ਰਹੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਆਹ ਤਕ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਘਰ ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ ਤਿਆਗ ਦੀ ਕਿਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ, ਉਹ ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਉਸ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦਾ। ਹੋਵੇ। ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ ਇਸ ਕਥਨ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਹਿੱਤ ਆਪਣੀ ਆਲੋਚਨਾ- ਪੁਸਤਕ 'ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ : ਜੀਵਨ ਤੇ ਰਚਨਾ' ਵਿਚ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇੱਕ ਕਬਿੱਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ—

ਜੈਸੇ ਸਰੁ ਸਰਿਤਾ ਸਕਲ ਮੈਂ ਸਮੁੰਦਰ ਬਣੋ,

ਮੇਰੁ ਮੈ ਸੁਮੇਰ ਬਡੋ ਜਗਤ ਬਖਾਨ ਹੈ।

ਤਰੁਵਰ ਬਿਖੈ ਜੈਸੇ ਚੰਦਨ ਬਿਰਖੁ ਬਡੋ,

ਧਾਤ ਮੈ ਕਨਿਕ ਅਤਿ ਉਤਮ ਕੈ ਮਾਨਿ ਹੈ।

ਪੰਛੀਅਨ ਮੈ ਹੰਸੁ ਮ੍ਰਿਗ ਰਾਜਨ ਮੈ ਸਾਰਦੁਲ,

ਗਗਨ ਮੈ ਸ੍ਰੀ ਰਾਗੁ ਪਾਰਸ ਪਖਾਨ ਹੈ।

ਗਿਆਨਨ ਮੈ ਗਿਆਨ ਅਰੁ ਧਿਆਨਨ ਮੈ ਧਿਆਨ ਗੁਰ,

ਸਕਲ ਧਰਮ ਮੈ ਗ੍ਰਿਹਸਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ।

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਬਿ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿਚ ਹੀ ਬੀਤਣ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਚੂੰਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਉਸ ਵਕਤ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ ਸਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਜੇ ਤਿੰਨ ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਹੀ ਸਨ ਤੇ ਮਾਤਾ 'ਜੀਵਣੀ' ਦਾ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪੈਰ ਅਜੇ ਬਾਰਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਵਿਚ ਹੀ ਧਰਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ (ਬਚਪਨ) ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਬੀਤਿਆ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। 'ਗੁਰਦਾਸ' ਨਾਂ ਰੱਖਣ ਪਿੱਛੇ ਧਾਰਨਾ ਵੀ ਇਹੋ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦਾ ਦਾਸ ਬਣ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਠਾਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।

 

ਪੜ੍ਹਾਈ :

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਨਿੱਠ ਕੇ ਅਧਿਅਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹਿੰਦੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਉਰਦੂ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਬ੍ਰਜੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵੀ ਪੰਡਿਤ ਸਨ। ਹੋਰਨਾਂ ਬਾਲਕ ਸਾਥੀਆਂ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਤੋਂ ਹੀ ਮੁਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ਰਫ ਹਾਸਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ, ਗੁਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਟਾਕਰੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ। ਚੂੰਕਿ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਕਤਾਂ ਵਿਚ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਨੂੰ ਜਰਨੈਲੀ ਸੜਕ ਲੱਗਦੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਥੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਆਲਿਮ ਫ਼ਾਜ਼ਲ, ਵਿਦਵਾਨ ਜਾਂ ਪੰਡਿਤ ਆਇਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇੰਝ ਗੋਇਦਵਾਲ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਭਵੀ ਸੰਤਾਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਸੀ। ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਮਹਾਨ ਸੰਤਾਂ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਢੇਰ ਵਾਧਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਭਵ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਸ਼ੀ ਵੀ ਭੇਜਿਆ। ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਗੁਥਲੀ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਸਿੱਖ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਚੰਬਾ ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਆਦਿ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵੱਲ ਵੀ ਭੇਜਿਆ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਸਨ। ਸ. ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅਰਬੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਤੋਂ ਸਿੱਖੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵਕਤ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਲੋਧੀ ਵਿਚ ਇੱਕ ਇਸਲਾਮੀ ਵਿਦਿਆਪੀਠ ਕਾਇਮ ਸੀ। ਸ. ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਇਥੋਂ

ਤਕ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਵਿਦਿਆਪੀਠ ਵਿਚ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਪੋਤਰੇ ਵੀ ਸੁਸਿੱਖਿਅਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਥੋਂ ਹੀ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤ ਆਗਰੇ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਇਥੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਖਨਊ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਬੁਰਹਾਨਪੁਰ ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਰਟਨ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਅਖੀਰ ਚੌਥੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ (1581 ਈ.) ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ। ਚੌਥੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਨੇ ਸ. ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ 1634 ਬਿ. (1577 ਈ.) ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਧਰਮ ਦੇ ਬੀਜ ਮੰਤਰਾਂ ਦੇ ਛੱਟੇ ਦੇਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਰਾਮਦਾਸਪੁਰ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਰਹਿ ਕੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਦਕਾ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਤਨੋ-ਮਨੋ ਜੁੱਟ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਕਈ ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖੀ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਸਮਝਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ (ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ) ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਮੰਦ ਹਰਕਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁਚਾਲਾਂ ਕਾਰਨ ਗੁਰੂ ਘਰ 'ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਮੰਡਰਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਚੂੰਕਿ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਵਰਗਲਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਗੁਰੂ ਘਰ ਲਈ ਲਿਆਂਦੀ ਮਾਇਆ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਹੀ ਝਪਟ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਗੋਲਕ ਖਾਲੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਲੰਗਰ ਵਿਚ ਮਿੱਸੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦੇ ਵਰਤਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਭਾਈ ਬੁੱਢਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਇਆ ਰਸਦ ਇੱਕੱਠੀ ਕਰਨ ਲਈ ਬਿਠਾਇਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੇ ਅਸਲ ਵਾਰਿਸ ਬਾਬਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਸਦਕਾ ਗੁਰੂ ਦੀ ਗੋਲਕ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੀ ਗਈ ਤੇ ਫਿਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਰਥਿਕਤਾ 'ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਬੂ ਪਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਓਧਰ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਦੇ ਵੈਰ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਾ ਪਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਸਮਾਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਇਵਜ਼ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਤੋਂ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਅਖਵਾਉਣਾ ਪਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੀਣਿਆ 'ਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਲਿਖੀ ਜੋ 36ਵੀਂ ਵਾਰ ਕਰਕੇ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਉੜੀਆਂ ਵਿਚ 'ਮੀਣਿਆਂ' ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਤ ਸਤਰਾਂ ਹਨ-

ਬਾਜੀਗਰ ਦੀ ਖੇਡ ਜਿਉ ਸਭੁ ਕੂੜੁ ਤਮਾਸਾ।

ਰਲੈ ਜੁ ਸੰਗਤਿ ਮੀਣਿਆ ਉਠਿ ਚਲੈ ਨਿਰਾਸਾ ॥ (੩੬/੭)

ਕਲਾ ਰੂਪ ਹੋਇ ਹਸਤਾਨੀ ਮੈਗਲੁ ਓਮਾਹੈ।

ਤਿਉ ਨਕਟ ਪੰਥ ਹੈ ਮੀਣਿਆ ਮਿਲਿ ਨਰਕਿ ਨਿਬਾਹੈ। (੩੬/੬)

ਸਤਿਗੁਰ ਸਚਾ ਪਾਤਿਸਾਹੁ ਮੁਹੁ ਕਾਲੈ ਮੀਣਾ। (੩੬/੧)

ਦਸਵੰਧ ਦੀ ਪਿਰਤ :

ਅਤੀਤ ਤੋਂ ਸਬਕ ਸਿਖਦਿਆਂ ਕਿ ਕਿਤੇ ਅੱਗੋਂ ਵੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਦੋਖੀਆਂ ਕਾਰਨ ਗੁਰੂ ਘਰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 'ਦਸਵੰਧ' ਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੁਆ ਲਈ। 'ਦਸਵੰਧ' ਦੇ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਮਤਭੇਦ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਦਸਵੰਧ ਤੋਂ ਭਾਵ 'ਦਸਮਾਂਸ਼' ਅਰਥਾਤ ਕੁਲ ਆਮਦਨ ਦਾ ਦਸਵਾਂ ਹਿੱਸਾ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਲਈ ਇਹ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ ਕਮਾਈ ਵਿਚੋਂ ਦਸਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਗੁਰੂ ਦੀ ਗੋਲਕ ਵਿਚ ਪਾਏ। (ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼, ਪੰਨਾ 462) ਪਰ ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਭੱਲੇ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਜੀਵਨ) ਅਤੇ ਡਾ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ ਦਸਵੰਧ ਤੋਂ ਭਾਵ ਦੱਸਵੇਂ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਅੱਧ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਪੰਜ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ। ਇਹ ਧਨ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਜਗ੍ਹਾ (ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਜਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ) ਦੇ ਮੁਖੀ ਮਸੰਦ ਰਾਹੀਂ ਗੋਲਕਾਂ ਵਿਚ ਇੱਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਘਰ 'ਤੇ ਛਾਏ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਬੱਦਲ ਜਾਂਦੇ ਬਣੇ। ਦਸਵੰਧ ਦੀ ਪਿਰਤ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ਮਾਇਆ ਅਤੇ ਰਸਦ ਦੀ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਾ ਰਹੀ। ਇਸ ਵਿਉਂਤ ਨੂੰ ਘੜਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਵੀ ਸੂਝਵਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

 

ਸਫਲ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਸੇਵਕ-  ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਗੁਰੂ ਜੋਤ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਪ੍ਰਫੁਲਤਾ ਲਈ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਰਾਮਦਾਸਪੁਰੇ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਪੁਰਾਣੀ ਢੰਢ ਨੂੰ ਸਰੋਵਰ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਬਣਾਈ 'ਪੰਜ ਦਾਨੇ-ਪਰਧਾਨ ਗੁਰਮੁਖਾਂ' ਦੀ 'ਕੰਮ ਕਰਨੀ' ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਮੋਹਰੀ ਦਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਅਮ੍ਰਿਤ-ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਵੇਲੇ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਪੂਰਨ ਤਾਲ ਖਟਾਇਆ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰੱਖਿਆ।

ਬੈਠਾ ਸੋਢੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹ, ਰਾਮਦਾਸੁ ਸਤਿਗੁਰੁ ਕਹਾਵੈ

ਪੂਰਨ ਤਾਲ ਖਟਾਇਆ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਜੋਤਿ ਜਗਾਵੈ।

ਉਲਟਾ ਖੇਲ ਖਸੰਮ ਦਾ ਉਲਟੀ ਗੰਗ ਸਮੁੰਦੁ ਸਮਾਵੈ।

 

ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ :

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਦਿਲੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਪੂਰਵਵਰਤੀ ਗੁਰੂਆਂ, ਸੰਤਾਂ, ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਖਿਲਰੀ ਪਈ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਦੋਖੀਆਂ ਵਲੋਂ ਜੋ ਰਲੇਵੇਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਜੋ ਮੁਤਵਾਜ਼ੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ਚਲਾ ਕੇ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੱਗੋਂ ਪੁੱਤਰ ਮਿਹਰਬਾਨ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ 'ਨਾਨਕ' ਪਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਅੱਗੇ ਚਨੌਤੀ ਸੀ ਕਿ ਬਾਣੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸੰਕਲਨ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ

ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹ ਕੋਈ ਸੇਧ ਲੈ ਸਕਣ ਤੇ ਕੱਚੀ ਬਾਣੀ ਤੇ ਸੱਚੀ ਬਾਣੀ (ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ) ਨੂੰ ਰਲਗੱਡ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਮਤ 1646 ਬਿ. ਵਿਚ ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਧਰਮ ਚੰਦ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਰਾਮਦਾਸਪੁਰੇ ਤੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਪ੍ਰਚਾਉਣੀ (ਮੁਕਾਣ) ਵਾਸਤੇ, ਡੇਹਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਪਧਾਰੇ ਤੇ ਹੋਰਮ (ਲਾਹੌਰ) ਤੋਂ ਮੀਣੇ ਵੀ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਥੇ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਮੀਣਿਆਂ ਦਾ ਰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਕੋਈ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਲੋਕ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਉਸ ਵਿਚ 'ਨਾਨਕ' ਨਾਮ ਆਇਆ ਸੁਣ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਕੰਨ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ। ਮੁਕਾਣੇ ਮੁੜ ਕੇ, ਆਪ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਤੇ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਦਿ ਗੁਰਮੁਖਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਕੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਰਲਾ ਪੈਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । (ਬੰਸਾਵਲੀ ਨਾਮਾ, ਚਰਣ 5) ਇਸ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲਾਈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕੱਤ ਕਰਕੇ, ਇੱਕ ਤਰਤੀਬ ਵਿਚ ਲਿਖਣ। ਇਹ ਕਾਰਜ 1603 ਈ. ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਸੋਧ ਕੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਗਾਂ, ਛੰਦਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਦੇ ਕੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰੂ ਦੀ ਦੱਸੀ ਤਰਤੀਬ ਅਨੁਸਾਰ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 1661 ਬਿ. (1604 ਈਸਵੀ) ਵਿਚ ਇਹ ਕਾਰਜ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਕਟਿਆਲੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਸਰ ਕਰਨ ਵਿਚ 14 ਮਹੀਨੇ ਲੱਗੇ ਤੇ ਇਸ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

ਜਦੋਂ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਵਲੋਂ ਸੰਪਾਦਨਾ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੀ ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪ ਦਾ ਦਾਸ ਹਾਂ, ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਤੁਲ ਖੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਹੋਣ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਬਖਸ਼ਿਆ। ਚੂੰਕਿ 'ਗੁਰਬਾਣੀ ਰੂਪੀ ਜੰਦਰਾ ਇਸ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਬਾਣੀ) ਕੁੰਜੀ ਨਾਲ ਹੀ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਕਹਾਵਤ ਵਾਂਗ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ—ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਬਾਣੀ। ਜੋ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਵਖਾਣੀ।" (ਡਾ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ) ਠੀਕ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਜਟਿਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਆਧਿਆਤਮਕ ਰਹੱਸਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸੇਖੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵਿਦਵਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਹਿਤਨਾਮਾ ਆਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੋਈ ਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ। "ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਥਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਅਵਸਰ ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਹੋਇਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੰਡਿਤ ਕੇਸ਼ੋ ਗੋਪਾਲ, ਬਨਾਰਸ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਤੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਭਾਗ ਲਿਆ। ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ।" (ਸਰਦੂਲ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਪੰਨਾ 22) ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋਣ ਤੇ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਪਹਿਲੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ।  

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ (30 ਮਈ 1606 ਈਸਵੀ) ਕਰਨ ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਦਾ ਤਿਲਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸੰਭਾਲਣ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਭਾਈ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਤੋਂ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਰਦਾਸ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤੀ। (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਭਾ. ਵਿਭਾਗ, ਪੰਨਾ 4) ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਬਾਬਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਵਲੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਉਕਤੀ ਜਾਂ ਹਵਾਲਾ ਦਰਜ਼ ਨਹੀਂ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਦਮਾ ਹੀ ਨਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੋਵੇ, ਸਦਮਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾ ਸਦਮਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਉਪਰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਵੀ ਹਿਰਦਾ ਪੰਘਰ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀ ਪਉੜੀ ਰਾਹੀਂ ਵਗ ਤੁਰਿਆ-

- ਰਹਿੰਦੇ ਗੁਰੂ ਦਰੀਆਉ ਵਿਚਿ ਮੀਨ ਕੁਲੀਨ ਹੇਤੁ ਨਿਰਬਾਣੀ।

ਦਰਸਨੁ ਦੇਖਿ ਪਤੰਗ ਜਿਉ ਜੋਤੀ ਅੰਦਰਿ ਜੋਤਿ ਸਮਾਣੀ।

ਸਬਦੁ ਸੁਰਤਿ ਲਿਵ ਮਿਰਗ ਜਿਉ ਭੀੜ ਪਈ ਚਿਤਿ ਅਵਰੁ ਨ ਆਣੀ।

ਚਰਣ ਕਵਲ ਮਿਲਿ ਭਵਰ ਜਿਉ ਜਿਉ ਸੁਖ ਸੰਪਟ ਵਿਚ ਰੈਣਿ ਵਿਹਾਣੀ।

ਗੁਰ ਉਪਦੇਸੁ ਨ ਵਿਸਰੈ ਬਾਬੀਹੇ ਜਿਉ ਆਖ ਵਖਾਣੀ।

ਗੁਰਮੁਖਿ ਸੁਖ ਫਲੁ ਪਿਰਮ ਰਸੁ ਸਹਸ ਸਮਾਧਿ ਸਾਧ ਸੰਗਿ ਜਾਣੀ।

ਗੁਰ ਅਰਜਨ ਵਿਟਹੁ ਕੁਰਬਾਣੀ। (੨੪/੨੩)

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਅਰਥਾਤ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ (1606 ਈਸਵੀ) ਵਿਚ ਗੁਰਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਏ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵੇਲੋ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਕਾਫ਼ੀ ਉਮਰ ਦੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਢਿੱਲਮੱਠ ਨਹੀਂ ਸਨ ਆਉਣ ਦਿੰਦੇ। 1609 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਭਗਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੇਵਾਦਾਰ (ਜਥੇਦਾਰ) ਥਾਪਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੰਚ 'ਤੇ 'ਸੰਤ' ਦੇ ਨਾਲ 'ਸਿਪਾਹੀ' ਦਾ ਸਰੂਪ ਵੀ ਮੇਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਇਸ ਮੰਤਵ ਲਈ 'ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਉਸਤਾਦਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਪੜਤਾਲਿਆ। ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਹਵੇਲੀਆਂ, ਮੈਦਾਨਾਂ, ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਯੋਧੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਕੇ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੇ। ਬਾਕਾਇਦਾ ਸਿਖਲਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੋਂ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਮੰਗਵਾਏ ਗਏ। ਕਾਰਖਾਨੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਗਏ। ਚੰਗੇ

ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਤੇ ਸ਼ਾਨ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤੇ—ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਏ। ਯੋਗ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਸਤ ਮੰਗਵਾਉਣ ਲਈ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ।" (ਸਰਦੂਲ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਪੰਨਾ 27) ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਤ ਸਰੂਪ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖੀ, ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸ਼ਸਤ੍ਰਧਾਰੀ ਹੋ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਯੋਗ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸਮਝਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਾਨਕ ਮੱਤ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੋਰਾਨ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ। ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ, ਚੰਗੇ ਸ਼ਸਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਦਾ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਤੇ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਆਈ ਬੀਰਤਾ ਭਰਪੂਰ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਤੌਖਲੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਕਈ ਤਾਂ ਸ਼ੰਕਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਨਾਨਕਮਤ ਆਪਣੇ ਅਸਲੀ ਰਾਹ ਤੋਂ ਭਟਕਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਬੜੀ ਸੂਝਬੂਝ ਅਤੇ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦਿਆਂ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਕਦਮ ਉਹੀ ਹੈ, ਰਾਹ ਉਹ ਹੀ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਚਾਲ ਬਦਲੀ ਹੈ ਤੇ ਤਿੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕਾਇਆ ਪਲਟੀ ਹੈ ਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਬਣਿਆ ਹੈ। (ਸਤਿਬੀਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ, ਪੰਨਾ 26) "ਜਿਵੇਂ ਖੇਤ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕਿੱਕਰਾਂ ਦੀ ਵਾੜ, ਚੰਦਨ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਉਸ ਦੁਆਲੇ ਸੱਪ, ਘਰ ਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਜੰਦਰੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਗਤੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।" (ਡਾ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ) ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਿਮਨ ਲਿਖਿਤ ਛੱਬੀਵੀਂ ਵਾਰ ਦੀ 24ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਲਿਖੀ-

ਧਰਮ ਸਾਲ ਕਰਿ ਬਹੀਦਾ ਇੱਕਤ ਥਾਉਂ ਨ ਟਿਕੈ ਟਿਕਾਇਆ।

ਪਾਤਿਸਾਹ ਘਰਿ ਆਵਦੇ ਗੜਿ ਚੜਿਆ ਪਾਤਿਸਾਹ ਚੜਾਇਆ।

ਉਮਤਿ ਮਹਲੁ ਨ ਪਾਵਈ ਨਠਾ ਫਿਰੈ ਨ ਡਰੈ ਡਰਾਇਆ।

ਮੰਜੀ ਬਹਿ ਸੰਤੋਖਦਾ ਕੁਤੇ ਰਖਿ ਸਿਕਾਰੁ ਖਿਲਾਇਆ।

ਅਜਰੁ ਜਰੈ ਨ ਆਪੁ ਜਣਾਇਆ॥ (੨੬/੨੪)

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਚੜਤ ਵੇਖ ਕੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਈਰਖਾ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਤੇ ਫਲਸਰੂਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਕੰਨ ਭਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਗਲਤ ਰੀਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਬੁਲਾ ਲਿਆ। ਜਾਣ ਲੱਗਿਆਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮਕਾਜ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਤੇ ਭਾਈ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ। ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਜਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਤੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਗਾਈ ਗਈ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਹਰਿਦਾਸ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਿੱਖ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਿੱਖੀ ਸੇਵਕੀ ਦਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਮਿਲਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਗ਼ਲਤ ਕਦਮ ਪੁੱਟਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਬਾਇੱਜ਼ਤ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ

ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਕਿਤੇ ਬਾਹਰ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਨਿਕਲਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਪਿਛੋਂ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਹੀ ਲਗਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਜਦੋਂ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਪਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਗਏ ਤਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੁਖ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਖੀ ਸਿਦਕ ਦੀ ਗੱਲ ਚਲ ਪਈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਨਿਸ਼ਠਾਵਾਨ ਜਾਂ ਸਿਦਕਵਾਨ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਕਿਸੇ ਵਕਤ ਡੋਲ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਬੜੇ ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਤਰਕ ਆਧਾਰਿਤ ਰੱਖ ਕੇ ਨਾਕਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਚਾ ਸਿਖ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਡੋਲਦਾ, ਸਿਰਫ਼ ਵਿਖਾਵੇ ਵਾਲਾ ਅਰਥਾਤ ਕੱਚਾ ਸਿੱਖ ਡੋਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਥਾਇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 35ਵੀਂ ਵਾਰ ਦੀ 20ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਲਿਖੀ-

ਜੇ ਮਾਂ ਹੋਵੈ ਜਾਰਨੀ ਕਿਉ ਪੁਤੁ ਪਤਾਰੇ।

ਗਾਈ ਮਾਣਕੁ ਨਿਗਲਿਆ ਪੇਟੁ ਪਾੜਿ ਨ ਮਾਰੇ।

ਜੇ ਪਿਰੁ ਬਹੁ ਘਰੁ ਹੰਢਣਾ ਸਤੁ ਰਖੇ ਨਾਰੇ।

ਅਮਰੁ ਚਲਾਵੈ ਚੰਮ ਦੇ ਚਾਕਰ ਵੇਚਾਰੇ।

ਜੇ ਮਦੁ ਪੀਤਾ ਬਾਮਣੀ ਲੋਇ ਲੁਝਣਿ ਸਾਰੇ।

ਜੇ ਗੁਰ ਸਾਂਗਿ ਵਰਤਦਾ ਸਿਖੁ ਸਿਦਕੁ ਨ ਹਾਰੇ। (੩੫/੨੦)

“ਜੇ ਗੁਰ ਸਾਂਗਿ ਵਰਤਦਾ ਸਿਖੁ ਸਿਦਕੁ ਨ ਹਾਰੇ।“ ਤੁਕ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਵਿਦਵਤਾ ਦੀ ਹਉਮੈ ਘਰ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਕਥਨ ਵਿਚ ਇੱਕ ਅਲੌਕਿਕ ਮਟਕ ਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਿੱਖ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਹੰਕਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਤਵ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਘੋੜੇ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਕਾਬਲ ਭੇਜਿਆ। ਘੋੜਿਆਂ ਦਾ ਸੌਦਾ ਤੈਅ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਤੰਬੂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਮਾਇਆ ਦੇਣ ਲਈ ਬੋਲੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਮੋਹਰਾਂ (ਅਸ਼ਰਫੀਆਂ) ਦੀ ਥਾਂ ਠੀਕਰੀਆਂ ਨਿਕਲੀਆਂ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਤਾਂ ਡੌਰ ਭੌਰ ਹੋ ਗਏ। ਸਮਝ ਨਾ ਆਵੇ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਬਦਨਾਮੀ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਮਾਰੇ ਤੰਬੂ 'ਚੋਂ ਨੱਠ ਨਿਕਲੇ ਤੇ ਕਾਸ਼ੀ ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਥੇ ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਚ ਜੁੱਟ ਗਏ। ਇਥੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਪੰਡਤਾਂ, ਸੰਨਿਆਸੀਆਂ ਨਾਲ ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ 'ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪ ਕਾਸ਼ੀ ਤੋਂ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਏ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਇੱਕ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੋਂ ਖਿਮਾ ਮੰਗੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਹਉਮੈ ਤਿਆਗ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਧਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ ਵਜੋਂ 35ਵੀਂ ਵਾਰ ਦੀਆਂ ਹੀ ਹੋਰ ਤਿੰਨ ਪਉੜੀਆਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਤਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਨਿਮਾਣਾ ਜਿਹਾ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ-

-ਸਾਂਗੈ ਅੰਦਰਿ ਸਾਬਤੇ ਸੇ ਵਿਰਲੇ ਬੰਦੇ।

-ਜੇ ਗੁਰ ਭਰਮਾਏ ਸਾਂਗੁ ਕਰਿ ਕਿਆ ਸਿਖੁ ਵਿਚਾਰਾ।

-ਸਾਂਗੇ ਅੰਦਰ ਸਾਬਤਾ ਜਿਸੁ ਗੁਰੂ ਸਹਾਏ।

ਉਪਰੋਕਤ ਸਭ ਘਟਨਾਵਾਂ ਮਨੋਕਲਪਿਤ ਹਨ ਜੋ ਕੁਝ ਇੱਕ ਸਾਖੀਆਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਸੱਚ ਮੰਨ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਜੇਕਰ ਸਾਖੀਆਂ ਨੂੰ ਉਪਰੋਕਤ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਖੀਆਂ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਦਵੰਦ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਕਲਪਿਤ ਹੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਾਖੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵੱਸ ਹੋ ਕੇ ਹੀ ਲਿਖੀਆਂ ਹੋਣ ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਵਿਵੇਕ ਰਹਿਤ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਛੁਟਿਆਣ ਲਈ ਹੀ ਸਹਾਈ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਨੂੰ ਡਾ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ ਦੀ ਕੀਤੀ ਟਿੱਪਣੀ ਸਾਰਥਕ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-" ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਵਿਰੋਧੀ ਮੀਣਿਆਂ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੇਅਸਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਔਖੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਚਾਲ ਚੱਲੀ ਹੋਵੇ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ, ਪੰਨਾ 21) ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੇ ਵੇਰਵੇ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਤਵਾਰੀਖ ਗੁਰੂ ਖਾਲਸਾ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹਨ।

 

ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ :

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਅੰਤਲੇ ਦਿਨ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤੇ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਆ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਇਥੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਤਿਮ ਸਵਾਸ ਲਏ। ਸਿਆਣਿਆਂ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਤ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਤਮਗਿਆਨੀ ਵੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵਕਤ ਆ ਚੁਕਿਆ ਹੈ। "ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸਿੱਖ ਬਜ਼ੁਰਗ ਤੋਂ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਵੈਰਾਗ ਆਇਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੀਭ ਨੇ ਜਪੁਜੀ ਅਤੇ ਸੁਖਮਨੀ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ 'ਤੇ ਆਖਰੀ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ। ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮ ਭਿੱਜੇ ਨੈਣਾਂ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਸੁਆਸ ਲੈਂਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ-

ਧੰਨ ਜਨਮ ਤੁਮਰੋ ਜਗ ਆਯੋ।

ਮਹਿ ਮੰਡਲ ਮਹਿ ਜਸ ਵਿਸਤਾਰਾ।

ਪਾਇ ਪਰਮਗਤਿ ਪੰਥ ਪਧਾਰਾ।

ਚਿਰਕਾਲ ਤੇਰੋ ਰਹਿ ਨਾਮੁ।

ਜਾਨਹਿ ਗੁਰੂ ਪੰਥ ਅਭਿਰਾਮੂ ।

(ਡਾ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਪੰਨਾ 3-4)

ਚਾਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ਰਫ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਉੱਚ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਕੀਤਾ। 86 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਉਮਰ ਭੋਗ ਕੇ 1694 ਬਿ. (1637 ਈ.) ਵਿਚ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਰੀਰਕ ਬਾਣਾ ਤਿਆਗ ਗਏ। (ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਅਤੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੁਤਾਬਕ ਦੇਹਾਂਤ 1637 ਈਸਵੀ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ) ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਕੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਵਿਖੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨਮਿਤ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਰੱਖਿਆ। ਕਈਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨਮਿਤ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੋਂ ਸੰਗਤਾਂ ਇੱਕੱਤਰ ਹੋਈਆਂ, ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਦਾ ਭੋਗ ਪਿਆ, ਦੀਵਾਨ ਸੱਜ, ਕੀਰਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਅਰਦਾਸ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਕੀਤੀ। (ਡਾ. ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ ਕੋਮਲ-ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਜੀਵਨ, ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਕਲਾ, ਪੰਨਾ 30)

 

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦਾ ਵਿਅਕਤਿਤਵ:

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦੇ ਸੁਆਮੀ ਹੋਏ ਹਨ ਜੋ ਕਹਿਣੀ ਤੇ ਕਰਨੀ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਗੁਰਸਿੱਖ ਹੋ ਨਿਬੜੇ ਹਨ। ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ—“ਉਹ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਸਨ, ਬਿਬੇਕ ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਹੰਸ ਵਾਂਗ ਉਹ ਨੀਰ ਅਤੇ ਖੀਰ ਦਾ ਨਿਤਾਰਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ : ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ 25) ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਿਚਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ ਇੰਨੀ ਸਰਲ ਸੁਭਾਵਕ ਵਰਤੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਗੋਚਰੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਕੁੱਜੀ, ਟੀਕਾ ਜਾਂ ਵਿਆਖਿਆ ਕਹਿ ਕੇ ਵਡਿਆਇਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿਚ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਾਂਗ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਚਾਲੀ ਵਾਰਾਂ ਹਨ।

ਅਸੀਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਵਾਲੇ ਕਈ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਇਸੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰ ਆਏ ਹਾਂ। ਇਥੇ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਵਾਜਿਬ ਨਹੀਂ। ਫਿਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਦਰਸ਼ ਸਿੱਖ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵੀ ਰਿਹਾ ਸਗੋਂ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਪਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਚੱਕ ਨਗਰੀ ਵਸਾਉਣ ਲਈ ਜੋ ਪੰਜ ਸਿਆਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜਿੰਮਾ ਸੌਂਪਿਆ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਵੀ ਸਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਨੂੰ ਪੱਕਿਆਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿਥੇ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੀ, ਉਥੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਘੜ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ

ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਸਵੰਧ ਦੀ ਪਿਰਤ ਤੋਰਨ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸੁਝਾਅ ਦੇ ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਉਣ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇੰਨਾ ਬਲਵਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਸਿੱਖੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਬੜੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਦਾ ਕਾਰਜ ਤਾਂ ਔਖਾ ਹੈ ਹੀ, ਨਾਲ ਨਾਲ ਗੁਰੂਆਂ, ਸੰਤਾਂ, ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਤਰਤੀਬ ਅਤੇ ਫਿਰ ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਪ ਸਯੋਗ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਈਮਾਨਦਾਰ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵੀ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਸਫ਼ਰ 'ਤੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਤਾਂ ਪਿਛੋਂ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੁਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪ ਹੀ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਸਹਿਜ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿੱਧਾਂਤ ਵੀ ਦੱਸੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਕਵੀ ਸਨ, ਉਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਵੀ ਉਭਰਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਕਾਵਿਮਈ ਬੋਲਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਪੱਖੋਂ ਮਹੱਤਵਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਿਆਰਵੀਂ ਵਾਰ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਛੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਮਾਤਰ ਹਵਾਲੇ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕੋਟੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਪੱਖੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਪੰਜਾਬੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕਈ ਜ਼ੁਬਾਨਾਂ ਦੇ ਗਿਆਤਾ ਵੀ ਸਨ। ਇਸ ਦੀ ਉਗਾਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰ ਕਾਵਿ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਰਚੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਭੰਡਾਰ ਇੰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਕਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਦੇ ਜਾਂਦੇ। ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ ਅਨੁਸਾਰ "ਜੇ ਪਾਠਕ ਦੀ ਪਹਿਲੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਨਾਲ ਤਸੱਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਤੇ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜਿਗਿਆਸਾ ਅਜੇ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ ਤਾਂ ਅਗਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਉਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪਾਠਕ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਹੱਦੋਂ ਟੱਪ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਤਦ ਤਕ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਰੁਕਦੇ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਹੀ ਬੱਸ ਕਰਕੇ ਹੱਥ ਖੜੇ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ-ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ 28) ਸੇ ਨਿਮਰਤਾ ਦੇ ਪੁੰਜ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ, ਵਿਦਵਾਨ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਵੀ, ਆਦਰਸ਼ ਗੁਰਸਿੱਖ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਨ।

ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਬਨਾਰਸ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤਨ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਆਖੀ ਹੈ। ਡਾ. ਜੱਗੀ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਚੇਤਨਾ ਮੱਠ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ। "ਫਰੇਮ ਹੋਏ ਇਸ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਬਣਨ ਤਿਥੀ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਬਾਰੇ ਭਾਵੇਂ ਹੁਣ ਉਥੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਉਂਝ ਇਹ ਚਿੱਤਰ 150 ਵਰ੍ਹੇ ਪੁਰਾਤਨ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  

ਇਸ ਵਿਚ ਚੰਦੋਏ ਹੇਠਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਤਕੀਏ ਨਾਲ ਢਾਸਣਾ ਲਾਈ ਪਦਮ ਆਸਨ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਬਿਰਧ, ਸਰੀਰ ਪਤਲਾ ਅਤੇ ਸਾਧਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਭੇਖ ਯੋਗੀਆਂ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਮਾਲਾ, ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਗੋਡੇ 'ਤੇ, ਖੱਬੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਸੱਜੀ ਵੱਖੀ ਵਲੋਂ ਪਾਈ ਸੇਲੀ ਸਹਿਤ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ ਦੁਆਲੇ ਪ੍ਰਭਾ ਮੰਡਲ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਇਹ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨੇ ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਸਤਵਿਕ ਕਹਿਣੋਂ ਸੰਕੋਚ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਯੋਗੀਆਂ ਵਾਲਾ ਭੇਖ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਫ਼ਰਜ਼ੀ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੰਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਉਪਰੋਕਤ ਪੁਰਾਤਨ ਪਰ ਅਨੁਮਾਨਿਕ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਪਤਲੇ, ਪਰ ਸਾਧੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸਾਦੇ ਸਾਧਕ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ-ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ 31) ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਵੀ ਕਵੀ/ਲੇਖਕ ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੂਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ-

ਚਿੱਟਾ ਬਾਣਾ ਨੂਰਾਂ ਧੋਤਾ ਹਸਵਾਂ ਰਸਵਾਂ ਚਿਹਰਾ।

ਅਸਰ ਪਾਉਨੀ ਖੁੱਬੇ ਚੜਿਆ ਚਿੱਟਾ ਦਾੜਾ ਉਹਦਾ।

ਪੱਗ ਪੁਰਾਣੇ ਸਿੱਖੀ ਢੰਗ ਦੀ ਅੱਧਾ ਚੰਦ ਸਿਰ ਧਰਿਆ।

ਨੈਣਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸੋਹਣਾ ਵਸਿਆ ਤੇ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਠਰਿਆ।

ਉਹਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹੈਸਨ ਕਾਗਜ਼ ਥਹੀਆ ਕਿੰਨੀਆਂ।

ਰਾਜੇ ਇੰਦਰ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿਚ ਪਰੀਆਂ ਹੋਵਨ ਜਿੰਨੀਆਂ।

ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਕਾਨੀ ਚਲਦੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਅਪੱਛਰਾਂ ਨਚਦੀ।

ਜਾਂ ਸੁਹਣ ਤਕ ਜੋਬਨ ਮੱਤੀ ਗਿੱਧੇ ਵਿਚੋਂ ਮਚਦੀ।

 

ਰਚਨਾ ਬਿਉਰਾ :

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਬਿਬੇਕ ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਸੁਆਮੀ, ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ, ਤੀਖਣ ਸੋਚ, ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ, ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗਿਆਤਾ, ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਸਿੱਖ ਸਨ। ਗੁਰਮਤਿ ਮਰਿਆਦਾ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਹਿੱਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿੱਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ। ਹੁਣ ਤਕ ਦੀ ਖੋਜ ਮੁਤਾਬਕ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, 1. ਸ਼ਲੋਕ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ), ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯੇ (ਬ੍ਰਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ) ਅਤੇ ਵਾਰਾਂ (ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ) ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਸ਼ਬਦ (ਪਦ) ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਵੀ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਤੱਥ ਆਧਾਰਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪਰੋਪਰਾ ਆਧਾਰਤ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਜਿਸ ਗੁਰਸਿੱਖ ਕਵੀ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਅਵਸਰ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਇਸ ਕਾਵਿ-ਰੂਪ (ਸ਼ਬਦ) ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਅਜੇ ਤਕ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਨਜ਼ਰੀਂ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਦੋਹੜੇ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ।  

ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਲੋਕ

ਜਿਸ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਸਰੋਤ 'ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ' ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੇ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਲੋਕ ਅਨੁਸ਼ਟਪ ਛੰਦ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਾਂਸ਼ੀ ਨਿਵਾਸੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਤੋਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਨਾਮ ਦੀ ਥਾਂ 'ਵਾਹਿਗੁਰੂ' ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਣ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਬਾਰੇ ਪੁਛਿਆ ਤਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਈ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿਚ 'ਵਾਹਿਗੁਰੂ' ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ। ' ਵਾਹਿਗੁਰੂ' ਦੀ ਵਿਦਵਤਾ ਭਰਪੂਰ ਵਿਆਖਿਆ ਸੁਣ ਕੇ ਕਾਂਸ਼ੀ ਪੰਡਿਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਬੇਹੱਦ ਤਾਰੀਫ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ-

 ਜੈ ਗੁਰਦਾਸ ਵਿਮਲ ਮਤਿ ਗਯਾਨੀ।

 ਅਬ ਹਮਾਰੇ ਮਨ ਨਿਸ਼ਚੈ ਠਾਨੀ।

 ਤੁਮ ਤੇ ਸੰਸ਼ਯ ਗਯੋ ਹਮਾਰਾ।

 ਬਿਬਿਧ ਬੇਦ ਬਿਧਿ ਕੀਓ ਉਚਾਰਾ।      (ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਕਈਆਂ ਨੇ ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੋਂ ਅਗਿਆਨੀ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਅਸ਼ੁੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਅਸ਼ੁੱਧ ਪਾਠ ਵਿਚ ਸੋਧ ਤਾਂ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ 'ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ' ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਅਸਲੀ ਪਾਠ ਮਿਲ ਜਾਵੇ (ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਦੂਸਰਾ ਸਕੰਧ, ਪੰਨਾ 68) ਵੰਨਗੀ ਵਜੋਂ ਕੁਝ ਸ਼ਲੋਕ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-

-ਵਿਸ਼ਵੇਸੰ ਵਿਸ਼੍ਵ ਮਿਤ੍ਯੁਤ, ਸੰਪੁਟੇ ਵਿਸ਼੍ਵ ਭੂਖਹੰ।

ਵਿਸ਼੍ਵ ਬੋਧ ਸ੍ਵਯਂ ਬ੍ਰਹਮ੍, ਤੂੰ ਪ੍ਰਣਵਾਦੀ ਨਮਾਮਿਹ॥੧॥

-ਹਰੀ ਹਰਾਦਿ ਸ਼੍ਰਯੰ ਬ੍ਰਹਮ ਹੰਸ ਬੋਧ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤਂ।

ਹਸਖਮਲ ਵਰਯ ਵੀਜੇ ਹੰਕਾਰ ਤੇ ਨਮਾਮਿਹੇ॥

 

ਕਬਿੱਤ-ਸਵੱਯੇ:

ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਰਚੇ ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯੇ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਇੱਕ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਾਵਿ-ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂਕਿ ਬਹੁਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਅਚੇਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਵਿ- ਰੂਪ ਕਹਿ ਬੈਠਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਰੂਪ ਛੰਦ ਰੂਪ ਹਨ । ਕਬਿੱਤ ਜਿੱਥੇ ਵਰਣਿਕ ਛੰਦ ਹੈ, ਉਥੇ ਸਵੱਯੇ ਵਰਣਿਕ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਵੀ। 1940 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਲਿਖੇ 556 ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਨ ਪਰ 1940 ਵਿਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ

ਖੋਜ ਕਰਕੇ 119 ਕਬਿੱਤ ਹੋਰ ਲੱਭ ਕੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਸੰਸਕਰਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਛਾਪੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 675 ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 119 ਕਬਿੱਤ ਜੋ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੱਭੇ ਹਨ। 1940 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ 'ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੂਸਰਾ ਸਕੰਧ' ਨਾਂ ਹੇਠ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਰਵਾਏ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਰੋਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਦਸਿਆ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬਿੱਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ, ਵਾਕ-ਬਣਤਰ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਦੁਹਰਾਈ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਆਦਿ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਅਨ ਕਰਕੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਭੱਲੇ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੀ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ (ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ 33) ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬਿੱਤਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਬ੍ਰਜ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਅਸੀਂ ਕਬਿੱਤ-ਸਵੱਯੇ ਪਦ ਵਰਤਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕਥਿੱਤ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਰਤਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਬਿੱਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਚੇ ਹਨ, ਸਵੱਯੇ ਐਵੇਂ ਨਾ ਮਾਤਰ ਭਾਵ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਹੀ। ਬ੍ਰਜ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਬਿੱਤ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਦਸਦੀ ਹੋਈ ਡਾ. ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਕੌਰ ਜੱਗੀ ਲਿਖਦੀ ਹੈ-"... ਕਵੀ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਭਾਸ਼ਾ ਮਾਧਿਅਮ ਉਸ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ/ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਗ਼ੈਰ-ਪੰਜਾਬੀ ਸਰੋਤਿਆਂ/ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਗੈਰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਆਗਰਾ ਅਤੇ ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਵੇਲੇ ਆਏ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਆਗਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਰਹੇ, ਇਸ ਲਈ ਉਥੇ ਹੀ ਅਧਿਕਤਰ ਪਦ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹੋਣਗੇ। ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਸਕੰਧ ਦੇ 556 ਪਦ ਆਗਰਾ ਨਿਵਾਸ ਵੇਲੇ ਅਤੇ 119 ਕਥਿੱਤ ਬਨਾਰਸ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵੇਲੇ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ।" (ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ : ਸੰਪਾਦਨ ਅਤੇ ਪਾਠ-ਨਿਰਧਾਰਣ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਨ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਹੈ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਕੁਝ ਕਬਿੱਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਰਚੇ ਗਏ ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੰਜਾਬੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਕੇ ਲਿਖੇ ਹੋਣ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਬਿੱਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਕਬਿੱਤਾਂ ਸਵੱਯਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਕਾਰਨ ਉਪਜੇ ਦਰਦੀਲੇ ਬੋਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੰਮਿਲਤ ਹਨ।

ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕਬਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦੇ ਹਨ। "ਵਿਆਖਿਆ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਧਾਨ।

ਵਿਆਖਿਆ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਬਿੱਤ ਉਹ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਸਿੱਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ।" (ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ-ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ-ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ 34) ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਉਹ ਕਈ ਕਈ ਮਿਸਾਲਾਂ ਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਕਈ ਅਲੋਕਾਰ ਵੀ ਵਰਤ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਨਿਮਨ ਲਿਖਿਤ ਕਬਿੱਤ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਦੇ ਕੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਮਝਾਈਆਂ ਹਨ-

-ਜੈਸੇ ਪੋਸਤੀ ਸੁਨਤ ਕਹਤ ਪੋਸਤ ਪੋਸਤ ਬੁਰੋ

ਤਾਂ ਕੇ ਬਸਿ ਭਯੋ ਛਾਡਯੋ ਚਾਹੇ ਪੈ ਨ ਛੁਟਾਈ।

ਜੈਸੇ ਜੂਆ ਖੇਲਿ ਬਿਤ ਹਾਰਿ ਬਿਲਪੈ ਜੁਆਰੀ

ਤਉ ਪਰ ਜੁਆਰਨ ਕੀ ਸੰਗਤਿ ਨ ਟੁਟਈ।

ਜੈਸੇ ਚੋਰ ਚੋਰੀ ਜਾਤ ਹਿਰਦੈ ਸੰਕਾਤ, ਪੁੰਨ

ਤਜਤ ਨ ਚੋਰੀ ਜੋ ਲੇ ਸੀਸ ਹੀ ਨ ਫੁਟਈ।

ਤੈਸੇ ਸਭ ਕਹਤ ਸੁਨਤ ਮਾਯਾ ਦੁਖਦਾਈ

ਕਾਹੂ ਨ ਜੀਤੀ ਪਰੋ ਮਾਯਾ ਜਗ ਲੂਟਈ।

ਦੂਸਰੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕਬਿੱਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਿਜੀ ਅਨੁਭਵ ਬੋਲਦਾ ਹੈ, "ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬਿਰਹਾ ਵਿਚ ਤੜਪਦੀ ਅਵਸਥਾ ਤਕ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਸੀਮਾ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਦੀਨ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਵੀ ਨੇ ਇੱਕ ਸਵੱਯੇ ਰਾਹੀਂ ਇੰਝ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ।" (ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ--ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ 34)

-ਤੇਸੋ ਨ ਨਾਥ ਅਨਾਥ ਨ ਮੋ ਸਰਿ,

ਤੋਸੋ ਨ ਦਾਨਿ ਨ ਮੋਸੋ ਭਿਖਾਰੀ।

ਮੋਸੋ ਨ ਦੀਨ ਦਇਆਲੁ ਨ ਤੋ ਸਰਿ,

ਮੋਸੋ ਅਗਿਆਨੁ ਨ ਤੈਸੋ ਬਿਚਾਰੀ।

ਮੋਸੋ ਨ ਪਤਿਤ ਨ ਪਾਵਨ ਤੇ ਸਰਿ,

ਮੋਸੋ ਬਿਕਾਰਿ ਨ ਤੋਸੋ ਉਪਕਾਰੀ ।

ਮੇਰੇ ਹੈ ਅਵਗੁਨ ਤੂ ਗੁਨ ਸਾਗਰ,

ਜਾਤ ਰਸਾਤਲ ਹੈ ਓਟ ਤਿਹਾਰੀ। (੫੨੮)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੇ ਨਿਜੀ ਰਾਗਾਤਮਕ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਕਰਦਾ ਇੱਕ ਕਬਿੱਤ ਡਾ. ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ ਕੋਮਲ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ 'ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ : ਜੀਵਨ, ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਕਲਾ' ਦੇ ਪੰਨਾ 48 ਉੱਪਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੰਯੋਗ ਤੇ ਵਿਯੋਗ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਬਾਖੂਬੀ ਹੋਈ ਹੈ—

-ਸੁਪਨ ਚਰਿਤ੍ਰ ਚਿਤੁ ਬਾਨਕ ਬਚਿਤ੍ਰ ਬਨੈ,

ਪਾਵਨ ਪਵਿਤ੍ਰ ਮਿਤ੍ਰ ਆਜ ਮੇਰੇ ਆਏ ਹੈਂ।

ਪਰਮ ਦਯਾਲ ਲਾਲ ਲੋਚਨ ਬਿਸਾਲ ਮੁਖ,

ਬਚਨ ਰਸਾਲ ਮਧ ਮਧੁਰ ਪੀ ਆਏ ਹੈਂ।

ਸ਼ੋਬਤ ਸੰਜਾਸਨ ਬਿਲਾਸਨ ਦੇ ਅੰਕੇ ਮਾਲ

ਪ੍ਰੇਮ ਰਸ ਬਿਸਮ ਲੈ ਸਹਿਜ ਸਮਾਏ ਹੈਂ।

ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣ ਅਖੀਆਂ ਉਘਰ ਗਈ,

ਭਈ ਜਲ ਮੀਨ ਰਾਤਿ ਬਿਰਹ ਜਗਾਏ ਹੈਂ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯਾਂ ਦਾ ਪਾਠ-ਅਧਿਅਨ ਕਰਦੇ ਅਸੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਥਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਛੰਦਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ। 1940 ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਵਾਲੇ ਸਕੰਧ ਵਿਚ 556 ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੋਹਿਰਾ, ਸੋਰਠਾ, ਛੰਦ, ਸਵੱਯੇ ਅਤੇ ਝੂਲਣਾ ਛੰਦ ਕੱਢ ਦੇਣ ਨਾਲ ਨਿਰੋਲ 526 ਕਬਿੱਤ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਦੂਸਰੇ ਸਕੱਧ ਵਿਚ ਆਏ 119 ਛੰਦ, ਕਬਿੱਤ ਦੇ ਲਿਖਾਇੱਕ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਿਰੋਲ ਕਬਿੱਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 645 ਬਣਦੀ ਹੈ।

 

ਦੋਹਿਰਾ :

ਜਿਵੇਂ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਛੰਦ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਹੈ। ਵਰਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਛੰਦ ਵਿਚ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਰੀਤੀ ਕਾਲ ਸਮੇਂ ਇਸ ਛੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲੈਅਬੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਕਵੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਯੁਕਤ ਵਿਚਾਰ ਪਾਠਕ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੋਹਿਰੇ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈਕਿ ਇਹ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਦਾ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਤੁਕ ਦੀਆਂ 24 ਮਾਤਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਹਰ ਤੁਕ ਦਾ 13-11 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਰਥਾਤ ਤੁਕ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਰਾਮ 13 ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਵਿਸ਼ਰਾਮ 11 ਉੱਪਰ। ਤੁਕਾਂਤ ਦੋਵੇਂ ਤੁਕਾਂ ਦਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਅਖੀਰ 'ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਲਘੂ (S1) ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਮਿਲੇਗੀ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਇਸ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ-

-ਅਗਮ ਅਪਾਰ ਅਨੰਦ ਗੁਰ, ਅਬਿਗਤਿ ਅਲਖ ਅਭੇਦ।

ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਪੂਰਨ ਬ੍ਰਹਮ, ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਦੇਵ।

 

ਸੋਰਠਾ :

ਇਸ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਦੋਹਿਰੇ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਕੇ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸੋਰਠਾ ਛੰਦ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੋਹਿਰੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਤਰਾਂ ਹਰ ਤੁਕ ਦੀਆਂ 24 ਹੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰ ਤੁਕ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਰਾਮ 11 ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਵਿਸ਼ਰਾਮ 13 ਉੱਪਰ ਹੋਇਆ ਮਿਲੇਗਾ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਦੋਹਿਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਸੋਰਠਾ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ-

-ਓਨਮ ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰ ਚਰਨ, ਆਦਿ ਪੁਰਖ ਆਦੇਸੁ।

ਏਕ ਅਨੇਕ ਬਿਬੇਕ ਸਸਿ, ਘਟ ਘਟ ਕਾ ਪਰਵੇਸੁ।

ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਤੁਕਾਂਗ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਆਓ ਤਾਂ ਸੋਰਠਾ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ-

-ਆਦਿ ਪੁਰਖ ਆਦੇਸ, ਓਨਮ ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰ ਚਰਨ।

ਘਟ ਘਟ ਕਾ ਪਰਵੇਸ, ਏਕ ਅਨੇਕ ਬਿਬੇਕ ਸਸਿ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਅਧੀਨ ਸੋਰਠੇ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸੇ ਸੋਰਠੇ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਕੇ ਦੋਹਿਰਾ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਛੰਤ (ਛੰਦ), ਝੂਲਣਾ ਅਤੇ ਛਪੈ ਆਦਿ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।

 

ਵਾਰਾਂ :

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਵਾਰ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਿਖੀਆਂ ਚਾਲੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਜਾਂ ਛੰਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਜਾਂ ਬ੍ਰਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਉਸ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ 'ਵਾਰ' ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਮਾਧਿਅਮ ਚੁਣਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ ਮਤ-ਭੇਦ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨੁਸਖਿਆਂ ਜਾਂ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਜੇਕਰ ਅਧਿਅਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ 39 ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਰਚੇ ਹੋਣ ਦਾ ਹੀ ਸੰਕੇਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵਲੋਂ ਛਪੀ 'ਵਾਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ' ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਨੇ 39 ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੇ ਹੁਣ ਨਵੀਂ ਖੋਜ ਮੁਤਾਬਕ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਚਾਲੀ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਰਚੇ ਜਾਣ ਦੇ ਤੱਥ ਆਧਾਰਤ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ ਹਨ। "ਜਿਥੋਂ ਤਕ 40ਵੀਂ ਵਾਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਅਧਿਕਾਂਸ਼ ਵਿਦਵਾਨ ਜਿਵੇਂ ਮੈਕਾਲਿਫ, ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ, ਗਿਆਨੀ ਨਿਰੰਜਣ ਸਿੰਘ, ਪੰਡਿਤ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਇਸ ਮਦ ਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਵਾਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਭੱਲੇ ਦੀ ਹੀ ਹੈ।" (ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ-ਜੀਵਨ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ 36) ਇਸ ਕਥਨ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਨਾਲ ਸੰਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਵੀ ਨਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਜਦੋਂ ਇਸ ਤੱਥ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ 'ਗੁਰਬਿਲਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹੀ ਛੇਵੀਂ' ਤੋਂ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ—

-ਗੁਰ ਅਰਜਨ ਮਮ ਆਗਿਆ ਕਰੀ।

ਵਾਰ ਚਾਲੀਸ ਰਚੋਂ ਸੁਖ ਪਰੀ। (ਪੰਨਾ 385)

ਉਪਰੋਕਤ ਉਕਤੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੇਕਰ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਛੰਦ-ਯੋਜਨਾ, ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਵਾਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਹੀ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਚੂੰਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ਬਣਤਰ, ਬੁਣਤੀ ਦਾ ਦੂਸਰੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜਿਹੜੀ ਸਾਡੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਇੱਕਤਾਲੀਵੀਂ ਵਾਰ। ਪੰਡਿਤ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਆਏ ਕੁਝ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇਸ ਨਤੀਜੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ਕਿ "ਇਹ ਵਾਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਇਹ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ 52 ਕਵੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਹਲੋਂ ਦੀ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਮਸੰਦ ਸਨ, ਇਹ ਵਾਰ ਕਲਗੀਧਰ -

ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਅਨੁਮਾਨਤ ਸੰਮਤ 1780 ਜਾਂ 1785 ਬਿ. ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਵਿਚਾਲੇ ਬਣੀ ਹੈ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਸਟੀਕ, ਪੰਨਾ 714) ਦੂਸਰਾ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀਆਂ ਵੀਹ ਪਉੜੀਆਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਤੁਕ ਤਾਂ ਇਸ ਵਾਰ ਨੂੰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵਾਰ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਸ਼ੰਕੇ ਖੜੇ ਕਰਦੀ ਹੈ— “ਵਾਹ ਵਾਹ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਆਪੇ ਗੁਰ ਚੇਲਾ" ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਾਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਕਿਸੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੇ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਸਟੀਕ ਵਿਚ ਇੱਕਤਾਲੀਵੀਂ ਵਾਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬੋਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਭੱਲ ਦੁਆਰਾਲਿਖੀ ਵਾਰ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ 'ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਭਗਉਤੀ ਜੀ ਕੀ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹੀ ਦਸਵੀਂ" ਜਾਪਦੇ ਇਹ ਬੋਲ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਕਵੀ ਗੁਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਵਾਰ ਵਿਚ ਦਸਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਉਪਮਾ (ਇੱਕੀਵੀਂ ਪਉੜੀ) ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ (ਔਰਗੇ ਇਹ ਬਾਦ ਬਚਾਇਓ॥ ਤਿਨ ਅਪਨਾ ਕੁਲ ਸਭ ਨਾਸ ਕਰਾਇਓ॥ -ਬਾਈਵੀਂ ਪਉੜੀ) ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਸਰੀਰਕ ਚੋਲਾ ਤਿਆਗ ਚੁੱਕੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਇਹ ਰਚਨਾ ਕਤੱਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਦੁਸਰਾ ਇਸ ਵਾਰ ਦੇ ਪਾਠ-ਅਧਿਅਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪਉੜੀ-ਦਰ-ਪਉੜੀ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰ ਦੇ ਕਰਤਾ ਉੱਪਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਵਾਲੀ ਕਾਵਿ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਅਸਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਤੋਰਨ ਦਾ ਵਲ ਬਿਲਕੁਲ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰਾ ਛੰਦ-ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਪਹਿਲੀਆਂ ਚਾਲੀ ਵਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਭਿੰਨ ਹੈ। ਸੋ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਵਾਰ ਯਕੀਨਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਉਂਜ ਵਾਰਕਾਰ ਨੇ ਬੜੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਨਾਲ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਵਾਰ ਸ਼ੈਲੀ ਅਪਣਾਉਣ ਦਾ ਅਸਫਲ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।

 

ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਰਚਨਾ ਕਾਲ :

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਰਚਨਾ ਕਾਲ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਵਿਚ ਮਤਭੇਦ ਜਾਰੀ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਰਚਨਾ ਸਥਾਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਹਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਾਰਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡਾ ਨਿਰੋਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਾਲਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬੋਲੀ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਮਾਝੇ ਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਵਾਰ ਵਿਵੇਚਨ ਕਰਦਿਆਂ ਇੱਕ ਤੱਥ ਤਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਦਾ ਕਾਰਜ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਵਕਤ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਇੱਕ ਵਾਰਾਂ ਰਚ ਲਈਆਂ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਬਾਣੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੁਝ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ -

ਅਰਥਾਤ 1604 ਈ. ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਵਾਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਤਿੰਨ, ਗਿਆਰਾ, ਤੇਰਾਂ, ਚੌਦਾਂ, ਛੱਬੀ, ਉਨੱਤੀ, ਅਠੱਤੀ ਅਤੇ ਉਨਤਾਲੀ ਆਦਿ ਵਾਰਾਂ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਇੱਕ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਦੋਖੀਆਂ ਅਰਥਾਤ ਮੀਣਿਆਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਾਰਾਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਅਰਜਨ ਦੇਵ (ਛੱਬੀਵੀਂ ਅਤੇ ਛੱਤੀਵੀਂ ਵਾਰ) ਜੀ ਦੇ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਵਾਰ ਤਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਹੋਰ ਪੂਰਵ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ-ਚੌੜੀ ਸੂਚੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਸੂਚੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਹੀ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਨੇ 'ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤਮਾਲ' ਨਾਂ ਦਾ ਟੀਕਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਜਾਂ ਗੋਸ਼ਟੀ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਹਿੱਤ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨੂੰ ਰਚਿਆ ਪਰ 'ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀ 48ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਵਿਚ 'ਦਲਿ ਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵੱਡ ਜੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਪੰਕਤੀ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਪਰਾਕਰਮ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕਰਨ ਕਾਰਨ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ 1628 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵਲੋਂ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਲੜੀ ਗਈ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਭਾਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈ ਹੋਵੇ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਉਪਰੋਕਤ ਤਿਥੀ ਬਾਅਦ ਦੇਣ ਵੇਲੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸੰਬੰਧੀ ਨਵੇਂ ਤੱਥ ਵੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤੇ ਹੋਣ।" (ਡਾ. ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਕੌਰ ਜੱਗੀ, ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਪੰਨਾ 9) ਇੰਝ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਪਲਬਧ ਚਾਲੀ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਧਿਕਤਰ ਵਾਰਾਂ 1604 ਤੋਂ 1628 ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਹੀ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

 ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ

ਕਿੰਨਾ ਸੁਹਣਾ ਕਥਨ ਹੈ 'ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੰਮਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਮੁਹਿਮਾਂ।"

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਜੇਕਰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਅਧਿਅਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਨਿੱਖਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਵਲੋਂ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਤੋੜ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਹੀ ਨਿਤਰਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨਾਲ ਨਿੱਤ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਬੀਰਤਾ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਵਧਦੀ ਚਲੀ ਗਈ। ਅਖੀਰ ਇਸ ਬੀਰਤਾ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਲੋਕ ਕਾਵਿ-ਰੂਪ ਵਾਰ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਾਡੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਾਰਾਂ ਬੀਰਤਾ ਦੇ ਰਸ ਨਾਲ ਛਲਕਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ 'ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ' ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ-ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਵਾਹਰਾਂ ਤੇ ਵਹੀਰਾਂ ਦੇ ਵਾਰ ਰੋਕਦੇ ਰਹੇ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਮਾਂਦਰੂ ਕਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਰਚਦੇ ਰਹੇ। ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਜਦ ਕੋਈ ਜਣਾ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ, ਕਬੀਲੇ, ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਵੈਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਜਾਂ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਮੱਲ ਮਾਰਨ ਲਈ ਜਾਂ ਇਸੇ ਨੀਤ ਨਾਲ ਚੜ੍ਹੇ ਆ ਰਹੇ ਵਾਹਰੂ ਦਾ ਵਾਰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਾਕਾਂ ਸੈਣਾਂ ਤੇ ਪਖੀਆਂ ਦੀ ਵਾਹਰ ਲੈ ਕੇ ਪਿੜ ਵਿਚ ਨਿਤਰਦਾ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਮਰਾਸੀ, ਡੂਮ, ਢਾਡੀ, ਭਰਾਈ, ਭੱਟ ਅਤੇ ਝਿਊਰ ਉਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਜਦ ਲੜਾਈ ਮੁਕ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਜਮਾਂਦਰੂ ਸ਼ਾਇਰ ਉਸ ਲੜਾਈ ਦੀਆਂ ਲੰਮੇਰੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਵਿਚ ਵਾਹਰੂਆਂ ਦੇ ਵਾਰ ਕਰਨ, ਵੈਰੀਆਂ 'ਤੇ ਕੀਤੇ ਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਠੱਲ੍ਹਣ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਆਉਂਦਾ-ਕਿਵੇਂ ਵਾਰਾਂ ਜੁੜ ਕੇ ਨਿਕਲੀਆਂ, ਕਿਵੇਂ ਵੈਰੀਆਂ 'ਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਅਗਲੇ ਗਲ ਆ ਪਏ ਤੇ ਸੂਰਮਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਡੱਕਿਆ ਤੇ ਨਾਕਾਮ ਕੀਤੇ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਵਾਰ ਪੈ ਗਿਆ। (ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ)।

ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਸਿਨਫ਼ ਏ। ਵਾਰ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਮੁਖ਼ਤਸਰ ਤਾਰੀਫ਼ ਅਸਾਂ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀ ਏ ਉਸ ਤੋਂ ਤਾਂ ਰਿਗਵੇਦ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਦਰਾਵੜਾਂ ਤੇ

ਆਰੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲੰਮੇ ਖੂਨੀ ਜੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਲਭਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਿਉਂ ਜੇ ਇਹ ਨਜ਼ਮਾਂ ਵਾਰ ਦੀ ਟੈਕਨੀਕ, ਜ਼ੁਬਾਨ ਤੇ ਬਿਆਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀਆਂ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ। (ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ, ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ) ਪਰ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੁਭਾਵਕ ਲੋੜ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਤੇ ਬੀਰ ਰਸੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੁਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਕੌਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਹੂਲ ਕੇ ਵੈਰੀ ਦੇ ਦੰਦ ਖੱਟੇ ਕੀਤੇ। ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਵਾਰ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉੱਤਪੱਤੀ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਯਾਸ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

 

ਵਾਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ :

ਵਾਰ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮੁੱਢ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ 'ਵਿ' ਧਾਤੂ ਤੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਵਾਰੀ ਜਾਂ 'ਵੈਰੀ' ਅਰਥਾਤ ਵਾਰ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਵਾਰ ਰੋਕਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। (ਪੰਜਾਬੀ ਬੀਰ ਸਾਹਿੱਤ, ਭਾ. ਵਿਭਾਗ, ਪੰਨਾ 72) ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਮੁਤਾਬਕ ਉਹ ਰਚਨਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੋਵੇ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਵਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰ ਹੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਰ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੀਤ ਰੂਪ ਓਡ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹੋ ਕੁਝ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਬਹਿੰਦੀ। ਵਾਰ ਨਿਰੋਲ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਬਹਿਰ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਦਾ ਹੋਰ ਮਤ ਵੀ ਹੈ ਵਾਰ ਜਾਂ ਬਾਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਭੱਟ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਖਲੋ ਕੇ ਬੀਰ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਵਾਰ ਹੋਇਆ। ਪ੍ਰੋ. ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਪਦਮ ਆਖਦਾ ਹੈ 'ਅਸਲ ਵਿਚ ਵਾਰ' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮੂਲ ਵਾਰਤਾ ਪਦ ਹੈ। ਸੋ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਵਾਰ ਉਹ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਪਉੜੀਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਯੁੱਧ-ਕਥਾ ਜਾਂ ਜੰਗੀ ਵਾਰਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਪੁਕਾਰਨਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨ ਮੁਤਾਬਕ ਵਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ War ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਲੜਾਈ ਜਾਂ ਜੰਗ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਵਿਰੋਸ (Wiros) ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ War ਅਤੇ Warrior (ਯੋਧਾ) ਨਿਕਲੇ ਹਨ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵੀਰ (ਭਰਾ) ਅਤੇ ਬੀਰ ਵੀ ਇਸੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਆਰਿਆਈ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਪਜ ਹੋਣ।

ਸੋ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਵਾਰ ਉਹ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਬੀਰ ਰਸ ਨਾਲ ਛਲਕਦਾ ਹੋਇਆ ਜੋਧਿਆਂ, ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦੇ ਬਹਾਦਰੀ ਭਰੇ ਕਾਰਜ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨ ਕਰੇ ਕਿ ਇਹ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਪਾਠਕ ਦਾ ਖੂਨ ਉਬਾਲੇ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਫਲਸਰੂਪ ਇਸ ਦੀ ਮੁਰਦਾ ਅਣਖ ਫਿਰ ਜਾਗ ਪਵੇ। ਦੂਸਰੇ ਲਫਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਵਾਰ ਉਹ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ

ਹੱਲੇ ਜਾਂ ਟੱਕਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵਰਣਨ ਬੀਰ ਰਸੀ, ਜਸ ਭਰਪੂਰ ਗੀਤਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲੇ। (ਡਾ. ਬਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ, ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ ਇੱਕ ਸਾਹਿੱਤਕ ਮੁਲਾਂਕਣ) ਇਸ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲੋਕ ਗਾਇਕਾਂ, ਭੇਡਾਂ, ਮਰਾਸੀਆਂ, ਡੂਮਾ ਤੇ ਭਰਾਈ ਜਾਤ ਵਾਲਿਆਂ ਸਾਂਭੀ ਰੱਖਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸੋਂ ਵਾਰਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਲਿਪੀਬੱਧ ਕੀਤਾ। ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਸਦੀਆਂ ਤਕ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਦੌਰ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਜਸੀ ਗੜਬੜਾਂ ਕਾਰਨ ਆਪਣੇ ਉਸ ਸਾਹਿੱਤਕ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਇੱਕੱਤਰ ਕਰਨ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦੇ ਸਕੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਅੰਕਿਤ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਜਗਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੱਟਾਂ, ਮਿਰਾਸੀਆਂ ਦਾ ਰਿਣੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਵਿਚ ਚੌਖਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭੱਟਾਂ ਅਤੇ ਵਾਰਕਾਰਾਂ ਬਾਬਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਡਾ. ਗੰਡਾ. ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-"ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹਰ ਉੱਘਾ ਖਾਨਦਾਨ ਆਪਣੇ ਵਡਕਿਆਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਸਿਰ ਸਦਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੇ ਫਲ ਉੱਤੇ ਜਿਊਂਦਾ ਤੇ ਪਲਦਾ ਹੈ। ਕਈਆਂ ਦੇ ਸੂਰਮਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਸੈਂਕੜੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਉੱਤੇ ਖਿਲਰੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੱਟਾਂ ਤੇ ਡੂਮਾਂ, ਮਿਰਾਸੀਆਂ ਜਾਂ ਭਰਈਆਂ ਨੇ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਕਾਇਮ ਰੱਖੇ ਹਨ। ਹਰ ਇੱਕ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮਿਰਾਸੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਸੁਰਬੀਰ ਜਜਮਾਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਜੋੜ ਕੇ ਯਾਦ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਤੇ ਯੁੱਧਾਂ, ਜੰਗਾਂ ਦੇ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਪੋਤਰਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣ ਜਾਂ ਕਾਸ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਪ੍ਰਚਾਵੇ ਲਈ ਗਾ ਕੇ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਸੀ।" (ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ) ਮਿਰਾਸੀ ਦਾ ਮਤਲਬ ਮਿਰਾਸਤ ਜਾਂ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਿਰਾਸੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਤ ਸੰਬੰਧੀ ਬੰਸਾਵਲੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚੇਤੇ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ ਮਿਰਾਸੀਆਂ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ—

“ਮਿਰਾਸੀ ਦਾ ਲਫਜ਼ੀ ਅਰਥ ਭਾਵ ਹੈ ਮੀਰਾਸ, ਮਾਲਕੀ ਜਾਂ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਹੱਕ ਦਾ ਦਾਅਵੇਦਾਰ, ਇਸ ਲਈ ਮਿਰਾਸੀਆਂ ਨੇ, ਇਹੋ ਵਾਰਸੀ ਦਾ ਹੱਕੀ ਦਾਅਵਾ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਆਪਣਾ ਸੰਬੰਧ, ਤਾਰੀਖੀ ਪੱਖ ਤੋਂ, ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੀ ਨਿਸਬਤ ਅਰਬ ਦੇਸ਼ ਦੋ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਉਚਿਤ ਸਮਝਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕੁਰੈਸ਼ੀ ਅਖਵਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ" (ਪੰਨਾ 7) ਵਿਦਵਾਨ ਖੋਜੀ ਅਸ਼ੋਕ ਆਪਣੀ ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਿਆਂ ਮਿਰਾਸੀ ਅਤੇ ਭੱਟਾਂ ਬਾਬਤ ਹੋਰ ਆਖਦਾ ਹੈ—ਮਿਰਾਸੀ ਲੋਕ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਦੀਮੀ ਰਿਵਾਜ਼ ਹੈ, ਹਿੰਦੂ ਭੱਟਾਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਜਜ਼ਮਾਨਾਂ ਦੇ ਕੁਰਸੀਨਾਮੇ ਅਥਵਾ ਬੰਸਾਵਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਜੋੜ ਕੇ, ਉੱਚੀ ਹੇਕ ਨਾਲ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਤੇ ਇਨਾਮ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਜਾਤਾਂ ਨੂੰ ਭੱਟ ਕਹੋ ਜਾਂ ਮਿਰਾਸੀ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਗੱਲ ਇੱਕ ਹੀ ਹੈ। ਮੀਰਾਸ ਅਥਵਾ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਕੁਰਸੀਨਾਮੇ ਅਥਵਾ ਬੰਸ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਹਾਲ ਜ਼ਬਾਨੀ ਚੇਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। (ਪੰਨਾ 7) ਹੋ ਸਕਦੈ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਇਹ ਭੱਟ ਹੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਮਿਰਾਸੀ ਅਖਵਾਉਣ ਲੱਗ

ਪਏ ਹੋਣ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਮਿਰਾਸੀਆਂ ਜਾਂ ਭੱਟਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੀਰ ਰਸੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਗਵਾ ਬੈਠਦੀਆਂ ਹੋਣ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿੱਤ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲੋਕ ਦਾਸਤਾਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਘੋਖ ਪੜਤਾਲ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋ ਸਕੇ । ਚੂੰਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੌਮ ਜਾਂ ਖਿੱਤੇ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕੌਮ ਜਾਂ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ। ਸਰ ਰਿਚਰਡ ਟੈਂਪਲ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਤਿੰਨ ਜਿਲਦਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਦਾਸਤਾਨ ਅਤੇ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਬਤ ਜਨਾਬ ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਹਨ-"ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਸਿਆਸੀ ਮਕਸਦ ਸੀ। ਇਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਵਜਾਹਤ ਵਾਸਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਆਖਣਾ ਹੀ ਕਾਫੀ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਆਪ ਰਿਚਰਡ ਟੈਂਪਲ ਨੇ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਇਹਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹੋ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮਜ਼੍ਹਬ ਤੇ ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਵਾਕਫੀਅਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਟੈਂਪਲ ਦਾ ਕੰਮ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਲੋੜ ਸੀ।" ਪਰ ਇਸ ਮਤਲਬ ਪ੍ਰਸਤੀ ਥੱਲੇ ਇਸ ਵਿਦਵਾਨ ਖੋਜੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਮੋਹ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਓਹਲੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਇਹ ਤਾਂ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵਾਰਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਵਡੱਕਿਆਂ ਦੇ ਬੀਰਤਾ ਭਰੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਲਿਖੇ ਪਏ ਸਨ, ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ।

ਚੂੰਕਿ ਉੱਪਰ ਦਸਿਆ ਜਾ ਚੁਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰ ਜੋਧਿਆਂ ਦੇ ਬੀਰਤਾ ਭਰੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਦੱਸਣ ਵਾਲੀ ਵਾਰਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਜਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਵਾਰਾਂ, ਜੋ ਵਸਤੂ ਪੱਖੋਂ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਹਨ, ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਵਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਬੀਰ ਰਸ ਦਾ ਸਥਾਈ ਭਾਵ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਰਤ ਕੇ ਬੀਰ ਰਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡਾਵਾਂਡੇਲ ਇਨਸਾਨੀ ਰੂਹ ਵਿਚ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। (ਪੰਜਾਬੀ ਬੀਰ ਸਾਹਿੱਤ) ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਲਈ ਸਾਡੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਹੋ ਰਹੇ ਆਤਮਿਕ ਯੁੱਧ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਚੁਣਿਆ ਹੈ। ਵਸਤੂ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕੁ ਵਖਰੇਵਾਂ ਜਾਪਦਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਭਾਵ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੈ। ਹਰ ਵਾਰ ਦਾ ਨਾਇੱਕ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ, ਤਿਆਗ, ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਭਾਵ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। (ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ), ਭਾ. ਵਿਭਾਗ, ਪਟਿਆਲਾ) ਉਂਝ ਵੀ ਇਸ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਛੰਦ (ਸਿਰਖੰਡੀ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀ) ਅਤੇ ਵਾਰ ਦਾ ਸ਼ੈਲੀਗਤ ਪੈਟਰਨ ਲੋਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਇੰਨਾ ਰਚਮਿਚ ਚੁਕਿਆ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੌਧਿਕ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ

ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜਾਣਿਆ ਪਛਾਣਿਆ ਹੀ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਰਤਿਆ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਵਾਰ ਵਰਗਾ ਯੁੱਧ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

(ੳ) ਵੱਡਾ ਹੋਆ ਦੁਨੀਦਾਰੁ ਗਲਿ ਸੰਗਲੁ ਘਤਿ ਚਲਾਇਆ।

(ਅ) ਤੁਰੇ ਪਲਾਣੇ ਪਉਣ ਵੇਗ ਹਰ ਰੰਗੀ ਹਰਮ ਸਵਾਰਿਆ।

ਕੋਠੇ ਮੰਡਪ ਮਾੜੀਆ ਲਾਇ ਬੈਠੇ ਕਰਿ ਪਸਾਰਿਆ। (ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ 'ਚੋਂ)

(ੲ) ਆਪੇ ਛਿੰਝ ਪਵਾਇ ਮਲਾ ਖਾੜਾ ਰਚਿਆ॥

ਲਥੇ ਭੜਥੂ ਪਾਇ ਗੁਰਮੁਖ ਮਚਿਆ॥

ਮਨਮੁਖ ਮਾਰੇ ਪਛਾੜਿ, ਮੂਰਖ ਕਚਿਆ॥

ਆਪਿ ਭਿੜੈ ਮਾਰੈ ਆਪਿ ਆਪਿ ਕਾਰਜੁ ਰਚਿਆ। (ਮਲ੍ਹਾਰ ਕੀ ਵਾਰ 'ਚੋਂ)

 

ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ 21 ਜਾਂ 22 ਵਾਰਾਂ ਜੋ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚੋਂ ਉਪਲਬਧ ਹੁੰਦੀਆਂਹਨ, ਵਸਤੂ ਪੱਖੋਂ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਖਰੇਵਾਂ ਰੱਖਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਛੰਦ, ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਲੋਕ ਪਰੰਪਰਾ 'ਚੋਂ ਹੀ ਲਈ ਹੈ। ਜਿਥੇ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰਾਂ ਉਸਾਰ ਕੇ ਵਾਰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਤਕਰਾਰ ਰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਨਿੱਠ ਕੇ ਅਧਿਅਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਵਾਰਾਂ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰਾਂ (ਮਨਮੁਖ ਤੇ ਗੁਰਮੁਖ) ਨੂੰ ਲਿਆ ਕੇ ਟਕਰਾਅ ਤੇ ਫਿਰ ਯੁੱਧ ਰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤਕ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਪੱਖੋਂ ਵਿਵੇਚਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦਿੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਛੰਦ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਤੇ ਸਿਰਖੰਡੀ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਕਦਾਰ ਵਿਚ ਆਏ ਹਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੰਦ ਤੇ ਸਿਰਖੰਡੀ ਦੋਵੇਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ, ਨਜਾਬਤ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਉਪਲਬਧ ਵਾਰਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਵਿਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੀਆਂ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਵਾਰਾਂ (22-40) ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਛੰਦਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਅਪਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਛੰਦ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਪੀਲ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਵਾਰਾਂ ਰਚਣ ਲਈ ਦਵੱਯੇ ਜਾਂ ਬੈਂਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਹੋਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਵਾਰਾਂ ਇੰਨੀਆਂ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਸਿਰਖੰਡੀ ਜਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੰਦ ਵਿਚ ਲਿਖੀਆਂ।

 

ਵਾਰ ਦੇ ਤੱਤ :

(ੳ) ਨਾਇਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਨਾਇਕ

ਵਾਰ ਦੀ ਖ਼ੂਬੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਇਕ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਇਕ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਇਕ ਕੌਣ ਹੋਇਆ? ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਜਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿੱਠ ਕੇ ਅਧਿਅਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਨਾਇਕ ਸੰਬੰਧੀ ਸਭ ਸ਼ੰਕੇ

ਨਵਿਰਤ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਵਾਰਕਾਰ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖ ਅਤੇ ਮਨਮੁਖ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਰਦਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਘੋਲ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਅਖਾੜੇ/ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ ਤੇ ਆਖਰ ਯੁੱਧ ਜਾਂ ਘੋਲ ਵਿਚੋਂ ਗੁਰਮੁਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਚਿਤਰਣ ਰਾਹੀਂ ਜਿਤਦਾ ਵੀ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ—

(ੳ) ਹਾਰਿ ਚਲੈ ਗੁਰਮੁਖਿ ਜਗ ਜੀਤਾ

(ਅ) ਮੂਰਖ ਸਚੁ ਨ ਜਾਣਨੀ, ਮਨਮੁਖੀ ਜਨਮੁ ਗਵਾਇਆ॥

(ੲ) ਤੇਰੇ ਨਾਇ ਰਤੇ ਸੇ ਜਿਣ ਗਏ (ਗੁਰਮੁਖ) ਹਾਰ ਗਏ (ਮਨਮੁਖ) ਸਿ ਠਗਣ ਵਾਲਿਆ। (ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ)

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰਮੁਖ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਪਤਾ ਚਲ ਜਾਏਗਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਇੱਕ ਵੀ ਕੋਈ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਗੁਰਮੁਖ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪਾਠਕ ਵਾਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ-ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕਲਪ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਇੱਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੈ। ਹਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਝ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦੀ ਉਸਤਤਿ ਅਨੇਕਾਂ ਤਰੀਕਿਆ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

 

(ਅ) ਪਉੜੀ-ਪ੍ਰਬੰਧ :

ਵਾਰ ਦੀ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਉੜੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਉੜੀ ਦਾ ਅਰਥ ਅਜਿਹੇ ਪੈਰ ਰੱਖਣ ਦੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਜਾਂ ਡੰਡਿਆਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਪੈਰ ਟਿਕਾ ਕੇ ਉਪਰਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਜਾਂ ਕੋਠੇ 'ਤੇ ਜਾਈਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਪਉੜੀ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਛੰਦ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਵਾਰਾਂ ਪਉੜੀ ਛੰਦ ਵਿਚ ਉਚਾਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਢਾਡੀ ਵੀ ਪਉੜੀ ਨੂੰ ਛੰਦ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਪਉੜੀ ਦਾ ਅਰਥ, ਵਾਰ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇ ਜਾਂ ਖਿਆਲ ਨੂੰ ਲੜੀਵਾਰ (ਡੰਡੇ ਵਾਰ) ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਪਉੜੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂਕਿ ਅਸੀਂ ਪਉੜੀ (ਪੌੜੀ) ਦੇ ਇੱਕ ਡੰਡੇ ਨੂੰ ਤੇਅ ਕਰਕੇ ਮੰਜ਼ਿਲ 'ਤੇ ਅਰਥਾਤ ਕੋਠੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਾਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚਲੇ ਨਾਇੱਕ ਹਰ ਪੜਾਅ ਰੂਪੀ ਡੰਡੇ ਨੂੰ ਸਰ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਮੰਜ਼ਿਲ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਣਗੇ। "ਪਉੜੀ ਵਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਚਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਰਚਨਾ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ। ਪਉੜੀ ਵਾਰ ਦਾ ਪਿੰਡਾ ਹੈ ਤੇ ਜੁੱਧ ਕਥਾ ਇਸ ਦੀ ਰੂਹ। ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸਲ ਵਾਰ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।" (ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਪਦਮ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਾਂ, ਪੰਨਾ 11)

 

(ੲ) ਵਸਤੂ ਸਾਮੱਗ੍ਰੀ:

ਵਾਰ ਚੁੱਕਿ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਯੁੱਧ ਜਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੁਨਿਆਵੀ ਭਾਵ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਅੰਦਰ (ਨੇਕੀ ਤੇ ਬਦੀ) ਵੀ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਵਾਰਕਾਰ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਟੱਕਰ/

ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਆਪਣੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਦੇਵੇ। ਘਟਨਾ ਵਾਪਰਨ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਵੀ ਦੇਵੇ। ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਂ ਲੜਾਈ ਕਿਸ ਸਿੱਧਾਂਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਵੀ ਆਵੇ।

 

(ਸ) ਮੰਗਲਾਚਰਣ :

ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਨੁਕਤਾ ਵਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਦੱਸਣ ਵੇਲੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਚਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਪਰ ਚੂੰਕਿ ਇਹ ਕਈ ਕਾਵਿ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਸਾਂਝਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਨੁਕਤਾ ਜਾਂ ਤੱਤ ਆਮ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਤੱਤ ਹੈ। ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਜਾਂ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਤੇ ਜੰਗਨਾਮਾ ਵਿਚ ਵੀ ਆਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਵਾਰਕਾਰ ਹੋਰਨਾਂ ਕਾਵਿ ਰੂਪਾਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਜਾਂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਸਿਮਰ ਕੇ ਵਾਰ ਦਾ ਮਜ਼ਮੂਨ (ਜੁੱਧ ਕਥਾ) ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਸੰਵਾਦ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦੇ ਵਕਤ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਵਿਚ ਹੀ ਗੁਰਦੇਵ ਅਰਥਾਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ—

-ਨਮਸਕਾਰ ਗੁਰਦੇਵ ਕੋ ਸਤਿ ਨਾਮੁ ਜਿਸ ਮੰਤ੍ਰ ਸੁਣਾਇਆ।

ਭਵਜਲ ਵਿਚੋਂ ਕਢਿ ਕੈ ਮੁਕਤਿ ਪਦਾਰਥਿ ਮਾਹਿ ਸਮਾਇਆ। (੧/੧)

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਅਕਾਲ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਅਤੇ ਅਰਾਧਨਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ-

ਪ੍ਰਿਥਮ ਭਗਉਤੀ ਸਿਮਰਿ ਕੈ ਗੁਰ ਨਾਨਕ ਲਈਂ ਧਿਆਇ॥

ਫਿਰ ਅੰਗਦ ਗੁਰ ਤੇ ਅਮਰਦਾਸੁ ਰਾਮਦਾਸੈ ਹੋਈਂ ਸਹਾਇ॥

ਅਰਜਨ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਨੋ ਸਿਮਰੋ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿ ਰਾਇ॥

ਸ੍ਰੀ ਹਰਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਧਿਆਈਐ ਜਿਸੁ ਡਿਠੇ ਸਭ ਦੁਖਿ ਜਾਇ॥

ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਿਮਰੀਐ ਘਰ ਨਉ ਨਿਧਿ ਆਵੈ ਧਾਇ॥

ਸਭ ਥਾਈਂ ਹੋਇ ਸਹਾਇ॥੧॥

 

(ਹ) ਮਨੋਰਥ/ਉਦੇਸ਼ :

ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਧਾ ਲਿਖੀ ਜਾਵੇ, ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਉਦੇਸ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹੈ ਮੁਰਦਾ ਕੰਮਾਂ ਵਲੋਂ ਅਸੂਲਾਂ ਜਾਂ ਮਾਨਵੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਲਈ ਜੰਗੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣੀ। ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਵਾਰਕਾਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਰਦਾ ਕੌਮ ਲੜਨ ਵਾਸਤੇ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲੜਾਈ ਲਈ ਜੰਗੀ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਉਸ ਦੇ ਮੁਖ ਮਨੋਰਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਸਤੂ ਸਮੱਗਰੀ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਫੁੱਟ-ਫੁੱਟ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀ ਹੋਵੇ। ਜੇਕਰ ਵਾਰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਵਾਰ ਅਖਵਾਉਣ ਦੀ ਹੱਕਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।  

(ਕ) ਰਸ:

ਜਿਥੇ ਜੰਗਨਾਮੇ ਵਿਚ ਬੀਰ ਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਤੇ ਵਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਸ ਵੀ ਬੀਰਤਾ ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਜੰਗਨਾਮੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤੀ ਥਾਈਂ ਬੀਰ ਰਸ ਉੱਪਰ ਕਰੁਣਾ ਰਸ ਹਾਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੁਨਿਆਵੀਂ ਪੱਧਰ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਤਾਂ ਬੀਰ ਰਸ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਸ ਹੈ। ਵਾਰ-ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਹੀ ਬੀਰ ਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬੀਰਤਾ ਭਰਪੂਰ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਅਨਿਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਬੀਰ ਰਸ ਉਪਜ ਸਕੇ। ਬੀਰ ਰਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਾਰ ਵਿਚਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਕਰੁਣਾ, ਬੀਭਤਸ ਅਤੇ ਰੋਦਰ ਰਸ ਵਗੈਰਾ ਵੀ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਬੀਰ ਰਸੀ ਵਾਰ ਦੀ ਸਰਵੋਤਮ ਉਦਾਹਰਣ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਰਚਿਤ 'ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ' ਵਿਚੋਂ ਚੰਡ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਾਰਕਾਰ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।

-ਲੱਖ ਨਗਾਰੇ ਵੱਜਨ, ਆਮੋ ਸਾਮ੍ਹਣੇ॥

ਰਾਕਸ਼ ਰਣੋ ਨ ਭੱਜਨ, ਰੋਹੇ ਰੋਹਲੇ ॥

ਸੀਹਾਂ ਵਾਂਗੂ ਗੱਜਨ ਸਭੇ ਸੂਰਮੇ ॥

ਤਣਿ ਤਣਿ ਕੈਬਰ ਛੱਡਣ, ਦੁਰਗਾ ਸਾਮ੍ਹਣੇ॥ ੧੨॥

 

(ਖ) ਛੰਦ

ਵਾਰ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਲੋਕ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜਾਉਣ ਲਈ ਦੋ ਹੀ ਛੰਦ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਰਹੇ ਹਨ-ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੰਦ ਅਤੇ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਛੰਦ ਜਿਥੇ ਯੁੱਧ ਜਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਗਤੀਮਾਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਭਾਵ/ਜਜ਼ਬੇ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸਰੋਤਿਆਂ/ ਪਾਠਕਾਂ ਤਕ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਾਠਕ ਮਨ ’ਤੇ ਸੁਚੱਜਾ ਅਤੇ ਉਸਾਰੂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਛੰਦ ਕਾਰਗਰ ਹਨ, ਉਂਝ ਹੋਰ ਵੀ ਛੰਦ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਇੰਨੇ ਪ੍ਰਚਿੱਲਤ ਨਹੀਂ ਹਨ।

 

(ਗ) ਭਾਸ਼ਾ, ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰ:

ਵਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਧਾਰਨ ਪੱਧਰ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਹੀ ਉਹ ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰ ਸਕੇਗੀ। ਔਖੀ ਜਾਂ ਜਟਿਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤਣ ਨਾਲ ਵਾਰਕਾਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮਨੋਰਥ ਵੀ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ, ਮੁਹਾਵਰੇ, ਅਖੌਤਾਂ ਲੋਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਆਏ ਹੋਣ।

 

ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ ਦਾ ਸੰਖਿਪਤ ਇਤਿਹਾਸ :

ਇਹ ਕਾਵਿ-ਭੇਦ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਗਸਿਆ ਹੈ। ਸਾਹਿੱਤ ਜੀਵਨ 'ਚੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਾਰ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਾਜਸੀ, ਸਾਮਾਜਿਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਵਾਰ ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰਚੀ ਗਈ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਜਾਂ ਪੂਰਵ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ

ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ ਨੇ ਤੁਗਲਕ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਜਾਂ ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋ. ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਪਦਮ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਲਿਪੀਬੱਧ ਜਾਂ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੁਰੀ ਆ ਰਹੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਅਜੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਇਹ ਵਾਰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਦਾ ਸੰਦੇਹ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਖੁਸਰੋ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸ਼ਾਇਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਪੂਰਵ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਕੋਲਿਤਰੇ ਨਮੂਨੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਲ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਵਾਰ ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਤਕ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਜੋ ਖੰਡਗਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਸਾਡੇ ਰੂਬਰੂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਕੇਵਲ ਨੇਂ ਹੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇ ਪੂਰਵ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਤੇ ਤਿੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਅਥਵਾ ਅਕਬਰ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਵੇਲੇ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੋ ਵਾਰਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ (1) ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜੇ ਦੀ ਵਾਰ (2) ਸਿਕੰਦਰ ਇਬਰਾਹੀਮ ਦੀ ਵਾਰ (3) ਲੱਲਾ ਬਹਿਲੀਮਾ ਦੀ ਵਾਰ (4) ਮੂਸੇ ਦੀ ਵਾਰ (5) ਜੋਧੇ ਵੀਰੇ ਪੂਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਾਰ (6) ਮਲਕ- ਮੁਰੀਦ ਚੰਦਹੜੇ ਸੋਹੀਏ ਦੀ ਵਾਰ (7) ਮਾਲਦੇਵ ਦੀ ਵਾਰ (8) ਰਾਏ ਕਮਾਲ ਮੌਜ ਦੀ ਵਾਰ (9) ਹਸਨੇ ਮਹਿਮੇ ਦੀ ਵਾਰ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਖਿਪਤ ਇਤਿਹਾਸ ਅੱਗੇ ਤੋਰੀਏ ਉਪਰੋਕਤ ਦਰਸਾਈਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਦੋ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ-

-ਭਬਕਿਓ ਸ਼ੇਰ ਸਰਦੂਲ ਰਾਇ, ਰਣ ਮਾਰੂ ਵੱਜੇ।

ਖ਼ਾਨ ਸੁਲਤਾਨ ਬਡ ਸੂਰਮੇ, ਵਿਚ ਰਣ ਦੇ ਗੱਜੇ।

ਖ਼ਤ ਲਿਖੇ ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜ ਨੂੰ, ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਅੱਜੇ।

ਟਿੱਕਾ ਸਾਰੰਗ ਬਾਪ ਦੇ, ਦਿੱਤਾ ਭਰ ਲੱਜੇ।

ਫਤਹਿ ਪਾਇ ਅਸਰਾਜ ਜੀ, ਸ਼ਾਹੀ ਘਰ ਸੱਜੇ।       

(ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜੇ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ)

 

ਚੜ੍ਹਿਆ ਮੂਸਾ ਬਾਦਸਾਹ, ਸੁਣਿਐ ਸਭ ਜੱਗੇ।

ਤ੍ਰੈ ਸੋ ਸੱਠ ਮਰਾਤਬਾ, ਇੱਕ ਘੁਰਿਐ ਡੱਗ।

ਦੰਦ ਚਿੱਟੇ ਵਡ ਹਾਥੀਆਂ, ਕਹੁ ਕਿਤੁ ਵਰੈਗੇ।

ਰੁਤ ਪਛਾਤੀ ਬਗਲਿਆਂ, ਘਟ ਕਾਲੀ ਬੱਗੇ।

ਏਹੀ ਕੀਤੀ ਮੂਸਿਆ, ਕਿਨ ਕਰੀ ਨ ਅੱਗੇ। (ਵਾਰ ਮੂਸੇ ਕੀ)

ਉਪਰੋਕਤ ਵੰਨਗੀਆਂ ਦੇਣ ਤੋਂ ਸਾਡਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਨੌਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਇੰਨੀ ਮਾਂਜੀ ਪੋਚੀ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆਂ ਕੁਝ ਸੰਦੇਹ ਜਿਹਾ ਉਪਜਣਾ ਅਨਿਵਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖ਼ੈਰ ਸੰਦੇਹ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਮਲਕ-ਮਰੀਦ ਚੰਦਹੜੇ ਸੋਹੀਏ ਦੀ ਵਾਰ, ਜੋਧੇ ਵੀਰੇ ਪੂਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਾਰ ਅਤੇ ਮਾਲਦੇਵ ਦੀ ਵਾਰ ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਛੇ ਵਾਰਾਂ ਪੂਰਵ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਦੀ ਉਪਜ ਕਹਿਣ ਲਈ ਬਜਿੱਦ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ

ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ 'ਤੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚਲੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਹਨ। ਮਿਸਲ ਵਜੋਂ (1) ਵਾਰ ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜੇ ਦੀ ਧੁਨੀ 'ਤੇ ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ ਗਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਹੈ (ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜੇ ਦੀ ਧੁਨੀ ਗਾਵਨੀ), (2) ਵਾਰ ਸਿਕੰਦਰ ਬਹਿਰਾਮ ਦੀ-ਵਾਰ ਗੁਜਰੀ ਮਹਲਾ ਤੀਜਾ, (3) ਵਾਰ ਲੱਲਾ ਬਹਿਲੀਮਾ ਦੀ-ਵਾਰ ਰਾਗ ਵਡਹੰਸ ਮਹਲਾ ਚੌਥਾ, (4) ਵਾਰ ਹਸਨੇ ਮਹਿਮੇ ਦੀ ਵਾਰ ਸਾਰੰਗ ਮਹਲਾ ਚੌਥਾ (5) ਵਾਰ ਮੁਸੇ ਦੀ-ਵਾਰ ਕਾਹਨੜਾ ਮਹਲਾ ਚੌਥਾ (6) ਵਾਰ ਰਾਏ ਕਮਾਲ ਦੀ ਮੌਜਦੀ-ਵਾਰ ਗਉੜੀ ਮਹਲਾ ਪੰਜਵਾਂ ਆਦਿ। ਹਾਂ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਥਾਨਕ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਿ ਇਹ ਅਕਬਰ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਵੇਲੇ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਇਹ ਵਾਰਾਂ ਹਨ (ੳ) ਮਲਕ ਮੁਰੀਦ ਚੰਦ੍ਰਹੜਾ ਸੋਹੀਆ ਦੀ ਵਾਰ (ਈ) ਜੋਧੇ ਵੀਰ ਪੁਰਵਾਣੀ ਦੀ ਵਾਰ (ੲ) ਰਾਣਾ ਕੈਲਾਸ਼ ਦੇਵ ਤਥਾ ਮਾਲਦੇਵ ਦੀ ਵਾਰ।

ਪੂਰਵ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਵਾਰਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਉਪਰੋਕਤ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ 22 ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ 40 ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਇਸੇ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 'ਵਾਰ ਕੇਵਲ ਰਜ਼ਮੀਆ (ਬੀਰ ਰਸੀ) ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਂ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਵਾਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜੰਗਾਂ ਤੋਂ ਹੱਟ ਕੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਈ। ਬੰਦੇ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਖਿੱਚੋਤਾਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਮਜ਼ਮੂਨ ਬਣ ਗਈ, ਪਰ ਟੈਕਨੀਕ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਵਾਰ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਤਦੀਲੀ ਨਾ ਹੋਈ।" (ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ, ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ) ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮੇਹਰਵਾਨ ਦੀ ਪੀਰਾਂ ਦੀ ਵਾਰ ਵੀ ਇਸੇ ਕਾਲ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ।

ਪਿਛਲੇਰੇ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਨਜਾਬਤ, ਪੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਅਤੇ ਅਗਰਾ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਵਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕੀਤਾ। ਨਜਾਬਤ ਨੇ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਵਾਰ, ਪੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਚੱਠਿਆਂ ਦੀ ਵਾਰ ਅਤੇ ਅਗਰਾ ਨੇ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਦੀ ਵਾਰ ਲਿਖੀ। ਅਗਰੇ ਨੇ ਦੂਸਰੇ ਵਾਰਕਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਿਆਂ ਹੋ ਕੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦਵੱਯੇ ਛੰਦ ਵਿਚ ਵਾਰ ਲਿਖੀ। ਬਾਕੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਸਿਰਖੰਡੀ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੰਦ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਾਦਰਯਾਰ ਨੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਏ ਦੀ ਵਾਰ (ਬੈਂਤਾਂ ਵਿਚ) ਤੇ ਹਾਸ਼ਮ ਨੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਾਰ ਲਿਖੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਲਵਕੁਸ਼ ਦੀ ਵਾਰ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਕਈ ਵਾਰਕਾਰ ਇਸ ਪਾਸੇ ਜੁਟੇ ਪਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੂਪ ਸ਼ਾਨਾਂ ਮੋਰੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਆਦਿ ਵਾਰਾਂ ਲਿਖੀਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਹਰਸਾ ਸਿੰਘ ਚਾਤਰ, ਵਿਧਾਤਾ ਸਿੰਘ ਤੀਰ, ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਮਾਨ, ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰੀ, ਫ਼ੀਰੋਜ਼ਦੀਨ ਸ਼ਰਫ, ਹਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਬਾਗੀ, ਕੀੜੇ ਖਾਂ ਸ਼ਕੀਨ, ਉੱਤਮ ਸਿੰਘ ਤੇਜ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵੰਤਾ, ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਮਹਿਰਮ ਅਤੇ ਮਨੋਹਰ ਸਿੰਘ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਨਾਂ

ਵਰਣਨਯੋਗ ਹਨ। ਇਸੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦਾ ਸ਼ਾਇਰ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਸਹਿਰਾਈ ਹੈ, ਜੋ ਬਜ਼ੁਰਗੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਰਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋਇਆ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ/ਜੁਝਾਰੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਲੋਂ ਕਿਰਤੀ/ ਕਿਰਸਾਨੀ ਜਮਾਤ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸਮਾਧਾਨ ਲਈ ਉਠਾਈਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਇੱਕਾਂ ਦੇ ਬਹਾਦਰੀ ਭਰੇ ਕਾਰਜਾਂ ਉੱਪਰ ਵਾਰਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਸਹਿਰਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ 'ਤਿਲੰਗਾਨਾ ਦੀ ਵਾਰ' ਇਸੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਭੁਗਤਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ ਲਾਜਵਾਬ ਵਾਰ ਹੈ। ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਇੱਕ ਉੱਪਰ ਲਿਖੀ 'ਵਾਰ ਤਰਸੇਮ ਬਾਵੇ ਦੀ' ਵਿਚ ਉਹ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਜ਼ਬਰ ਦੀ ਗੱਲ ਬੜੇ ਭਾਵਾਤਮਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਰਕੇ ਦੋਰਾਹੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਕਸਲੀ ਸ਼ਹੀਦ ਤਰਸੇਮ ਬਾਵਾ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸੇ ਵਾਰਕਾਰ (ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਸਹਿਰਾਈ) ਨੇ ਪੈਪਸੂ ਦੇ ਮੁਜ਼ਾਰਿਆਂ ਦੀ ਐਜ਼ੀਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ 'ਵਾਰ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੀ' ਲਿਖ ਕੇ ਪੁਰਾਣੇ ਵਾਰ-ਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਾਇੱਕ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਾਂਮਾਨਵ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ। ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਸਹਿਰਾਈ ਦੀਆਂ ਜਿਥੇ ਇਹ ਵਾਰਾਂ ਕਾਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹਿੱਤ ਆਪਣਾ ਨੈਤਿਕ ਫ਼ਰਜ਼ ਪਾਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਕਾਵਿਕ ਖੂਬੀ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਰੂਪਕ ਪੱਖੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ-ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ ਵਿਧਾ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਵੀ ਹਨ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਾਰਾਂ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬਹਿਰ ਜਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਛੰਦਾਂ (ਸਿਰਖੰਡੀ, ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਅਤੇ ਦਵੱਯਾ ਛੰਦ) ਦੀ ਵਫ਼ਾ ਨਹੀਂ ਪਾਲਦੀਆਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੱਧਕਾਲ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਬੇਮੁੱਖ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਜ਼ਜਬੇ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋਰ ਵਾਰਾਂ ਵੀ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲਵਿਚਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ। ਹਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਬਾਗੀ ਦੀ ਹਾਸ ਰਸੀ ਛੋਹਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ 'ਵਾਰ ਜੰਗ ਹਿੰਦ ਚੀਨ' ਜਿਥੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਚੰਡ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਜੁੱਗ ਵਿਚ ਜੋ ਵਾਰਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਕੁਝ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਾਰ ਬੀਬੀ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ, ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਸੂਰ ਦੀ ਵਾਰ, ਫਿਰੋਜ਼ਦੀਨ ਸ਼ਰਫ ਨੇ ਵਾਰ ਚਾਂਦ ਬੀਬੀ ਅਤੇ ਵਾਰ ਦੁਰਗਾਵਤੀ, ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰੀ ਨੇ ਵਾਰ ਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ, ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੂਪ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਾਰ, ਵਿਧਾਤਾ ਸਿੰਘ ਤੀਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ ਦੀ ਵਾਰ, ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਕੁੰਦਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਾਰ, ਹਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਬਾਗੀ ਨੇ ਵਾਰ ਜੰਗ ਹਿੰਦ ਚੀਨ, ਹਰਸਾ ਸਿੰਘ ਚਾਤਰ ਨੇ ਲਵਕੁਸ਼ ਦੀ ਵਾਰ, ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਤੂਫ਼ਾਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਵਾਰ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨੇ ਵਾਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਦਿ ਲਿਖ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਚਿਹਰਿਆਂ ਅਤੇ ਤਤਕਾਲੀ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਉਭਾਰਿਆ ਹੈ।

ਭਾਵੇਂ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਜਾਂ ਹੋਰ ਨਵੀਨ ਕਾਵਿ-ਵੰਨਗੀਆਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੁਰਦਾ ਅਣਖ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਰ ਝੰਜੋੜਨ ਲਈ

ਢਾਡੀ ਅਜੇ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਨੂੰ ਬੜੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਤਕ ਸਾਨੂੰ ਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਵੰਨਗੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਤਿੰਨ ਹੀ ਉਪਲਬਧ ਹਨ।

1. ਬੀਰ ਰਸੀ ਵਾਰਾਂ ਭਾਵ ਦੁਨਿਆਵੀ ਵਾਰਾਂ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰਵ ਨਾਨਕ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਨੌਂ ਵਾਰਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ 'ਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ, ਨਜਾਬਤ ਦੀ ਨਾਦਰਸ਼ਾਹ ਦੀ ਵਾਰ ਅਤੇ ਪੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਚੱਠਿਆਂ ਦੀ ਵਾਰ ਵੀ ਬੀਰ ਰਸੀ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਉੱਚਤਮ ਨਮੂਨੇ ਹਨ।

2. ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਵਾਰਾਂ

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਆਈਆਂ 22 ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ 40 ਵਾਰਾਂ ਇਸ ਕੋਟੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਚੰਗਿਆਈ ਬੁਰਾਈ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਸਿੱਖ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਗੁਰਮਤਿ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਦਾਚਾਰਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀਆਂ ਲਖਾਇੱਕ ਹੋ ਨਿਬੜਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਇੰਝ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਵਿਚ 'ਵਾਰ' ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਚਾਲੀ ਵਾਰਾਂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ 17 ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ 22 ਵਾਰਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨੌ ਵਾਰਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਵੀ ਦਰਜ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।

3. ਆਧੁਨਿਕ ਵਾਰਾਂ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪਉੜੀ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਛੇਦ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਦੋ ਚਾਰ ਹੁੰਦੇ ਵਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਆਧੁਨਿਕ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਇੱਕ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਚੋਂ ਲਏ ਗਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਵਾਰ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ

ਚੂੰਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੀ ਇੱਕ ਵਾਰਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਕਰਕੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ-ਕਾਵਿ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਜੋ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਿੱਛੇ ਵਾਰ ਕਾਵਿ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧਾਂਤਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਦਸ ਆਏ ਹਾਂ ਕਿ ਵਾਰ-ਵੰਨਗੀਆਂ ਵਿਚ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵੰਨਗੀ ਦੀ ਵਾਰ ਵੀ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਬਾਈ ਵਾਰਾਂ ਇਸੇ ਕੋਟੀ ਵਿਚ ਗਿਣੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਵਾਰਾਂ ਹਨ। ਇਥੇ ਦਸਣਾ ਵਾਜਿਬ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਸ ਵਕਤ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿੱਤ ਸਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਸ ਵਕਤ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਦੋ ਨਮੂਨੇ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ-(1) ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ (ਰਜ਼ਮੀਆ ਵਾਰਾਂ-ਬੀਰ ਰਸੀ) (2) ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਾਰਾਂ (ਬਜ਼ਮੀਆ ਵਾਰਾਂ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸੀ)। ਬੇਸ਼ੱਕ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵਾਰ ਰਚਨਾ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਾਰਾਂ ਇੱਕ ਮਾਡਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਜੋ ਵਾਰਾਂ ਲਿਖੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਗਾਉਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਵੀ ਨਾਲ ਲਿਖੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਜਿਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ 'ਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਹਨ, ਉਤੇ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਆਏ ਨਾਂ, ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਉਗਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਾਰ-ਪਰੰਪਰਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਸੀ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਪੂਰਵ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਰ ਜੌਬਨ 'ਤੇ ਸੀ। ਪੂਰਵ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ-1. ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ-ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜੇ ਦੀ ਧੁਨੀ ਪੈ ਗਾਵਣੀ, 2. ਗੁਜਰੀ ਕੀ ਵਾਰ-ਸਿਕੰਦਰ ਇਬਰਾਹੀਮ ਕੀ ਵਾਰ ਕੀ ਧੁਨੀ, 3. ਰਾਗ ਵਡਹੰਸ ਕੀ-ਲਲਾ ਬਹਿਲੀਮਾ ਕੀ ਧੁਨੀ, 4. ਰਾਗ ਰਾਮਕਲੀ ਕੀ ਵਾਰ-ਜੋਧੇ ਵੀਰ ਪੂਰਬਾਣੀ ਕੀ ਧੁਨੀ, 5. ਸਾਰੰਗ ਕੀ ਵਾਰ-ਰਾਇ ਮਹਮੇ ਹਸਨੇ ਕੀ ਧੁਨੀ, 6. ਰਾਗ ਮਲਾਰ ਕੀ ਵਾਰ-ਰਾਣੇ ਕੈਲਾਸ ਕਥਾ ਮਾਲਦੇਉ ਕੀ ਧੁਨੀ, 7. ਕਾਨੜੇ ਕੀ ਵਾਰ-ਮੂਸੇ ਕੀ ਵਾਰ ਕੀ ਧੁਨੀ।

ਇਥੇ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਾਰਾਂ ਮਜ਼ਮੂਨ ਪੱਖੋਂ ਬੇਸ਼ੱਕ ਵਿਭਿੰਨ ਹਨ ਪਰ ਤਕਨੀਕ, ਛੰਦ ਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਪਉੜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪੱਖੋਂ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀਆਂ ਸੂਚਕ ਹਨ। ਚੂੰਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਅਧਿਆਤਮਕ

ਵਾਰਾਂ ਰਚ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਮਾਡਲ ਵੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕੁਝ ਇੱਕ ਕਾਵਿ-ਡਸਿਪਲਿਨ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਵਰਤੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵਾਰ-ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਸਥਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਚੂੰਕਿ 'ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਦੀ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਉਪਰੋਕਤ ਦੋਹਾਂ ਘਾਟਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਨਿਵੇਕਲਾਪਨ ਅਤੇ ਮੌਲਕਿਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਜਿਥੇ ਪਾਠਕ/ ਸਰੋਤਾ ਵਰਗ ਨੂੰ ਸੁਹਜ ਸੁਆਦ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਨਿਰੋਲ ਸੱਚੀ ਸੁੱਚੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ, ਪਾਖੰਡਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਉੱਠਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।" (ਡਾ. ਗੁਰਦੀਪ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਮਤਿ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਪਨਾੰ 225)

ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਇੱਕ ਗੱਲ ਆਖਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਵਾਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਿਸੇ ਸਮੁੱਚੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਥਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੇਂਦਰਿਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜੇ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਟੁੰਡਾ ਅਸਰਾਜ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਰੋਕਾਰ ਵਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹਨ। ਮੂਸੇ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਮੂਸਾ ਖਿੱਚ ਦਾ ਮਰਕਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਲੋਕ-ਵਾਰਾਂ। ਇਹ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਹੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀ ਥਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਜਾਂ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਬਣਾਇਆ। ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ ਮੁਤਾਬਕ "ਇਹ ਪਿਰਤ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ 'ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਵਾਰ' ਕਹਿ ਕੇ ਗਾਡੀ ਰਾਹ ਵਿਖਾਇਆ।" (ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦਾ ਸਥਾਨ) ਪਿਛੋਂ ਚੱਠਿਆਂ ਦੀ ਵਾਰ, ਬਰਾੜਾਂ ਦੀ ਵਾਰ ਅਤੇ ਸੋਢੀਆਂ ਦੀ ਵਾਰ ਆਦਿ ਸਮੁੱਚੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਆਧਾਰਤ ਮੰਨ ਵਾਰਾਂ ਰਚੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾਇਆ ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਾਰਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਿਰੋਲ ਇਤਿਹਾਸ ਮੁੱਖ ਹੈ ਉਥੇ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਵਾਰ ਵਿਚਲੇ ਸਰੋਕਾਰ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹੀ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਵਾਰ ਦੀਆਂ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕੱਤੀ ਪਉੜੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਨੂੰ ਉਦਘਾਟਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੋਂ ਗਾਇਬ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਤਕ, ਹਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਰਹੇ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਵੇਰਵੇ ਹਨ। ਇਤਹਾਸਕਤਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਇਸ ਗਿਆਰਵੀਂ ਵਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਨਾਮਾਵਲੀ ਜਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤਮਾਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸ ਪੱਖੋਂ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਭਾਂਪਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਹੀ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਟੀਕਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਨਾਲ ਸਾਖੀਆਂ ਵੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਅਤੇ

ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ, ਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਹਨ। ਪਰਿਵਾਰ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਕਈਆਂ ਦੇ ਕਿੱਤਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਤ, ਗੋਤ ਵੀ ਦਰਸਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਾਊਡ ਹੋ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਹ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਤਾਂ ਜਾਤ ਗੋਤ ਦਰਸਾ ਕੇ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿੱਖੀ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਸਵਰਨ ਜਾਤੀ ਦਾ ਹੀ ਹੋਵੇ, ਦੀ ਜਗੀਰ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਵਰਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਦਲਿਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਦਲਿਤ ਵਰਗ ਅਤੇ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਹੀ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਇਹ ਭਰਮ ਉਪਜਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਾਤਾਂ, ਗੋਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਜਦ ਉਹ ਹਰ ਸਿੱਖ ਦੀ ਜਾਤ ਜਾਂ ਗੋਤ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਰੀਚੈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ-

ਗੁਜਰੁ ਜਾਤਿ ਲੁਹਾਰੁ ਹੈ ਗੁਰਸਿਖੀ ਗੁਰਸਿਖ ਸੁਣਾਵੈ।

ਨਾਈ ਪਿੰਙੁ ਵਖਾਣੀਐ ਸਤਿਗੁਰ ਸੇਵ ਕੁਟੰਬੁ ਤਰਾਵੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਦੋ ਟੁਕਾਂ ਵਿਚ ਨਿਮਨ ਜਾਤੀ ਦੇ ਦੋ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਜਰ ਸਿੱਖ ਲੁਹਾਰ ਜਾਤੀ ਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਈ ਜਾਤ ਦਾ ਧਿੰਙ ਨਾਮੀ ਸਿੱਖ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਕੁਟੰਬ ਕਬੀਲੇ ਨੂੰ ਤਾਰਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਹੋਏ ਹਨ ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਗਿਆਰਵੀਂ ਵਾਰ ਦਾ ਪਉੜੀ ਦਰ ਪਉੜੀ ਨਿੱਠ ਕੇ ਅਧਿਅਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਭ ਸ਼ੰਕੇ ਨਵਿਰਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਹੀ ਇਹ ਦਰਸਾਉਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖੀ ਮਾਰਗ ਇੱਕ ਅਥਾਹ ਇਨਸਾਨੀ ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਜ਼ਾਤ-ਗੋਤ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਗੁਆ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਇਨਸਾਨ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਇਨਸਾਨ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸਾਗਰ ਵਰਗੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੋਚ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ-ਜ਼ਾਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਪਹਿਲੀ ਧਾਰਨਾ ਘਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਵਿਚ ਏਕਤਾ। ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਥਮ ਅਸੂਲ ਹੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜ਼ਾਤ-ਪਾਤ ਪੱਖੋਂ ਹੀਣਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਮਾਰਗ ਵਿਚ ਚਲਦਿਆਂ ਉਸ ਵਿਚ ਪਏ ਭੇਦਭਾਵ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਇਸੇ ਵਾਰ ਦੀ ਸੱਤਵੀਂ ਪਉੜੀ ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਸਾਡੇ ਉਪਰੋਕਤ ਕਥਨ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ-

-ਚਾਰਿ ਵਰਨਿ ਇੱਕ ਵਰਨ ਕਰਿ ਵਰਨ ਅਵਰਨ ਤਮੋਲ ਗੁਲਾਲੇ।

ਅਸਟ ਧਾਤੁ ਇੱਕੁ ਧਾਤੁ ਕਰਿ ਵੇਦ ਕਤੇਬ ਨ ਭੇਦੁ ਵਿਚਾਲੇ। (੧੧/੭)

ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਮਾਰਗ ਅਪਣਾਉਣ ਨਾਲ ਚਾਰੇ ਵਰਣਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਰਣ (ਸਿੱਖ) ਕੀਤਾ ਠੀਕ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੰਗ ਬਿਰੰਗੀ ਪਾਨ ਦੀ ਲਾਲੀ (ਪਾਨ ਦੇ ਬੀੜੇ) ਤੋਂ ਗੂੜਾ ਲਾਲ ਰੰਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਰਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਠਾਂ ਧਾਤਾਂ ਚਾਰ ਵਰਣ ਅਤੇ ਮਜ਼੍ਹਬ ਨੂੰ ਇੱਕ ਧਾਤ (ਸਿੱਖ) ਕਰਕੇ ਵੇਦਾਂ-ਕਤੇਬਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਦਾ ਭੇਦ ਨਾ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ-

--ਜਾਤੀ ਸੁੰਦਰ ਲੋਕ ਨਾ ਜਾਣੈ (੧੧/੯)

ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਖੋਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਾਰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਇੰਨੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾਂਹ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਅਤੇ ਨਿਕਟ ਵਰਤੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਕਿੱਤਿਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਾਂ ਅਧਿਆਪਕ ਇਸ ਵਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਸਰੋਤ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਮਝਦਿਆਂ ਹੀ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਟੀਕਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਹੜਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤਮਾਲ ਜਾਂ ਭਗਤ ਰਤਨਾਵਲੀ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ।

ਜਿੱਥੇ ਵਿਦਵਾਨ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਫਲ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ, ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਪੰਡਿਤ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਨਿਵੇਕਲੀ ਪਹਿਚਾਣ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੀ ਉਸ ਦੀ ਟੀਕਾਕਾਰੀ ਕਲਾ ਹੈ। ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਟੀਕਾਕਾਰੀ ਦਾ ਆਰੰਭ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਉਹ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਟੀਕਾਕਾਰੀ ਉੱਪਰ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਨ, ਕੁਝ ਇੱਕ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਵਿਦਵਾਨ ਚਰਚਾ ਵੇਲੇ ਰਲਗੱਡ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਹਨ-ਟੀਕਾ, ਵਿਆਖਿਆ, ਭਾਸ਼ ਅਤੇ ਪਰਮਾਰਥ ਆਦਿ। "ਟੀਕਾ ਸ਼ਬਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਉਤਪੱਤੀ ਮੂਲਕ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਤੱਥ ਦਾ ਬੋਧ ਅਥਵਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲਾ ਵਾਕ-ਵਿਧਾਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਕ ਜਾਂ ਪਦ ਦਾ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵਾਕ 'ਟੀਕਾ' ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਸੂਤ੍ਰਿਕ ਜਾਂ ਰਹੱਸਮਈ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਿਧੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਟੀਕਾ, ਵਿਆਖਿਆ, ਭਾਸ਼, ਪਰਮਾਰਥ ਆਦਿ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਵਿਚ ਵਿਧਾਨਕ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਅਰਥ ਸਮਝਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਾਕ ਨੂੰ 'ਟੀਕਾ' ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਵਿਚ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ 'ਵਿਆਖਿਆ' ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 'ਭਾਸ਼' ਵਿਚ ਮੂਲ ਰਚਨਾ ਦੀਆਂ ਅਸਪੱਸ਼ਟ ਜਾਂ ਗੁੱਝੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਭਾਸ਼ਕਾਰ ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। 'ਪਰਮਾਰਥ' ਵਿਚ ਮੂਲ ਰਚਨਾ ਵਿਚਲੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਟੀਕਾ, ਵਿਆਖਿਆ, ਭਾਸ਼ ਆਦਿ ਦੇ ਕਲਾਤਮਕ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਵੱਲ ਬਹੁਤਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਸਭ ਲਈ 'ਟੀਕਾ' ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਵਰਤ -

ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ-ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ 104) ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਸਿੱਖ ਨਾਮਾਵਲੀ ਜਾਂ ਭਗਤ ਰਤਨਾਵਲੀ (ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤਮਾਲ) ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰਤਨਾਵਲੀ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅਸੀਂ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਤੁਰੇ ਆ ਰਹੇ ਪਦ 'ਟੀਕਾ' ਨੂੰ ਹੀ ਇਥੇ ਵਰਤ ਰਹੇ ਹਾਂ।

ਬੇਸ਼ੱਕ ਟੀਕਾ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਰਚਿਤ ਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਤੋਂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਦਕਾ ਇਹ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟੀਕਾ-ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। “ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਟੀਕਾ ਵਿਧੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚਲੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਜਾਂ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸੁਬੋਧ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਕਾਵਿਮਈ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਨਾ ਹੈ।... ਇਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਾਖਾ ਗਿਆਨ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈ।" (ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ: ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ 105)

ਹੇਠਾਂ ਅਸੀਂ ਕਈ ਟੂਕਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ 'ਚੋਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਉਹ ਟੂਕਾਂ ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਗੁੱਝੇ ਭਾਵਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਾਦ ਮੁਰਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ . ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਟੂਕਾਂ ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ : ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਰਚਨਾ' 'ਚੋਂ ਹਨ-

1. ਗੁਰਬਾਣੀ :                ਜੋ ਗੁਰੂ ਗੋਪੈ ਆਪਣਾ ਸੁ ਭਲਾ ਨਾਹੀ

                                ਪਹੁੰਚ ਓਨਿ ਲਾਹਾ ਮੂਲੁ ਸਭੁ ਗਵਾਇਆ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ   :           ਜੋ ਗੁਰ ਗੋਪੈ ਆਪਣਾ ਕਿਉ ਸਿਝੈ ਚੇਲਾ

                                ਸੰਗਲੁ ਘਤਿ ਚਲਾਈਐ ਜਮ ਪੰਥ ਇੱਕੇਲਾ

                                ਲਾਹੈ ਸਜਾਈ ਨਰਕ ਵਿਚਿ ਉਹੁ ਖਰਾ ਦਹੇਲਾ। (੨੮/੨)

2. ਗੁਰਬਾਣੀ :                  ਅਪਰਾਧੀ ਦੂਣਾ ਨਿਵੈ ਜੋ ਹੋਤਾ ਮਿਰਗਾਹਿ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ :               ਨਿਵੈ ਅਹੇੜੀ ਮਿਰਗੁ ਦੇਖਿ ਕਰੈ ਵਿਸਾਹ ਧ੍ਰੋਹ ਸਰ ਲਾਵੇ।

                                 ਅਪਰਾਧੀ ਅਪਰਾਧ ਕਮਾਵੈ। (३३/੧੬)

3. ਗੁਰਬਾਣੀ :                 ਸਚਹੁ ਓਰੈ ਸਭ ਕੋ ਉਪਰਿ ਸਚੁ ਆਚਾਰ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ :               ਸਚਹੁ ਓਰੈ ਸਭ ਕਿਹੁ ਲਖ ਸਿਆਣਪ ਸਭਾ ਥੋੜੀ।

    ਉਪਰਿ ਸਚੁ ਆਚਾਰ ਚਮੋੜੀ। (੧੮/੧੯) 4)

4. ਗੁਰਬਾਣੀ :                  ਪਵਣ ਗੁਰੂ ਪਾਣੀ ਪਿਤਾ ਮਾਤਾ ਧਰਤਿ ਮਹਤੁ।

                                ਦਿਵਸੁ ਰਾਤਿ ਦੁਇ ਦਾਈ ਦਾਇਆ ਖੇਲੈ ਸਗਲ ਜਗਤੁ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ :           ਪਉਣ ਗੁਰੂ ਗੁਰ ਸਬਦੁ ਹੈ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਗੁਰ ਸਬਦੁ ਸੁਣਾਇਆ।

ਪਾਣੀ ਪਿਤਾ ਪਵਿਤ੍ਰ ਕਰਿ ਗੁਰਸਿਖ ਪੰਥਿ ਨੀਵਾਣਿ ਚਲਾਇਆ।

ਧਰਤੀ ਮਾਤ ਮਹਤੁ ਕਰਿ ਓਤਿ ਪੋਤਿ ਸੰਜੋਗੁ ਬਣਾਇਆ।

ਦਾਈ ਦਾਇਆ ਰਾਤਿ ਦਿਹੁ ਬਾਲ ਸੁਭਾਇ ਜਗਤ ਖਿਲਾਇਆ (੬/੫)

5. ਗੁਰਬਾਣੀ:              ਕਲਿ ਕਾਤੀ ਰਾਜੇ ਕਾਸਾਈ ਧਰਮੁ ਪੰਖਿ ਕਰਿ ਉਡਰਿਆ।      (ਮਾਝ ਕੀ ਵਾਰ, ਸਲੋਕ ੩੫)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ:            ਭਏ ਬਿਅਦਲੀ ਪਾਤਸਾਹ ਕਲਿ ਕਾਤੀ ਉਮਰਾਵ ਕਸਾਈ॥

  (੧/੭)

6.ਗੁਰਬਾਣੀ :              ਕਾਜੀ ਹੋਇ ਕੈ ਬਹੈ ਨਿਆਇ। ਫੇਰੇ ਤਸਬੀ ਕਰੇ ਖੁਦਾਇ।

                             ਵਢੀ ਲੈ ਕੇ ਹਕੁ ਗਵਾਏ। ਜੇ ਕੋ ਪੁਛੇ ਤਾ ਪੜਿ ਸੁਣਾਇ।      (ਰਾਮਕਲੀ ਸਲੋਕ ੭)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ :           ਕਾਜੀ ਹੋਏ ਰਿਸ਼ਵਤੀ ਵਢੀ ਲੈ ਕੇ ਹਕ ਗਵਾਈ!!      

 ਵਰਤਿਆ ਪਾਪੁ ਸਭਸਿ ਜਗਿ ਮਾਹੀ॥ (੧/੩੦)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਪੰਡਤਾਊ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਰੂਪਕ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਲੋਕ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਆਏ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰੂੜੀਆਂ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਤਾਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸੰਸਾਰ 'ਚੋਂ ਸਾਮੱਗਰੀ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਛੰਦਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਰਤ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਸ ਵਕਤ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਉਪਲਬਧ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਨਿਸ਼ਾਨੀ, ਸਿਰਖੰਡੀ ਅਤੇ ਹੰਸਗਤਿ ਆਦਿ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ। "ਇੰਜ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪਕ ਪੱਖੋਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ, ਸਗੋਂ ਸਮਕਾਲੀਨ ਦੁਨਿਆਵੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿਚ ਸਮੇਟਦੀ ਹੈ।" (ਡਾ. ਗੁਰਦੀਪ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਮਤਿ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਪੰਨਾ 218) ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਉਸ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਆਖਿਆ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਈ ਇੱਕ ਵਿਭਿੰਨ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗੱਲ ਕੀ "ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੋਇਆ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੋਏ ਵਿਭਿੰਨ ਮੁੱਲਾਂ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਰਲ ਤੇ ਸੁਖੈਣਮਈ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ।" (ਡਾ. ਗੁਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਪਖਾਰੀਵਾਲ, ਗੁਰਮਤਿ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਪੰਨਾ 224) ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਬਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਇਸ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹਿੱਤ ਟੂਕਾਂ ਅਸੀਂ ਪਿੱਛੇ ਦੇ ਆਏ ਹਾਂ। ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਸੁਖੈਣਤਾ ਅਤੇ ਸਰਲਤਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਪਾਠਕਾਂ ਉੱਪਰ ਚਿਰ

ਸਦੀਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿਚ ਜੋੜੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੋਏ ਕਈ ਵਾਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਵਾਲੀ ਵਾਰ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੇ ਅਸਿੱਧੇ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਅਪਣਾਇਆ। ਬੀਰ ਰਸੀ ਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਅਸਰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ। ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਕਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਉਪਮਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦੇਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀ 27ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਵਿਚ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਆਗਮਨ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੀ ਉਪਮਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਯੋਗ ਹੈ

-ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਗਟਿਆ ਮਿਟੀ ਧੁੰਧੁ ਜਗਿ ਚਾਨਣੁ ਹੋਆ॥

ਜਿਉ ਕਰ ਸੂਰਜ ਨਿਕਲਿਆ ਤਾਰੇ ਛਪਿ ਅੰਧੇਰੁ ਪਲੋਆ॥

ਸਿੰਘ ਬੁਕੇ ਮਿਰਗਾਵਲੀ ਭੰਨੀ ਜਾਇ ਨ ਧੀਰਿ ਧਰੋਆ॥

ਜਿਥੇ ਬਾਬਾ ਪੈਰੁ ਧਰਿ ਪੂਜਾ ਆਸਣੁ ਥਾਪਣਿ ਸੋਆ॥

ਸਿਧਾਸਣਿ ਸਭਿ ਜਗਤਿ ਦੇ ਨਾਨਕ ਆਦਿ ਮਤੇ ਜੇ ਕੋਆ॥

ਘਰਿ ਘਰਿ ਅੰਦਰਿ ਧਰਮਸਾਲ ਹੋਵੈ ਕੀਰਤਨ ਸਦਾ ਵਿਸੋਆ॥

ਬਾਬੇ ਤਾਰੇ ਚਾਰਿ ਚਕਿ ਨਉ ਖੰਡਿ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸਚਾ ਢੋਆ॥

ਗੁਰਮੁਖਿ ਕਲਿ ਵਿਚਿ ਪਰਗਟੁ ਹੋਆ॥

ਬੇਸ਼ੱਕ ਪਿਛੋਂ ਹੋਏ ਵਾਰਕਾਰਾਂ ਉੱਪਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਵਾਰਕਾਰ ਉਸ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਕਾਵਿ-ਰਚਨਾ ਫਿਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ। ਦੂਰ ਕੀ ਜਾਣਾ, ਕਈ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਜਾਂ ਗ੍ਰੰਥ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਚਾਲ੍ਹੀ ਵਾਰਾ ਦੇ ਅਖੀਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਾਰ (ਇੱਕਤਾਲੀਵੀ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਦੇ ਕਰਤਾ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵਾਰ ਸ਼ੈਲੀ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਬੜੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਪਰ ਵਾਰ ਵਿਚਲੇ ਭਾਵ, ਭਾਸ਼ਾ, ਛੰਦ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਸ਼ੈਲੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਤੁਲ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜ ਸਕੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇੱਕਤਾਲੀਵੀਂ ਵਾਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ। ਦੂਸਰਾ ਵਾਰ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਵੀਹ ਪਉੜੀਆਂ ਦੀ ਹਰ ਅੰਤਲੀ ਤੁਕ 'ਵਾਹ ਵਾਹ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਆਪੇ ਗੁਰ ਚੇਲਾ' ਇਸ ਵਾਰ ਨੂੰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਦੂਸਰੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜਦੀ ਹੈ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਾਰਾਂ ਬੇਸ਼ੱਕ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਾਰਾਂ ਹਨ ਪਰ ਲੋਕਧਾਰਾਈ ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਲੋਕਧਾਰਕ ਸੱਚ ਥਾਂ- ਥਾਂ 'ਤੇ ਦਰਜ ਹੋਏ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਵਾਰ ਇੱਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ, ਸੰਕਲਪ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਲਗਿਆਂ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ, ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਵਾਲਾ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਲੋਕਧਾਰਾ (Folklore) ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੱਚ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸੋ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਰਵਾਇਤੀ ਛੰਦ (ਨਿਸ਼ਾਨੀ, ਸਿਰਖੰਡੀ

ਅਤੇ ਹੰਸਗਤਿ) ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਲੋਕਧਾਰਾਈ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰੀਤ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਨਿਵੇਕਲੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਦੁਨਿਆਵੀ ਪ੍ਰੀਤ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਇੱਕਾਂ/ਨਾਇੱਕਾਵਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਦੇ ਕੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਦਰਸਾਏ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੇ ਕਾਮਿਲ ਪ੍ਰੇਮ ਵਾਂਗ ਹੀ ਗੁਰੂ ਅਥਵਾ ਨਿਰੰਕਾਰ (ਪੀਰ ਮੁਰੀਦਾ ਪਿਰਹੜੀ) ਨਾਲ ਪ੍ਰੀਤ ਪਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦ੍ਰਿੜਾਈ ਹੈ—

-ਲੈਲੇ ਮਜਨੂੰ ਆਸ਼ਕੀ ਚਹੁ ਚਕੀ ਜਾਤੀ।

ਸੋਰਠਿ ਬੀਜਾ ਗਾਵੀਐ ਜਸੁ ਸੁਘੜਾ ਵਾਤੀ।

ਸਸੀ ਪੁੰਨੂੰ ਦੋਸਤੀ ਹੁਇ ਜਾਤਿ ਅਜਾਤੀ।

ਮੇਹੀਵਾਲ ਨੇ ਸੋਹਣੀ ਨੈ ਤਰਦੀ ਰਾਤੀ।

ਰਾਂਝਾ ਹੀਰ ਵਖਾਣੀਐ ਓਹੁ ਪਿਰਮ ਪਰਾਤੀ।

ਪੀਰ ਮੁਰੀਦਾ ਪਿਰਹੜੀ ਗਾਵਨਿ ਪਰਭਾਤੀ। (੨੭/੧)

ਕਈ ਥਾਈਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸ਼ਬਦ-ਵਰਤੋਂ ਵਕਤ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਂਦੇ ਹਨ। ਵਿਆਕਰਣਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਹ ਕਿਰਿਆਵੀ ਰੂਪ ਮੰਨਣਯੋਗ ਨਹੀਂ ਭਾਸਦੇ ਪਰ ਤੁਕਾਂਤੀ ਮੇਲ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵਰਤੇ ਰੂਪ ਵਾਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਖਾਰ ਹੀ ਲਿਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਡਾ. ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਂਤ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਮਾਤਰਾਂ ਜਾਂ ਤੁਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਤੁਕਾਂਤ ਪੂਰਨ ਲਈ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਘਾੜਤ ਵਿਚ ਜੋ ਖੁੱਲ੍ਹਾਂ ਲਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਛੰਦ ਵਿਧਾਨ ਕਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸਗੋਂ ਉਸ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰਤਾ ਆਈ ਹੈ ਜੋ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਦਵਤਾ ਦੀ ਲਖਾਇੱਕ ਹੈ। (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਧਿਅਨ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਨਾ 301) ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਪੇਸ਼ ਹਨ-

ਦੁਆਪਰਿ ਜੁਗ ਬੀਤਤ ਭਏ ਕਲਜੁਗਿ ਕੇ ਸਿਰਿ ਛਤ੍ਰ ਫਿਰਾਈ।

ਗਿਆਨੁ ਮਤੇ ਸੁਖੁ ਉਪਜੈ ਜਨਮ ਮਰਨ ਕ ਭਰਮੁ ਚੁਕਾਈ॥ (੧/੧੨)

ਮੇਲਾ ਸੁਣਿ ਸਿਵਰਾਤਿ ਦਾ ਬਾਬਾ ਅਚਲ ਵਟਾਏ ਆਈ। (੧/੩੯)

ਫਿਟਿਆ ਚਾਟਾ ਦੁਧ ਦਾ ਰਿੜਕਿਆ ਮਖਣੁ ਹਥਿ ਨ ਆਈ। (੧/੪੦)

ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦਾ ਨਿਵੇਕਲਾ ਸਥਾਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਥੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਧ/ਸੰਤ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੋਲੀ ਕੇਂਦਰੀ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਮਾਝੇ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਉਸ

ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਭੰਡਾਰ ਪੱਖੋਂ ਤਾਂ ਗੁਰਮਤਿ ਕਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਵੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। "ਉਹ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਅੱਜ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਗਈ ਹੈ।" (ਡਾ. ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਬਾਹਰੀ-"ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ", ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਪੰਨਾ 155) ਜੇਕਰ ਕਹਿ ਲਈਏ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦਾ ਮੁੱਢ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। "ਸ਼ੁੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਣ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਜੋ ਕੋਸ਼ ਤਿਆਰ ਹੋਏ ਜਾਂ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਹਨ।" (ਡਾ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਭਾ. ਵਿਭਾਗ) ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ, ਉਸਰੱਈਆ ਕਹਿਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਸਗੋਂ ਕਈ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਜ ਕੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਾਏ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜੇ ਰਹੇ। ਦੇਸ਼ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਟੱਪ ਕੇ ਉਹ ਗੁਰਮਤਿ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤ ਜਿਥੇ ਵੀ ਗਏ ਉਥੋਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਾਹਿੱਤ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਬ੍ਰਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਬਿੱਤ-ਸਵੱਯੇ, ਦੋਹਰੇ, ਸੋਰਨੇ ਆਦਿ ਛੰਦਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਲੋਕ ਵੀ ਰਚੇ। ਇਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਤੁਰੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸੇ ਰਹਿਤਲ 'ਚੋਂ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਲੈ ਕੇ ਸੰਵਾਦ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ। ਅਰਥਾਤ ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਰਪੂਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਤੀ। ਇਸੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕਈ ਉਸ ਨੂੰ ਅਰਬੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੱਟ ਕੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਹੁੰਚ ਵਿਧੀ ਅਪਣਾਈ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅਧਿਅਨ ਕਰਦੇ- ਕਰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਾਵਿ-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਇੱਕ ਅਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵਚਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਗਿਆਤਾ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਵਾਰ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਪਉੜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਤਰ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ-

—ਇਕਤੁ ਨੁਕਤੈ ਹੋਇ ਜਾਇ ਮਹਰਮੁ ਮੁਜਰਮ ਖੈਰ ਖੁਆਰੀ। (੧੧/੨)

ਅਰਥਾਤ ਇੱਕ ਨੁਕਤੇ ਦੇ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਹੀ ਮਹਿਰਮ ਤੋਂ ਮੁਜਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵ ਜੇ ਮਹਿਰਮ ਦੇ 'ਹੇ' (ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਰਣ) ਨਾਲ ਨੁਕਤਾ ਬਿੰਦੀ) ਲਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ 'ਹੇ' ਦੀ ਥਾਂ ਜੀਮ (ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਰਣ) ਹੋ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਮੁਜਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਨੇਕੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਹਿਰਮ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਖੁਆਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁਜਰਮ ਦਾ ਬੋਧਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੀਨ ਮੇਖ ਤੋਂ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਉਰਦੂ ਫਾਰਸੀ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਰਚੀ ਪਈ ਸੀ। 'ਹੇ' ਅਤੇ 'ਜੀਮ' ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਪਰੋਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜ਼ਿਕਰ, ਕੋਈ ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿੱਠ ਕੇ ਅਧਿਅਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਾਹਿੱਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਂਭਿਆ ਹੈ। ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਵਾਲੇ, ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਅਖਾਣ ਮੁਹਾਵਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਹਿੱਤ ਪ੍ਰਤੀ ਸੂਝਬੂਝ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹਨ। ਸਾਡੀ ਚਰਚਾ ਅਧੀਨ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਰੋਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਪਰ ਹਰ ਪਉੜੀ ਦੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤੁਕ ਧਿਆਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਪਉੜੀ ਦੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤੁਕ ਜੋ ਅੱਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਵਿਚ ਪਉੜੀ ਦਾ ਥੀਮ ਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅੱਧੀ ਤੁਕ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਤੁਕ ਅਖਾਣ ਜਾਂ ਮੁਹਾਵਰਾ ਬਣਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸਮਾਈ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਮੁਹਾਵਰੇ, ਅਖੌਤਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਤਜਰਬਿਆਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਭਰਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਿਦਵਾਨ ਲੋਕ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੇਂਡੂਆਂ ਦਾ ਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਥੱਲੇ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਖਾਣ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-

1) ਗੁਰਭਾਈ ਰਤਨਾਂ ਦੀ ਮਾਲਾ

2) ਸਾਧ ਸੰਗਤਿ ਵਿਟਹੁ ਕੁਰਬਾਣੀ

3) ਪੰਜਾਬੈ ਗੁਰ ਦੀ ਵਡਿਆਈ

4) ਡਲੇ ਵਾਸੀ ਸੰਗਤਿ ਭਾਰੀ

5) ਗੁਰ ਚੇਲਾ ਚੇਲਾ ਗੁਰ ਹੋਈ

6) ਜਾਤੀ ਸੁੰਦਰ ਲੋਕ ਨ ਜਾਣੈ

7) ਪੂਰਾ ਗੁਰ ਪੂਰਾ ਵਰਤਾਰਾ

8) ਜੇਹਾ ਬੀਉ ਤੇਹਾ ਫਲ ਪਾਇਆ॥

9) ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਮਤਿ ਸਭਿ ਗਾਵੈ॥

10) ਅਉਸਟ ਚੁਕਾ ਹਥ ਨ ਆਵੈ॥

ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਸੋਕੇਤ ਮਾਤਰ ਹੀ ਅਖਾਣ ਮੁਹਾਵਰੇ ਆਏ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਵਾਰ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਤਾਂ ਅਖਾਣਾਂ, ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਆਇਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀ ਤੀਹਵੀਂ ਪਉੜੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਜੋ ਦੇਸ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਾਰੀਆਂ ਲੋਕ-ਮੂੰਹਾਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਅਖਾਣ ਕਦੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਚੇਤੇ 'ਚੋਂ ਕਿਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ-

1) ਉਲਟੀ ਵਾੜ ਖੇਤ ਕਉ ਖਾਈ।

2) ਕੁੱਤਾ ਰਾਜਿ ਬਹਾਲੀਐ ਫਿਰਿ ਚਕੀ ਚਟੈ ਸਪੈ ਦੁਧੁ ਪਿਆਲੀਐ ਵਿਹੁ ਮੁਖਹੁ ਸਟੇ।

3) ਗਿਦੜ ਦਾਖ ਨ ਅਪੜੇ ਆਖੈ ਬੂਹ ਕਉੜੀ

4)ਬਾਝ ਗੁਰੂ ਡੁਬਾ ਸੰਸਾਰਾ

5)ਅਉਸਰ ਚੁਕਾ ਹਥ ਨ ਆਵੈ

6) ਜਗ ਆਇਆ ਸਭ ਕੋਈ ਮਰਸੀ

7) ਗੋਬਿੰਦ ਭਾਉ ਭਗਤਿ ਕਾ ਭੁਖਾ

8) ਇਸ਼ਕ ਮੁਸ਼ਕ ਕਿਉ ਲੁਕੈ ਲੁਕਾਯਾ

9) ਰਜ ਨ ਕੋਈ ਜੀਵਿਆ ਕੂੜੇ ਭਰਵਾਸੇ

10) ਥੋਮ ਨ ਵਾਸੁ ਕਥੂਰੀ ਆਵੈ

11) ਜਿਉ ਸਾਗਰ ਵਿਚਿ ਗੰਗ ਸਮਾਈ॥

12) ਉਲਟਾ ਖੇਲੁ ਖਸੰਮ ਦਾ ਉਲਟੀ ਗੰਗ ਸਮੁੰਦੁ ਸਮਾਵੈ॥

ਕਲਿ ਆਈ ਕੁਤੇ ਮੁਹੀ ਖਾਜ ਹੋਇਆ ਮੁਰਦਾਰ ਗੁਸਾਈ॥

ਰਾਜੇ ਪਾਪ ਕਮਾਂਵਦੇ ਉਲਟੀ ਵਾੜ ਖੇਤ ਕਉ ਖਾਈ॥

ਪਰਜਾ ਅੰਧੀ ਗਿਆਨ ਬਿਨੁ ਕੂੜ ਕੁਸਤੁ ਮੁਖਹੁ ਅਲਾਈ॥

ਚੇਲੇ ਸਾਜ ਵਜਾਇੰਦੇ ਨਚਨਿ ਗੁਰੂ ਬਹੁਤੁ ਬਿਧਿ ਭਾਈ।॥

ਚੇਲੇ ਬੈਠਨਿ ਘਰਾਂ ਵਿਚਿ ਗੁਰਿ ਉਠਿ ਘਰੀਂ ਤਿਨਾੜੇ ਜਾਈ॥

ਕਾਜੀ ਹੋਏ ਰਿਸ਼ਵਤੀ ਵਢੀ ਲੈ ਕੇ ਹਕੁ ਗਵਾਈ॥

ਇਸਤ੍ਰੀ ਪੁਰਖੈ ਦਾਮਿ ਹਿਤੁ ਭਾਵੈ ਆਇ ਕਿਥਾਉਂ ਜਾਈ

ਵਰਤਿਆ ਪਾਪੁ ਸਭਸਿ ਜਗਿ ਮਾਂਹੀ॥ ੩੦॥

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੂੰ ਰੂਪਕ ਪੱਖੋਂ ਨਿਰਖ ਪਰਖ ਕੇ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਤੋਲ ਤੁਕਾਂਤ ਨੂੰ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰਵਾਨਗੀ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕ ਪੁਖਤਗੀ ਉਭਾਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ (ਤੀਸਰੀ ਵਾਰ) ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪਉੜੀਆਂ (ਦੂਜੀ, ਦਸਵੀਂ, ਤੇਰਵੀਂ) ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀਏ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਦੀਫ਼ ਵੀ ਵਰਤੀ ਹੈ ਜੋ ਮੱਧਕਾਲ ਦੇ ਵਾਰਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ

— -ਗੁਰ ਮੂਰਤਿ ਕਰਿ ਧਿਆਨ ਸਦਾ ਹਜੂਰ ਹੈ।

ਗੁਰਮੁਖਿ ਸਬਦੁ ਗਿਆਨੁ ਨੇੜਿ ਨ ਦੂਰਿ ਹੈ। (੩/੧੦)

ਉਪਰੋਕਤ ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਸਮੇਟਦੇ ਹੋਏ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦਾ ਉਹ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜੋ ਤਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਚੰਨ ਦਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ, ਉਸੱਰਈਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਤੇ ਕੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਤਕਰੀਬਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਚਲੰਤ ਵਿਸ਼ੇ ਉਸ ਦੇ ਵਾਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਕਾਲੀ ਦਸ਼ਾ, ਇਤਿਹਾਸ 'ਚ ਅਣਗੋਲੇ ਨਾਇੱਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਰੋਕਾਰ, ਸਦਾਚਾਰਕ ਮਰਿਆਦਾ, ਨਿਮਰਤਾ, ਸ਼ੁਭ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਮਿਥਕ ਸਰੋਤਾਂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲੀ ਸਾਮੱਗਰੀ ਆਦਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਵਿ ਕਲਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਡਸਿਪਲਿਨ ਹਨ ਤੇ ਸਾਰੇ ਰਲ ਕੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ

ਸਮੁੱਚਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਬਣਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਮੱਧਕਾਲ ਦੇ ਅਮੀਰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵਾਰ ਰਚਨਾ ਵਿਚੋਂ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਵੀ ਵੇਦ ਵਿਆਖਿਆ 'ਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸੀ। ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ, ਡਾ. ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਡਾ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਉਹੀ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਜੋ ਅੰਜੀਲ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਈਸਾਈ ਸੇਂਟ ਪਾਲ ਅਤੇ ਪੀਟਰ ਨੂੰ। ਡਾ. ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਬਾਹਰੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਾ ਜਾਗਦਾ ਮਹਾਂਕੋਸ਼ ਆਖਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਸ਼ਰਫ ਹਨ। "ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕਹੇ ਹੋਏ ਅਮਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬੈ ਗੁਰ ਕੀ ਵਡਿਆਈ (11/24) ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰ ਦੀ ਵਡਿਆਈ (ਪਉੜੀ 26) ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਤਸਵੀਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਨਜ਼ੀਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹਾਲੀਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਜ਼ਮਾਨੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿੰਨੇ ਗੇੜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪਵੇਗਾ।" (ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ-"ਵਾਰ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ") ਸਾਡੇ ਖਿਆਲ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜਾਬ ਸ਼ਬਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 'ਪੰਜਾਬ' ਸ਼ਬਦ ਵਰਤ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਲੋਂ ਮਿਲੀ ਵਡਿਆਈ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਡਿੱਤਣ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਖੂਬੀਆਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਵਾਰ ਜਗਤ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਡਾ. ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਬਾਹਰੀ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਾ ਜਾਗਦਾ ਮਹਾਂਕੋਸ਼ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਥਨ ਵੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ-ਵਸਤੂ ਸਮੱਗਰੀ

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜੋ ਆਕਾਰ ਪੱਖੋਂ (49 ਪਉੜੀਆਂ) ਬਾਕੀ ਸਭ ਵਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਡੇਰੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਨੇ 'ਗਿਆਨ ਰਤਨਾਵਲੀ' ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਟੀਕਾ ਹੀ ਹੈ। ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਵਾਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਦੇ ਨਾਇੱਕ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਹੀ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਤੋਂ 22ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਤਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਆਗਮਨ ਲਈ ਭੂਮੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਜਗਤ ਵਿਚ ਆਉਣ ਦੀ ਕਿਉਂ ਲੋੜ ਪਈ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਜੁਆਬ ਦੇਣ ਲਈ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ, ਸਦਾਚਾਰਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿਵੇਕ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਪੜਾਅ ਵਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼, ਚਾਰ ਜੁੱਗਾਂ (ਸਤਿਯੁਗ, ਤ੍ਰੇਤਾ, ਦੁਆਪਰ, ਕਲਿਯੁਗ) ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਛੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ (ਖਟ ਦਰਸ਼ਨ) ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ, ਬੁੱਧ, ਜੈਨ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਮਤ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹਨ।

ਫਿਰ 23ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਤੋਂ 44ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਤਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਉਦਾਸੀਆਂ (ਯਾਤਰਾਵਾਂ) ਅਤੇ ਦੋ ਫੇਰੀਆਂ (ਅਚਲ ਵਟਾਲੇ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਫੇਰੀ) ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਉੜੀਆਂ ਵਿਚ ਵਾਰ ਦੇ ਨਾਇੱਕ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ-ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਪਛਾੜਦੇ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਜਈ ਸੂਰਮੇ ਵਜੋਂ ਉਭਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਹਰ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ, ਫੋਕਟ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ, ਨੈਤਿਕ ਗਿਲਾਨੀ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰਕ ਫਰਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਭੱਜੇ ਪਾਖੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਕਤੀ (ਸਬਦਿ ਜਿਤੀ ਸਿਧਿ ਮੰਡਲੀ ਕੀਤੋਸੁ ਅਪਣਾ ਪੰਥ ਨਿਰਾਲਾ) ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਜਿੱਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੋ. ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਉੜੀਆਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਧਿਅਨ ਪਿਛੋਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ "ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਇਸ ਡਰਾਮੇ ਵਿਚ ਜਿਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਾਂ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਦੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।” (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ : ਜੀਵਨ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਨਾ 29) ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਘਟਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਬਗੈਰ ਸੰਸਾਰ ਸਟੇਜ 'ਤੇ ਪਲੋ ਪਲੀ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਗੁੰਝਲਾਂ ਦੇ ਸੁਲਝਣ ਦੀ ਕੋਈ ਆਸ ਨਹੀਂ।

*44ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਪਉੜੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹ ਜੋਤਿ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ) ਜਿਹੜੀ ਪਿਛੋਂ ਹੋਰ ਪੰਜ ਸਰੀਰਕ ਸਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਅਰਥਾਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਫਜ਼ੂਲ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਵੇਕ ਆਧਾਰਤ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਸਿਰਜਣ ਕਰਦੇ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ।

 

ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ

* ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨਾ ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਵਾਰ ਕਾਵਿ ਰਾਹੀਂ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣਾ ਸੀ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਸਦਾਚਾਰਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਥ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਆ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਵਾਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਮੱਗਰੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ-

- -ਬਾਬੇ ਭੇਖ ਬਣਾਇਆ ਉਦਾਸੀ ਕੀ ਰੀਤਿ ਚਲਾਈ॥

ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੋਧਣ ਧਰਤਿ ਲੁਕਾਈ॥ ੨੪॥

ਤੇ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਯਾਤਰਾ (ਉਦਾਸੀ) ਹਿੰਦੂ ਤੀਰਥਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਉਹ ਹਰਿਦੁਆਰ ਵਰਗੇ ਤੀਰਥਾਂ 'ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਥੋਂ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਉ ਭਗਤੀ ਦੀ ਥਾਂ ਕਰਮਕਾਂਡ ਦੇ ਆਸਰੇ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਲੁਟਦੇ ਜਾਂ ਭੰਬਲਭੂਸਿਆਂ ਵਿਚ ਪਾਉਂਦੇ ਦੇਖਦੇ ਹਨ-

ਬਾਬਾ ਆਇਆ ਤੀਰਥੈ ਤੀਰਥਿ ਪੁਰਬਿ ਸਭੇ ਫਿਰਿ ਦੇਖੈ॥

ਪੁਰਬਿ ਧਰਮਿ ਬਹੁ ਧਰਮਿ ਕਰਿ ਭਾਉ ਭਗਤਿ ਬਿਨੁ ਕਿਤੈ ਨ ਲੇਖੈ॥

ਭਾਉ ਨ ਬ੍ਰਹਮੈ ਲਿਖਿਆ ਚਾਰਿ ਬੇਦ ਸਿੰਮ੍ਰਿਤਿ ਪੜਿ ਪੇਖੈ॥ (੧/੨੫)

ਆਪਣੀ ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਵਾਸਤੇ ਅਸੀਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਤੁਕ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ-

-ਸਿਧ ਆਸਣਿ ਸਭਿ ਜਗਤ ਦੇ ਨਾਨਕ ਆਦਿ ਮਤੇ ਜੇ ਕੋਆ॥ (੨੭)

ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜਿਸ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਉਥੋਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਜਿੱਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਿੱਧਾਂ ਦੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਨਾਵਾਂ (ਨਾਨਕ ਮਤਾ/ਨਾਨਕ ਮਤੇ) ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਲਿੱਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁਝ ਸਾਖੀਆਂ ਮੁਕ ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵੇਰਵੇ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਬਾਲੇ ਵਾਲੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਵਾਰ ਦੇ ਟੀਕੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ

ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਗ੍ਰੰਥ 'ਗਿਆਨ ਰਤਨਾਵਲੀ' ਵੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਸਾਖੀਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਵੇਰਵੇ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਅੱਗੇ ਸਵਾਲੀਆ ਨਿਬਾਨ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨਾਨਕ ਮਤੇ ਦੀ ਫੇਰੀ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਡਾ. ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-" ਇਸ ਸਥਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਉਦੋਂ ਸੁਚੇਤ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਨਾਨਕ ਮਤੇ ਜਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਮਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ-ਪੰਨਾ 53)

* ਉਪਰੋਕਤ ਤੱਥ ਦੇ ਆਧਾਰਿਤ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਇਹ ਵਾਰ ਨਿਰੋਲ ਕਲਪਨਾ ਜਾਂ ਮਿਥਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਉੱਪਰ ਹੀ ਆਧਾਰਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਮੱਕੇ, ਮਦੀਨੇ, ਬਗਦਾਦ ਅਤੇ ਸੁਮੇਰ ਪਰਬਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਉਲੇਖ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਰਣਿਤ ਪਉੜੀਆਂ ਇਸਲਾਮੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਮਿੱਥਾਂ, ਦੰਦ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਵਿਕ ਸੱਚ ਦੇ ਪ੍ਰਚੱਲਣ ਨੂੰ ਹੀ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਹ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਪੱਕ ਕਰਨਾ ਲੋੜਦੇ ਹਨ। ਹਾਂ ਕਾਵਿਕ ਸੱਚ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਢੇਰ ਸਾਰੀ ਲੱਭੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

 

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਬਿੰਬ : ਮਿਥਕ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ:

* ਇਹ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿਛੋਂ ਹੀ ਹੋਇਆ ਅਰਥਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਮਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਅਤਿ ਨੇੜੇ ਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਮਾਂ 1539 ਈ. ਤਕ ਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਜੀਵਨ ਲੀਲਾ ਦਾ ਆਰੰਭ 1551 ਈਸਵੀ ਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਲੋਕ ਗਮਨ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੰਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਉੱਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਉੱਤਰ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਭਾਵਨਾ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਅਧੀਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਬਿੰਬ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣ ਪੁਰਖ (Legendary) ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਂਝ ਵੀ ਕਵੀ ਦੇ ਸੱਚ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦੇ ਸੱਚ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਹੋਇਆ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

* ਡਾ. ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ 'ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ : ਇੱਕ ਮਿੱਥ' ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਨਿਬੰਧ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਲੋਕ ਨਾਇੱਕ ਵੀ ਹੋਵੇ (ਚੁੱਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਨਾਇੱਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਤਾਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ) ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਚਰਿੱਤਰ ਬਣਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ

ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਲਸਾਵਾਂ, ਰੀਝਾਂ ਤੇ ਸੁਪਨੇ ਉਸ ਵਿਚ ਸਮੋ ਕੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਢਾਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਸਰਬ ਸਮਰੱਥ ਤੇ ਕਾਲ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਅਥਵਾ ਅਨਾਦੀ ਹੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।" ਸੋ ਇੰਝ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬੇਸ਼ੱਕ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਸੱਚ ਲੋਕ ਸੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਇਸ ਸੱਚ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਇਸ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਵੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਫੋਰੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਜੋ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਮਿਲੇ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗੱਦੀਨਸ਼ੀਨ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਕਈ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ (ਪੀਰ ਦਸਤਗੀਰ, ਗੋਰਖਨਾਥ ਆਦਿ) ਦੇ ਸਮੇਂ, ਸਥਾਨ ਦਾ ਕਾਫੀ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਹਰ ਹੀਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਫ਼ਰਕ ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਥੇ ਬਗਦਾਦ, ਸੁਮੇਰ ਪਰਬਤ, ਮੱਕੇ ਮਦੀਨੇ ਵੱਲ ਦੀਆਂ ਸੰਪੂਰਨ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਹਨ, ਉਥੇ ਮੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਅਚਲ ਵਟਾਲੇ ਜਾਣਾ ਫੇਰੀਆਂ ਹਨ।

* ਜੇਕਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸਮੁੱਚੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਹਰ ਵਾਰ ਵਿਚ ਸਮਾਈ ਪਈ ਹੈ। ਕਿਤੇ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਤੇ ਕਿਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਤਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸੰਕੇਤ ਮਾਤਰ ਵੇਰਵੇ ਆਦਿ ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪੁਰਾਣ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਰੰਗਣ ਚਾੜ੍ਹ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ ਹਨ। ਚੂੰਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਾਵਿ ਸਿਰਜਕ ਹਨ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰਨ ਕਰਨਾ ਹੈ। "ਕਵਿਤਾ ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੋਵੇ, ਅਜਿਹੇ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ।" (ਡਾ. ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ ਕੋਮਲ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ : ਜੀਵਨ, ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਕਲਾ, ਪੰਨਾ 55)

ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਪੱਖੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਸੰਬੰਧੀ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅੱਜ ਦੇ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਲਿਖਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਵਾਰ ਹਵਾਲਾ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਹਾਈ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਸੀ, ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਹ ਵਾਰ ਬਾਖੂਬੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਇਹ ਗੱਲ ਹੋਰ ਵੀ ਨੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਕਵੀ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਇਤਿਹਾਸ ਕਵੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਜਿੱਥੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਉੱਪਰ 'ਕਵੀ' ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕਰਾਮਾਤੀ ਵੇਰਵੇ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ

ਜਿਥੇ ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਛੇੜਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਕਰਾਮਾਤ ਜਾਂ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨੂੰ ਵਿਵੇਕ ਨਾਲ ਨਾਕਾਰਦੇ ਵੀ ਹਨ ਜਿਵੇਂ -

-ਸਿਧਿ ਬੋਲਨਿ, 'ਸੁਣਿ ਨਾਨਕਾ : ਤੁਹਿ ਜਗ ਨੇ ਕਰਾਮਾਤ ਦਿਖਾਈ॥

ਕੁਝ ਵਿਖਾਲੇਂ ਅਸਾਂ ਨੋ ਤੁਹਿ ਕਿਉ ਢਿਲ ਅਵੇਹੀ ਲਾਈ॥ ੪੨॥

ਬਾਬਾ ਬੋਲੇ ਨਾਥ ਜੀ ! ਸਬਦੁ ਸੁਨਹੁ ਸਚੁ ਮੁਖਹੁ ਅਲਾਹੀ॥

ਬਾਝੋਂ ਸਚੇ ਨਾਮ ਦੇ ਹੋਰੁ ਕਰਾਮਾਤਿ ਅਸਾਂ ਤੇ ਨਾਹੀ॥ ੪੩॥

ਹਾਂ ਜਿਥੇ 'ਕਰਮਾਤ' ਜਾਂ ਅਤਿਕਥਨੀ ਹੈ ਉਥੇ ਸੰਵਾਦ ਨਹੀਂ ਰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਸਗੋਂ ਕਵੀ ਦਾ ਸੱਚ ਬਿਆਨੀਆ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਹਿੱਤ ਉਭਰਦਾ ਹੈ। ਕਰਾਮਾਤੀ ਅੰਸ਼ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-ਬਗਦਾਦ ਵਿਚ ਪੀਰ ਦਸਤਗੀਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਉਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਪਲ ਵਿਚ ਹੀ ਪੀਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਆਕਾਸ਼ ਤੇ ਲੱਖਾਂ ਪਾਤਾਲ ਦਿਖਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਪਾਤਾਲ ਵਿਚੋਂ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ ਦਾ ਭਰਿਆ ਕਚਕੌਲ ਵੀ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

-ਨਾਲਿ ਲੀਤਾ ਬੇਟਾ ਪੀਰ ਦਾ ਅਖੀ ਮੀਟਿ ਗਇਆ ਹਵਾਈ॥

ਲਖ ਆਕਾਸ ਪਾਤਾਲ ਲਖ, ਅਖਿ ਫੁਰਕੁ ਵਿਚ ਸਭ ਦਿਖਲਾਈ॥

ਭਰਿ ਕਚਕੌਲ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਦਾ ਧੁਰੋ ਪਤਾਲੋ ਲਈ ਕੜਾਹੀ ॥ ੩੬॥

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੱਕੇ ਵਿਚ ਜੀਵਣ ਨਾਮ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲੱਤਾਂ ਤੋਂ ਘਸੀਟਿਆ। ਬਸ ਲੱਤਾਂ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਘਸੀਟਣ ਦੀ ਦੇਰ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਜਿਧਰ ਲੱਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਧਰ ਹੀ ਮੱਕਾ ਵੀ ਘੁੰਮ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ-

-ਟੰਗੋਂ ਪਕੜਿ ਘਸੀਟਿਆ ਫਿਰਿਆ ਮਕਾ ਕਲਾ ਦਿਖਾਰੀ॥

ਹੋਇ ਹੈਰਾਨ ਕਰੇਨਿ ਜੁਹਾਰੀ॥ ੩੨॥

ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਕਾਵਿ-ਮੱਚ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਾਲੀ ਇਹ ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਖੋਂ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਗਮਨ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਗੁਰੂ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਭਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਆਈ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਨੋਟਿਸ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। 'ਮੁਖਤਲਿਫ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਘੜਮੱਸ ਤੋਂ ਫੈਲੀ ਅਗਿਆਨ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਚਾਨਣ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆਂ ਦੁਖੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਦਿਆਨੇ ਵਜਦੇ ਹਨ।" (ਪ੍ਰੋ. ਰਾਮ ਸਿੰਘ : ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ) ਸੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਜੀਵਨ ਕਥਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਇਹ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੀ ਵਾਰ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਿੱਟੇ 'ਤੇ ਅੱਪੜਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਯੁੱਗ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਨ ਉਥੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪੰਥ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕ ਅਤੇ ਲੋਕ ਨਾਇਕ ਵੀ ਸਨ। ਲੋਕਾਈ ਦੀ ਪੀੜਾ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵੇਦਨਾ ਅਤੇ ਲੋਕ ਭਲਾਈ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਪੂਰਤੀ

ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ-

--ਬਾਬੇ ਭੇਖ ਬਣਾਇਆ ਉਦਾਸੀ ਕੀ ਰੀਤਿ ਚਲਾਈ॥

ਚੜਿਆ ਸੋਧਣ ਧਰਤਿ ਲੁਕਾਈ॥ ੨੪॥

ਬੇਸ਼ੱਕ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਵਤਾਰੀ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਸਨ ਤੇ ਅਵਾਤਰੀ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਲੋਂ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ –

ਸੁਣੀ ਪੁਕਾਰਿ ਦਾਤਾਰ ਪ੍ਰਭੁ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਜਗ ਮਾਹਿ ਪਠਾਇਆ॥

(ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ)

-ਚਿਤ ਨ ਭਯੋ ਹਮਰੋ ਆਵਨ ਕਹ। ਚੁਭੀ ਰਹੀ ਸ੍ਵਤਿ ਪ੍ਰਭੁ ਚਰਨਨ ਮਹਿ॥

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਪ੍ਰਭ ਹਮਕੋ ਸਮਝਾਯੋ॥ ਇਮ ਕਹਿ ਕੈ ਇਹ ਲੋਕ ਪਠਾਯੋ॥

(ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ)

ਪਰ ਡਾ. ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਇਸ (ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ) ਵਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰਿਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਅਵਤਾਰ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਲੋਕ ਨਾਇੱਕ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਾਰੇ ਇੰਝ ਲਿਖਦਾ ਹੈ—"ਲੋਕ ਨਾਇੱਕ ਸਾਹਮਣੇ ਦੇਵਤੇ, ਅਵਤਾਰ ਤੋਂ ਪੈਗੰਬਰ ਵੀ ਤੁੱਛ ਹੋ ਨਿਬੜਦੇ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਕਰੋਪੀ ਤੋਂ ਸਦਾ ਡਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਲੋਕ ਨਾਇੱਕ ਵਿਚ ਤਾਂ ਖ਼ਲਕਤ ਦੀ ਆਤਮਾ ਸਾਹ ਲੈ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਵਤਾਰ ਤੇ ਪੈਗੰਬਰ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਤੇ ਉੱਚੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਲੋਕ ਨਾਇੱਕ ਤਾਂ

-ਨੀਚਾਂ ਅੰਦਰਿ ਨੀਚ ਜਾਤਿ। ਨੀਚੀ ਹੂ ਅਤਿ ਨੀਚੁ॥

ਨਾਨਕ ਤਿਨ ਕੈ ਸੰਗਿ ਸਾਥਿ ਵਡਿਆ ਸਿਉ ਕਿਆ ਰੀਸੁ॥ਅਨੁਸਾਰ ਲੋਕ ਜਗਤ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਸੂਰਜ ਵਾਂਗ ਉਭਰਦਾ ਤੇ ਚਾਨਣ ਵਾਂਗ ਪਸਰਦਾ ਹੈ।" ਜਿਥੋਂ ਤਕ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਇਹ ਵਾਰ ਅਵਤਾਰੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲੋਕ ਨਾਇੱਕ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

 

ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ (ਗੁਰੂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ)

* ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਜਿਥੇ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ, ਰੂਹਾਨੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਅਕਸ ਨੂੰ ਉਭਾਰਿਆ ਹੈ, ਉਥੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਦੇ ਗੁਰੂ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀਆਂ ਸੰਬੰਧਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਾਰੀਕੀ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਉੱਪਰ ਵੀ ਕਹਿ ਆਏ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਉਪਲਬਧ ਹੈ, ਉਸ ਉੱਪਰ ਕਿੰਤੂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪਹਿਲੀਆਂ ਛੇ ਗੁਰੂ ਜੋਤਾਂ ਦੇ ਵਰਣਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਰਮਜ਼ਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਗੁਰੂ ਜੋਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦਾ ਲੋਕਾਈ

ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਵਰਣਨ ਇੱਕ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਕਾਰਜ ਹੈ।

 

(ੳ) ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਬਾਬਤ

-ਸੁਣੀ ਪੁਕਾਰਿ ਦਾਤਾਰ ਪ੍ਰਭੁ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਜਗ ਮਾਹਿ ਪਠਾਇਆ॥

ਚਾਰੇ ਪੈਰ ਧਰਮ ਦੇ ਚਾਰਿ ਵਰਨਿ ਇੱਕ ਵਰਨੁ ਕਰਾਇਆ॥

ਰਾਣਾ ਰੰਕ ਬਰਾਬਰੀ ਪੈਰੀ ਪਵਣਾ ਜਗਿ ਵਰਤਾਇਆ॥ (ਪਉੜੀ ੨੩)

 

-ਬਾਬਾ ਦੇਖੈ ਧਿਆਨੁ ਧਰਿ ਜਲਤੀ ਸਭਿ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਿਸਿ ਆਈ॥

ਬਾਝ ਗੁਰੂ ਗੁਬਾਰੁ ਹੈ ਹੈ ਹੈ ਕਰਦੀ ਸੁਣੀ ਲੁਕਾਈ॥

ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੋਧਣਿ ਧਰਤਿ ਲੁਕਾਈ॥ (ਪਉੜੀ ੨੪)

 

 -ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਗਟਿਆ ਮਿਟੀ ਧੁੰਧੁ ਜਗਿ ਚਾਨਣੁ ਹੋਆ॥

 ਜਿਉ ਕਰਿ ਸੂਰਜੁ ਨਿਕਲਿਆ ਤਾਰੇ ਛਪਿ ਅੰਧੇਰੁ ਪਲੋਆ॥ (ਪਉੜੀ ੨੭)

 

(ਅ) ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ

ਉਲਟੀ ਗੰਗ ਵਹਾਈਓਨਿ ਗੁਰੁ ਅੰਗਦ ਸਿਰਿ ਉਪਰਿ ਧਾਰਾ॥

ਪੁਤਰੀ ਕਉਲੁ ਨ ਪਾਲਿਆ ਮਨਿ ਖੋਟੇ ਆਕੀ ਨਸਿਆਰਾ॥ (ਪਉੜੀ ੩੮)

 

ਮਾਰਿਆ ਸਿੱਕਾ ਜਗਤਿ ਵਿਚਿ ਨਾਨਕ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਚਲਾਇਆ॥

ਥਾਪਿਆ ਲਹਿਣਾ ਜੀਵਦੇ ਗੁਰਿਆਈ ਸਿਰਿ ਛਤ੍ਰ ਫਿਰਾਇਆ॥

ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਸਰੂਪੁ ਬਣਾਇਆ॥ (ਪਉੜੀ ੪੫)

 

ਸੋ ਟਿਕਾ ਸੋ ਛਤੁ ਸਿਰਿ ਸੋਈ ਸਚਾ ਤਖਤੁ ਟਿਕਾਈ॥

ਗੁਰ ਨਾਨਕ ਹੁੰਦੀ ਮੁਹਰਿ ਹਥਿ ਗੁਰ ਅੰਗਦ ਦੀ ਦੋਹੀ ਫਿਰਾਈ॥

ਦਿਤਾ ਛੋੜਿ ਕਰਤਾਰਪੁਰੁ ਬੈਠਿ ਖਡੂਰੇ ਜੋਤਿ ਜਗਾਈ।। (ਪਉੜੀ ੪੬)

 

(ੲ) ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ

—ਲਹਿਣੇ ਪਾਈ ਨਾਨਕ ਦੇਣੀ ਅਮਰਦਾਸਿ ਘਰਿ ਆਈ॥

ਗੁਰੁ ਬੈਠਾ ਅਮਰੁ ਸਰੂਪ ਹੋਇ ਗੁਰਮੁਖਿ ਪਾਈ ਦਾਤਿ ਇਲਾਹੀ॥

ਫੇਰਿ ਵਸਾਇਆ ਗੋਇੰਦਵਾਲੁ ਅਚਰਜੁ ਖੇਲੁ ਨ ਲਖਿਆ ਜਾਈ॥

ਦਾਤਿ ਜੋਤਿ ਖਸਮੈ ਵਡਿਆਈ।। (ਪਉੜੀ ੪੬)

(ਸ) ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ

-ਦਿਚੈ ਪੂਰਬਿ ਦੇਵਣਾ ਜਿਸ ਦੀ ਵਸਤੁ ਤਿਸੈ ਘਰਿ ਆਵੈ॥

ਬੈਠਾ ਸੋਢੀ ਪਾਤਿਸਾਹੁ ਰਾਮਦਾਸੁ ਸਤਿਗੁਰੂ ਕਹਾਵੈ॥

ਪੂਰਨ ਤਾਲੁ ਖਟਾਇਆ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚਿ ਜੋਤਿ ਜਗਾਵੈ॥

ਉਲਟਾ ਖੇਲੁ ਖਸੰਮ ਦਾ ਉਲਟੀ ਗੰਗ ਸਮੁੰਦਿ ਸਮਾਵੈ ॥ (ਪਉੜੀ ੪੭)

 

(ਹ) ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ

-ਫਿਰ ਆਈ ਘਰਿ ਅਰਜਣੇ ਪੁਤੁ ਸੰਸਾਰੀ ਗੁਰੂ ਕਹਾਵੈ॥

ਜਾਣਿ ਨ ਦੇਸਾਂ ਸੋਢੀਓਂ ਹੋਰਸੁ ਅਜਰੁ ਨ ਜਰਿਆ ਜਾਵੈ॥ (ਪਉੜੀ ੪੭)

 

(ਕ) ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ

-ਪੰਜਿ ਪਿਆਲੇ ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਠਮੁ ਪੀਰੁ ਬੈਠਾ ਗੁਰ ਭਾਰੀ॥

ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ॥

ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆ ਰੂਪੁ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ॥

ਦਲਿਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਜੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ॥ (ਪਉੜੀ ੪੮)

 

ਉਪਰੋਕਤ ਪਉੜੀਆਂ ਵਿਚ ਆਏ ਇਤਹਾਸਕ ਹਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੇਸ਼ੱਕ ਵਾਰ ਵਿਚ ਇਤਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵੇਰਵਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਹੈ ਪਰ ਸੰਕੇਤਕ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਾਫੀ ਸਹਾਈ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਚੂੰਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਾਣ ਭਾਵਨਾ ਉੱਪਰ ਪੂਰਾ ਅਬੂਰ ਹਾਸਿਲ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਾਰ ਦਾ ਨਾਇੱਕ ਕਈ ਥਾਂ ਪੁਰਾਣ ਭਾਵਨਾ ਅਧੀਨ ਮਿੱਥਕ ਰੰਗ ਵਿਚ ਰੰਗਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਵਾਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਆਈ ਇਤਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਜੋ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਮਿਥਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਰੰਗੀ ਪਈ ਹੈ, ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਾਬਤ ਵੀ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੇਸ਼ੱਕ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪੁਰਾਣ ਵਿਰੋਧੀ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਲੋਕ ਮਾਨਸ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਪੁਰਾਣ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾਇਆ।

ਇਸ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਅਤਿ ਨਿਕਟ ਉੱਤਰ ਵਰਤੀ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਬੜੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਵਸਰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਕਈ ਨਿਸ਼ਠਾਵਾਨ ਸਮਕਾਲੀ ਸਿੱਖ ਜੀਵਿਤ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਾਬੇ ਬੁੱਢੇ ਦਾ ਨਾਂ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਬਾਬੇ ਬੁੱਢੇ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਰਹੇ ਸਨ। 'ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ' ਦੀ ਜਿਸ ਮੂਲ ਬੀੜ ਦੀ ਲਿਖਾਈ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਥਾਪੇ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਤਕ ਨੂੰ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦਾ ਤਿਲਕ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਅਤਿ ਨਿਕਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੁਆਰਾ ਵਰੋਸਾਏ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ

ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਰੂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜੋ ਤਸਵੀਰ ਉਲੀਕੀ ਹੈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਜੋ ਸੂਚਨਾ ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਜੁਟਾਈ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਅਧਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਯੋਗ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ।" (ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ: ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ 50-51)

 

ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ :

ਉਪਰੋਕਤ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਇਸੇ ਲੜੀ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਵੀ ਬਾਖੂਬੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਤਾਬਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤਤਕਾਲੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪ੍ਰਤੀ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟਤਾ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰੇ ਜੁੱਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਆਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜੁੱਗ (ਕਲਿਯੁਗ) ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਅਵਤਾਰੀ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ 'ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਮੁਤਾਬਿਕ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵਕਤ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਕੂਮਤਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਸਨ ਜੋ ਮਾਨਵੀ ਫਰਜ਼ ਭੁਲਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਹਕੂਮਤ ਚਲਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਪੱਸ਼ਟ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-

-ਭਏ ਬਿਅਦਲੀ ਪਾਤਿਸਾਹ, ਕਲਿਕਾਤੀ ਉਮਰਾਵ ਕਸਾਈ॥ (ਪਉੜੀ ੭)

-ਕਲਿ ਆਈ ਕੁਤੇ ਮੁਹੀ, ਖਾਜੁ ਹੋਇਆ ਮੁਰਦਾਰ ਗੁਸਾਈ॥

ਰਾਜੇ ਪਾਪ ਕਮਾਂਵਦੇ ਉਲਟੀ ਵਾੜ ਖੇਤ ਕਉ ਖਾਈ॥

ਕਾਜੀ ਹੋਏ ਰਿਸ਼ਵਤੀ ਵਢੀ ਲੈ ਕੇ ਹਕੁ ਗਵਾਈ।।(ਪਉੜੀ ੩੦)

ਉਪਰੋਕਤ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਜੋੜਨੀ ਚਾਹਾਂਗੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ-" ਪਰ ਮਨਮੁੱਖਾਂ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਪਸ਼ੂ ਚੰਗੇ ਹਨ। ਪਸ਼ੂ ਤਾਂ ਅਚੇਤ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਕ ਗਿਰੇ ਹੋਏ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਸ਼ੂ ਕਦੇ ਦੂਜੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਸੋਂ ਮੰਗਦਾ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ, ਨਾ ਪੰਛੀ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪੰਛੀ ਦੇ ਗਿਰਦੇ ਘੇਰਾ ਘੱਤ ਕੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ। ਚੁਰਾਸੀ ਲੱਖ ਜੂਨ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਤਾਂ ਹੀ ਉੱਤਮ ਹੈ ਜੇ ਉਹ ਉੱਤਮ ਕਰੇ। ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਆਪ ਪਰਜਾ ਬਣ ਬੈਠੇ ਹੋ ਤੇ ਚੰਗੀ ਭਲੀ ਸੁਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਅਸਲ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਰਾਜ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਵੀ ਬਿਠਾ ਦੇਵੀਏ ਤਾਂ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਚੱਕੀ ਚੱਟਣ ਦੀ ਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ : ਜੀਵਨ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਨਾ 123) ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕਾਮ ਕਿਸਮ ਦਾ ਰਾਜ ਜ਼ਰੂਰ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਰਗੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਨਾ ਕਰਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੁੱਤਾ-ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਰਾਜ ਗੱਦੀ ਦਾ ਸੁੱਖ ਹੰਢਾਵੇ-

ਮਨਮੁਖ ਮਾਣਸ ਦੇਹ ਤੋਂ ਪਸ਼ੂ ਪਰੋਤ ਅਚੇਤ ਚੰਗੇਰੇ॥

ਹੋਇ ਸੁਚੇਤ ਅਚੇਤ ਹੋਇ ਮਾਣਸੁ ਮਾਣਸ ਦੇ ਵਲਿ ਹੇਰੇ॥

ਪਸੂ ਨ ਮੰਗੈ ਪਸੂ ਤੇ, ਪੰਖੇਰੂ ਪੰਖੇਰੂ ਘੇਰੇ ॥

ਚਉਰਾਸੀਹ ਲਖ ਜੂਨਿ ਵਿਚਿ ਉਤਮ ਮਾਣਸ ਜੂਨਿ ਭਲੇਰੇ ॥

ਉਤਮ ਮਨ ਬਚ ਕਰਮ ਕਰਿ ਜਨਮੁ ਮਰਨ ਭਵਜਲੁ ਲਖ ਫੇਰੇ॥

ਰਾਜਾ ਪਰਜਾ ਹੋਇ ਕੇ ਸੁਖ ਵਿਚਿ ਦੁਖੁ ਹੋਇ ਭਲੇ ਭਲੇਰੇ ॥

ਕੁੱਤਾ ਰਾਜ ਬਹਾਲੀਐ ਚੱਕੀ ਚੱਟਣ ਜਾਇ ਅਨ੍ਹੇਰੇ॥

ਗੁਰ ਪੂਰੇ ਵਿਣ ਗਰਭ ਵਸੇਰੇ॥ (੧੫/੧੯)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਾਰ-ਅਧਿਅਨ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਰੁਝਾਣ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਪਰ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਆਏ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੋਲਕ ਚੰਦ ਨਾਰੰਗ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਤਲਵਾਰ ਨਹੀਂ ਉਠਾਈ ਪਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਭਿਅੰਕਰ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਤਲਵਾਰ ਲਈ ਫੌਲਾਦ ਜੁਟਾਇਆ ਜਿਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਲਈ ਤਲਵਾਰ ਉਠਾਈ। ਠੀਕ ਹੈ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਪਰ ਗੁਰੂ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਜੋ ਰਾਜਨੀਤਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮੱਤ ਜ਼ਰੂਰ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਪ੍ਰਤੀ ਉਠਿਆ ਰੋਸ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਕਦਮ ਹੈ ਜੋ ਵਾਰ ਵਿਚਾਲੇ ਨਾਇੱਕ (ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ) ਰਾਹੀਂ ਉਠਦਾ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਾਰਨ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਨੂੰਨ ਵਿਚ ਗੜੁੱਚ ਹੋ ਕੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਉਪਰ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਕੀਦੇ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹ ਪੁੱਟਣ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਇਹ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ ਰਾਜੇ ਜਨਤਾ ਵਲੋਂ ਬੇਮੁੱਖ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਕਾਰਨ ਜੋ ਜਨਤਕ-ਵਿਗਾੜ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਉਸ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮਾਂ ਵਲੋਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ' ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹੱਟਦੇ।

ਜਗ ਗਰਦੀ ਜਬ ਹੋਵਹੇ ਉਲਟੇ ਜੁਗੁ ਕਿਆ ਹੋਇ ਵਰਤਾਰਾ॥

ਉਠੇ ਗਿਲਾਨਿ ਜਗਤਿ ਵਿਚ ਵਰਤੈ ਪਾਪ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸੰਸਾਰਾ॥

ਵਰਨਾ ਵਰਨ ਨ ਭਾਵਨੀ ਖਹਿ ਖਹਿ ਜਲਨ ਬਾਂਸ ਅੰਗਿਆਰਾ॥

ਨਿੰਦਿਆ ਚਲੇ ਵੇਦ ਕੀ ਸਮਝਨਿ ਨਹਿ ਅਗਿਆਨ ਗੁਬਾਰਾ॥ (ਪਉੜੀ ੧੭)

ਠਾਕਰਦੁਆਰੇ ਢਾਹਿ ਹੈ ਤਿਹ ਠਉੜੀ ਮਾਸੀਤਿ ਉਸਾਰਾ॥

ਮਾਰਨਿ ਗਊ ਗਰੀਬ ਨੇ ਧਰਤੀ ਉਪਰਿ ਪਾਪੁ ਬਿਥਾਰਾ॥

ਕਾਫਰ ਮੁਲਹਦਿ ਇਰਮਨੀ ਰੂਮੀ ਜੰਗੀ ਦੁਸਮਣਿ ਦਾਰਾ॥

ਪਾਪੇ ਦਾ ਵਰਤਿਆ ਵਰਤਾਰਾ॥ (ਪਉੜੀ ੨੦)

ਭਾਵੇਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਸ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਹਾਕਮ ਦੇ ਨਾਂ ਲਏ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਪਰਜਾ ਉੱਪਰ ਹੋ ਰਹੇ ਅਨਿਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰਕਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਪਰ 26ਵੀਂ ਵਾਰ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ (ਪੀਰੀ) ਅੱਗੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਅਰਥਾਤ ਬਾਬਰ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸ਼ਕਤੀ (ਮੀਰੀ) ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ—

ਬਾਬਰ ਕੇ ਬਾਬੇ ਮਿਲੇ ਨਿਵਿ ਨਿਵਿ ਸਭ ਨਬਾਬੁ ਨਿਵਾਇਆ॥

ਪਤਿਸਾਹਾਂ ਮਿਲਿ ਵਿਛੁੜੇ ਜੋਗ ਭੋਗ ਛਡਿ ਚਲਿਤੁ ਰਚਇਆ॥

ਦੀਨ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਪਾਤਿਸਾਹੁ ਬੇਮੁਹਤਾਜੁ ਰਾਜੁ ਘਰ ਆਇਆ॥

(ਪਉੜੀ ੨੧)

ਇਸੇ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਵਿਰੋਧੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਵਿਚ ਕੁਝ ਮੌਕੇ ਉਪਜਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ੰਕਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਵਜੋਂ ਲੋਕ ਉਲ੍ਹਾਮਾਨੁਮਾ ਹਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਖੋਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਚਲਾਇਆ ਪੰਥ ਜੋ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਰੰਗਣ ਫੜ੍ਹ ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੇ ਇਸ 26ਵੀਂ ਵਾਰ ਦੀ 24ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਵਿਚ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਥੇ ਪਹਿਲੀਆਂ ਪੰਜ ਗੁਰੂ ਜੋਤਾਂ ਧਰਮਸਾਲ ਬਣਾ ਕੇ ਬੈਠਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਥੇ ਛੇਵੀਂ ਜੋਤ (ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ) ਇੱਕ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਟਿਕਦੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੋੜਿਆ ਫਿਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਡਰਾਇਆਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਹੋਰ ਕੀ ਕੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ। "ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਸ ਵਹਿਮ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕਿੱਕਰਾਂ ਦੀ ਵਾੜ ਲਾਉਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਤਿਵੇਂ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਬਾਗ਼ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਤਲਵਾਰ (ਰਾਜਨੀਤਕ ਸ਼ਕਤੀ) ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।" (ਰਾਜਿੰਦਰ ਕੌਰ-ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ - ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ : ਇੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਅਧਿਅਨ, ਪੰਨਾ 97) ਭਾਈ ਸਾਬਿ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਦੇ ਪਉੜੀਆਂ 24ਵੀਂ ਅਤੇ 25ਵੀਂ ਵਿਚ ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਇਤਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਤਬਦੀਲੀ ਜੋ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਈ, ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ (ਕਾਸ ਕਰਕੇ 25ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਵਿਚ) ਕਰਦੇ ਹਨ-

ਧਰਮਸਾਲ ਕਰਿ ਬਹੀਦਾ ਇੱਕਤ ਥਾਉਂ ਨ ਟਿਕੈ ਟਿਕਾਇਆ॥

ਪਾਤਿਸਾਹ ਘਰ ਆਵਦੇ ਗੜਿ ਚੜਿਆ ਪਾਤਿਸਾਹ ਚੜਾਇਆ॥

ਉਮਤਿ ਮਹਲੁ ਨ ਪਾਵਈ ਨਠਾ ਫਿਰੈ ਨ ਡਰੈ ਡਰਾਇਆ॥

ਮੰਜੀ ਬਹਿ ਸੰਤੋਖਦਾ, ਕੁਤੇ ਰਖਿ ਸਿਕਾਰੁ ਖਿਲਾਇਆ॥

ਬਾਣੀ ਕਹਿ ਗਾਂਵਦਾ ਕਥੈ ਨ ਸੁਣੇ ਨ ਸੁਣੈ ਨ ਗਾਵਿ ਸੁਣਾਇਆ॥

ਸੇਵਕ ਪਾਸ ਨ ਰਖੀਅਨਿ ਦੋਖੀ ਦੁਸਟੁ ਆਗੂ ਮੁਹਿ ਲਾਇਆ॥ (ਪਉੜੀ ੨੪)

ਖੇਤੀ ਵਾੜਿ ਸੁ ਵਿੰਗਰੀ ਕਿਕਰ ਆਸ ਪਾਸ ਜਿਉ ਬਾਗੈ॥

ਸਪ ਪਲੇਟੇ ਚੰਨਣੈ ਬੂਹੇ ਜੰਦਾ ਕੁਤਾ ਜਾਗੈ॥

ਕਵਲੈ ਕੰਡੇ ਜਾਣੀਅਨਿ ਸਿਆਣਾ ਇੱਕ ਕੋਈ ਵਿਚਿ ਫਾਗੈ॥

ਜਿਉ ਪਾਰਸੁ ਵਿਚਿ ਪਥਰਾਂ ਮਣਿ ਮਸਤਕਿ ਜਿਉ ਕਾਲੈ ਨਾਗੈ ॥

ਰਤਨ ਸੋਹੈ ਗਲਿ ਪੋਤ ਵਿਚਿ ਮੈਗਲ ਬਧਾ ਕਚੈ ਧਾਗੈ ॥ (ਪਉੜੀ ੨੫)

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਮੁਤਾਬਿਕ ਛੇਵੀਂ ਜੋਤ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਭਗਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਕਤੀ (ਰਾਜਨੀਤਕ) ਜੋੜ ਕੇ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਵਿਚ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਥੇ ਉਪਰੋਕਤ ਪੰਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਰਮਜ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਵੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਵਾੜ ਟੱਪ ਕੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਤੇ ਕਿੱਕਰ ਲੰਘ ਲੰਘ ਕੇ ਬਾਗ ਵਿਚ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਉਵੇਂ ਹੀ ਜਗਤ ਦੀਆਂ ਤਕਲੀਫਾਂ ਝਾਗ ਕੇ ਗੁਰੂ (ਪਿਰਮ ਪਿਆਲੇ ਦੁਤਰੁ ਝਾਗੈ) ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਇਹ ਹੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਾਰ ਸੰਸਾਰ ਮੁਤਾਬਿਕ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਬਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਬਿਅਦਲੀ ਅਤੇ ਅਮੀਰਾਂ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਦੀ ਜਨਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਜ਼ਰੂਰ ਰੋਹ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਜੋ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ' ਵਿਚ ਅੱਡਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਦੇ ਰੂਪ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਗਮੀ।

 

ਸਮਾਜਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕੋਣ

ਜਿਥੋਂ ਤਕ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪੂਰਬਲੇ ਵਕਤ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਦਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਚਿੱਤਰ ਹਨ। ਚਿੱਤਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਸ ਸਮਾਜਿਕ ਦਸ਼ਾ ਸੰਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਗੱਲ ਦੱਸਣੀ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵਕਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਕਲਪ ਪਿੱਛੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਕੀਰਣਤਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਮੁਤਾਬਿਕ ਉਸ ਵਕਤ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦੋ ਹੀ ਮੁੱਖ ਫ਼ਿਰਕੇ ਸਨ ਤੇ ਦੋਵੇਂ (ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ) ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵਡਿਆਉਣ ਲਈ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਵੈਰ ਵਿਰੋਧ ਰੱਖ ਕੇ ਲੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਫਿਰਕਿਆਂ ਦੇ

ਕਰਤਬ ਸਾਰੇ ਹੰਕਾਰ ਭਰੇ ਸਨ। ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਚਾਰ ਵਰਣ (ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਖੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼, ਸ਼ੂਦਰ) ਬਣਾ ਲਏ ਉਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਚਾਰ ਮਹਬ (ਸ਼ੀਆ, ਸੁੰਨੀ, ਰਾਫਜੀ, ਇਮਾਮਸਾਫੀ) ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਰਾਮ ਅਤੇ ਰਹੀਮ ਇੱਕ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦੇ ਨਾਮ ਸਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਰਾਹ ਬਣਾ ਲਏ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਗੰਗਾ ਤੇ ਕਾਂਸ਼ੀ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਘਰ ਮੰਨਿਆ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਮੱਕੇ ਦਾ ਹੱਜ ਕਰਨ ਵਿਚ ਨਿਜਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਮਝੀ। ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ (ਵੇਦ, ਕਤੇਬ) ਵਿਚਲੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਭੁਲ ਕੇ ਸ਼ੈਤਾਨੀ ਰੂਪ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਫਲਸਰੂਪ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਮੋਲਵੀ ਆਪਸ ਵਿਚ ਖਹਿ ਖਹਿ ਮਰਨ ਲੱਗੇ-

ਬੇਦ ਕਤੇਬ ਭੁਲਾਇ ਕੈ ਮੋਹੇ ਲਾਲਚ ਦੁਨੀ ਸੈਤਾਣੇ॥

ਸਚੁ ਕਿਨਾਰੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਖਹਿ ਮਰਦੇ ਬਾਮਣਿ ਮਉਲਾਣੇ॥ (ਪਉੜੀ ੨੧)

ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਸ ਵਕਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਚ ਵਿਗਾੜ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਵਾਦ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੱਤਾਹੀਣ ਲੋਕਾਂ (ਹਿੰਦੂਆਂ) ਉਪਰ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੰਦਰ ਤੇ ਹੋਰ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨ ਢਾਹ ਕੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਦੇ "ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਨਵਰ ਵੀ ਵੱਖਰੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਗਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨੀ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਸਮਝਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਾਰ ਦੇਣ ਵਿਚ ਸਵਾਬ ਜਾਂ ਪੁੰਨ ਸਮਝਦਾ ਸੀ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ: ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਨਾ 21)-

ਠਾਕੁਰ ਦੁਆਰੇ ਢਾਹਿ ਕੈ ਤਿਹਿ ਠਉੜੀ ਮਸੀਤਿ ਉਸਾਰਾ॥

ਮਾਰਨ ਗਊ ਗਰੀਬ ਨੇ ਧਰਤੀ ਉਪਰ ਪਾਪ ਬਿਥਾਰਾ॥ (ਪਉੜੀ ੨੦)

ਇਥੇ 'ਗਊ' ਸ਼ਬਦ ਪਸ਼ੂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ 'ਗਊ' ਪਦ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਲੋਕ ਗਰੀਬ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮ ਬਲੀ ਦੇ ਬੱਕਰੇ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ।

 

ਇਸਤਰੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ

ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਭਾਵੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਹਿੰਦੂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪਿਆਰ ਆਧਾਰਿਤ ਨਾ ਰਹਿ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਵਾਰਥ ਨਾਲ ਬੱਝਿਆ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਸਵਾਰਥ ਪਿੱਛੇ ਮਾਇਆ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਮਰਦ ਪੈਸੇ ਹਿੱਤ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪਾਪ ਜਾਂ ਅਪਰਾਧ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ-

ਇਸਤ੍ਰੀ ਪੁਰਖੈ ਦਾਮ ਹਿਤੁ ਭਾਵੈ ਆਇ ਕਿਥਾਉ ਜਾਈ॥

ਵਰਤਿਆ ਪਾਪ ਸਭਸ ਜਗ ਮਾਹੀ॥ (ਪਉੜੀ ੩੦)

ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਭੋਗ ਵਿਲਾਸ ਦੀ ਵਸਤ ਸਮਝ ਕੇ, ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਕੋਲੋਂ ਹਥਿਆਉਣ ਲਈ ਯੁੱਧ ਤੱਕ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਣ-ਮਰਿਯਾਦਾ ਦਾ ਤਕਰੀਬਨ ਤਕਰੀਬਨ ਭੋਗ

ਪੈ ਚੁਕਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਦਾ ਜੋ ਦਿਲ ਕਰਦਾ, ਆਪਣੀ ਮਨ ਮਰਜ਼ੀ ਵਰਤ ਕੇ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਪਾਖੰਡ ਦਾ ਬੋਲ ਬਾਲਾ ਸੀ ਤੇ ਪਾਖੰਡ ਦੇ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਣ ਵਿਚ ਨਿਆਰੇ ਨਿਆਰੇ ਧਰਮ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕਾਫਰਿ ਮੁਲਹਦਿ ਇਰਮਾਮਾਨੀ ਰੂਮੀ ਜੰਗੀ ਦੁਸਮਣਿ ਦਾਰਾ॥

ਪਾਪੇ ਦਾ ਵਰਤਿਆ ਵਰਤਾਰਾ॥ (ਪਉੜੀ ੨੦)

ਕੋਇ ਨ ਕਿਸੈ ਵਰਜਈ ਸੋਈ ਕਰੇ ਜੋਈ ਮਨਿ ਭਾਵੈ॥

ਕਿਸੇ ਪੁਜਾਈ ਸਿਲਾ ਸੁਨਿ ਕੋਈ ਗੋਰੀ ਮੜ੍ਹੀ ਪੁਜਾਵੈ ॥

ਤੰਤ੍ਰ ਮੰਤੁ ਪਾਖੰਡ ਕਰਿ ਕਲਹਿ ਕ੍ਰੋਧ ਬਹੁ ਵਾਦਿ ਵਧਾਵੈ॥

ਆਪੋ ਧਾਪੀ ਹੋਇ ਕੈ ਨਿਆਰੇ ਨਿਆਰੇ ਧਰਮ ਚਲਾਵੈ ॥

ਫੋਕਟਿ ਧਰਮੀ ਭਰਮਿ ਭੁਲਾਵੈ ॥ (ਪਉੜੀ ੧੮)

ਉਪਰੋਕਤ ਪੰਕਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬੇਸ਼ੱਕ ਔਰਤ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਖ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਦਰਸਾ ਕੇ ਇਸਤਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਯੁੱਧ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਇਸਤਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਪੂਰਾ ਸਤਿਕਾਰ ਸੀ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਂ ਘਰੇਲੂ ਸੁਖ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਪਤੀਤਾ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਵਾਰ ਨੰ. 5, 6, 12 ਅਤੇ 29 ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅਰਧ ਸਰੀਰੀ, ਲੋਕ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਵੇਦ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਮੋਖਦੁਆਰੀ (ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ) ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਵੀਂ ਵਾਰ ਦੀ ਸੋਲ੍ਹਵੀਂ ਪਉੜੀ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਗੌਰਵ ਨੂੰ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਪੇਵਕੜੇ ਘਰ ਲਾਡਲੀ ਮਾਉ ਪੀਉ ਖਰੀ ਪਿਆਰੀ॥

ਵਿਚਿ ਭਿਰਾਵਾ ਭੈਨੜੀ ਨਾਨਕ ਦਾਦਕ ਸਪਰਵਾਰੀ॥

ਲਖਾਂ ਖਰਚ ਵਿਆਹੀਐ ਗਹਣੇ ਦਾਜੁ ਸਾਚੁ ਅਤਿ ਭਾਰੀ॥

ਸਾਹੁਰੜੇ ਘਰਿ ਮੰਨੀਐ ਸਣਖਤੀ ਪਰਵਾਰ ਸੁਧਾਰੀ॥

ਸੁਖ ਮਾਣੈ ਪਿਰ ਸੇਜੜੀ ਛਤੀਹ ਭੋਜਨ ਸਦਾ ਸੰਗਾਰੀ॥

ਲੋਕ ਵੇਦ ਗੁਣ ਗਿਆਨ ਵਿਚਿ ਅਕਸ ਸਰੀਰੀ ਮੋਖਦੁਆਰੀ॥

ਗੁਰਮਖਿ ਸੁਖ ਫਲ ਨਿਹਚਉ ਨਾਰੀ॥ (ਪਉੜੀ ੧੬)

 

ਸਮਾਜਿਕ ਸਭਿਆਚਾਰ

ਉਂਝ ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉਪਰੋਕਤ ਸਮਾਜਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ੀਕੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਹੈ। ਚੂੰਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਲੋਕਧਾਰਾ (Folklore) ਦੇ ਕਾਫੀ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਖੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ

ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਤੀਆਂ (ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ) ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਰੁਝਾਣ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੂਰਨ ਭਾਂਤ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਹੋਈ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। "ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵ ਤੋਂ ਡਿਗਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚਲੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵੀ ਖੇਰੂੰ-ਖੇਰੂੰ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।" (ਡਾ. ਗੁਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਪਖਾਰੀਵਾਲਾ-ਗੁਰਮਤਿ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਪੰਨਾ 154) ਫਿਰ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਸਰ ਯੁੱਗ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਹੀ ਇਸੇ ਮੰਤਵ ਹਿੱਤ ਆਖਦੇ ਹਨ-

ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੋਧਣਿ ਧਰਤਿ ਲੁਕਾਈ॥             (ਪਉੜੀ ੨੪)

ਸਮਾਜਿਕ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੁੱਲਾਂ ਵਿਚ ਉਪਰੋਕਤ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ ਜੋ ਜਾਤੀ ਭੇਦ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਫਲਸਰੂਪ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇੱਕ ਰਸਾਤਲਗਾਮੀ ਸਮਾਜ ਉਸਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਨਿਧੜਕ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਿਆ-

ਚਾਰਿ ਵਰਣ ਚਾਰਿ ਮਜ਼ਹਬਾਂ ਜਗ ਵਿਚਿ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਣੈ ॥

ਖੁਦੀ ਬਖੀਲਿ ਤਕਬਰੀ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਕਰੇਨਿ ਧਿੰਙਾਣੇ॥ (ਪਉੜੀ ੨੧)

ਵਰਨਾਂ ਵਰਨ ਨੇ ਭਾਵਨੀ ਖਹਿ ਖਹਿ ਜਲਨ ਬਾਂਸ ਅੰਗਿਆਰਾ॥(ਪਉੜੀ ੨੩)

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿਚ ਵਰਨ ਆਧਾਰਿਤ  ਆਈ ਗਿਰਾਵਟ ਬਾਰੇ ਬੋਲਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ

ਚਾਰੇ ਪੈਰ ਧਰਮ ਦੇ ਚਾਰਿ ਵਰਨਿ ਇੱਕ ਵਰਨ ਕਰਾਇਆ॥

ਰਾਣਾ ਰੰਕ ਬਰਾਬਰੀ ਪੈਰੀ ਪਵਣਾ ਜਗਿ ਵਰਤਾਇਆ॥ ((ਪਉੜੀ ੨੩)

ਇੱਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਹੋਰ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿੱਖੀ ਸਭ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜਾਤ ਪਾਤੀ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਦਾ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਖੰਡਨ ਕਰਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਕਈ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਇਸ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਥਮ ਅਸੂਲ ਹੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਾਤ ਪਾਤ ਪੱਖੋਂ ਹੀਣ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪਏ ਭੇਦ ਭਾਵ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਉਪਰੋਕਤ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀ ਤੇਈਵੀਂ ਪਉੜੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਵਾਰ ਦੀ ਸੱਤਵੀਂ ਪਉੜੀ ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਉਪਰੋਕਤ ਕਥਨ ਦੀ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਚਾਰਿ ਵਰਨਿ ਇੱਕ ਵਰਨ ਕਰਿ ਵਰਨ ਅਵਰਨ ਤਮੇਲ ਗੁਲਾਲੋ॥

ਅਸਟ ਧਾਤੁ ਇੱਕ ਧਾਤੁ ਕਰਿ ਵੇਦ ਕਤੇਬ ਨ ਭੇਦ ਵਿਚਾਲੇ॥ (੧੧/੭)

ਜਾਤੀ ਸੁੰਦਰ ਲੋਕੁ ਨ ਜਾਣੈ (੧੧/੯)  

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਰਚੀ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਨਾਇੱਕ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ 'ਚੋਂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਸੁੰਦਿਆਂ ਜਾਤ-ਆਧਾਰਿਤ ਖੜ੍ਹੀ ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਖੰਡਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਰੁਕਾਵਟ ਜਾਤ ਪਾਤ ਨੂੰ ਮੰਨਦਿਆਂ ਜਾਤ ਪਾਤ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਆਦਮੀ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਜਾਤਿ ਜਨਮੁ ਨਹ ਪੂਛੀਐ ਸਚ ਘਰੁ ਲੇਹੁ ਬਤਾਇ॥

ਸਾ ਜਾਤਿ ਸਾ ਪਤਿ ਹੈ ਜੇਹੇ ਕਰਮ ਕਮਾਇ॥

“ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸੰਬੰਧੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ "ਕੁਲੀਨ ਭਗਤਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸਤਿਕਾਰ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ਪਰ ਨੀਵੇਂ ਵਰਗ'ਚੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਭਗਤਾਂ ਲਈ ਤਾਂ ਉਹ ਚਮੜੇ ਦੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਿਚ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਸਨ" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ : ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ66) ਇਸ ਕਥਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹਿੱਤ ਡਾ. ਜੱਗੀ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਜੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪੰਕਤੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਜਾਤਿ ਕੁਲੀਨੁ ਸੇਵਕ ਜੋ ਹੋਇ॥

ਤਾਕਾ ਕਹਣਾ ਕਹਹੁ ਨ ਕੋਇ॥

ਵਿਚਿ ਸਨਾਤੀ ਸੇਵਕੁ ਹੋਇ॥

ਨਾਨਕ ਪਣੀਆ ਪਹਿਰੈ ਸੋਇ॥ (ਮਲਾਰ, ਪਦੇ ੬/੪)

ਉਪਰੋਕਤ ਪੰਕਤੀ (ਵਿਚਿ ਸਨਾਤੀ ਸੇਵਕੁ ਹੋਇ॥ ਨਾਨਕ ਪਣੀਆ ਪਹਿਰੇ ਸੋਇ॥) ਜਿੱਥੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਇੱਕ ਗੁਰਸਿੱਖ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਿੱਵ ਕੇ ਚੱਲੇ ਅਰਥਾਤ ਨਿਮਰਤਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰੇ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਧੰਨ ਗੁਰੂ. ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਸਿੱਖੀ ਸਿੱਧਾਂਤ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕੀਤਾ।

ਕਰਿ ਕੇ ਨੀਜ ਸਦਾਵਣਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ਲੇਖੈ ਅੰਦਰਿ ਪਾਈ॥ (ਪਉੜੀ ੧੬)

ਰਾਣਾ ਰੰਕ ਬਰਾਬਰੀ ਪੈਰੀ ਪਵਣਾ ਜਗਿ ਵਰਤਾਇਆ॥

ਉਲਟਾ ਖੇਲੁ ਪਿਰੰਮ ਦਾ ਪੈਰਾ ਉਪਰਿ ਸੀਸੁ ਨਿਵਾਇਆ॥ (ਪਉੜੀ ੨੩)

ਗੁਰਮੁਖਿ ਵਰਨੁ ਅਵਰਨੁ ਹੋਇ ਨਿਵਿ ਚਲਣਾ ਗੁਰ ਸਿਖਿ ਵਿਸੇਖੈ॥ (ਪਉੜੀ)

 

ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ

ਆਰੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਚਾਰ ਆਸ਼ਰਮ ਮੰਨੇ ਹਨ। ਚੂੰਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਮਰ 100 ਵਰ੍ਹੇ ਮੰਨ ਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚਾਰ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

1. ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀਆ ਆਸ਼ਰਮ

ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ ਹੈ,

ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ 25 ਸਾਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਅਤ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

2. ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਆਸ਼ਰਮ

ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਪੜਾਅ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ 25 ਤੋਂ 50 ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਬਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਖਾਤਰ ਕੰਮ ਧੰਦਾ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

3. ਬਾਲ ਪ੍ਰਸਥ ਆਸ਼ਰਮ

ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ 51 ਸਾਲ ਤੋਂ 75 ਵਰ੍ਹੇ ਤਕ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਘਰ ਬਾਹਰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਤਪ ਕਰਨ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਹੈ।

4. ਸੰਨਿਆਸ ਆਸ਼ਰਮ

75 ਵਰ੍ਹੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਮਰ ਦੇ ਆਖਰੀ ਵਰ੍ਹੇ (100 ਸਾਲ) ਤਕ ਦਾ ਇਹ ਸਮਾਂ ਸੰਨਿਆਸੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜੀਵਨ ਤਿਆਗ, ਸੱਚ, ਅਹਿੰਸਾ, ਸਬਰ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੈ। ਥਾਂ-ਥਾਂ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨੇ ਇਸ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਦੇ ਲੱਛਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਡਾ ਉਪਰੋਕਤ ਚਾਰ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਪਤ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸੀ ਕਿ ਆਰੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਤ ਇਹ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਵਸਥਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੇ ਮੁੱਢੋਂ ਹੀ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤਾਂ ਉਮਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੀ ਅਸਲੀ ਜੋਗ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਤਪ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਘਰ, ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਹੋ ਕੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਕਰਨ ਦਾ ਢੰਗ ਦੱਸਦੇ ਹਨ।

ਜੋਗੁ ਨ ਬਾਹਰਿ ਮੜੀ ਮਸਾਣੀ ਜੋਗੁ ਨ ਤਾੜੀ ਲਾਈਐ॥

ਜੋਗੁ ਨ ਦੇਸਿ ਦਿਸੰਤਰਿ ਭਵਿਐ ਜੋਗੁ ਨ ਤੀਰਥ ਨਾਈਐ॥

ਅੰਜਨ ਮਾਹਿ ਨਿਰੰਜਨਿ ਰਹੀਐ ਜੋਗ ਜੁਗਤਿ ਇਵ ਪਾਈਐ॥

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਵੀ ਉਪਰੋਕਤ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਹੀ ਅਨੁਸਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਧਾਂ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੀ ਗੋਸ਼ਟਿ ਸਮੇਂ ਭੰਗਰ ਨਾਥ ਨੂੰ ਖਰੀਆਂ ਖਰੀਆਂ ਸੁਣਾਉਂ ਹਨ। ਸੰਸਾਰ ਤਿਆਗਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪਾਖੰਡ ਹੈ। ਅਖੀਰ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ ਭਿੱਖਿਆ ਮੰਗਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਭੰਗਰਨਾਥ ਨੂੰ ਵਿਵੇਕ ਆਧਾਰਤ ਕੀਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਨੂੰ ਇਉਂ ਕਾਵਿਬੱਧ ਕਰਦੇ ਹਨ-

- ਹੋਇ ਅਤੀਤੁ ਗ੍ਰਿਹਸਤਿ ਤਜਿ ਫਿਰਿ ਉਨਹੁ ਕੇ ਘਰਿ ਮੰਗਣਿ ਜਾਈ॥

ਬਿਨੁ ਦਿਤੇ ਕਛੁ ਹਥਿ ਨ ਆਈ॥ (ਪਉੜੀ 80)

 ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯਾਂ ਵਿਚ ਵੀ "ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਪੰਛੀ, ਕੀੜੀ ਅਤੇ ਬਾਲਕ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰਿਹਸਥ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਬਨਵਾਸੀ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ

ਦਾ ਸਰੂਪ ਚਿੱਤਰਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਹਸਥ ਦਾ ਹੀ ਆਸਰਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।" (ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ : ਜੀਵਨ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ 67)

ਜੈਸ ਪ੍ਰਾਤ ਸਮੈ ਖਗ ਜਾਤਿ ਉਡਿ ਬਿਰਖ ਸੈ,

ਬਹੁਰਿ ਆਇ ਬੈਠਤ ਬਿਰਖ ਹੀ ਮੈ ਆਇ ਕੈ॥

ਚੀਟੀ ਚੀਟਾ ਬਿਲ ਸੈ ਨਿਕਸਿ ਧਰ ਗਵਨ ਕੇ,

ਬਹੁਰਿਓ ਪੈਸਤ ਜੈਸੇ ਦਿਲ ਹੀ ਮੈਂ ਜਾਇ ਕੈ॥

ਲਰਿ ਕੈ ਲਰਕਾ ਰੂਠਿ ਜਾਤ ਤਾਤ ਮਾਤ ਸਨ,

ਭੂਖ ਲਾਗੈ ਤਿਆਰੀ ਹਨ ਆਣ ਪਛੁਤਾਇ ਹੈ॥

ਤੈਸੇ ਗ੍ਰਿਹਿ ਤਿਆਗ ਭਾਗਿ ਜਾਤ ਉਦਾਸ ਬਾਸ,

ਆਸਰੋ ਤਕਤ ਪੁਨਿ ਗ੍ਰਿਹਸਤ ਧਾਇ ਕੈ॥ (੫੪੮)

 

ਚਾਰ ਜੁੱਗਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ

ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ ਜਗਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਜੁੱਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਹਰ ਜੁੱਗ ਵਿਚ ਹੋਏ ਅਵਤਾਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੁੱਗਾਂ ਦੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹਰ ਜੁੱਗ ਵਿਚ ਜਿਹੜੇ ਜਿਹੜੇ ਵਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾਨਤਾ ਸੀ,,ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਚਾਰ ਜੁੱਗਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਨੂੰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ਪੰਜਵੀਂ ਪਉੜੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਰੰਭਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਸਤਿਜੁੱਗ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਫਿਰ ਪਉੜੀ ਛੇ ਵਿਚ ਦੋ ਜੁੱਗਾਂ ਤੇਤਾ ਅਤੇ ਦੁਆਪਰ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੇ ਸੱਤਵੀਂ ਪਉੜੀ ਵਿਚ ਕਲਿਜੁੱਗ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਖੀਰ 13ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੇ ਜੁਗਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ- ਕੁਕਰਮ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਅੰਕਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਈ ਜੁੱਗ- ਜ਼ਿਕਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਤਿਜੁਗ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਜੁਬਾਨੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

 

ਚਾਰ ਜੁੱਗ :

ਚਾਰ ਜੁਗ ਕਰ ਥਾਪਨਾ ਸਤਿਜੁਗਿ ਤਰੋਤਾ ਦੁਆਪਰ ਸਾਜੇ॥

ਚਉਥਾ ਕਲਿਜੁਗਿ ਥਾਪਿਆ ਚਾਰਿ ਵਰਨਿ ਚਾਰੋਂ ਕੇ ਰਾਜੇ॥

ਬ੍ਰਹਮਣ ਛਤ੍ਰੀ ਵੈਸ਼, ਸ਼ੁਦ, ਜੁਗ ਜੁਗ ਏਕੋ ਵਰਨ ਬਿਰਾਜੇ॥ (ਪਉੜੀ ੫)

 

ਸਤਿਜੁੱਗ :

ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਾਰ ਜੁੱਗਾਂ ਦੀ ਥਾਪਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਕੇ ਸਤਿਜੁਗ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਨਿਰਪੱਖ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਤਿਜੁਗ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਜੀ ਦਾ

 

'ਹੰਸ' ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਵਤਾਰ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੋਹੀ (ਮੈਂ ਉਹ ਹਾਂ) ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਾਇਆ। ਇਸ ਜੁੱਗ ਦੇ ਮਾਇਆ-ਮੁਕਤ ਲੋਕ ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਹੀ ਪੂਜਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਸਾਦਾ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ, ਲੰਮੀ ਅਰਥਾਤ ਪੂਰੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਦੀ ਆਯੂ ਭੋਗਦੇ ਸਨ।

ਸਤਿਜੁਗਿ ਹੰਸ ਅਉਤਾਰੁ ਧਰਿ ਸੋਹੰ ਬ੍ਰਹਮੁ ਨ ਦੂਜਾ ਪਾਜੇ॥

ਏਕੋ ਬ੍ਰਹਮ ਵਖਾਣੀਐ ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਤੇ ਬੇਮੁਹਤਾਜੇ॥

ਕਰਨਿ ਤਪਸਿਆ ਬਨਿ ਵਿਖੇ ਵਖਤੁ ਗੁਜਾਰਨਿ ਪਿੰਨੀ ਸਾਗੇ॥

ਲਖ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਆਰਜਾ ਕੋਠੇ ਕੋਟਿ ਨ ਮੰਦਰਿ ਸਾਜੇ॥

ਇੱਕ ਬਿਨਸੈ ਇੱਕ ਅਸਥਿਰ ਗਾਜੇ॥ (ਪਉੜੀ ੫)

ਇਹ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਹੈ ਜੋ ਹੰਸ ਦਾ ਰੂਪ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਭਗਵਤ ਦੇ ਗਿਆਰ੍ਹਵੇਂ ਸਕੰਧ ਦੇ ਤੇਰਵੇਂ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਸਨਕਾਦਕਾਂ (ਬ੍ਰਹਮ ਦੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰ ਸਨ- ਸਨਕ, ਸਨੰਦਨ, ਸਨਾਤਨ ਤੇ ਸਨਤ ਕੁਮਾਰ ਆਦਿ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਸਨਕਾਦਿਕ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮ ਦੇ ਮਸਤਕ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਪੁੱਤਰ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।) ਨੇ ਬ੍ਰਹਮ ਪਾਸ ਆਤਮ ਵਿਵੇਕ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਜਦ ਬ੍ਰਹਮ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਵਿਚ ਪੈ ਗਏ ਤਦ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਹੰਸ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਤੱਤ ਗਿਆਨ ਦਿੜਾਇਆ (ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼) ਉਂਜ ਇਹ ਬੱਤਖ ਦੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪੰਛੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਖੰਡ ਚਿੱਟੇ, ਪੈਰ ਅਤੇ ਚੁੰਜ ਲਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਚੁੰਜ ਵਿਚ ਖਟਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਦੁੱਧ ਵਿਚ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਦ ਪਾਣੀ ਅਲੱਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਦ੍ਰਿਸਟਾਂਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਤਯ ਅਸਯ ਦਾ ਵਿਵੇਕ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਹੰਸ ਸੱਦੀਦਾ ਹੈ। (ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼)

 

ਤਰੇਤਾ (ਤ੍ਰੇਤਾ) ਜੁੱਗ

ਇਸ ਜੁੱਗ ਦੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਉੜੀ ਨੰ. ਛੇ ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਲੀਆਂ ਦੇ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੂਹਜ-ਵੰਸ਼ੀ ਦਸ਼ਰਥ ਪੁੱਤਰ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਜੁੱਗ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਇੱਕ ਲੱਖ ਵਰ੍ਹੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਵਰ੍ਹੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਉਥੇ ਮਾਇਆ ਦਾ ਪਾਸਾਰਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਮੋਹ ਅਤੇ ਅਹੰਕਾਰ ਸਨ।

ਤ੍ਰੇਤੇ ਛਤ੍ਰੀ ਰੂਪ ਧਰਿ ਸੂਰਜਬੰਸੀ ਵਡਿ ਅਵਤਾਰਾ॥

ਨਉ ਹਿੱਸੇ ਗਈ ਆਰਜਾ ਮਾਇਆ ਮੋਹ ਅਹੰਕਾਰਾ ਪਾਸਾਰਾ॥ (ਪਉੜੀ ੬)

 

ਦੁਆਪਰ ਜੁੱਗ

ਦੁਆਪਰ ਜੁੱਗ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੈਸ਼ ਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਯਾਦਵ-ਵੰਸ਼ੀ ਕਿਸ਼ਨ ਜੀ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਆਚਰਣਕ ਪੱਖੋਂ ਨੀਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਹੋਰ ਘੱਟ ਕੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਰਹਿ ਗਈ, ਉਥੇ ਇਹ ਲੋਕ ਕਰਮ-ਕਾਂਡੀ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਆਪਣੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਰੀਤਾਂ, ਰਸਮਾਂ ਅਰਥਾਤ

ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਰਿਗਵੇਦ, ਖੱਤਰੀ ਯਜੁਰਵੇਦ, ਵੈਸ਼ ਸਾਮਵੇਦ ਅਪਨਾ ਕੇ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਰਮ ਕਾਂਡੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਠ ਕਰਨ ਵਕਤ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਸਨ। ਰਿਗਵੇਦ ਦੇ ਪਾਠ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੀਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਪੂਰਬ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਖੱਤਰੀ ਯਜੁਰਵੇਦ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਵਕਤ ਪੀਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਮਵੇਦ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ (ਵੈਸ਼) ਸਫੈਦ ਰੰਗ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਪੂਜਾ ਅਰਚਨਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਦੁਆਪੁਰਿ ਜਾਦਵ ਵੰਸ ਕਰਿ ਜੁਗਿ ਜੁਗਿ ਅਉਧ ਘਟੈ ਆਚਾਰਾ॥

ਰਿਗ ਬੇਦ ਮਹਿ ਬ੍ਰਹਮ ਕ੍ਰਿਤਿ ਪੂਰਬ ਮੁਖਿ ਸੁਭ ਕਰਮ ਬਿਚਾਰਾ॥

ਖਤ੍ਰੀ ਥਾਪੇ ਜੁਜਰੁ ਵੇਦਿ ਦਖਣ ਮੁਖਿ ਬ੍ਰਹ ਦਾਨ ਦਾਤਾਰਾ॥

ਵੈਸੋਂ ਥਾਪਿਆ ਸਿਆਮ ਵੇਦੁ ਪਛਮੁ ਮੁਖਿ ਕਰਿ ਸੀਸੁ ਨਿਵਾਰਾ॥

ਰਿਗਿ ਨੀਲੰਬਰਿ ਜੁਜਰਪੀਤ ਸੇਤੰਬਰ ਕਹਿ ਸਿਆਮ ਸੁਧਾਰਾ॥

ਤਿਹ ਜੁਗੀ ਤ੍ਰੈ ਧਰਮ ਉਚਾਰਾ॥ (ਪਉੜੀ ੬)

 

ਕਲਿਜੁੱਗ

ਇਸ ਜੁੱਗ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਿਰਤੀ ਸੂਦਰ ਅਰਥਾਤ ਮੰਦੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ੁਰ ਕਰਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅੰਗ ਨਾ ਰਹੇ। ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਦਰਸਾਏ ਕਰਮਾਂ, ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਜਾਂ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਤਿਆਗ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਧਰਤੀ ਦੀ ਲੋਕਾਈ ਪੂਰਨ ਭਾਂਤ ਮਾਇਆ ਵੱਲ ਆਕਿਸ਼ਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਹਉਮੇਂ ਅਤੇ ਈਰਖਾ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉੱਚੇ ਨੀਵੇਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਸ ਪਉੜੀ ਨੰਬਰ ਸੱਤ ਵਿਚ ਆਦਮੀ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਛਿੜਿਆ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਤਿੰਨਾਂ ਜੁੱਗਾਂ ਵਿਚ ਉਮਰ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਪਉੜੀ ਵਿਚ ਉਮਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪਰ ਮਨੂ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਰਚੇਤ ਮਨੂ ਨੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਉਮਰ 100 ਸਾਲ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸੇ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਆਰਜਾ (ਉਮਰ) ਘਟ ਕੇ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਰਹਿ ਗਈ ਤੇ ਅਗੋਂ ਮਨੂ ਜਾਂ ਆਰੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸੇ ਉਮਰ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਕਲਿਜੁਗ ਚਉਥਾ ਥਾਪਿਆ ਸੂਦ ਬਿਰਤਿ ਜਗ ਮਹਿ ਵਰਤਾਈ॥

ਕਰਮੁ ਸੁਰਗਿ ਜੁਜਰ ਸਿਆਮ ਕੇ ਕਰੇ ਜਗਤੁ ਰਿਦਿ ਬਹੁ ਸੁਕਚਾਈ॥

ਮਾਇਆ ਮੋਹੀ ਮੇਦਨੀ ਕਲਿ ਕਲਿਵਾਲੀ ਸਭ ਭਰਮਾਈ॥

ਉਠੀ ਗਿਲਾਨਿ ਜਗਤਿ ਵਿਚਿ ਹਉਮੈ ਅੰਦਰਿ ਜਲੈ ਲੁਕਾਈ॥

ਕੋਇ ਨ ਕਿਸੇ ਪੂਜਦਾ ਊਚ ਨੀਚ ਸਭਿ ਗਤਿ ਬਿਸਰਾਈ॥

ਭਏ ਬਿਅਦਲੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਕਲਿ ਕਾਤੀ ਉਮਰਾਇ ਕਸਾਈ॥

ਰਹਿਆ ਤਪਾਵਸੁ ਤ੍ਰਿਹੁ ਜੁਗੀ ਚਉਥੇ ਜੁਗਿ ਜੋ ਦੇਇ ਸੁ ਪਾਈ॥

ਕਰਮ ਭ੍ਰਿਸਟਿ ਸਭਿ ਭਈ ਲੋਕਾਈ॥ (ਪਉੜੀ ੭)

ਹੁਣ ਏਥੇ ਨੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਪਉੜੀ ਨੰ. 5 ਅਤੇ 6 ਵਿਚ ਸਤਿਜੁੱਗ, ਤ੍ਰੇਤਾ ਅਤੇ ਦੁਆਪਰ ਜੁੱਗਾਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਅਵਤਾਰਾਂ (ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਹੰਸ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਰਾਮ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ) ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ ਪਰ ਪਉੜੀ ਨੰ. 7 ਵਿਚ ਕਲਿਜੁਗ ਵਿਚ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਅਵਤਾਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਲੋਕਾਈ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਹੈ। ਪਰ ਪਉੜੀ ਨੰ. 18 ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਭੇਦ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਿਜੁੱਗ ਵਿਚ ਬੁੱਧ (ਕਲਿਜੁਗਿ ਬੋਧ ਅਉਤਾਰ ਹੈ, ਬੋਧ ਅਬੋਧ ਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਆਵੈ) ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਏਤੇ 'ਬੁੱਧ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। ਕਈ ਬੁੱਧ ਤੋਂ ਭਾਵ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਤੋਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ 'ਗਿਆਨ' ਤੋਂ ਹੀ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਡਾ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਗਿਆਨੀ ਬੁੱਧ ਤੋਂ ਭਾਵ 'ਗਿਆਨ' ਨੂੰ ਹੀ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਸ ਜੁੱਗ ਵਿਚ ਬੁੱਧ (ਗਿਆਨ) ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਦਾ ਨਿਤਾਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਬੁੱਧ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਜ਼ਨ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਜੁੱਗ ਦੇ ਅਵਤਾਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਪਉੜੀ ਨੰ. 38 ਅਤੇ 48 ਦੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਅਵਤਰਿਤ ਹੋਣ ਦਾ ਹੀ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਫਿਰਿ ਬਾਬਾ ਆਇਆ ਕਰਤਾਰਪੁਰਿ ਭੇਖੁ ਉਦਾਸੀ ਸਗਲ ਉਤਾਰਾ॥

ਪਹਿਰ ਸੰਸਾਰੀ ਕਪੜੇ ਮੰਜੀ ਬੈਠਿ ਕੀਆ ਅਵਤਾਰਾ॥ (ਪਉੜੀ ੩੮)

ਕਲਿਜੁਗ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਨਿਹਚਲ ਨੀਂਵ ਉਸਾਰਿ ਖਲਾਰੀ॥

ਜੁਗਿ ਜੁਗਿ ਸਤਿਗੁਰੁ ਧਰੇ ਅਵਤਾਰੀ॥ (ਪਉੜੀ ੪੮)

 ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਪਉੜੀ ਨੰ. 35 ਦੀ ਇੱਕ ਪੰਕਤੀ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ 'ਅਵਤਾਰ' ਪਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਪਰ ਜਦੋਂ ਰੱਬਾਬੀ ਮਰਦਾਨਾ ਬਗ਼ਦਾਦ (ਈਰਾਕ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ) ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਪੀਰ ਦਸਤਗੀਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਦ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਿਜੁੱਗ ਵਿਚ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਆਏ ਹਨ ਜੋ ਰੱਬ ਦੇ ਹੀ ਰੂਪ ਹਨ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ 'ਅਵਤਾਰ' ਹੀ ਸਿੱਧ ਕਰਦੇ ਹਨ-

ਪੁਛਿਆ ਫਿਰਿ ਕੈ ਦਸਤਗੀਰ ਕਉਣ ਫਕੀਰ ਕਿਸ ਦਾ ਘਰਿਆਨਾ॥

ਨਾਨਕ ਕਲਿ ਵਿਚਿ ਆਇਆ ਰਬੁ ਫਕੀਰੁ ਇੱਕੋ ਪਹਿਚਾਨਾ॥ (ਪਉੜੀ ੩੫)

ਸਾਡੇ ਉਪਰੋਕਤ ਕਥਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪੰਡਿਤ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਗਿਆਨੀ ਆਪਣੀ ਸਟੀਕ ਵਿਚ ਵੀ ਉਪਰੋਕਤ ਇਸ ਪੰਕਤੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਅਵਤਾਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਵਜੋਂ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ- "ਇਸ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਮਰਦਾਨੇ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਕਲਿਜੁੱਗ ਵਿਚ ਅਵਤਾਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਹੋਰ ਫਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਹੀ ਪਛਾਣਿਆ ਹੈ।" (ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਸਟੀਕ, ਪੰਨਾ 41) ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਨੰਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਾਂ ਗੁਰੂ ਪਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।