ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਅਨੁਮਾਨਤ ਸੰਮਤ 1780 ਜਾਂ 1785 ਬਿ. ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਵਿਚਾਲੇ ਬਣੀ ਹੈ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਸਟੀਕ, ਪੰਨਾ 714) ਦੂਸਰਾ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀਆਂ ਵੀਹ ਪਉੜੀਆਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਤੁਕ ਤਾਂ ਇਸ ਵਾਰ ਨੂੰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵਾਰ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਸ਼ੰਕੇ ਖੜੇ ਕਰਦੀ ਹੈ— “ਵਾਹ ਵਾਹ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਆਪੇ ਗੁਰ ਚੇਲਾ" ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਾਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਕਿਸੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੇ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਸਟੀਕ ਵਿਚ ਇੱਕਤਾਲੀਵੀਂ ਵਾਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬੋਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਭੱਲ ਦੁਆਰਾਲਿਖੀ ਵਾਰ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ 'ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਭਗਉਤੀ ਜੀ ਕੀ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹੀ ਦਸਵੀਂ" ਜਾਪਦੇ ਇਹ ਬੋਲ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਕਵੀ ਗੁਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਵਾਰ ਵਿਚ ਦਸਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਉਪਮਾ (ਇੱਕੀਵੀਂ ਪਉੜੀ) ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ (ਔਰਗੇ ਇਹ ਬਾਦ ਬਚਾਇਓ॥ ਤਿਨ ਅਪਨਾ ਕੁਲ ਸਭ ਨਾਸ ਕਰਾਇਓ॥ -ਬਾਈਵੀਂ ਪਉੜੀ) ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਸਰੀਰਕ ਚੋਲਾ ਤਿਆਗ ਚੁੱਕੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਇਹ ਰਚਨਾ ਕਤੱਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਦੁਸਰਾ ਇਸ ਵਾਰ ਦੇ ਪਾਠ-ਅਧਿਅਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪਉੜੀ-ਦਰ-ਪਉੜੀ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰ ਦੇ ਕਰਤਾ ਉੱਪਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਵਾਲੀ ਕਾਵਿ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਅਸਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਤੋਰਨ ਦਾ ਵਲ ਬਿਲਕੁਲ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰਾ ਛੰਦ-ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਪਹਿਲੀਆਂ ਚਾਲੀ ਵਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਭਿੰਨ ਹੈ। ਸੋ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਵਾਰ ਯਕੀਨਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਉਂਜ ਵਾਰਕਾਰ ਨੇ ਬੜੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਨਾਲ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਵਾਰ ਸ਼ੈਲੀ ਅਪਣਾਉਣ ਦਾ ਅਸਫਲ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।

 

ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਰਚਨਾ ਕਾਲ :

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਰਚਨਾ ਕਾਲ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਵਿਚ ਮਤਭੇਦ ਜਾਰੀ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਰਚਨਾ ਸਥਾਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਹਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਾਰਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡਾ ਨਿਰੋਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਾਲਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬੋਲੀ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਮਾਝੇ ਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਵਾਰ ਵਿਵੇਚਨ ਕਰਦਿਆਂ ਇੱਕ ਤੱਥ ਤਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਦਾ ਕਾਰਜ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਵਕਤ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਇੱਕ ਵਾਰਾਂ ਰਚ ਲਈਆਂ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਬਾਣੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੁਝ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ -