ਦੱਸਿਆ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਘੱਲਿਆ, ਪਰ ਆਪ ਨਾ ਗਏ। ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕੀਂ ਕਹਿਣ ਲਗ ਪਏ ਕਿ ਇਹ ਕਮਲਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਾਂ ਇਹ ਗਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸੁਣੀ ਤਾਂ ਮਰਦਾਨੇ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲਗੇ ਮਰਦਾਨਿਆਂ ਰਬਾਬ ਵਜਾਇ। ਮਰਦਾਨੇ ਨੇ ਰਬਾਬ ਛੇੜਿਆ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰ ਦਾ ਭਾਵ ਸਮਝਕੇ ਮਾਰੂ ਦੀ ਧੁਨਿ ਲਾਈ, ਤਦ ਸਤਿਗੁਰ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਗਾਂਵਿਆਂ:-

ਕੋਈ ਆਖੈ ਭੂਤਨਾ ਕੋ ਕਹੈ ਬੇਤਾਲਾ।।

ਕੋਈ ਆਖੈ ਆਦਮੀ ਨਾਨਕੁ ਵੇਚਾਰਾ। ॥੧॥

ਭਇਆ ਦਿਵਾਨਾ ਸਾਹ ਕਾ ਨਾਨਕੁ ਬਉਰਾਨਾ।।

ਹਉ ਹਰਿ ਬਿਨੁ ਅਵਰੁ ਨ ਜਾਨਾ। ॥੧।। ਰਹਾਉ।।

ਤਉ ਦੇਵਾਨਾ ਜਾਣੀਐ ਜਾਂ ਭੈ ਦੇਵਾਨਾ ਹੋਇ।।

ਏਕੀ ਸਾਹਿਬ ਬਾਹਰਾ ਦੂਜਾ ਅਵਰੁ ਨ ਜਾਣੈ ਕੋਇ।। ੨॥

ਤਉ ਦੇਵਾਨਾ ਜਾਣੀਐ ਜਾ ਏਕਾ ਕਾਰ ਕਮਾਇ।।

ਹੁਕਮੁ ਪਛਾਣੈ ਖਸਮ ਕਾ ਦੂਜੀ ਅਵਰ ਸਿਆਣਪ ਕਾਇ। । ੩।।

ਤਉ ਦੇਵਾਨਾ ਜਾਣੀਐ ਜਾ ਸਾਹਿਬ ਧਰੇ ਪਿਆਰੁ।।

ਮੰਦਾ ਜਾਣੈ ਆਪ ਕਉ ਅਵਰੁ ਭਲਾ ਸੰਸਾਰੁ।। ੪ ।।੭।।

(ਮਾਰੂ ਮਹਲਾ ੧।।)

ਜਾਂ ਭੋਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਆਪ ਫੇਰ ਚੁਪ ਹੋ ਗਏ। ਜੇ ਬੋਲਣ ਤਾਂ ਇਹੋ ਬਚਨ ਮੂੰਹੋਂ ਆਖਣ ਨਾ ਕੋਈ ਹਿੰਦੂ ਹੈ ਨਾ ਮੁਸਲਮਾਨ। ਹੁਣ ਫੇਰ ਨਵਾਬ ਨੇ ਸੱਦ ਘੱਲਿਆ ਤੇ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਸੱਦ ਘੱਲਿਆ ਕਿ ਰੱਬ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿਓ। ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉਠਕੇ ਟੁਰ ਪਏ। ਮਰਦਾਨਾ ਹੁਣ ਬੀ ਨਾਲ ਹੀ ਗਿਆ। ਉਥੇ ਜੋ ਗਲ ਬਾਤ ਹੋਈ ਤੇ ਫੇਰ ਮਸੀਤ ਦਾ ਕੌਤਕ ਵਰਤਿਆ,

ਮਰਦਾਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਗਿਆ ਸਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਸੀਤ ਵਿਚ ਜਾ ਸਤਿਗੁਰ ਨੇ ਨਿਮਾਜ਼ ਨਾਂ ਪੜ੍ਹੀ ਤਾਂ ਨਵਾਬ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਆਪ ਨੇ ਕਿਉਂ ਨਿਮਾਜ਼ ਨਾ ਪੜ੍ਹੀ ਤਾਂ ਆਪਨੇ ਫੁਰਮਾਇਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਨਿਮਾਜ਼ ਗੈਰ ਹਜ਼ੂਰੀ ਦੀ ਸੀ। ਕਾਜ਼ੀ ਨਿਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਦਾ ਘਰ ਦੀ ਵਛੇਰੀ ਦੇ ਫਿਕਰ ਵਿਚ ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪ ਕਾਬਲ ਘੋੜੇ ਖਰੀਦਦੇ ਰਹੇ ਹੋ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੌਤਕ ਤੱਕ ਕੇ ਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਉਚਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਕੇ ਨਾਬ ਤੇ ਸੱਯਦ, ਸ਼ੇਖ ਜਾਦੇ, ਕਾਜ਼ੀ, ਮੁਫਤੀ, ਖਾਨ ਖਾਨੀਨ, ਮਹਰ ਮੁਕੱਦਮ ਸਭ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਬਥੇਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾਇਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਿਵੇਂ ਉਸ ਪਾਸ ਟਿਕ ਜਾਣ ਤੇ ਰਮਤੇ ਨਾ ਹੋਣ ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਾਈ ਗਲ ਨਾਂ ਮੰਨੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਸ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਪ ਫੇਰ ਫਕੀਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਬੈਠੇ। ਫਕੀਰ ਸਾਰੇ ਹੱਥ ਬੰਨ੍ਹ ਖੜੋਤੇ ਤੇ ਸਿਫਤਾਂ ਲਗੇ ਕਰਨ, ਆਖਣ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵਿਚ ਸਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਬੀ ਮਰਦਾਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰ ਨੇ ਆਗਯਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਤਿਲੰਗ ਦੀ ਸੁਰ ਛੇੜ ਤਾਂ ਮਰਦਾਨੇ ਰਬਾਬ ਵਜਾਇਆ ਤਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਠਾਇਆ:-

ਇਹੁ ਤਨੁ ਮਾਇਆ ਪਾਹਿਆ ਪਿਆਰੇ ਲੀਤੜਾ ਲਬਿ ਰੰਗਾਏ। ।

ਮੇਰੈ ਕੰਤ ਨ ਭਾਵੈ ਚੋਲੜਾ ਪਿਆਰੇ ਕਿਉ ਧਨ ਸੇਜੈ ਜਾਏ।। ੧ ।।    

ਹੰਉ ਕੁਰਬਾਨੈ ਜਾਉ ।।੧॥ ਰਹਾਉ।।

ਕਾਇਆ ਰੰਙਣਿ ਜੇ ਥੀਐ ਪਿਆਰੇ ਪਾਈਐ ਨਾਉ ਮਜੀਠ ॥

ਰੰਙਣ ਵਾਲਾ ਜੇ ਰੰਙੈ ਸਾਹਿਬੁ ਐਸਾ ਰੰਗੁ ਨ ਡੀਠ।।੨॥

ਜਿਨਕੇ ਚੇਲੇ ਰਤੜੇ ਪਿਆਰੇ ਕੰਤੁ ਤਿਨਾ ਕੈ ਪਾਸਿ।।

ਧੂੜਿ ਤਿਨਾ ਕੀ ਜੇ ਮਿਲੇ ਜੀ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਕੀ ਅਰਦਾਸਿ ।।੩।।

3

ਜਗਤ ਯਾਤ੍ਰਾ ਨੂੰ ਟੁਰਨ ਸਮੇਂ ਜੋ ਪਹਿਲੀ ਗਲ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮਰਦਾਨੇ ਨੂੰ ਸਮਝਾਈ, ਸੋ ਇਉਂ ਲਿਖੀ ਹੈ-

ਛੁਧਾ ਨਗਨਤਾ ਜਾਨੀਏ ਪੁਨ ਰਹਿਨੋ ਉਦਿਆਨ।।

ਸੰਗ ਰਹਨ ਮਮ ਤੋ ਬਨੈ ਕਰਿਯੇ ਉਰਿ ਪਰਵਾਨ।।

(ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਨਾ: ਪ੍ਰ:)

ਮਰਦਾਨੇ ਦਾ ਦਿਲੀ ਪਿਆਰ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੋਂ ਵਿਛੁੜਕੇ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਣ ਦੀ ਲਗਨ ਉਸਦੇ ਇਸ ਉੱਤਰ ਤੋਂ ਸਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਸਨੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦਿਤਾ ਤੇ ਜੋ ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਐਉਂ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ:-

ਪ੍ਰਭੁ ਜੀ ! ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਮਨ ਤੇ ਮੂਕੀ।।

ਆਨ ਜਾਨ ਕੀ ਆਸਾ ਚੂਕੀ।।

ਤੁਮ ਸਮਾਨ ਕੋ ਨਦਰ ਨ ਆਵੈ।।

ਦਿਨਕਰ ਪਿਖ ਖਦਯੋਤ ਨ ਭਾਵੈ।।

ਰਹੌ ਸੰਗ ਮੇਂ ਮਨ ਮਹਿ ਠਾਨੀ। ।

(ਸ੍ਰੀ ਗੁ: ਨਾ: ਪ੍ਰਾ:)

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਲ ਬਾਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਮਰਦਾਨੇ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਰਬਾਬ ਲੈਣ ਲਈ ਘੱਲਿਆ ਤੇ ਇਕ ਫਿਰੰਦੇ ਨਾਮੇ ਰਬਾਬ ਵਾਲੇ ਦਾ ਪਤਾ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰੰਦੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਜਾਕੇ ਮਰਦਾਨਾ ਰਬਾਬ

ਤੇ ਫਿਰੰਦੇ ਸਮੇਤ ਸਤਿਗੁਰ ਪਾਸ ਆਇਆ। ਆਪ ਬਨ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸੇ, ਫਿਰੰਦੇ ਨੇ ਰਬਾਬ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ. ਆਪ ਦੇਖਕੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਏ. ਉਹ ਤਾਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਰਬਾਬ ਮਰਦਾਨੇ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਹੋਇਆ, ਹੁਣ ਤੋਂ ਮਰਦਾਨਾ ਇਸ ਰਬਾਬ ਵਜਾਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰਬਾਬੀ ਸਦਵਾਇਆ। '

ਗੁਰੂ ਜੀ ਹੁਣ ਬ੍ਯਾਸ ਪਾਰ ਹੋ ਸਨੇ ਸਨੇ ਟੁਰਦੇ ਟਿਕਦੇ ਲਾਹੌਰ ਆਦਿ ਥਾਈਂ ਹੁੰਦੇ ਸੈਦ ਪੁਰ ਸੰਡਿਆਲੀ (ਜਿਸ ਥਾਂ ਉਤੇ ਹੁਣ ਏਮਨਾਬਾਦ ਹੈ) ਲਾਲੋ ਤਿਖਾਣ ਪਾਸ ਆ ਟਿਕੇ। ਮਰਦਾਨਾ ਏਥੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋਕੇ ਕੁਛ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਤਲਵੰਡੀ ਗਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਪਰ ਨਾਲ ਓਹ ਰਾਇ ਬੁਲਾਰ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਲਿਆਇਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇਕੇ ਪਰਦੇਸਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ। ਐਉਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੇ ਮਰਦਾਨਾ ਫੇਰ ਤਲਵੰਡੀ ਆਏ। ਤਲਵੰਡੀ ਕੁਛ ਦਿਨ ਰਹਿਕੇ ਫੇਰ ਲਾਲੋ ਪਾਸ ਆਏ ਤੇ ਫੇਰ ਟੁਰ ਪਏ ਦੇਸ਼ ਦੇਸ਼ ਘੁੰਮਣ। ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਨੂੰ ਟੁਰ ਪਏ ਤੇ ਉਜਾੜੋ ਉਜਾੜ ਚਲੇ ਗਏ। ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਗਿਰਾਂ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਨਹੀਂ। ਇਕੁਰ ਬਾਰਾਂ ਲੰਘਦੇ ਗਏ ਕਿ ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ ਨਜ਼ਰ ਪਿਆ। ਖ੍ਯਾਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਹੜੱਪਾ ਸੀ। ਨਗਰੀ ਅਜੇ ਦੁਰੇਡੀ ਸੀ ਤਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮਰਦਾਨੇ ਨੂੰ

--------------

1. ਰਬਾਬ ਤਾਂ ਮਰਦਾਨਾਂ ਪਹਿਲੇ ਬੀ ਬਜਾਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਉਂਤ ਦਾ ਪੱਛਮੀ ਸਾਜ਼ ਸੀ 'ਕਾਨੂਨੇ ਮੌਸੀਕੀ ਯਾ ਸਰਮਾਇਆ ਏ ਇਸ਼ਰਤ, ਵਿਚ ਪਤਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰਬਾਬ (ਫਿਰੰਦੇ ਵਾਲਾ) ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੀ ਇਖ਼ਤਰਾਅ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਉਂਤ ਕੇ ਬਣਵਾਇਆ ਹੈ ਰਬਾਬੀਆਂ ਪਾਸ ਹੁਣ ਇਹ ਹੈ ਨਹੀਂ। ਰਾਮ ਪੁਰ ਰਯਾਸਤ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਪਤਾ 'ਸਰਮਾਇਆ ਏ ਇਸ਼ਰਤ ਵਾਲੇ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬਜੱਯੇ ਬੀ ਉਥੇ ਦੱਸੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਛੇ ਤਾਰਾਂ ਰੇਸ਼ਮ ਦੀਆਂ ਦੱਸੀਆਂ ਹਨ। ਸ਼ੋਂਕ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਇਹ ਅਪਣਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਾਜ਼ ਭੁਲਾ ਬੈਠੇ ਹਨ।