ੲ. ਫਿਰ ਫਿਰ ਪਛੁਤਾਵੇ

ਕਥਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵੈਰਾਗ ਹੋ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਜਦੋਂ ਰਾਜਾ ਸਾਧੂ ਹੋ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਇਕ ਰਾਤ ਚਾਂਦਨੀ ਵਿਚ ਆਪ ਨੂੰ ਇਕ ਲਾਲ ਨਜ਼ਰ ਆਯਾ, ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਹੱਥ ਪਸਾਰਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਪਾਨ ਖਾਕੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੱਟੀ ਹੋਈ ਥੁੱਕ ਨਿਕਲੀ, ਜੋ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਨਾਲ ਦਮਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਸ਼ੌਕ ਆਯਾ, ਕਿ ਮੈਂ ਰਾਜ ਛੱਡਕੇ, ਵੈਰਾਗ ਧਾਰਕੇ ਫੇਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਹੱਥ ਕਿਉਂ ਪਾਇਆ? ਮੇਰੇ ਵੈਰਾਗ ਵਿਚ ਕਮਰ ਹੈ, ਸੋ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਪਰ ਵੈਰਾਗ ਸ਼ੱਤਕ ਵਿਚ ਇਸਾਰੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।

ਸ. ਭੁੱਖ ਤੇਹ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣਾ

ਕਥਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਕ ਵੇਰ ਵੈਰਾਗੀ ਭਰਥਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਤ੍ਰੈ ਦਿਨ ਅੰਨ ਨਾ ਲੱਭਾ, ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਫਿਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਵਿਚ ਆ ਨਿਕਲੇ, ਉੱਥੇ ਸੱਠੀ ਦੇ ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਪਏ ਸਨ, ਇਹ ਤੱਕਕੇ ਆਪ ਨੇ ਸ਼ੁਕਰ ਕੀਤਾ। ਮਸਾਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਲੇ ਉਰੇ ਕਰਕੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਟਿੱਕੀਆਂ ਕਰਕੇ ਸੈਕਣ ਲਈ ਉਤੇ ਧਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਸ਼ਿਵਜੀ ਪਾਰਬਤੀ ਇੱਥੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ, ਐਸੇ ਪ੍ਰਤਾਪ-ਸ਼ੀਲ ਵੈਰਾਗ ਮੂਰਤੀ ਰਾਜਾ ਦੀ ਇਹ ਦੁਰਗਤੀ ਵੇਖਕੇ ਪਾਰਬਤੀ ਨੇ ਸਿਵਾਂ ਪਾਸ ਬਿਨੈ ਕੀਤੀ ਕਿ 'ਆਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪ ਦੇ ਭਗਤ ਨੂੰ ਵਰ ਦਿਆਂ?' ਸ਼ਿਵਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ 'ਏਹ ਪਰਮ ਵੈਰਾਗੀ ਹੈ ਤੂੰ ਵਰ ਦੇਣ ਗਈ ਸ੍ਰਾਪ ਨਾ ਦੇ ਆਵੀਂ । ਪਾਰਬਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ 'ਸੱਤਿਬਚਨ'। ਨੇੜੇ ਜਾਕੇ ਪਾਰਬਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਭਗਤਾ! ਭਗਤਾ! ! ਭਗਤਾ! ! ! ਪਰ ਭਰਥਰੀ ਆਪਣੀ ਧੁਨਿ ਵਿਚ ਸੀ, ਉਸ ਜਾਤਾ ਕੋਈ ਮੰਗਤੀ ਆ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਮੇਰੀ ਟਿੱਕੀ ਮੰਗਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਟਿੱਕੀ ਸਿਕ ਗਈ ਸੀ, ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਪਿੱਛੇ ਤੱਕੇ ਦੇ ਭਰਥਰੀ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਚਾ ਸੱਟੀ ਤੇ ਕਿਹਾ, ਅੱਛਾ ਅਸੀਂ ਦੋ ਖਾ ਲਵਾਂਗੇ, ਇਕ ਸਿਵ ਨਮਿਤ ਤੂੰ ਲੈ ਜਾ, ਕਿਸੇ ਦੁਖੀ ਨੂੰ ਸੁਖ ਹੋ ਜਾਏ!' ਪਾਰਬਤੀ

ਕੁਛ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆਈ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਦਾਨ ਬ੍ਰਿਤੀ ਪਰ ਰੀਝਕੇ ਫੇਰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ। ਭਰਥਰੀ ਨੇ ਦੂਈ ਗੁੱਲੀ ਬੀ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਸਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਕਿਹਾ : 'ਅੱਛਾ ਸਿਵਜੀ! ਅਤਿੱਥੀ ਭੁੱਖਾ ਨਾ ਰਹੇ, ਅਸੀਂ ਕੱਲ ਭੋਜਨ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ।' ਇਸ ਪਰ ਪਾਰਬਤੀ ਨੇ ਮੋਢਿਓਂ ਫੜਕੇ ਹਿਲਾਇਆ, ਜਾਂ ਭਰਥਰੀ ਨੇ ਮਾਤਾ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਪੈਰੀਂ ਛੇ ਪਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਅਪ੍ਰਾਧ ਦੀ ਖਿਮਾਂ ਮੰਗੀ। ਇਸ ਪਰ ਪਾਰਬਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ 'ਹੋ ਭਗਤਾ! ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਪਰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹਾਂ, ਵਰ ਮੰਗ! ਤਦ ਭਰਥਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਹੇ ਮਾਤਾ! ਵਰ ਦੇਹ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਰੋਜ਼ ਅੰਨ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਕਰੇ। ਜਦੋਂ ਭੁਖ ਤੇਹ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਤੁਰ ਹੋ ਜਾਵਾਂ ਤਦੋਂ ਮਿਲਿਆ ਕਰੇ ਤੇ ਓਹ ਭੀ ਪੇਟ ਭਰ ਕਦੇ ਨਾ ਮਿਲੇ* । ਇਸ ਵੇਲੇ ਪਾਰਬਤੀ ਨੂੰ ਪਤੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ 'ਵਰ ਦੇਣ ਚੱਲੀ ਸ੍ਰਾਪ ਨਾ ਦੇ ਆਵੀਂ ਪਰ ਹੁਣ ਓਹ ਭਗਤ ਦੇ ਇਸ ਤੀਬ੍ਰਤਰ ਵੈਰਾਗ ਪਰ ਪਰਮ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲੀ :-

'ਤੇਰਾ ਵੈਰਾਗ ਪਰਵਾਨ ਹੋ ਗਿਆ'।

ਹ. ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਭਰਥਰੀ ਦੀ ਵੈਰਾਗ ਕਥਾ

'ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨਿਰਵੇਦਕ ਨਾਟਕ' ਨਾਮੇ ਇਕ ਪੋਥੀ ਮਿਲੀ ਹੈ, ਜੋ ਮਿਥਲੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕਰਤਾ ਹਰੀ ਹਰੋਪਾਯ ਨਾਮੇ ਪੰਡਤ ਹਨ। ਇਹ ਕਦ ਹੋਏ ਤੇ ਕੌਣ ਸਨ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨਾਟਕ ਦਾ ਮਸਾਲਾ ਕਿਥੋਂ ਲਿਆ? ਇਹ ਬੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਭਰਥਰੀ ਦੀ ਕਥਾ ਹੋਰ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਸਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ।

ਰਾਜਾ ਭਰਥਰੀ ਪਰਦੇਸ ਤੋਂ ਘਰ ਆਏ, ਅੱਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ‘ਭਾਨਮਤੀ` ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀ। ਉਦਾਸ ਦੇਖਕੇ ਰਾਜਾ ਨੇ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਭਾਨਮਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਆਪ ਦੇ ਵਿਯੋਗ ਵਿੱਚ

–––––––––––

* ਕਥਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਨਾਲ ਵੈਰਾਗ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਯਾਨਕ ਬਣਾ ਦਿਖਾਲਦੇ ਹਨ।

ਪਿੱਟਿਆ, ਪਰ ਬਣੇ ਕੀ? ਜਦ ਮਸਾਣਾ ਵਿਚ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਲਈ ਲੈ ਗਏ ਤਾਂ ਰਾਜਾ ਵਿਆਕੁਲ ਹੈ ਹੋ ਜੋੜੀ ਚਿਖਾ ਵਿਚ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਲੰਬੂ ਨਹੀਂ ਲਾਉਣ ਦੇਂਦਾ ਸੀ। ਰਾਜਾ ਦਾ ਮੰਤ੍ਰੀ ਦੇਵ ਤਿਲਕ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਦੋ ਦੁੱਖ ਸਨ, ਇਕ ਐਸੀ ਪਿਆਰੀ ਪਤੀਬਤਾ ਇਮਤ੍ਰੀ ਦੇ ਮਰਨ ਦਾ, ਦੂਜਾ ਕਾਰਨ ਉਸਦੇ ਮਰਨ ਦਾ ਰਾਜੇ ਦਾ ਆਪ ਹੋਣਾ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਸਦਾ ਕਲੇਸ਼ ਘਟਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਹੁਣ ਖਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਮਸਾਣਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਿਤੇ ਇਕ ਯੋਗੀਰਾਜ ਆਏ ਹਨ, ਮੰਤ੍ਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਗਿਆ, ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਵੀ ਲੈ ਗਿਆ, ਪਰ ਅੱਗੇ ਯੋਗੀ ਜੀ ਐਉਂ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ :

"ਹਾਇ! ਮੇਰੀ ਹੰਡੀਆਂ ਤੂੰ ਕਿਥੇ ਗਈ, ਹੇ ਦੇਵ! ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੇਹੀ ਕਰੜਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਾਣ ਪਿਆਰੀ ਹਾਂਡੀ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੈਣ ਪਾ ਪਾ ਕੇ ਜੋਗੀ ਰਾਜ ਰੋਏ ਕਿ ਰਾਜਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਅਪਣੇ ਸ਼ੋਕ ਤੋਂ ਉਸ ਵਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਧੀਰਜ ਦੇਣ ਲਗਾ, ਪਰ ਜੋਗੀ ਹੋਰ ਰੋਇਆ। ਰਾਜਾ ਨੇ ਕਿਹਾ 'ਕਾਠ ਦੀ ਹਾਂਡੀ ਪਰ ਕੀ ਹੋਣਾ, ਹੋਰ ਲੈ ਲਓ । ਜੋਗੀ ਨੇ ਰੋ ਰੋ ਕੇ ਹਾਂਡੀ ਦੀ ਮਹਿੰਮਾ ਸੁਣਾਈ ਤੇ ਕਿਹਾ : 'ਰਾਜਾ! ਬੜਾ ਕਹਿਰ ਏਹ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ 'ਹਾਂਡੀ ਦੀ ਪਕਿਆਈ ਪਰਖਣ ਲਈ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਧਰਤੀ ਤੇ ਪਟਕਿਆ ਤੇ ਓਹ ਛੁੱਟ ਗਈ। ਇਹ ਬੋਲੀ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਚੁਭ ਗਈ ਤੇ ਕੁਛ ਹੋਸ਼ ਆ ਗਈ। ਹੁਣ ਜੋਗੀ ਦੀ ਚਾਤੁਰੀ ਨੇ ਗੱਲ ਹਾਂਡੀ ਤੋਂ ਐਸੀ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਰਾਜਾ ਦੇ ਸ਼ੋਕ ਵਲ ਆਂਦੀ ਕਿ ਰਾਜਾ ਦੀ 'ਮੋਹ ਨਿੰਦ੍ਰਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ ਤੇ ਵੈਰਾਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਜੋਗੀ 'ਗੋਰਖ ਨਾਥ' ਜੀ ਸਨ। ਆਪ ਨੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਤੱਤ ਗਿਆਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜਾ ਰਾਜ ਪਾਟ ਸਭ ਗੱਲੋਂ ਉਦਾਸ ਹੋ ਖਲੋਤਾ।

ਮੰਤ੍ਰੀ ਘਬਰਾਇਆ ਕਿ ਆਏ ਸਾਂ ਬਿੱਛੂ ਦਾ ਜਹਿਰ ਉੱਤਰਵਾਨ ਤੇ ਚੜ੍ਹਵਾ ਲਿਆ ਸੱਪ ਦਾ ਜਹਿਰ! ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਮਝਾਇਆ, ਪਰ ਮੰਤ੍ਰੀ ਦੀ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਗਈ। ਗੋਰਖਨਾਥ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਪਦੇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਦੱਸਣ

ਲਈ ਭਾਨੁਮਤੀ ਨੂੰ ਰਿਖਾ ਪਾਸ ਆਕੇ ਜੁਆ ਦਿਤਾ। ਭਾਨੁਮਤੀ ਨੇ ਜੀਉਂਕੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਵੈਰਾਗੀ ਡਿੱਠਾ, ਬਹੁਤ ਸਮਝਾਇਆ, ਪਰ ਹੁਣ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੀ ਭੀ ਕੁਛ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਗਈ। ਫੇਰ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਲਿਆ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਮੋਹ ਨਾਲ ਭਰਥਰੀ ਨਾਂ ਬੱਝਾ। ਹੁਣ ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਤਿਲਕ ਕਰੋ ਤੇ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨੂੰ ਤਪ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣ ਦਿਓ। ਆਪ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਅਸ਼ੀਰਬਾਦ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਰਾਜਾ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਹੁਣ ਸਾਧੂ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਹੋ ਕੇ ਤਿਆਗੀ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਕ. ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਭਰਥਰੀ

ਰਿਗ ਵੇਦ ਦੇ ਮੰਤਰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਓਹ ਸਾਰੇ ਯਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਯਾਵਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਰਚੇ ਗਏ। ਪਾਣਨੀ ਨਾਮੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਵਿਆਕਰਣ ਵੇਤਾ ਦਰਿਆ ਸਿੰਧ ਦੇ ਲਾਗੇ ਜਨਮੇ, ਪਰੰਤੂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਲਿਟਰੇਚਰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਯੋਬਨ ਰੀਗਜਮਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜਾਕੇ ਆਇਆ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਨਾਤਨ ਤੋਂ ਜੁੱਧਾਂ ਜੰਗਾਂ ਦਾ ਤੜਥੱਲ ਮੱਚਿਆ ਰਿਹਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਇਮਾਰਤੀ, ਨਾ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਹਮਲਾ-ਆਵਰਾਂ ਕੁਛ ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਹਿੰਦ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਜਰਵਾਣੇ ਪਹਿਲੋਂ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ, ਸੋ ਏਹ ਜਵਾਨ ਦਰਬਾਨ ਵੈਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਅਕਸਰ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਾ ਰਿਹਾ। ਪੰਜਾਬ ਹੂਨਸ, ਸਿਥੀਅਨ, ਤਾਤਾਰੀ, ਪਠਾਣਾਂ, ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹੱਲਿਆਂ ਤੇ ਅਨਗਿਣਤ ਜੰਗਾਂ ਦਾ ਜੁੱਧ ਛੇਤ੍ਰ ਰਿਹਾ। ਜੇ ਕਦੇ ਵਿਦਿਆ ਇਥੇ ਫੈਲੀ ਤਾਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ, ਫਾਰਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਨੀਂਹ ਸਿੱਖ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਰੱਖੀ। ਜੋ ਕੁਛ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਾਹਿੱਤ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਦਾ ਯਾ ਮਗਰੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿੱਤ ਤੌਂ ਬਾਹਰ ਦਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਓਹ ਅਕਸਰ ਗੀਤਾਂ ਗੌਣਾਂ  ਵਿਚ ਹੈ, ਜੋ ਅਨੇਕਾਂ ਮਰ ਗਏ ਤੇ ਕਈ ਅਜੇ ਬੁਢਾਪੇ ਵਿੱਚ

––––––––––

* ਸੁਰਸਤੀ ੬-੧੭, ਅਤੇ ਪ੍ਰੋ: ਗੋਪੀ ਨਾਥ, ੮।