کیتا کِ مےری پرِےا رانی نُوں بُڈھےپا تے مَوت مےرے دےکھدے ناں آوے. اُسنے ِاه پھل رانی نُوں دِّتا۔ رانی دا کِسے هور نال پِآر سی-کدے آکھدے هن کُتوال نال تے کدے مهاوت نال - سَو رانی نے پھل آپنے پِآرے نُوں دِّتا کِ اُه امر هو جاوے۔ ِاس پِآرے دا پِآر ِاک هور ِاستی نال بی سی, اُس نے ِاه پھل اپنی پِآری نُوں دِتا۔ ِاس ِاستری دا راجے نال پِآر سی, ِاس نے پِآری سَے جانکے راجے نُوں دِّتی, جِس توں راجے نُوں اسچرج هويا تے پڑتال کیتی, تاں پتا لّگا کِ ِاه اَوهو سوم براهمن والا پھل هَے تے کیکُوں موه دی تار وِچ پروتا ِاک چّکر لاکے مُڑ راجا پاس هی آ گِآ هَے۔

رانی دے پِآر وِچ کسر وےکھکے راجے نُوں وَےراگ هو گِآ, تے اُه آپنا راج بھاگ آپنے بھرا وِّکرما-دِّت نُوں دےکے ِاک گُپھا وِچ جا رِها, جو هُن تّک اُّجَےن دے لاگے دّسیدی هَے, پھےر بنارس' جا رِها اےتھے بی ِانھاں دے نام دا ٹِکانا هَے"۔ تے پھےر هریدوار آدِک سارے دےس گھُںمدا رِها تے اںت سںسار توں ٹُر گِآ۔

––––––––––

۱. دےکھو 'ٹانی' دا دیباچا۔

۲. پروپھَےسر لےسن۔

۳. سانُوں کھبر مِلی هَے کِ بنارس لاگے جِلا مِرجاپُر وِچ جو چُنار تے بھرتھری دے رهِن دا ٹِکانا دّسیدا هَے اَوتھے بھرتھری دی سمادھ تھی هَے تے مےلا بی لگدا هَے۔ اےسیآ-ِاک ریسرچ ۹,۱۵۲ تے لِکھِآ هَے کِ بھرتھری 'چُنار' کُچھ چِر رِها هَے, ِاه پرگنا اُسنُوں اُسدے بھرا نے دِّتا سی, جِس دا نام هُن تّک بھرتھهی تے بھِّتری پَےںدا هَے۔ ِاّتھے بھرتھری نے ِاک ٹِّبا بنوايا, جو بُرناں ندی دے اُّتر نُوں هَے, جِتھے آپ رهِںدے سن, لاگے ِاک پِںڈ هَے, جِس نُوں پهاڑ پُر کهِںدے هن۔

8. مُوںه کتھا۔

ِاهو کتھا کُچھ وّدھ گھّٹ پںڈتاں, ٹیکاکاراں, ِاتِهاس-کاراں تے کھوجکاں نے دِّتی هَے, آم لوکاں وِچ تے کِسے ن کِسے سکلے مُوںه چڑھیآں کتھاواں وِّچ بی ِاهو هی هَے۔

ا. وَےراگ دی تیبرتا

کهِںدے هن کِ جدوں بھرتھری گھروں ٹُرِآ نال پِآلا تے سِرھانا لَے ٹُرِآ۔ ِاک تھاں جںگل وِچ ِاک مجدُور ڈِّٹھا جو ِاک وّٹ تے (ےا آپنی باںه توں) سِر رّکھکے سُّتا پِآ سی, ِاّتھوں بھرتھری نُوں آپنے سِرهانے نال بی وَےراگ هو گِآ تے اَوه سّٹ پايا۔ ِاک دِن ندی کِنارے ِاک گریب بُّکاں نال پانی پی رِها سی, اُس نُوں تّککے بھرتھری نے آپنے پِآلے نال تھی نےهُں توڑ لِآ۔

 بھرتھری هری دے وَےراگ دی اودھی لای کِها هور کتھا بھی کردے هن۔ سِرهانے تے پِآل نال نےهُوں توڑکے ِاک دِن آپ کِسے کھےت دی وّٹ اُتے سِر دھرکے اّکھاں میٹی پاے سن کِ ِاک تیمیآں دا ترِںنجن لںگھِآ, ِانھاں وِچ کُچھ وَےراگ اُّتے چرچا هو رهی سی۔ ِاس وےلے ِاک مُٹِآر جو سمجھدار سی, بولی : 'وَےراگ ِاس گل دا نام تاں نهیں کِ آدمی سُکھاں دی لالسا رّکھے تے سُکھاں دے سمان چھڈ دےوے, جِس ترھاں اَوه وےکھو بھرتھری هری پِآ هَے۔ راج چھڈ آےا جے, سِرهانا سّٹ پاےا سُو, تے سُکھ دی لالسا اجے نهیں مِٹی, سِر اُچےرا رکھن لای وّٹ هی سِرهانا بنا لِآ سُو'۔ ِاه نُکتاچینی سُنکے بھرتھری جی نے اّگوں نُوں چُپھال هی سّتھر سَونا دھارن کر لِآ۔ "وَےراگ سّتک وِچ بھرتھری جی نے جمین نُوں سِهجا بناکے چاںدنی وِچ نِسچِںت سَون دی ابھِلاکھا آپ بی کهی هَے۔

–––––––––––––

* ِاس کِسم دے وَےراگ دیآں کهانیآں لوک هورناں وَےراگواناں دے نام نال بی سُنااُںدے هن۔

ا. پھِر پھِر پچھُتاوے

کتھا کرن والے دّسدے هن کِ وَےراگ هو جان مگروں جدوں راجا سادھُو هو وِچر رهے سن تاں ِاک رات چاںدنی وِچ آپ نُوں ِاک لال نجر آےا, چُّکن لای هّتھ پسارِآ تاں اُه پان کھاکے کِسے دی سّٹی هوای تھُّک نِکلی, جو چںد دیآں کِرناں نال دمک رهی سی۔ ِاّتھے راجا نُوں آپنے آپ تے سَوک آےا, کِ مَےں راج چھّڈکے, وَےراگ دھارکے پھےر لال نُوں هّتھ کِاُں پايا? مےرے وَےراگ وِچ کمر هَے, سو اُس دِن توں ودھےرے اُداس هو گاے۔ ِاس ترھاں دیآں اُداسیآں پر وَےراگ سّتک وِچ ِاسارے مِلدے هن۔

س. بھُّکھ تےه نُوں جِّتنا

کتھا کردے هن کِ ِاک وےر وَےراگی بھرتھری جی نُوں ترَے دِن انّ نا لّبھا, چَوتھے دِن پھِردے پھِردے سمسان وِچ آ نِکلے, اُّتھے سّٹھی دے چَولاں دے پِںڈ پاے سن, ِاه تّککے آپ نے سُکر کیتا۔ مساناں وِچوں کولے اُرے کرکے پِںڈاں دیآں ٹِّکیآں کرکے سَےکن لای اُتے دھر دِّتیآں۔ ِاس وےلے سِوجی پاربتی ِاّتھوں لںگھ رهے سن, اَےسے پرتاپ-سیل وَےراگ مُورتی راجا دی ِاه دُرگتی وےکھکے پاربتی نے سِواں پاس بِنَے کیتی کِ 'آگِآ هووے تاں مَےں آپ دے بھگت نُوں ور دِآں?' سِواں نے کِها 'اےه پرم وَےراگی هَے تُوں ور دےن گای سراپ نا دے آویں ۔ پاربتی نے کِها 'سّتِبچن'۔ نےڑے جاکے پاربتی نے کِها بھگتا! بھگتا! ! بھگتا! ! ! پر بھرتھری آپنی دھُن وِچ سی, اُس جاتا کوای مںگتی آ گای هَے, جو مےری ٹِّکی مںگدی هَے۔ ِاک ٹِّکی سِک گای سی, اُه بِناں پِّچھے تّکے دے بھرتھری نے اُس وّل چا سّٹی تے کِها, اّچھا اسیں دو کھا لواںگے, ِاک سِو نمِت تُوں لَے جا, کِسے دُکھی نُوں سُکھ هو جااے!' پاربتی

کُچھ گُّسے وِچ آای, پر اُسدی دان برِتی پر ریجھکے پھےر آواج ماری۔ بھرتھری نے دُوای گُّلی بی سُّٹ دِّتی تے ِاسے ترھاں جِنّیآں سن دے دِّتیآں تے کِها : 'اّچھا سِوجی! اتِّتھی بھُّکھا نا رهے, اسیں کّل بھوجن کر لواںگے۔' ِاس پر پاربتی نے موڈھيوں پھڑکے هِلايا, جاں بھرتھری نے ماتا وےکھی تاں پَےریں چھے پِآ تے آپنے اپرادھ دی کھِماں مںگی۔ ِاس پر پاربتی نے کِها 'هو بھگتا! مَےں تےرے پر پرسنّ هاں, ور مںگ! تد بھرتھری نے کِها, هے ماتا! ور دےه کِ مَےنُوں روج انّ نا مِلِآ کرے۔ جدوں بھُکھ تےه نال مَےں آتُر هو جاواں تدوں مِلِآ کرے تے اَوه بھی پےٹ بھر کدے نا مِلے* ۔ ِاس وےلے پاربتی نُوں پتی دا کهِنا ےاد آيا کِ 'ور دےن چّلی سراپ نا دے آویں پر هُن اَوه بھگت دے ِاس تیبرتر وَےراگ پر پرم پرسنّ هو کے بولی :-

'تےرا وَےراگ پروان هو گِآ'۔

ه. ناٹک وِچ بھرتھری دی وَےراگ کتھا

'بھرتھری هری نِروےدک ناٹک' نامے ِاک پوتھی مِلی هَے, جو مِتھلی لِپی وِچ لِکھی هوای هَے۔ ِاس دے کرتا هری هروپاے نامے پںڈت هن۔ ِاه کد هواے تے کَون سن? پتا نهیں, ِانھاں نے ِاس ناٹک دا مسالا کِتھوں لِآ? ِاه بی پتا نهیں, پر ِاس ناٹک وِچ بھرتھری دی کتھا هور هی ترھاں هَے, جِسدا سار ِاس پرکار هَے۔

راجا بھرتھری پردےس توں گھر آاے, اّگوں اُنھاں دی ِاستری ‘بھانمتی` بڑے پِآر نال اُنھاں نُوں مِلی۔ اُداس دےکھکے راجا نے کارن پُّچھِآ تاں بھانمتی نے کِها کِ 'آپ دے وِےوگ وِّچ

–––––––––––

* کتھا کرن والے ِانھاں پرسںگاں نال وَےراگ دی مُورتی ےانک بنا دِکھالدے هن۔

ِاه هال هويا هَے۔' راجا نے کِها 'مَےں کِسے انُسٹھان لای گںگا کِنارے براهمناں دی مجبُوری کرکے رِها هاں, نِرموهتا نال تُساں توں دُور نهیں رِها۔"

ِاس ترھا آپو وِچ گّلاں کر رهے سن کِ بجار وِچوں ڈھولاں دی آواج آای۔ دوهاں جنِآں اُّٹھکے تّکِآ تاں ِاک مُردا لِجا رهے سن تے نال اُسدی ِاستری ستی هون جا رهی سی۔ راجا نے اُس ستی دی مهِما کیتی کِ 'کَےسا پِآر هَے جو پتی نال اّگ وِچ سڑن دا دُّکھ جھّلےگی ۔ رانی نے کِها 'مےری جاچے ِاه ِاک وپار هَے, اسلی پرےم نهیں, کِاُںک چِکھا دی اّگ نال ِاه وِره اگنی توں اّکھ دے پلکارے وِّچ چھُٹکارا پا جاںدی هَے۔ جے پرےم اسلی هووے تاں بِرهوں دی اّگ نال جھّٹ مر جااےگی, چِکھا لای نهیں جیوےگی۔ راجا ِاه گّل سُنکے اسچرج هويا۔ کُچھ چِر موڑویآں گھوڑویآں گّلاں هوایآں, پر رانی آپنے کھِآل تے پّکی رهی۔

هُن راجا دا پریکھےا کرن نُوں جی کر آيا, سو سِکار دا بهانا بناکے راجا چلا گِآ تے بن وِّچوں اپنے ِاتباری آدمی دے هّتھ رانی نُوں سُنےها گھّلِآ' کِ 'راجا' نُوں ِاک سےر نے مار سُّٹِآ هَے'۔ جد نَوکر نے آکے ِاه سماچار سُنايا تاں بھانمتی نے کلےجے وِّچ بِرهوں دی اَےسی چوٹ کھادھی کِ اُسے وےلے مر گای۔

جدوں راجا مُڑکے آيا تاں اّگوں پِآدا مِلِآ کِ مهاراج! آپدا مرن سںدےس سُندے هی رانی مر گای۔ راجا ' نُوں سُنکے مُورچھا آ گای۔ پر هُن کی هو سکدا سی ? بتھےرا رويا

––––––––––

* ِاس پرکار دی کتھا بھگت 'جَے دےو جی دی وهُٹی دی وی کردے هن. جو پرےم پریکھِآ وِّچ ِاّکُه هی مر گای سی۔

پِّٹِآ, پر بنے کی? جد مسانا وِچ رانی نُوں ساڑن لای لَے گاے تاں راجا وِآکُل هَے هو جوڑی چِکھا وِچ چھالاں ماردا سی تے رانی نُوں لںبُو نهیں لااُن دےںدا سی۔ راجا دا مںتری دےو تِلک اُسنُوں بهُت سمجھااُںدا سی, پر راجا نُوں دو دُّکھ سن, ِاک اَےسی پِآری پتیبتا ِامتری دے مرن دا, دُوجا کارن اُسدے مرن دا راجے دا آپ هونا, ِاس کرکے اُسدا کلےس گھٹدا نهیں سی۔

هُن کھبر مِلی کِ مساناں دے نےڑے کِتے ِاک ےوگیراج آاے هن, مںتری اُنھاں وّل گِآ, راجا نُوں وی لَے گِآ, پر اّگے ےوگی جی اَےاُں وِرلاپ کر رهے سن :

"هاِا! مےری هںڈیآں تُوں کِتھے گای, هے دےو! تُوں مےرے نال کےهی کرڑاای کیتی هَے کِ مےری پران پِآری هاںڈی توڑ دِّتی۔ ِاس ترھاں وَےن پا پا کے جوگی راج رواے کِ راجا دا دھِآن اپنے سوک توں اُس ول چلا گِآ تے دھیرج دےن لگا, پر جوگی هور رويا۔ راجا نے کِها 'کاٹھ دی هاںڈی پر کی هونا, هور لَے لاَو ۔ جوگی نے رو رو کے هاںڈی دی مهِںما سُناای تے کِها : 'راجا! بڑا کهِر اےه هويا هَے کِ 'هاںڈی دی پکِآای پرکھن لای مَےں اُسنُوں دھرتی تے پٹکِآ تے اَوه چھُّٹ گای۔ ِاه بولی راجے نُوں چُبھ گای تے کُچھ هوس آ گای۔ هُن جوگی دی چاتُری نے گّل هاںڈی توں اَےسی چُّکی تے راجا دے شوک ول آںدی کِ راجا دی 'موه نِںدرا کھُّلھ گای تے وَےراگ هو گِآ۔ ِاه جوگی 'گورکھ ناتھ' جی سن۔ آپ نے راجے نُوں تّت گِآن دا اُپدےس دِّتا۔ راجا راج پاٹ سبھ گّلوں اُداس هو کھلوتا۔

مںتری گھبرايا کِ آاے ساں بِّچھُو دا جهِر اُّتروان تے چڑھوا لِآ سّپ دا جهِر! راجے نُوں بهُت سمجھايا, پر مںتری دی کوای پےس نا گای۔ گورکھناتھ نے آپنی اُپدےس سکتی دّسن

لای بھانُمتی نُوں رِکھا پاس آکے جُآ دِتا۔ بھانُمتی نے جیاُںکے پتی نُوں وَےراگی ڈِّٹھا, بهُت سمجھايا, پر هُن ِاستری دی پرےرنا دی بھی کُچھ پےس نا گای۔ پھےر راجکُمار لِآ کے سمجھايا, پر کِسے موه نال بھرتھری ناں بّجھا۔ هُن گورکھ ناتھ نے کِها کِ 'راج کُمار دا تِلک کرو تے بھرتھری هری نُوں تپ کرن لای جان ديو۔ آپ راجا نُوں اسیرباد دِّتی تے راجا بھرتھری هری هُن سادھُو بھرتھری هری هو کے تِآگی هو گِآ ۔

ک. پںجاب دے گیتاں وِچ بھرتھری

رِگ وےد دے مںتر دّسدے هن کِ اَوه سارے ےا اُنھاں وِّچوں ڈھےر سارے پںجاب دے درِےاواں دے کِنارے رچے گاے۔ پاننی نامے پرسِدھ وِآکرن وےتا درِآ سِںدھ دے لاگے جنمے, پرںتُو سںسکرِت لِٹرےچر دا پُورا ےوبن ریگجمن دے وِچکار جاکے آيا تے پںجاب وِچ سناتن توں جُّدھاں جںگاں دا تڑتھّل مّچِآ رِها۔ پںجاب وِّچ نا تاں پُرانے ِامارتی, نا پُرانے ساهِّت دے نِسان مِلدے هن, کِاُںک ِاّتھے هملا-آوراں کُچھ رهِن نهیں دِّتا۔ پںجاب هِںد دا درواجا هَے, جِّتھے سارے جروانے پهِلوں آاُںدے رهے, سو اےه جوان دربان وَےریآں نال هی اکسر جںگاں وِّچ رُّجھا رِها۔ پںجاب هُونس, سِتھیان, تاتاری, پٹھاناں, مُگلاں دے انےکاں هّلِآں تے انگِنت جںگاں دا جُّدھ چھےتر رِها۔ جے کدے وِدِآ ِاتھے پھَےلی تاں پراکرِت, سںسکرِت, برِج بھاسا, پھارسی۔ پںجابی ساهِت دی نیںه سِّکھ ستِگُراں نے رّکھی۔ جو کُچھ پںجاب دا ساهِّت ِاس توں پهِلوں دا ےا مگروں ِانھاں دے ساهِّت تَوں باهر دا مِلدا هَے, اَوه اکسر گیتاں گَوناں  وِچ هَے, جو انےکاں مر گاے تے کای اجے بُڈھاپے وِّچ

––––––––––

* سُرستی ۶-۱۷, اتے پرو: گوپی ناتھ, ۸۔

مرنے نُوں تِآر هن۔ سو جے اسیں آپنے پںجاب وِّچ بھرتھری هری دا پتا لّبھیاے تاں ساڈے منوهر گیتاں دے مںڈل وِّچ هی تلاس کیتی جانی مںبھو سی, سو اےه کھوج کردِآ سانُوں ِاک پُرانا گیت لّبھا هَے, جو گورکھ دے جوگ مت دے پرچارکاں دی اُلاد وِچوں جوگی کهِلااُںدے پھکیراں دی ےاد هَے تے اَوه گلیآں کُوچِآں وِّچ سُنااُںدے پھِردے هن, اُسدا سار اںس ِاه هَے:-

گربسَےن" دا پُّتر تے وِکرمادِّت دا بھرا بھرتھری هری سی, اُسنے پهِلے نیساںگ' نامے رانی وِآهی, پھےر اُسنے پِںگلا رانی وِآهی۔ اےس نُوں بن وِّچ دھَولر پُآ دِّتا, ِاس نال ات پِآر سی, تے ِاس رانی دا بی راجے نال ات پِآر سی۔ ِاک دِن رانی باهر کھڑی سی تاں هیرا مرِگ لںگھِآ۔ اَون کِها 'رانیاے سںبھل ٹُر, رُوپ دا گرب نا کر ۔ رانی نُوں گُّسا لّگا۔ گھر آياں راجے نُوں بولی کِ 'هیرا مرِگ مَےنُوں بولی مار گِآ هَے۔ اُس نُوں مار لِآاَو'۔ گّل کی راجا مرِگ مار لِآيا۔ مرِگ دے مرن وےلے اُسدی وهُٹی 'گلتاں' نے سراپ دِّتا کِ 'راجا! تےری رانی بی مےرے واںگُوں پتی وِجوگ دا دُکھ پااےگی, جِسدے کهے تُوں مےرے پتی نُوں مارِآ هَے۔ گھر آاُںدِآں راه وِّچ راج نے ِاک ِاستری ستی هُںدی دےکھی سی, گھر آکے اُس ستی دی مهِںما راجے نے کیتی, تاں رانی نے کِها 'اَوه ستی نهیں جو نال سڑ مردی هَے, پر مها ستی اَوه هَے جو پتی دا مرنا سُنے تے سُنن سار مر جااے۔ راجے نُوں هَےرانی هوای, ار اَوه پھےر سِکار چلا گِآ تے جاکے آپنے مرن دا جھُوٹھا سُنےها گھّلِآ۔ سُنےها لِآاُن والے نے رانی اگے

–––––––––

۱. 'ٹاڈ' بی ِاهو نام لِکھدے هن۔

۲. ساِاد انںگسےنا دا اپبھرںس هو گِآ۔ کای جوگی 'سام دی بھی گااُںدے هن۔

لهُو لِبڑی پُشاک رّکھ دِّتی تے کِها راجا مر گِآ هَے۔ رانی بِرهوں-چوٹ نال مر گای۔ جد راجا مُڑ آيا تاں رانی دی سمادھ بناکے بهِ گِآ۔ پھےر گورکھ ناتھ آيا اُس نے هاںڈی بھنّکے راجے نُوں اُپدےس دِتا, پھےر گورکھ ناتھ نے رانی بی جِوال دِّتی۔ راجا وَےراگوان هو گِآ سی, سو سادھ هوکے نِکل ٹُرِآ۔ رانی دا سمجھااُنا اُسدا آپنا پُّت هین تے ِاکّلی هونا, راج دا وارس نا هونا انےک ترلے کیتے پر -

بّدھے کدی نا رهِ سکے پںچھی تے دروےس۔۔

ِاه کتھا لگ پگ اُهو هَے جو مِتھل لِپی دے ناٹک وِچ هَے, جرا جرا پھرک هن, پر پںجابی کوِتا ِاس گیت وِچ کُچھ چںگے سُآد تے کٹاکھےا والی هَے ار گااُنے وِچ سںگیتک ترج وَےراگ مای هَے, ِاس کرکے اسیں ِاه گیت هےٹھاں دےںدے هاں کِ اےه پںجابی ساهِّت دی ِاک سَے کاِام رهِ جاوے۔ اّڈ اّڈ تھاواں دے جوگی پھکیر ِاه کُچھ کُچھ پھرک تے گااُںدے هن۔ اسیں ِاهنُوں اّڈ اّڈ اںگاں وِچ رّکھدے هاں, جے کدے رتا کُ چھُهِآ جاوے اتے ِانھاں دے سِر تے جھاکیآں لِکھ دِّتیآں جان تاں ِاه ناٹک سارا بن سکدا هَے, کِاُںک گیت لگ پگ 'بات چیت هَے۔

–––––––––

۱. نِروےد ناٹک وِچ پُّت دسِآ هَے۔

۲. گااُن دی بِدھِ:-راگ پهاڑ۔ تار-چںچلدھمار (ےا گیت) را ها تا رے رے س گ گ گرا رے سا سا رے رے رے سُن راجا مےری بات الکھ جپو بھولے جی ناتھ دا

৭. راجے دے پاس ِاک پںڈت آيا تے بولِآ 'سِوجی بھرےگا بھںڈار` بولے راجا-'پںڈتا :- کی کهےں?'

پںڈت- سُن راجا مےری بات, الکھ جپو بھولے جی ناتھ دا'۔

راجا— سُن پںڈت مےری بات, پُتر دھُهوں ِاّک جی آ مِلے۔

پںڈت- سُن راجا مےری بات, لِکھِآ نسیبے نهیں پُت هَے۔

پںڈت— سُن پںڈت مےری بات, لِکھیآں کلاماں کِوےں موڑدے۔4

پںڈت— سُن راجا مےری بات, دھُر دا لِکھِآ ن کدے بی مُڑ

راجا—‘بهُتا دےساں ِانام'۔ کّڈھ کُسل پّتری واچدا۔

پںڈت- سُن راجا مےری بات, دھُر دا لِکھےا راجا ِااُں مِّٹسی: مُڑکے جنمےگی مااُں, باراں برس هاجِآ راج سی۔ لَےگا جوگ کماِا, بارا ورهیں راجا هو بھرتھری۔

۲.       بےڑا هو گِآ پار, هّچھی گھڑی راجا اَو جںمِآں۔

چںد کَوراں جی ماِا, کُّکھوں جِلھے بھرتھهی جںمِآں۔

گاُوآں کیتیآں دان, بھورے لُٹااے راجے نے مال دے۔

باراں برساں دا پُوت, هويا جدوں راجا اَو بھرتھری۔

هويا وِآونهار, پهِلاں وِآهی رانی نیساںگدی۔

پِّچھوں پِںگلاں وے نار, ڈولا لِآ وِآهکے بھرتھری۔

آںدا وِّچ اُجاڑ, باراں کوهاں دی اَوجاڑ هَے۔

دِّتا دھَولر پُآِا, اےتھے وّسے رانی اَو پِںگلاں۔

راجا لاڈ اَو لڈاِا, موهت رهے رانی اَو پِںگلاں۔

راجا کھےڈے سِکار, رانی پای کھےڈدی دھَولریں۔

––––––––––

۱. اےسیآٹِک ریسرچس وِّچ ۱۴ برس راج کرن لِکھِآ هَے۔

آای مِرگاں دی ڈار, هیرا مِرگ رانی نُوں هّسِآ۔ رانی تّکدی هران, جاںدا جاںدا مِرگ اَو بولدا :-

مرِگ--  سُن رانی مےری بات, سُورت گرب ن کدے کیجیاے۔

جیاُنا هَے دِن چار, اَوڑک مےلے رانیاےں هونگے

کھاک نِمانی دے نال, پهِنے جری بادلے کّپڑے۔

کھاکُو جےڈ نا کوِا, کھاک نِمانی نا نِںدیاے?۔

جیاُںدِآں سُکھ دےِا. مويا کھاک نی هوونا۔

گای بولی اے کھاِا, بولے رانی مِرگ نُوں, کی کهے :-

رانی—  هووےں جںگل دا جیو, گّلاں کرےں مےرے تُوں سامھنے۔

کھرچاں لّکھ اَو هجار, تَےنُوں مِهگا مَےں مرواوساں۔

کھانا تاهیاَوں هلال, پهِلے تّکاں تَےنُوں مَےں مارِآ۔

مِرگ—          سُن رانی مےری بات, بولے مِرگ پھےر کی آکھدا :-

مارےگا `بھگوان, جے رّکھنا, رّکھنا اَوسنے۔

جے مےرا هَے وے کال, راجا لاُو مَےنُوں اَو مارکے۔

३.         اگے کھلی هَے وے نار, باهروں جدوں سی آ گِآ۔

گُّسے بھری هَے اَو نار, سُورت دےکھے راجا اَو بھرتھری۔

راجا— کِاُں هو رهیاےں اُداس? بولے راجا رانیاےں! کی کهے :

رانی–– سُن راجا مےری بات, پکڑ پّلا راجے نُوں بولدی :

گاے کلےجے نُوں کھاِا, بول بولے هیرے جو مِرگ نے۔

رّکھیں مےری وے لاج, مِرگ لِآ راجِآ مارکے۔

–––––––––––

۱. رانی نے هیرے دیآں اّکھاں نُوں مکھَول کیتا سی تاں هیها بولِآ سی. پر ِاه هِّسا کِسے توں لّجھا نهیں۔

۲. ِاه گیت مُسلماناں دے راج هوياں, گلبن پھرید توں مگروں رچِآ گِآ جاپدا هَے, بولی پُوربی پںجابی هَے۔

راجا-   سُن رانی مےری بات, مَےں ناں مِرگ هیرا هَے مارنا۔

مَےنُوں لگدا اے پاپ, مَےں هاں بےٹا راج نی پُت دا۔

اُّتم مےری اے جات, جے نی منسا رانیاےں ماس دی,

لِآواں دُه دیآں چار, هرنیآں, رانیاےں! نی مارکے۔

رںڈی بهِ جااے ڈار, هیرا مِرگ, رانیاےں! مارِآ۔

رانی—  سُن راجا مےری بات, کاهنُوں بّدھی سیس تے پّگڑی,

کاهنُوں لااے هےار, بولے هیرا تےری نار نُوں!

گاے کلےجے نُوں کھاِا, بول بولے هیرے اَو مِرگ دے۔

سُن راجا مےری بات, جے ن لِآوےں مِرگ مارکے۔

بهِ جا مےرے وے پاس, پهِن تِنّے مےرے اَو کّپڑے,

پیڑھے بَےٹھ کھاں آِا, نالے اٹےرو جی اَو چھّلیآں۔

راجا--  سُن لَے رانیاےں بات, رونا پوا نا بھرے جںگلیں

رںڈی بهِ جااے ڈار, هیرا مِرگ جے نی مَےں مارِآ۔

رانی—  سُن راجا مےری بات, پاںچو دے دے راجِآ کّپڑے۔

پاںچو دےِا هتھِآر, گھوڑا دے دے راجِآ هےٹھ دا۔ مرد بنکے مَےں آپ, هیرا لِآواںگی مَےں مارکے۔ کُل نُوں لادِآں داگ۔ بےلی لگی راجے اَو بھرتھری,

راجا-   گای کلےجے نُوں کھاِا,- پاںچو لِآ نّپھر اَو کّپڑے۔

پاںچو لِآ هتھِآر, گھوڑا لِآ گوری اَو سان دا

چِّلے چڑیآ کمان, ترگس لِآ مےرا اَوِا موتیآ۔

هیرے جڑیآ کمان, ڈھال لِآ گَےںدی اَوِا سےر دی۔

نےجا پھُںمن دار, ماراں جاِا هیرے اَو مِرگ نُوں,

گّلاں کرے رانی نال, چڑھکے رانی راجے نُوں بولدی :

رانی—  سُن وے راجِآ بات, جے چليوں هیرے سےکار نُوں۔

سِر تے رکھ لَے دے بَےن, مِرگ ن لِآںدا کدے مارکے

تُو بھایآ تے مَےں بھَےن۔ جے لِآںدا" مِرگ تُوں مارکے

تُوں بھرتا تے مَےں نار۔ بولی لگی راجے اَو بھرتھری

8.       هووے راجا تِآر, چَوںکی ڈهے, راجا بهِ نھاںودا

پانی گرم اَو کراِا, پگڑی بّدھی راجے نے تریه گجی۔

چلِآ کھےڈن سِکار, آکھے لگا نار دے بھرتھری۔

آيا ساںدل بار, تِنّے کُوںٹاں راجے نے بھالیآں۔

چَوتھی هرناں دی ڈار, راجے ڈِّٹھی دُوروں سی چر رهی۔

هرنیآں نَےن اُگھاڑ, دُوروں ڈِّٹھا تاجیاَو آںودا۔

گھوڑے دا هو اسوار, دُوروں ڈِّٹھا ڈار نے آںودا۔

آيا هرنی دے پاس, بول هرنی راجے نُوں کی کهے :-

هرنی— سُن راجا مےری بات, کَےسے پهِنے کھُونی اَوِا کّپڑے?

کَےسے لا هتھِآر? منسا جے هَے سِکار دی

لَے جا دو دیآں چار هیرا مِرگ ساڈا نا مارنا,

رںڈی بهِ جااےگی ڈار۔ بولے راجا تَےنُوں کی کهے :-

راجا— سُن لَے هرنیاےں بات, رںڈی دا مَےں هَے نی کی مارنا۔

مَےنُوں لگدا اے پاپ, ماراںگا هیرے تےرے مِرگ نُوں۔

اُّتم مےری اے جات, هرنی نهیں, هرن مَےں مارنا۔

گّلاں کرے رانی نال, بول کهے هیرے نے پِںگلاں۔

هرنی— سُن وے راجِآ بات, اّک دی ن کھاایاے کدے کھّکھڑی,

سّپ دا کھاایاے ن ماس, نار ن کریاے راجا لاڈلی۔

جد کد کرےگی وِناس, کھںڈا وِنّھے سیس اَوِا کھسم دا۔

گھوڑا پِڑ وِچ ن جاِا, رن وِچ تاجی کاهنُوں چھّڈیاے

پےٹ پای تلوار۔ سِپھت کرو بھولا اَو ناتھ دی۔

جے اُتارےگا بھار, جھُوٹھی لگُو راجِآ ِاستری۔

ساڈا مِرگا ن مار, هّس کریں راجِآ بھرتھری۔

ساڈا هیرا ن مار! کانی کڈھی راجے نے سار دی,

لایآ تُںگ وی چڑھاِا, پُر کر ماری هیرے اَو مِرگ نُوں

مِرگا دااُ وے بچاِا, دُوجی کانی راجے نے چاڑھیآ۔

رپ گاے پھےر بھگوان۔ پِآس لگی راجے تے تاجیآں۔

۵.       آيا وّل تلااُ. گھوڑے نُوں راجا لا اّڈیآں۔

سُن وے هیرِآ بات, هرنی تد مِرگ نُوں اے کهے :-

هرنی— سُن مِرگا مےری بات, جِس دِن کلاماں تےریآں لِکھیآں

هُںدی اُس دِن مَےں پاس, بِنتی کراں ڈاڈھے اَوِا رّب دی۔

موڑ لِکھاںدی مَےں هور, لِکھیآں کلاماں نُوں وے مےٹدی۔

هُن تاں ِاکو ای راه چل وے مرِگا اےتھوں اُٹھ بھّجیاے۔

بھّجے دےایاے ن ڈاه, راجا گِآ پانیآں پین نُوں۔

چھّڈو جںگل دے واس, بولے مرِگا هرنی نُوں, کی کهے :-

مِرگ—          سُن لَے هرنیاے بات, مَےں ناں جںگل کدے چھّڈنا!

هیرے لگدی اے لاج, مرداں نُوں بھّجن هَے مےهنا۔

مَےنُوں ڈُبنے دی لاج, بےٹا های ‘گرب` اَو ‘سَےن' دا۔

بھاای بِکرما جیت, نااُں اُهدا هَےگا ای بھرتھری۔

بھّجِآ بھّجن ن دےِا, تیر سٹے هَے راجا اّگ دے۔

۶.       راجے موڑی مُهار, تالوں پانی راجے نے ڈاه لِآ۔

تاجی گھّتے نی راه مار چُںگی هیرا نی. چّلِآ۔

مگرے گھوڑا لگاِا, کانی کّڈھی راجے نے سار دی۔

لایآں تُںگ چڑھاِا, پُر کر ماهی هیرے اَو مِرگ نُوں۔

مِرگ دا وے بچاِا۔ دُوجی کانی راجے نے ماریآں۔

گای کلےجے نُوں کھاِا, کانی لگی اَو هیرے مِرگ نُوں:

ڈِّگا گِڑ اَو گڑاِا, ڈِگدا اَو ڈِگدا مِرگ ِااُں بولدا:

مرِگ–– رانی مَےتر پڑھاِا, رںڈی کری راجِآ ڈار تُوں۔

سُن وے راجِآ بات, سِںگ دووےں مےرے دے ناتھ نُوں,

در در الکھ جگاِا; پےس دےنا نںگے اَو سادھ نُوں

بهےگا آسن لگاِا۔ کھُوںڈیآں' دایں گاجی اَو مرد نُوں,

مدانوں آوے ن هار, نَےن دےایں رانی اَو پِںگلاں,

جِسنے گھولِآ سِکار, مايا دِّتی راجِآ سُوم نُوں,

نا وے کھرچے ن کھاِا۔ اَےنے بچن مِرگ اَو بولکے

جاوے سُرگ سماِا, بولے هرنی راجِآ, کی کهے :-

هرنی— سُن وے راجِآ بات! سدا ن مںمٹ اَوِا ماڑیآں۔

سدا ن باگو بهار, جَےسی رںڈی نُوں مَےنُوں کر گيوں,

بهِ جاِا گھر دی تَوں نار, اجب تماسا تُوں اے دےکھنا۔

۷.            لَےکے هیرا سِکار, راجا گھراں نُوں تدوں ٹُر پِآ۔

روںدی چھّڈی اَو ڈار, رستے تماسا اجب اُس ڈِّٹھا۔

سواُتی هُںدی سی نار, چڑھدی چِکھا نال سی کںت دی۔

سےاُتی هُںدی اے نار, وےکھ تماسا راجا تُر پِآ۔

آيا رانی دے پاس۔ اَے لَے رانی مِرگ مَےں مارِآ۔

آںدا تےرے هَے پاس۔ بولے رانی راجِآ کی کهے :-

رانی-   تُوں بھرتا وے مَےں نار, چںگا کیتا مِرگ وے مارِآ۔

رّکھی مےری اُو لاج, سدکے تےرے راجِآ, پِںگلاں۔

راجا-   سُن لَے رانیاےں بات, اجب تماسا مَےں اّج ڈِّٹھا۔

سےاُتی وےکھی هَے نار, سڑدی چِکھا آپنے کںت دی۔

––––––––––––

۱. سُںم۔ २. ستی۔

رانی— سےاُتی اُه نهیں نار, اُسنُوں ستی کاهنُوں وے سّدیاے۔

اَو مهاں ستی نار, هٹھ کر چِکھا تے اَوه چڑ گای۔

اںدر مر جااے نار, باهر جدوں کںت وے هَے مرے۔

راجا-   کرڑی هَے اے سار, اَےسی مُهّبت کدے هوونی۔

رانی—بِرهوں کھااے جاں نار, اّگ ن باهروں پوے لّبھنی۔

کھلکت وےکھے گی آِا, باهر سما جاِا جے بھرتھری۔

گھر سما جااے نار, مُهّبت تدوں اےس نُوں آکھیاے۔

۸.       سُنکے راجا اے بات, پرت واگاں جںگلیں مُڑ گِآ۔

آيا سهِر اَو باهر, دو چار مارے کِتے هرنیآں۔

دِّتے لهُو اَو رںگاِا, گھّلے نپھر نُوں اَو دے کّپڑے۔

بھِّجے رّتُو دے نال, لَے کّپڑے پاجی اَو بھگ چلَے۔

آاے پِںگلاں دے پاس, اَےلَے رانیاے! راجا هَے مر گِآ۔

رّتُو بھِنّے لِباس, لِآںدے ستابی رانی پِںگلاں۔

پاس سےجا دے آِا, پھُل ڈِّٹھے راجے دی پّگ دے۔

سو تاں گاے کملاِا, لَےکے هَوکا وے ڈِّگ پای۔

ڈِّگی گِڑ اَو. گِڑاِا, 'مر گِآ بھرتھری آکھدے,

'گھر وِچ موای هَے نار 'راجا' کهِن 'جںگلیں مر گِآ'

آاے لوکیں هجار, لّکڑ کّٹی لوکاں نے جوڑکے۔

کیتی چِکھا اَو تِآر, لںبُو دے کے پاجی اَو بھگ چلے۔

راجا— آاے راجے دے دُآر :- کرنی کری, راجِآ نا ڈرو۔

رانی سُرگاں جے دُآر, تُر جو گای کّپڑے وےکھدی۔

کرکے پّچھو ن تاِا, راجا جی دُکھ هَے نهیں پاونا۔

–––––––––

۱. نَوکر, پھرےبی نَوکر۔

هّتھیں دِّتی مرواِا, پِںگلاں جےهیآں کدے اَو رانیآں۔

راجا هويا اُداس, کھلڑی لای کالے اَو مِرگ دی۔

مڑھی رانی دے پاس, بَےٹھ گِآ 'پِںگلاں' آگدا۔

گُجرے باراں هَے ماس, 'پِںگلاں پِںگلاں” اَو کرے۔

۹.       گُجرے باراں هَےں ماس, ٹِليوں گُرُو آپ جی ٹُر پِآ۔

آيا نگری دے پاس گورکھ گُرُو ناتھ هَے آ گِآ۔

دِّتی الکھ جگاِا, گھر گھُمِآراں دے آ گِآ۔

گورکھ- سِوجی بھرےگا بھںڈار, تَوڑی کچی سانُوں اَوِا بھےجنی۔

دےنی سِوجی دے ناِا کّچی تَوڑی گُراں نے لَے لایآں۔

آيا بھرتھری پاس, اَوهو توڑی گُراں نے بھنّ دِتی۔

توڑی سِّٹی آ بھنّ, توڑی تَوڑی گُرُو پُکاردے۔

روںدے توڑی بھنّاِا, وَےن سُراں پا لاے کهِر دے۔

روون ساںگاں لگاِا, راجا سی رووے جِوےں پِںگلاں۔

راجا گُّسا اے کھاِا, پھڑکے پھهَوڑی گُرُو نُوں جا پِآ۔

راجا— مےریآں ساںگاں لگاِا, تےری بھّجی کّچی اَو تااُڑی!

مےری مر جاِا نارِ, ماںگاں لگاوےں تُوں اَوِا پھُکارِآ۔

لَے لَے دوه دیآں چار, جِنّیآں کهےں لَےدِآں توڑیآں۔

گورکھ-  سُٹیآ رانی تُوں مار, بولے گُرُو بھرتھری کی کهے :-

آپے سُّٹی آ مار, پِںگلاں جےهیآں کِتھوں اَو رانیآں?

––––––––––

۱. ٹاڈ راجستھان وِچ بی لِکھِآ هَے کِ 'هاِا پِںگلا هاِا پِںگلا' راجا کردا رهِ گِآ۔

۲. کای ےوگی 'نامے کھُداِا' گااُںدے هن, کارن ساِاد ِاه هَے کِ کِتے ےوگی مُسلمان هو گاے ےا مُسلمان پھکیراں نے گیت کنّ کر لِآ هَے, گااُن وِچ ِانھاں دے مُوںه چڑھے مُسلمانی مُهاورے رل گاے هن۔

سستی توڑی توں جان, آپے ماری راجِآ پِںگلاں۔

هُن بی توڑی هی جان, سّک کرےں راجِآ کاسنُوں۔

دِّتی الکھ جگاِا, پهِلا چھّٹا گُراں نے مارِآ۔

بھرتھری- کدمی لّگا اے آن, 'جے تُوں گُرُو مےرا هَےں سّچ دا۔

'رانی مےری دے پران, موای جِوا دے گُرُو سچِآ۔'

گورکھ- کریاے لّکھاں اُپاِا, مواے جِںدا بّچا ن هونگے۔

بھرتھری- دےوے رانی جِواِا۔' پَےریں پِآ راجا هَے ناتھ دے۔

گورکھ ماری هَے پھُوک, نَےناں دا جوڑا گُراں بنّھِآ۔

اَوتھوں اُّڈی هَے کھاک, دُوجا چھّٹا گُراں نے مارِآ۔

تیاے پَے گاے نی ساس, رانی جِںدا اَودوں هی هو گای

رانی-   کدمی لگدی اے آن, آکھے جِںدا مِرگ نُوں کر ديو۔

وّگی جِس دی اے مار, کھےتی ساڈی اے اُجاڑیآ۔

گورکھ- کِاُ تُوں کیتا سی مار, تےرا مِرگ نے سی کی لِآ?

تےری بھنّی سُو واڑ, کھےتی نا کھادھی تےری مِرگ نے!

رانی-   بھنّی کوای ن واڑ, بولاں پِچھے مِرگ مَےں مارِآ:

گلاں کرے مےرے نال, پهِلاں چھّٹا گُراں نے مارِآ,

اَوتھوں اُّڈیاے کھاک, دُوجا چھّٹا گُراں نے مارِآ۔

تیاے پَے گاے سُآس, اَوه بی مِرگ جِںدا اَو هو گِآ۔

کدمی لگدا اے آن, بھجدا بھّجدا۔ گُرُو هَے آکھدا:-

گورکھ-- بچِآ مِرگا! اَو جاِا, بھّجا جااَو بّچا مِرگ تُوں!

جاه تُوں ساںدل اَو بار, ‘گلتا ناری* تَےنُوں اُڈیکدی۔

جِن جايا بکلال, نال اُڈیک هَے اَو مااُں وے۔

پَےریں مِر نُوں نِواِا, مار چُںگی هیرا اَوِا چّلِآ۔

آيا وِّچ اُجاڑ, بولے هرنی تَےنُوں کی وے کهے-

–––––––––

* هرنی بی گااُںدے هن۔

هرنی- سُن مِرگا مےری بات, کَون گُرُو تَےنُوں وے مِل پِآ?

مِرگ— مويا دےںدا اے جِواِا. گورکھ گُرُو جںگ دا ناتھ هَے۔

راجا-

۱۰. سُن گُرُوآ مےری بات, کنّ پاڑے مےرے هے ناتھ جی!

دےوَے لاِا بِبھُوت, جےگی کرو ناتھ جی آپنا

هويا جگ توں اُداس, باراں ورھے راج هَے بھےگِآ۔

رچ جاں سںتاں دے نال جوگ کماواںگا مےں ناتھ جی۔

گورکھ- سُن راجا مےری بات, جوگی هونا بھُںجے هَے سوونا۔

گھر گھر پانیاےں جھات. الکھ جگانا هَے ناتھ دا۔

لانی اںگ بِبھُوت, در در بھِکھِآ راجا مںگنی۔

در در جھِڑکاں وے کھاِا, رُلنا, نِکارِآں هَے هوونا۔

جپ تپ جوگ کماِا, مُسکل هَے جوگی راجِآ هوونا۔

رانی­­––رانی ارج گُجار, هتھ بنّھکے رانی هَے بولدی :-

سُن راجا مےری بات, جے منسا تَےنُوں وے جوگ دی,

کِسے نیچاں دے جاِا, مّتھے لّگن۔ جاں کِسے نیچ دے

مُوںه توں کھانی اےں گال, جھِڑکاں تے جھںباں نی سهِنیآں۔

تاںتے راج کماِا, تج منسا راجِآ جوگ دی,

مُسکل جوگ دی کار, دُّکھ بڑے راجِآ جوگ دے۔

راجا— راجا آکھے اے بات, راج کمانا نهیں ناریاے!

چھڈ دے پّلا نی آج, سادھُو اےتھوں هُن چلے جانگے۔

سُن راجا مےری بات, بولے رانی تَےنُوں, وی کی کهے :-

رانی—  بهِکے جوگ کماِا, گودڑی سوا دےنیآ پّٹ دی۔

اےهناں مهِلاں دے پاس, بںگلا پوا دےنیآں باگ مےں۔

ٹّپی رتنا جڑاِا, جوگی هوکے راجِآ نا جایں۔

راجا-   چھڈدے چھڈدے نی نار, چھوڈ پّلا سادھُو نی جان اے نیں ۔

رانی—مَےنُوں لَے چّل نال, بھگوے کراں راجِآں وے کپڑے۔

مَےں جوگن تےری نار, سّتھر دھُوںآں مَےں وے کراں!

آسن ےاںگی وِچھاِا, بھِچھِآ لِآواں کدے مںگکے۔

مَےنُوں رکھیں وے پاس, کّلی چھّڈیں راجِآ ناں جایں۔ ایں

راجا— سُن لَے رانیاےں بات, اّگ لگے تےرے اے مهِل نُوں ?

باگیں لّگے بلاِا, چھوڈ پّلا سادھُو نی جاندے۔ نیں۔

ِاه تاں بننی ن بات, جوگی تے تیوی کدے نا رلے۔

ساڈی ٹُٹی اے بات, همارے سںگ رانی کِاُں چلے?

ساڈی دھرمے دی مات, مالو مُلک تَےنُوں هاں دے چلے۔

ساڈی لگے هَےں مات, چھوڑ پّلا سادھُو نی جاناے۔ نیں

رانی–   سُن راجا مےری بات, جے سی منسا تےری وے جوگ دی۔

کاهنُوں گاےوں وِآه, رهِںدی گھرے ماپِآں کھےڈدی۔

رهِںدا دھرم اَو امان, کنِّآں رهِںدی گھریں وے ماپِآ۔

موتیآں کردی بهار, سونا رُپا اَوتھے وی پهِندی۔

دَولت دےواں لُٹاِا, بھاه وے لاواں تےرے مَےں راج نُوں ۔

سُن راجا مےری بات, ِاک وی بالک جے گھرے هوودا۔

رهِںدا جّگ وِچ نام, اَوسے کھالک راجِآ پالدی۔

رهِںدی اَوسے دی چھااُں, اَوسے دے پرچے پای پرچدی۔

کوای کهِںدا آ مااُں, مَےں وے بلاواں پایں لےںودی۔

بهِ ن پُّچھیاے بات, اگے اَوه چرکھا نهیں رںگلا۔

پِچھے پیڑھا ن ڈاه, بَےٹھی نا کیتیآں رّج گّلاں۔

سُن راجا مےری بات, دھرموں پھِرے سادھُو کِاُں هو چلے?

––––––––––––

* نیں, ایں لںمی هےک کرکے وادھُو گااُںدے هن۔

راجا— سُن لَے رانیاےں بات, بالک ساں مےرا وِآه هو گِآ۔

مَےنُوں کھبر نا کاِا, لِکھِآ لَےنا تّتیاے آپنا۔

مےری کِسمت وِچ ناںه, بالک گھرے کھےڈدا دےکھنا۔

لوکاں پاس هجار, گلیآں وِکھے رانیاےں کھےڈدے۔

مُل ن وِکدے بجار, چھوڑدے پّلا سادھُو نی جاندے۔ نی۔

سادھُو بنّھ ن بهال, مادھاں نهیں هَے کدے نیاُنا۔

رانی––سُن راجا مےری بات, چںد دی وَےرن هَے بّدلی۔

مّچھی دا وَےری اے جال, مرد دی وَےرن هَے نیںد جی۔

نِاُنا بهُت ن ٹھیک, تھوڑا تھوڑا راجِآ گُڑ نِوےں۔

بهُتی نِاُںدی کمان, مُورکھ بںدا راجِآ نا نِوےں۔

نِاُںدے سُگھڑ سُجان, جِس گھر دیوا راجِآ نا بلے۔

بُوهے کھےڈے ن بال, دّسو وِچاری اُه کی کرے?

مںدا کیتا ن بول, اَوهنُوں راجا دسو جی کِاُں ڈنّے ?

راجا--  سو ڈنّے کرتار, وگدا پانی رانیاےں نِرملا۔

اُسنُوں بنّھے نا پِآر, آاے سادھُو رانیاے رم چلے?

بّدھا گهِرا ن هوِا, بھَوراں پھُلاں والا هَے واستا۔

لاوے پروردگار, پھُل سُکے بھَور نی اُڈ چلے۔ نیں۔

گورکھ-  بَےٹھی رهےگی جمات, ن مُڑ آونا رانیاے۔

اے پساری دے هاٹ, پُورا کِنے هَے نا تولِآں ۔

جو تولے سوای گھاٹ, چھوڈ دے پّلا رانیاے جان دے۔

رانی—  سُن وے راجِآ بات, کِنُوں سَوںپِآں راجِآ کُںجیآں?

کِسنُوں نگری دا راج, کَون بهے تےرے وے تکھت تے?

کَون کرےگا نِآِا, پرجا نُوں پالےگا, وے راجِآ?

––––––––––––––

* ِاتھے سک پَےںدا هَے کِ گیت دادُو دے سمےں تے مگروں دا هَے۔

راجا––ساهِب سّگھا سماج, ساهِب سَوںپیآں نی کُںجیآں۔

ساهِب نُوں نگری دا راج, ساهِب بهےگا مِرے تکھت تے

آپے کرےگا نِآاُں, چھوڈ دے پّلا سادھُوآں, جاندے۔

رانی—  سُن وے راجِآ, بات, اےهناں بِنا ِاه هن چَوپٹے۔

رُّکھاں باجھوں گِراِا, بھاایآں بِناں ویراں وے جوڑیآں۔

پُتر بِناں وے هَے نام, مردے بھاای باهاں وے بھجدیآں۔

دھی مرے دھِر جاِا, چارے کُںٹاں وے سُںنجیآں۔

گورکھ-  سمجھ سُنو مےری بات, سمجھ چلو راجا وے بھرتھری!

سادھُو مارن اے گھات, مّکھی مايا تے اَو ِاستری۔

تِنّے جات کُجات, جِتھے وےکھن سادھُو هَے سوهِنا۔

اَوتھے دِن تے رات, پاکے پھاهی پھڑ لَےںدیآں۔

ترنی اَوکھی بلاِا, نَےں راجِآ ِاستری سُوکدی۔

جوگ رکھو سںبھال, سمجھ چلو راجا اَو بھرتھری!

رانی—  چّلے جوگی جُگاِا, چلے رُلاکے نےمانیآں۔

جوگی واڑا وساِا, جنم وِچھوڑا مَےنُوں پا چلے۔

-0-

جوگی لڑ وے چھُڈاِا, جوگی گاے جںگلیں جںگلیں

-0-

آای چھےجا دے پاس, پھُل سی پاے راجے دی پّگ دے

سو کُملااے سی آِا, کھاکے کٹاری رانی ڈِگ پای,

ڈِّگی گِڑوے گِڑاِا, لوکی کهِن 'مر گای پِںگلاں'۔

–––––––––––––

* ساری ِاستری جاتی نُوں نِںدنا هِںد دے گِرااُ دے سمےں دا هَے۔

کھ. راجِستھان وِّچ بھرتھری

راجِستھان (راجپُوتانے) وِچ بسںت رُت وِچ بجاراں وِچ راساں پااُن والے بھرتھری دا ناٹ کردے هن, اَوه دّسدے هن کِ بھرتھری وِّکرم دا بھرا تے پِںگلاں دا پِآرا سی۔ مِرگ دا سِکار کردا هَے, اَوتھوں هرنی کولوں اُسنُوں سراپ مِلدا هَے کِ تُوں جیاُںدِآں رںڈی چھّڈےںگا۔ اّگے رستے وِچ اُسنُوں گورکھ مِلدا هَے تے اُپدےس دے کے جوگی بنا لَےںدا هَے تے اَوه روںدی پِںگلاں چھّڈکے ٹُر جاںدا هَے۔

'ٹاڈ' ساهِب آپنی کِتاب راجستھان وِچ لِکھدے هن کِ بھرتھری آپنی ِاستری دا ِانّا پِآرا سی کِ راج دا کںم نهیں کردا سی, ِاسدے چھوٹے بھرا وِّکرم نے سمجھايا۔ رانی نُوں پتا لگ گِآ تاں اُسنے وِکرم نُوں دےس نِکالا دِوا دےن لای پرےرِآ۔ ِاس توں مگروں پھےر ٹاڈ ساهِب پھل والی کتھا دےںدے هن۔ پاج اُگھڑن تے اَوه رانی مهِلوں ڈِگ کے مر گای, پھےر بھرتھری نے پِںگلاں وِآهی, ِاس نال وی اَوڈا هی پِآر هو گِآ, پر هُن راجے دے من سّک رهِںدا سی۔ سو ِاک دِن سِکار گاے نے ڈِّٹھا کِ اُسنے ِاک هرن مارِآ تے هرنی هاهُکے نال هی مر گای تے پھےر راجے دا ِاک سِکاری مر گِآ تے اُسدی وهُٹی نال هی ستی هو گای۔ ِاه کتھا راجے نے پِںگلاں نال کیتی۔ اّگے پھےر اُهو کتھا هَے جو پِّچھے گیت وِچ دِّتی هَے۔ پھرک اےناں هَے کِ رانی مر گای تاں راجا ‘هاِا پِںگلاں, هاِا پِںگلاں' کردا بناں نُوں چلا گِآ, راج وِّکرم نُوں دے گِآ تے آپ ات نُوں سےهوان (هَےدراباد سِںدھ دے ِالاکے) جا رِها۔ ِاتھے بھرتھری مهِل تے بھرتھری مںدر دے نِسان دّسے جاںدے هن۔ ِاسے سهِر درےا تے کِلے وِچکار گُرُو نانک دےو جی دی ےادگار ‘نانک واڑا' بی مَوجُود هَے۔

پرےهت گوپی ناتھ لگپگ ٹاڈ والی کتھا دےںدے هن. په لِکھدے هن کِ گںدھرب سےن دھار دے راجا دا جُآای سی تے ِاس دی وهُٹی وِّچوں وِکرم جںمِآ تے ِاک هر وهُٹی سی اُس توں بھرتھری۔ دھار نے دوهتے پالے تے وِکرم دے کهے راج بھرتھری نُوں دِّتا, تے وِّکرم بھرا دا وجیر بن گِآ. تے وِّکرم دی سلاه نال مالوے دی راجدھانی دھار تے اُجَےن بن گای۔ بھرتھری تریمتاں دے پِآر وِچ گرک هويا,  وِکرم نے سمجھايا, ِاس پر وِگڑ گای تے وِّکرم ٹُر گِآ تے آسام وِچ ڈھاکے کول جا رِها, جِّتھے هُن تک وِّکرم پُر اُسدے نام تے مَوجُود هَے۔ اّگے پھےر ساری نِروےد ناٹک والی کتھا دِّتی هَے۔

گ. هور کتھاں

ِانھاں ساریآں گّلاں دے آدھار پر کُچھ ودھ گھٹ کرکے پںجابی بَےںتاں وِچ ِاک کِّسا بھی کُچھ چِر هويا چھپِآ هی۔ ِاس وِّچ دوسی نام رانی پِںگلاں دا دِتا هَے۔

اکھبار آم جِ : ۴۶ نں : ۳۸۸۶ وِچ بھی نِری پھل والی کتھا چھپی هَے تے رانی پِںگلاں نُوں هی پھل دی کتھا والی دوسن رانی دّسِآ هَے, پرںتُو مِتھلا لِپی دا نِروےد ناٹک هِںدُستان وِچ کدے پُرانی بنی چیج هَے, اَوه بھانمتی نُوں, تے پںجاب دے گیتکاں دی (هیرے مِرگوالی پُرانی کتھا, ٹاڈ ساهِب تے هور کتھاواں والی پِںگلاں نُوں بھی پتیبتا رانی دّسدے هن۔ اتے مِسٹر آر گودھکھےپلے 'بھرتھ کھںڈاںچ ارتھاچین کےس` وِّچ پھل والی رانی دا نام 'پدمناکھسی' دّسدے هن, اتے اَوتھے لِکھِآ هَے کِ جدوں رانی

––––––––––

* اےسیآٹِک ری: توں پتا لگدا هَے کِ دسویں سدی وِچ ِاک جَے چںد نامےں هور وِکرمادِّت راجا هويا هَے۔ دھار دے راجا دی دھی بھانمتی اَوسنے وِآهی سی تے نانے دا راج لِآ سی۔

جیاُ اُّٹھی تدوں اُسدا نام پِںگلاں` رکھِآ گِآ۔ ٹانی جی نے پھل دی کتھا والی رانی دا نام 'انںگ سَےنا' دِّتا هَے۔

پںجاب وِچ ِاه کهانی بھی کهی جاںدی سی کِ مَےناوںتی بھرتھری دی بھَےن سی, بھرتھری دے تے مَےناوتی دے جںگی کھےال بچپن توں سن۔ بھرتھری آپ جوگی هو گِآ تے مَےناوںتی دا پُتر گوپی چںد (جو بںگال دا راجا سی) جںگی هويا, تے دووے ماما بھنےواں گورکھمت دے ستارے بنے۔

راجر نامےں ِاک ےُورپین پادری نے (جو ۱۶۳۰ وِّچ کرناٹک وِچ رِها هَے) ۱۶۵۱ وِّچ بھرتھری دا ترجما پرکاست کیتا سی۔ اُس نے ِاه تدوں لوکاں توں سُنی گل لِکھی سی کِ بھرتھری دیآں تِنّ سَو رانیآں سن تے سِںگار رسیآ ات سی۔ پِتا نے اُسنُوں جھِڑکِآ, تد اُسنے وهُٹیآں چھّڈ دِتیآں تے سّتک سںکلت کیتے۔ * २

اےسیآٹِک ریسرچج ۹ وِچ لِکھِآ هَے :-

اےه آم راِا هَے کِ وِکرما دِّت نے آپنے چھوٹے بھرا سُکادِّتے ارتھات بھرتھری نُوں ِاک کھُںڈھی چھُری نال اُسدا سِر کّپ کے هَولے هَولی تڑپھ تڑپھ کے مرن دی مَوتے مارِآ سی۔

––––––––––

۱. پِّلے ےا بھُورے رںگ والی۔

۲. پر جے کوای سّتکاں نُوں سںسکرِت وِچ پڑھے تاں دےکھ سکدا هَے کِ ِاه راِا سںکلت کرن دی گلت هَے۔ اَوناں دی رچناں وِچ ِاک دھُنی ِاکتار اَےسی هَے جو ِاّک هِردے دی رچناں هون دی پّکی اُگاهی هَے, وِچ چاهے کای جلوک آکھےتک بھاوےں هووے۔

۲. ِاتِهاس وِچ بھرتھری

پّچھمی لوکاں وِچ جے واکِآت سںمتاں نال هالات لِکھن دا ِاتِهاس دا تریکا هَے. اَوه هِںد وِچ پروِرت گھّٹ رِها جاپدا هَے۔ ِاتھے آدرس هر سی تے ساهِتے ِاس وِسے وِچ هور ترھاں ٹُردا سی, ِاس لای ِاس ترھاں دے ِاتِهاس وِچ بھرتھری دا مِلنا کٹھن هَے, پر جو کھوج ِاس نُکتے توں هوای هَے, اُس توں جو پڑتال کیتی جا سکدی هَے, سو ِاه هَے:-

ا. بِکرما دِّت

ِاه نام هرےک هِںدواسی جاندا هَے, هِںد واسیآں دا سںمت ِاسے نام نال سںبںدھِت هَے۔ ِاه سںمت دّسدا هَے کِ جے کدی ِاسنُوں بِّکرم دا نام بِّکرم دے جنم, گّدی ےا چلانے توں دِّتا گِآ هَے تاں بِکرماجیت نُوں اّج اُتنے ورهے هو چُکے هن, جِنّا اّج وِکرمی سںمت هَے۔

بِکرمادِّت ےا بِکرم جیت دا نام هِںدُستان وِچ اُسی ترھاں هَے جِس ترھاں اںگرےجاں وِچ اَےلپھرےڈ هَے, تے مُسلماناں وِچ هارُوں رسید هَے, پھراںسیسیآں وِچ چارلے مَےن هَے تے بودھ هِںدیآں وِچ اسوک دا هَے, تے پُراتن ِابرانیآں وِچ سُلےمان دا سی۔ ِاس دے نال نال کهانیآں تے گَےبی تاکتاں دے کای کِّسے هن۔ اسل وِچ ساکا ےا سِتھیان کَوم دے بار بار هملِآں نے هِںدُستان دُکھی کر رّکھِآ سی, ِاس نام والے هِںدی مهاراجا نے اُنھاں دے اَوه پاسے سےکے کِ دےس توں کّڈھکے چھّڈے۔ البرُونی جاں گےارھویں سدی وِه هِںد وِچ رِها هَے, لِکھدا هَے کِ کھِّکرما دِّت نے 'ساکا

پاتساه` دے وِرُّدھ چڑھاای کیتی تے اُسنُوں لےنی دے کِلھے تے مُلتان دے وِچکار کرُور دے ٹِکانے هار دے کے کتل کیتا۔ ِاس ترھاں دےس نُوں 'ساکا' لوکاں توں چھُڈا لَےن توں جو پُورن کامےابی هوای, اُس توں وِّکرما دِّت دا نام 'ساکاری' ارتھات ساکا+اری' پَے گِآ۔ وِکرما دِّت دے دربار نَو رتن` سن تے آپ بھی وِّدوان تے دھرمی راجا سی۔

پهِلوں پهِل ِاتِهام وےتا بِّکرم نُوں ایسوی سدی توں ۵۷ برس پهِلوں هويا منّدے سن, پر پھےر کِّسے کهانیآں ِاتهاسِک واکِآت دا رَولا اَےسا پِآ کِ وِدوان پھَےسلا ناں کر سّکن, سراں ِاک دو دے کھِآل وِچ 'بِّکرم هوےا هی نهیں دا کھِآل بی هويا۔ 'چںدر گُپت ۲ دا ناں بی وِّکرمادِّت کھِآل کیتا گِآ هَے۔ باجے دانِآں نے کِها کِ نهیں ۵۶ سںمت پرتھم ایسوی توں لَےکے چھےویں سدی تک-سگوں راِا پدھےرا تک- کای راجے ‘بِّکرم' کهِلااے, سو سںمت والا بِّکرما دِّت هور هَے۔ تے 'ساکا+اری' بِّکرم هور هَے۔

پر مِسٹر پھیلٹ آکھدے هن کِ سںمت جو ای: سنّ توں ۵۷ سال پهِلے دا هَے, ِاه مالوے دا پُرانا سںمت سی تے 'ساکاری وِّکرم توں بهُت پهِلے جاری سی تے ِاسدے نال لپھج 'برِکم` کِسے بھُلاوٹ وِچ لّگ گِآ هَے, کِاُںک چںدر گُپت پهِلے ےا دُوسرے نے بھی اَوپرے لوکاں تے پھته پاای سی, سو سںمت پُرانا مالوا سںمت هَے تے چںدر گُپتی کِسے بِّکرم دے نام توں بِّکرم نام پَے گِآ هَے۔

–––––––––

* مِ: دّت 'کارپس ِانمکرِپسنم ِاںڈیکےرم دے آدھار تے۔

گَےجٹیار آپھ ِاںڈیآ وِچ پروپھَےسر کولهارن دے آدھار تے لِکھِآ هَے کِ 'وِّکرم کال دا ارتھ هَے 'جُّدھ دا سماں`; جُّدھ دا سماں سرد رِت منِّآ جاںدا سی, تے سںمت بھی مرد رِت وِچ سُرُو هُںدے سن, ِاس ترھاں کویآں توں ِاس پُرانے سںمت دا ناں وِّکرم پَے گِآ۔ راجا کرکے نهیں, پر 'وِّکرم کال کر نام بِّکرمی سںمت هَے۔

هُن بِکرما جیت جی اےس سںمت دے سںبںدھ توں چھُّٹے, تاں اَوهناں دا سماں دانِآں نے هورناں اُگاهیآں تے نِسان : توں ٹولِآ۔

هےُونت شَےںگ چینی مُساپھر جو سّتویں سدی ای: وِچ هِںد وِچ آيا, دّسدا هَے کِ 'سِلا دِّت۱' نامےں راجا دا سماں ۵۸۰ ای: سنّ دا سی, تے وِّکرم دِّت جی 'سِلا دِّت ۱ توں مُهرلے مهاراجا سن ۔ ِاسی ترھاں کاهلناں مُاّرکھ جو بارھویں سدی وِچ هويا هَے, دّسدا هَے کِ راجا کنِسک توں ۳۰ راج مگروں وِّکرم جی هواے هن, سو ِاس ترھاں وِّکرم جی دا سماں چھےویں سدی ای: وِچ هويا۔ هور اُگاهی اَےاُں هَے :-

وراهمیرا, ورُچی, کالیداس, اےه راجا وِّکرم دے نَو رتناں وِچوں بهُت پرسِّدھ هن۔ ڈاکٹر بھااَوداجی آکھدے هن کِ وراه میرا لگ پگ ۵۰۵ ای: وِچ جںمِآ تے ۵۸۷ ای: وِچ مرِآ۔ ِاسی ترھاں ورُچی تے کالیداس دیآں رچنا دی مُتالےا دّسدی هَے کِ ِاه پںجویں چھےویں سدی وِچ هواے۔

ِاسی ترھاں ِانھاں توں مگروں ِاک سبںدھُو کوی هواے هن۔ ایسورا چرن وِّےا ساگر نے سبںدھُو جی دے گرںتھ وِچ ِاک لےکھ دّسِآ هَے جو ِاس ترھاں هَے :- "هُن کِ وِّکرما دِّت ٹُر گِآ هَے, کےول

–––––––––

* رومےس چںدر دّت۔

کیرت اُسدی سلامت هَے, راجنیتی دی اُّتمتا نهیں رهی۔ ِاستوں سِّدھ هويا کِ سبںدھُو کوی توں تھوڑا چِر پهِلے وِکرم جی هواے هن۔ سبںدھُو دی رچنا پڑھکے پتا لگدا هَے کِ ِاه کالیداس توں تھوڑا هی مگروں هواے هن, سو هر ترھاں وِّکرم جی دا سماں چھےویں سدی وِچ هی پرتیت هُںدا هَے۔ کھُپ گيا پر ِاک سِلا لےم هَے, جِسدا سنّ ای: ۹۴۸ هَے اُس پر لِکھِآ هَے :-

"وِّکرما دِّت نِسچِّت جگت پرسِّدھ مهاراجا سی تے تِوےں اُسدے نَوں وِدوان سن, جو نَوں رتن کهے جاںدے سن" گويا وِّکرم جی دے سّچمُچ هون دی اُگاهی اّج توں هجار برس پهِلے دی بھی مِل گای۔

بِّکرما جیت بڑے پرتاپی هواے, وِّےا, کومل اُنر, کاریگری, پرجا دی کھُسهالی, دےس تاکت دی ترکی هوای, ِاه سماں اُس هِںدُو دھرم لای جے بُّدھ مت پر جَے پاکے پَورانک ساهِتے پَےدا کرکے نوےں پُںگارے وِچ پھےر جی کے اُّٹھ رِها سی, بڑے پرتاپ دا سماں هويا هَے۔

ا. وِکرما دِّت تے بھرتھری هری

پرمپرا دّسدی هَے کِ وِّکرم تے بھرتھری جی بھرا سن, سو جے ِاه ٹھیک هووے تاں بھرتھری جی دا سماں لّبھ پِآ۔

مِسٹر ٹَےلںگ آپنی کھوج پر تے ورتھم ٹَےلںگ دے آدھار پر, پال. اَے. مور پرمپرا دے آدھار پر, ٹانی رِگناڈ دے آدھار پر وِکرم جی نُوں پهِلی ایسوی سدی دے رتا اّگے پِّچھے منّدے هن, سو ِاستوں هی بھرتھری جی اَودوں هواے سمجھو۔

پر جدوں وِّکرم جی پر سںسا پَے گِآ, تاں بھرتھری جی بھی ِاتِهاس کھوجکاں دے راس مںڈل وِچوں اُڈںت هو گاے, پر جدوں پھےر وِّکرم جی نُوں پُرانے نِساناں تے اُّپر دّسے سبُوتاں کرکے چھےویں سدی

وِکھے هوےا تملیم کیتا گِآ تاں بھرتھری جی دا بھی اُهی سماں سمجھ لَےنا چاهیاے۔ پر بھرتھری دے بھرا هون دا ِاتِهاس نُوں سبُوت پّکا نهیں مِلِآ*, ِاس کرکے ِاه گّل پھےر سںسے وِچ هی رهی۔

جے بھرتھری دے سّتکاں وِچ وےداںتک تے پَورانک کھِآل تّککے سماں لّبھِآ جاوے تاں نِسچت سماں نهیں مِلدا۔ وےداںت دے کھِآل ای: سنّ توں سدیآں پهِلے اُپنِسداں وِچ سن اتے 'اُپنِسد' نام هےٹھ ِاک وےداںتی پھِرکے دا جِکر بھی  'هرِس چرِتر' وِچ راجا هرسوردھن دے سمےں آےا هَے, سو اُپنِسداں دے سمےں توں سںکر (۸ویں سدی ای:) تک وےداںتی کھِآل مَوجُود سن, ِاسے ترھاں پوهاناں دے مُّڈھ پر بھی بهِس هَے۔ پُران دسویں بارھویں سدی دے بھی کهے جاںدے هن, پر  امر سِںه کوس وِّچ پَوران دا جِکر هَے, جِس توں آد پُران چںگے پُرجانے سمےں تے جا پَےںدے هن۔ سو آاَو هُن هور ٹول کریاے ۔

ا. سِلادِّتے-۲

هِںدُوآں دا ِاک ات سناتن پوِتر تھاں اواںتی هَے, جِسنُوں اُجَےن کهِںدے هن, ِاتِهاس وِچ اُجَےن دا جِکر اَےاُں هَے :- موریآ کھاندان دے سمےں اُجَےن وِچ 'اسوک' سُوبےدار هو کے گِآ سی, مگروں اسوک مهاراجا هو گِآ, پھےر پتا نهیں۔ پر دُوسری سدی وِچ اُجَےن پردےسی کھشترما لوکاں دے هّتھ آ گِآ۔

–––––––––

* ڈاکٹر بُوهلر نُوں ِاک پرمپرا مِلی هَے کِ وِّکرم دا ِاک بھرا آپنے ساتھی ساردا نںدن سمےت کسمیر گِآ سی. جِسدی بابت وهِم هَے کِ ساهدا اّکھر ِاسنے کسمیر وِّچ ٹورے ڈاکٹر بُهلر دا کھِآل هَے کِ وِّکرم دا  ِاه کسمیر گِآ بھرا هی بھرتھری هری هووےگا۔

سنّ ۴۰۰ ای: وِچ ِاسنُوں 'چںدر گُپت ۲' نے لِآ, پردےسی کھسترماں کّڈھے گاے تے هِںد اَےشورج چمک پِآ۔ چھےویں سدی اُجَےن بِکرما دِّت دی جبردست سلتنت دی راجدھانی سی۔

وِّکرم دے مگروں سِلادِّت ۱ اُتری هِںد دا ادھِراج هويا, تدوں سنّ لگ پگ ۵۵۰ ای: سی۔ ِاستوں مگروں لگ پگ ۵۸۰ ای: وِچ پربھاکر وردھن مهاراجا بنے۔ ۶۰۵ ای: دے لگ پگ راج وردھن مهاراجا بنے۔ راج وردھن نے مالوے نال جںگ جاری رّکھِآ تے راجے نُوں مار گھّتِآ۔ ِاس توں مگروں راجوردھن جی منانک بںگال راجا دے هّتھوں مارے گاے تے ِانھاں دے چھوٹے بھرا 'سِلادِّت ۲' جِنھاں دا ناں 'هرس وردھن' بھی سی, اُّتری هِںد دے ادھیراج هواے, سںمت لگ پگ ۶۱۰ ای: سی۔ ِاه مهاراجا بڑے تےج پرتاپ والے بِّکرما جیت واںگُوں هواے۔ هےُونت بَےںگ دّسدا هَے کِ ِاس مهاراج دی راجدھانی کان کُبجا (کنَوج) سی۔ 'سِلادِّت ۲' بودھی سی, پر هِںدُو دھرم دا وَےری نهیں سی, براهمناں نُوں دان تے ستِکار دےںدا سی۔ ِاه بھی کِها جاںدا هَے کِ 'رتناولی' تے 'ناگا نںد ناٹک' دے کرتا ِاه مهاراج هی هن۔

بان بھّٹ, داںڈِن, وسو دتا, سبںدھُو, سںسکرِت وِدوان ِاس سمےں هی هواے هن تے کھوجک لوک بھرتھری هری دا سماں هُن ِاه ودھیک پرمانِک سمجھدے هن۔ پروپھَےسر مَےکسمُولر دّسدے هن کِ 'آایٹ سِںگ نامے چینی مُساپھر لِکھدا هَے کِ بھرتھری هری لگپگ ۶۵۰* ای: سںمت وِچ کال وّس هواے۔ سو بھرتھری جی دا سماں بِکرماجیت دا سماں نهیں سی, سگوں 'سِلادِّت ۲' دا سماں سی۔

––––––––––

* گَےجےٹیار آپھ ِاںڈیآ وِچ ساِاد ِاسے آدھار پر بھرتھری دی مَوت دا سںمت ۶۵۱ لِکھِآ هَے۔ 'ماسٹر پُاےٹس آپھ ِاںڈیآ' وِچ بھی ِاهی سںمت دِتا هَے۔

بھّٹی تے بھارتی ےا بھرتھری ِاس سمےں دے دو هور کوی-سراں دے نام هون تے سال کیتا جاںدا هَے کِ ِاه نام بھرتھری دے هی هن۔ بھّٹی کاںوے نامےں پُستک دے ٹیکاکار کںدرپ وِدےا وِنود تے سری دھر سُآمی سارے آکھدے هن کِ بھّٹی کاوے دا کرتا بھرتھری هری هی هَے, 'واکے پاےا' تے 'مارا' دے وےاکرن دے گرںتھاں دا کرتا بھی بھرتھری هری نُوں منِّآں جاںدا هَے۔

سو ساری ِاتِهاسِک کھوج وِّچوں ِاه گّل پّلے پَےںدی هَے کِ جے بھرتھری هری تے بھارتی تے بھّٹی ِاکے آدمی دے نام هن, تد اُه مهاراجا 'شِلا دِّتے ۲ دے سمےں هواے هن تے اُنھاں دے جیون پر هور کوای چاننا نهیں پَےںدا, سِوا ِاس دے کِ دو ترَے گرںتھاں دا هور پتا لّگا کِ اَوهناں دے کیتے هواے هن۔ مَےکڈانلڈ 'سںسکرِت لِٹرےچر' وِچ لِکھدا هَے کِ آایٹسِںگ ۲۰ ورهے هِںد وِچ رِها, اَوه لِکھدا هَے کِ بھرتھری بُدھ سادھُو هو گِآ, پر سّت وےری مُڑ گرِهست وِچ گِآ تے سّت وےری مُڑ سادھُو بنِآ۔ آپنی ِاس کمجوری پر بھرتھری روںدا سی, پر کابُو نهیں پا سکدا سی۔

مِسٹر رومےس چںدر دّت, ٹَےلںگ, کالبرک, بُوهلر سارے بھرتھری, بھّٹی نُوں ِاکو منّدے هن تے کنُوں مل جی بھّٹی بھرتھری نُوں سمکالی لِکھدے هن۔

۱۹۰۲ وِچ ارتھات اُپرلِآں توں مگروں مِسٹر کالے نے سِّدھ کیتا هَے کِ بھّٹی کاوےواکے پاسا آد دے کرتا هور هن۔ مِسٹر پاٹھک دی کھوج دے آسرے آپ دّسدے هن کِ 'واکے

––––––––––––

* اَےنساایکلوپیڈےا برِ: دے وِّچ لِکھِآ هَے کِ دووےں ِاکو منّے جاںدے هن, ےا بھّٹی بھرتھری دا پُتر منِّآں جاںدا سی

پا' دا کرتا بودھی سی تے ِاه ترَےاے سّتک وےدک هِںدُو کھِآلات نال بھرے پاے هن۔ ناںهی بھّٹی بےدھی سی, کِاُںک بھٹی آپنے کاوے وِچ اوتاراں دی مهِما کردا هَے۔

هُن دےکھنا ِاه هَے کِ آيا بھّٹی تے سّتکاں دا کرتا بھرتھری ِاکو هن? سو کھوج دّسدی هَے کِ بھرتھری کھّتری سی تے مّدھ هِںدُستان دا واسی سی, پر بھٹی براهمن سی تے وّلبھی دے دربار دا سی۔ بھرتھری آپنے سّتکاں وِچ چاهے سِو, وِسنُوں نُوں ِاکو جِها کهِںدا هَے, پر بھرتھری دا ِاسٹ دےو سِو سی, ِاه شّتکا توں سپسٹ هَے, پرںتُو بھّٹی دا ِاسٹ دےو وِسنُوں هَے۔ ِاسے پرکار مِسٹر گووِںد سںکر ساستری لِکھدے هن کِ پُرانے گرںتھاکار جد دوهاں دے گرںتھاں وِچوں  پرمان لای سلوک لَےںدے هن, تاں دوهاں نُوں بھِنّ دّسدے هن۔

سِّٹا ِاه هَے کِ :-

واکے پاچےا دا کرتا بھرتھری بودھی هَے,

بھّٹی کاوے دا کرتا بھّٹی وَےسنو هَے,

تے ترَے سّتکاں دا کرتا بھرتھری سَےو هَے۔

سو چینی مُساپھر دی اُگاهی بھرتھری هری نُوں 'سِل دِّت ۲' دے سمےں والی بھی کںم نا آای۔ هُن ِاک هور دلیل باکی هَے۔ پںچ تںتر نامےں گرںتھ سنّ ۵۰۰ ای: توں پهِلے رچِآ گِآ۔ ِاسدا

––––––––––

* مِسٹر پاٹھک چینی مُساپھر آایٹمِںگ بابت دّسدے هن کِ اَوه سّتویں سدی ای: وِچ هِںد وِچ آيا تے اَوه لِکھدا هَے کِ واکے پادےا دا کرتا بھرتھری بَودھی سی تے اُسنُوں مواے ۴ برس هواے هن۔ ِاسی ترھاں واچسپتی مِسر جو ۱۱ویں سدی وِچ هويا هَے لِکھدا هَے کِ 'واکے پاسا دا کرتا وَےداباهےا' ارتھات وے د وِهُون بَودھی سی۔

(ےا ِاسدے بھی مُول دا) ترجماں پھارسی وِچ 'کلےلا دمنا` ۵۳۱ توں ۵۷۹ ای: دے وِچکار پھارم دے پاتساه لای پھارسی وِچ ترجماں کیتا گِآ۔ پںچ تںتر وِسےس کرکے سںکلت کیتا هويا گرںتھ هَے, ِاس وِچ نیتی سّتک دا ِاک سلوک هَے۔ جِس توں سِّدھ هويا کِ بھرتھری جی دے سّتک ۵۰۰ ای: توں پهِلے بن چُکے سن, تے بھرتھری جی ِاس وےلے هو چُکے سن ےا هَےسن۔

–––––––––

۱. مَےکس مُولر۔

۲. نیتی سّتک دا ۵۷واں سلوک تے سےکھ ساادی دے ِاس بَےںت اگر سد سال گبر آتم وروجد دا بی دھِآن کر لَےنا۔ سےکھ ساادی ۱۱۹۵ وِچ جںمے, تے ۱۲۲۵ وِچ هِںدُستان آاے۔

३. سِدھاںت

ا. پرمپرا توں کی لّبھدا هَے ?

پرمپرا دی مُتالِآ جے اسیں پِّچھے دے آاے هاں چاهے اَوه نِرملے, اُداسی, بَےراگی, سنِّآسی. کِسے سادھُو پںڈت توں سُنو, چاهے نِروےد ناٹک ورگے لےکھ پڑھو, چاهے سِںگھاسن بتیسی, بَےتال پچیسی (پںجابی) واچو, چاهے هیرے مِرگ والا گیت مُنے, چاهے چُلھِآں کول بَےٹھکے سّکن دے هّتھوں ستی هوای جاں بُرا کرکے دُکھ پا رهی سُآنی دے مُوںه سُنو, چاهے سارے بھرتھری دے ٹیکاداراں دے نوٹ تے ریسرچ (کھجک) سُسَےٹیآں تے سّجناں دیآں کھوجاں دی مُتالِآ کرو, چاهے راجپُوتانے وِچ بھرتھری دے ناٹ هُںدے تّک, هِںدُستان دے کِسے هِّسے وِچ کِتوں پڑھے انپڑھے کِسے توں جا پُچھو, تاں ِاه گّلاں تُهانُوں ِاّکو

جِهیآں مِلنگیآں :-

(۱) بھرتھری راجا سی۔

(۲) بِکرمادِّت دا بھرا سی۔

(۳) سںسار تِآگکے وَےراگی هو گِآ سی۔

(۴) کارن ِاستری سی۔

ِاتِهاسکاراں دی کھوج نُوں جے بڑی کھُلھ دے کے بی لایاے تاں کهِ سکدے هاں کِ بھرتھری هواے نُوں گھّٹ توں گھّٹ ۱۳۰۰ برس بیت چُکا هَے۔ ِاتنے ارسے وِّچ تے دےس دے سارے هِّسِآں وِچ تے اّڈ اّڈ کھِآل تے سمجھ دے تبکِآں وِچ اُّپر لِکھیآں چار گّلاں دا ِاتپھاک ِاک اچرج ِاتپھاک هَے, ار ِاک اَےوےں بےدھِآنی نال سّٹ پااُن والی گّل نهیں هَے۔

–––––––––––

*ِاه پُستک پهِلی وار دسبر ۱۹۱۶ وِچ چھپی سی۔

ا. ِاتِهاسک کھوج توں کی لّبھدا هَے ?

مِ: ٹانی, ٹےلںگ, پال: اَے: مور, وردم, گوپیناتھ, کالے, ٹیکاکاراں : مَےکسمُلر, مَےکڈانل, رومےس چںدر دّت مُاّرکھاں; ےُونتسَےںگ, آایٹسِںگ چینی مُساپھراں تے اَےنساایکلوپیڈیآ, گَےجےٹیاراں تے اےسیآٹک تے بںبے ریسرچ رپورٹاں ورگیآں پُستکاں توں جے کُچھ لّبھدا هَے ِاه هَے کِ جے بھّٹی, بھارتی (بھرتھری هری), بھرتھری هری ترَےاے ِاک آدمی دے نام هن, تد بھرتھری جی لای دو گّلاں بندیآں هن :-جے تاں اَوه وِکرما دِّت دے بھرا منّ لاے جان, تد  (وِکرما دِّت دا سماں جو هُن پهِلی سدی ای: دے اّگوں پِچھوں اُّٹھکے چھےویں سدی دے لگپگ آ گِآ هَے) بھرتھری جی چھےویں  سدی وِچ هواے ار ۵۸۰ ای: توں پهِلوں هو چُکے هونے چاهیاے, پر جے بِّکرم دے بھرا والا سںبںدھ کھِآلوں چھّڈ کے بھٹی, بھارتی تے بھرتھری هری نُوں ِاک منِّآ جاوے, تاں چینی مُساپھر دا ویه ورهے هِںد وِچ رهِکے چلانے دا سںمت دّس جانا کتای پھَےسلا هَے کِ اَوه ۶۵۰ وِچ بیتے هن۔

جے بھرتھری وّکھ وّکھ هن, جَےسے کِ مِسٹر 'کالے' نے مِسٹر پاٹھک دی کھوج پر سِّدھ کر دِّتا هَے کِ اُپرلا سںمت گلت هَے۔ پھِر اسیں اُس 'کلےلا دمناں' دی اُگاهی توں, جو پِّچھے دے آاے هاں, ِاس سِّٹے تے اّپڑدے هاں کِ سنّ ایسوی ۵۳۱ ےا ۵۲۹ توں پهِلوں بھرتھری جی جاں هو چُکے سن جاں نیتی سّتک بنا چُکے سن تے جیاُںدے سن۔

نِچوڑ ِاه هَے ار ےُکتی ِاس ٹِکانے لَے آاُںدی هَے کِ بھرتھری جی چاهے وِّکرم دے بھرا من چاهے نهیں, چاهے راجا سن ےا 'سِلا دِّتے ۲' دے سمےں دے پںڈت سن اَوه ۶۵۰ ایسوی توں پهِلوں هو چُکے سن۔ ِاس توں مگروں دا سما بھرتھری نُوں دےنا هُن تک دیآں

اُگاهیآں دے ساهمنے بھُّل هووےگا, ِاس توں پهِلوں دا سماں کلےلا دمنا' والی اُگاهی توں ےا هور سبُوت پَےدا هون توں سِّدھ سکے تاں اچرج نهیں۔

ِاتِهاس-بھرتھری جی سّتکاں دے کرتا هن کِ نهیں? راجا سن کِ نهیں? پھل والی کتھا ٹھیک هَے کِ نهیں? رانی (بھانُمتی, انںگسےنا, پدناکھسی تے پِںگلاں نامی) دے پتِبتا پِآر دے وِےوگ ےا دُکھ کرکے وَےراگ هويا هَے کِ نهیں? کِسے گّل لای کوای پّکی رَوسنی نهیں پا سکِآ۔

ا. ساهِّت دے چِّترسال وِچ بھرتھری

(۱) هِںدُستان دے باگ وِچ ِاک بُوٹا مَولِآ سی, اُسنے آپنے من نُوں آم لوکاں واںگُوں سادھارن دسا وِچ رکھِآ, اُسنے سبھ توں ودھیک کھِّچ لَےن والے رس 'سِںگار' نُوں چںگا سمجھِآ اتے اُسدے اںدر پاے ولولے جوردار سکل پھڑ گاے۔ اَوه وِدوان بھی سی, اَوه کوی بھی سی۔ جو تسویر اُسدے اںدر 'پریت رس' دے ولولِآں توں بنی, اُسنے اَوه سو سکلاں وِچ کھِّچی, ِاس رس دے سُآد, تڑپھنیآں, بریکیآں, کوملتاایآں, تلکھاایآں تے کلےس سبھ اُسدے بُرس نے ساپھ دِکھا دِتے, ِاه تسویر اُسنے هِںد دے ساهِّت چِّترسال وِچ رّکھ دِّتی تے اُسدے هےٹھ لِکھِآ 'سِںگار سّتک'۔

(۲) آپنے اںدرلے دے ودھیک اُّنت کردِآں ےا هُںدِآں اُس کلا کَوسلیاے نے دناای دے درسن پااے۔ سِںگار دے کھوٹے پھلاں تے 'بھوگ دے اںت روگ' دے تجربے نے ار اَےسے تجربِآں نے کِ 'جِسنُوں اَوه پِآر کرے, اَوه هورناں نُوں پِآر کرے' اُسنُوں ِاکھلاک تے بُّدھیمتا دا انُبھو دِّتا تد اُسدے اںدر ِاکھلاک دی مُورتِ

––––––––––––

* دےکھو نیتی سّتک دا دُوسرا سلَوک۔

بنی۔ اَوه مُورتی اُسدے آپنے هِردے دے تکھتے توں ملوکاں وِچ کھِّچی ار هِںد نے ساهِّتے چِّترشال وِچ دھر دِّتی تے تھّلے لِکھ دِّتا 'نیتی سّتک ۔

(۳) ِاکھلاک تے بھاایچارک, مریرک تے کُچھ مانسِک سُکھاں دے نال نال اُس کلاوان نے انُبھو کیتا کِ اںدر کوای ترسےواں هور هَے, کوای بھُّکھ هَے, جِسدے سّکھناپن نُوں ِاه نهیں مےٹدا۔ وِدواناں تے دانِآں نُوں اَوسنے متسر تے ساڑے وِّچ دےکھِآ : ِاس توں نیتی ِاکھلاکی جیون پولے هو هِّسے۔ ِاس اُّچی سَے وِّچ بھی اُنھاں نُوں اجے نِّگرتا دی کمیں دا انُبھو هوےا, تد اںدر ِاک هور تسویر بنی کِ ِاه رس تے ِاکھلاک چںگے هن, پر ِاه درِسمان دے سُآد تے پربںدھ هن, کوای هور ٹِکانا اٹّلتا دا هَے۔ سهِجے سهِجے اںدرلے نے رساں نالوں تے پھوکیآں دُنِآوی اکلاں تے ِاکھلاکاں نالوں, پرےتناں نالوں نِهکےول (کَےوّل) هو جان نُوں چںگا جاتا هَے, تدوں اُسدے اںدر ِاک مُورت بنی جو اُسنے کاگت پر 2 کھِّچکے هِںد ساهِتے چِّترسال وِچ رّکھ دِّتی تے هےٹھاں لِکھ دِتا 'وَےراگ سّتک'۔ سو

هِںد باگ دے ِاک نَو نِهال نُوں ترَے لّگے پھل ِاه ترَے شّتک هن۔

هاں جی, ِاک اُّنت پر وَےراگی هِردے دی تسویر ساڈے پاس هَے۔

هِںدُستان دے نِںمرتا, آپا نِوارن والے تے هاُمَےں پر پھته پااُن والے سُبھاو مُوجب ِاسدے مهاںپُرکھاں نے جِس جِس کھُوبسُورتی نُوں آپنے اںدر دھِآن سکتی نال آںدا, اُسنُوں سںسار دے لابھ

––––––––––––

۱. دےکھو وَےراگ شّتک دا دُوسرا سلوک۔

۲. وَےراگ 'پرےوجن نهیں پر کِسے اٹاری دا درواجا هَے۔

هِت سرِسٹی دے هوالے کیتا کِ اُهناں وِچ پَےدا هواے سُهج تے سوجھی دا هورناں پر جھلکا پوے تے اُه رس لَےن, اُّنت هون, پر اُهناں نے آپنے سریر نُوں, کِ سریر دی کرِآ نُوں, کِ منُکھ ناٹ نُوں نسلاں لای چھّڈ جانا مُناسب نهیں جاتا۔ جو لوک آپ مارنا ِاک کمال سمجھدے سن, اُهناں نُوں آپنے جیون نُوں اگے کرن دا کھِآل هو نهیں سکدا, ساِاد ِاس کرکے آپنے جیون نهیں لِکھدے رهے۔ دُوسرے اکسر کویآں دی کدر مرن توں چِر کال پِّچھوں هُںدی رهی هَے, جِس کرکے دُوسرِآں وِدواناں نُوں کویآں دے جیون چرِّتر دا مسالا مِلنا دُستر هو جاںدا سی۔ هِںد دا کھِآل آاُںدا رِها جاپدا هَے :- ِاک چھںبھ نے کَول پھُل پَےدا کرکے سرِسٹی نُوں گھّل دِّتے پر اُسدے نال چھںبھ دے سِوال دا کوای هِّسا, لںما, چُوڑا, ڈُوںگھا دا کوای لےکھا نهیں گھّلِآ۔

ِاه هِںدُستان دے وِدواناں دا وّکھرا نُکتا هَے, جِس کرکے سانُوں اُنھاں دے سَون جاگن, لڑن بھِڑن, دُکھ مُکھ, جںمن مرن, کھکھےڑاں بکھےڑاں دے هالاتاں دے سںمت نهیں لّجھدے۔ هرےک وّڈے دی پَےدا کیتی سُںدرتا ےا کوای ِاک پرسںگ, جِسنے اُهناں دے اںدر وسدی آم منُّکھاں توں اُچےری کلا نُوں پرگٹ کر دِّتا تے جیون نُوں پلٹا دے دِّتا دا پتا تاں کِسے ناں کِسے سکل وِچ هِںدی وّڈے لِکھکے ےا جبانی دے گاے هن پر ارب واسیآں دے نمُونے دا ِاتِهاس باهرلیآں کرِےا دا گھٹ لِکھدے رهے جاپدے هن۔ سو ساڈے پاس هِںد دے اُس نَو نِهال دا اَےسا ِاتِهاس نهیں هَے, پر اُسدا هِردا ِاتِهاس هَے, ار سدا جیاُںدا چِّترسال وِچ سدا جیاُںدا هو رِها, دِّس رِها, ورت رِها پرتّکھ جیون هَے۔

نام اُس مُسّور دا بھرتھری رکھو ےا هور راجا کهے ےا مُنی, ِاستری وِےوگ کرو ےا ِاستری دُپِت, کّل هوےا کهّےا ۱۳۰۰

برس پهِلے, اُسدی کھِّچی تسویر تے اُسدا پربھاو تے اسه پردِپت هَے, ار دّس رِها هَے کِ موه پِآر وِچ پَےنا, پھےر اکل آاُنی تے دانے هونا, اںت درِسٹمان توں نجر اُّٹھکے کِمے امر انںت 'سّچ' دی تلام لای وَےراگ هو جانا اےه ترںگ هن, جو ِانسانی دِلاں وِچ ورت سکدے هن ار کِسے اکل تے ولولے والے هرِدے نُوں اَےسے کِسم دے تجربے پےس آ سکدے هن, جَےسے ِانسانی بھرتھری نُوں آاے تے جِںدگی دے ڈُوںگھے مرماں دے کٹھن وےلِآں تے ِاه هو چُکے تجربے هورناں ِانساناں دی سهاِاتا کر سکدے هن۔ هِںد نے ِاتِهاس اےس ترھاں لِکھِآ هَے۔ اُنھاں نے اںدرلے سّچ ول دھِآن جوڑِآ جی تے اَودھر دھِآن کھِّچے سن تے اُّنتی کیتی سی۔ پّچھم دی توّجے باهر مُکھی تے اُّنتی درِسٹمان وِچ هَے۔ اَوهناں دے کلاواناں نے باهرلے ناٹ وِچ دھُن رّکھی هَے۔ سو پّچھوں دی باهر مُکھی روسنی وِچ پُورب دے اںتر مُکھ دھِآن پرکاس نُوں لَےںپ کرن دی تھاں دو دیوِآں دے چانن واںگُو دےهاں رَوسنیآں دے ِاک دُواے نُوں دُبالا کرن والے وتیرے هی سرےسٹ هو سکدے هن۔

-: ِاتی :-

2 بھرتھری هری 'نیتی ستک'

نیتی ستک

 

مںگلاچرن

৭.       دس دِسا جو وےاپِآ, پری پُورن ترَےکال۔۔

مُورت چےتن جے اهَے, هَے انںت هر هال۔۔

اپنے انُبھو گےان بِنُ, جں نهِں جانےاں جاِا۔۔

اَےسے پربھ نُوں بںدنا, تےج ساںت رُوپاِا۔۔

مُورکھ نِںدا

 

२.       جِسدے پرےم وِچ کُّٹھِآ پھِراں مَےں هاں,

مَےنُوں چھّڈ اُه هور نُوں پےاردی هَے!

اَوهَے اَوسنُوں چھّڈ کے هور پےارے,

پےاری اَوه پھِر اساں نُوں پےاردی هَے!

دھِںگ پرِےا مےری, دھرِگ اُهدے پےار,

اُهدی پےاری نُوں پھِٹک پھِٹکاردی هَے!

مَےنُوں دھِںگ تے دھرِگ هَے کام دےو,

جِسدی پرےرنا سبھس نُوں ماردی هَے !

۳.       اگِآنی سُکھ نال منیدا,

ات سُکھ نال گِآنی۔

برهما بھی ریجھا نهیں سکدا,

گربی الپ-گِآنی۔

 

۴.       مگر مّچھ دی داڑھاں دی نوک هےٹھوں,

نال جور دے منی کڈھوا لایاے۔

چںچل اُچھلدا لهِر ترںگ ساگر,

جور ڈولِآں دے تر پار پایاے۔

گُّسے بھرے وِکرال ِاک سّپ تاایں.

پھُل واںگ اُٹھاِاکے سیس چایاے۔

اَےپر دھسے است وِچ چِّت مُورکھ,

کِسے ترھاں ناں کّڈھ نِوار لایاے۔

 

۵.           رےت پیڑیاے ےتن دے نال جےکر,

تےل نِکل آوے, تاں اسچرج ناںهیں۔

تِهايا هںڈھدا مِرگ وِچ ترِسنک دے,

پاوے نیر تاں منّن وِچ هرج ناںهی۔

سِںنگ سهے دا لّبھنا چهو جےکر,

لّبھ پوے اسچرج نا اےس ماںهی۔

اَےپر مُورکھ دا هِّت است پھاتھا

کدے کِسے نا سادھ سوارِآ ای۔

۶.       بھےں توڑِآں سُوت دی تار نِکلے,

هاتھی تار اُس نال بنھاںودا جے,

سریںه دے پھُّل دی پںکھڑی واںگ سُوای,

هیرا نال اُس سُوای وِنھاںودا جے,

پاکے ماکھيو دی ِاک بُوںد مِّٹھی,

کھارا ساگر اُه مِّٹھا کهاںودا جے,

جِهڑا واک مِٹھے نال مُورکھاں نُوں,

ست مارگ تے لےاونا چاںهودا جے!

 

۷.       مُوںهوں نِکلِآ وّس توں باهر هويا,

چُپ رهِن هَے آپ دے وّس اںدر۔

چُّپ وِچ انےک هی لابھ هُںدے,

چُّپ جانیاَوں گُناں دا اُّچ مںدر۔

کّجن چُّپ بنايا اگِآنتا دا,

مُورکھ مّت دے لُکن نُوں رچی کںدر۔

گےان-واناں دی سبھا وِچ مُورکھاں دا,

ِاک چُپ بھُوسن, ِاّکو چُّپ سںدر۔

 

۸.       الپ گےان پاکے نَےن اںدھ هواے,

نجر هےٹھ نا کِسے نُوں لےاںودا ساں۔

اپنا آپ سربّگ دِسیودا سی,

پھُلِآ واںنگ هاتھی نهیں ماںوداں ساں۔

اَےپر گُنیآں دے سںگ جد گےان آےا,

آپے آپ نُوں مُورکھ دِس آںودا ساں۔

مد گرب دا اُترِآ تاپ واںگُوں,

ٹھںڈھ کالجے دے وِچ پاںودا ساں۔

۹.       بھرِآ کیڑِآں, لِبڑِآ نال تھُّکاں

بے دار, بےسواد, بے ماس, ماڑا,

هّڈ دےکھ منُّکھ دا للچ کُّتا,

نال سواد کھاںدا چِکدا هےٹھ داڑھاں۔

کول آن کھڑووے جے ِاںدر ِاسدے,

سرم کرے نا بے پرواه آڑا'۔

تِوےں تُّچھتا چیج دی گِنے ناهیں,

لَےن لَےن دا نیچ نُوں رهے ساڑا۔

 

१०.     پهِلوں سورگ توں گںگ جد هےٹھ ڈھّٹھی,

اُّچے سِواں دے سیس وِچکار آای۔

اےتھوں ڈھّٹھکے اُّچے پهاڑ ڈِّگی,

پربت اُپروں ڈِّگ مَےدان جاای۔

ڈھهِںدی هےٹھ هی هےٹھ نُوں گای اےتھوں,

نیویں نیویں هو گای سمُںد تاایں

تےوں وِوےکاں توں بھُسٹ هو جان جےڑھے,

ڈِگدے هےٹھ هی هےٹھ نُوں کرن دھاای!

 

۱۱.      پانی نال هَے اّگ سںبھال هُںدی

دارُو دھُّپ دا چھّتری جان بھاای۔

ترِکھا اںکُس ِالاج گج مست دا هَے

کھےتے بَےل نُوں ڈاںگ هی راس آای

دُکھ دُور هووے نال دارُوآں دے,

وِه مںتراں دے نال نّسدا ای۔

––––––––––––

۱. ٹےڈھا, نیچ۔ ۲. ِانساپھ, نِآں, بُّدھی۔

هر ِاک گّل دا ساستر کهے دارُو,

اَےپر مُورکھ دی نهیں دوا کاای۔

 

१२.      راگ وِّدِآ توں کےرا کّکھ جِهڑا,

نهیں جاندا جو ساهِّت بھاای۔

دوهاں کلاں توں کھالی منُّکھ جِهڑا,

اَوهنُوں آدمی کدی ن جاننا ایں۔

پُوچھ سِںگ توں رهِت اَو پسُو جانوں,

هور پھرک نا جاننا رتی راای۔

جِاُںدا رهے اے پسُو بِن گھاس کھادھے,

بھاگ اےسدے وِّچ اے وادھڑا ای۔۔

 

۱۳.      پّلے نا وِےا, ن تپ دان هووے,

ن گُن گےان جت ست تے ناں دھرم کردے۔

اَو لکھ اےس دھرتی تے هن بھار بھُومی,

منُکھ رُوپ هن, پر مرِگاں واںگ پھِردے۔

 

۱۴.      ساتھ ن مُورکھ دا بھلا, چهو,

مِلے ِاںدر دا دُآر۔

ماکھ بھلےرا بنچراں,چهو

پربت घठ وِچکار۔۔

––––––––––––––

۱. کاوے آد وِدِآ دی رچنا

२. گُناں۔

وِّدوتا دی پرسںسا

۱۵.      وِدےاوان پرسِّدھ تے گِرا سُںدر,

وِّےا ارتھیآں نُوں وِّدےا دےن بھاای۔

اَےسے کوی جِس دےس وِچ رهِن نِردھن,

مُورکھ آکھیاے راجے اُس دےس تاایں۔

بِنا دَولتوں بی کوی هَےن راجے,

بِناں سونيو بی منی رتن جاای,

اَےپر منی دا مُّل گھٹان والے,

'کھوٹے پارکھُو جگت اکھاںودا ای۔۔

 

۱۶.      جِسنُوں چور چُرا نا سّکدے نی,

جِهڑا سُّکھ هی سُّکھ نِت دےںودا ای۔'

جےهڑا دِّتِآں گھٹے نا ودھے سگما,

جُگاں وِّچ پُرانا نا هوودا ای۔

'وِدےا دھن' اَو سدا اکھُّٹ جِهڑا,

جِنھاں اںدرے اےه گھن مےںودا ای۔

اُنھاں نال ابھِمان نا کرو راجا!

سان اُنھاں دی کَون مِچےںودا ای۔۔

 

۱۷.      نوےں مّد دی دھار دے نال مّتے,

شےام سیس والے هاتھی مست تاںایں۔

ڈںڈی کمل دی جِوےں نا بنّھ سکدی,

تار کّچی دی پےس نا رتی جاای۔

موکھ داتی پرمارتھی وِّدِآ دے,

پںڈت مست جو هَےن پربین بھاای۔

کدی کرو اپمان ناں ِانھاں مںدا.

مايا تُساں ناں سکےگی روک پاای۔

 

۱۸.       هںس اُتے جے برهماں نُوں کرودھ آوے,

کّل پھُلاں نِواس توں کّڈھ دےسی۔

بن دا ےاد تے رںگ بھی کھےه لَےسی,

دُور اَوپرے کھااُ تے چھّڈ دےسی۔

اَےپر هںس دی کیرتی جگت اُّگھی,

دُّدھ ديو تاں نیر کر اّڈ دےسی,

ِاس پربینتا دی جِهڑی کیرتی هَے,

برهماں اےسنُوں کیکُراں وّڈھ دےسی ?

 

१९.      کی پھبن وبانگے کڑے سُهنے,

چنّن هار کی چھبی ودھانگے جی۔

سںدل لےپ ِاسنان تے وال کُںڈل,

گهِنے پھُلاں دے سُهج نهِں لانگے جی۔

سُهج لااےگی بانی جُ پڑھی گُڑھ کے,

دھارن کرن والے سُکھ پانگے جی۔

سّچا رهِن والا گهِنا گِرا جانو,

هور گهِنے سبھ نسٹ هو جانگے جی۔

–––––––––––

* بانی, گِرا= پھساهت۔ وِّدوتا تے کھُوبسُورتی نال بولن دا گُن۔

۲۰.      اُّچی بھاںت دی سُںدرتا آدمی دی

گُّجھی دلت اے وِّدِآ جان بھاای۔

سُکھ کھُسی داتی, کدے کیرتی جے,

وِّدِآ گُرُوآں دا گُرُو جی جاننا ای۔

وِدےا ساک جے وِّچ پردےس لوکو,

وِچ پرلوک دے پرم اے دےوتا ای۔

دھن چھّڈ راجے پُوجن وِّدِآ نُوں,

وِدےا بِناں نر پسُو سِآننا ای۔

 

۲۱.      هووے کھِماں, سںجوا دی لوڑ ناهیں!,

هوے کرودھ, تاں وَےریآں ات کِّتھے۔

رِجھدے دِلاں نُوں اّگ دی لوڑ ناهیں,

کی هَے لوڑ دارُو, پاس ِاسٹ جِّتھے۔

وَےری هون, تاں سّپ کی کھُوهن کھُوهسن,

پُورن وِّدِآ مِلے, دھن لوڑ کِّتھے۔

لاج هُںدِآں گهِنِآں لوڑ ناںهی,

اَوتھے راج کی? کوِتا رسال جِّتھے۔

 

۲۲.      اَوپرے جناں تے دےال, اُدار سجنا,

نال کھوٹِآں دںڈ ورتااُ هووے۔

پریت سادھُوآں, نیت دربار راجے,

وِدےاوان نال مِٹھ سُبھااَو هووے۔

نال وَےریآں بیرتا, کھِماں وڈِآں

تیمیآں داناں ورتااُ هووے۔

ِانھاں کلاں وِّچ هوِا پربین جِهڑا,

اَوهو لوک مهِےاد دا تھااُں هووے۔۔

 

۲۳.      بُّدھ آدمی دی اے کرے اُّجل,

بانی وِچ اے بھرے هَے سّچ سّتےا۔

اُّچِآں مان وڈِآای نُوں کرو اےهو,

وِگھن پاپ اے مےٹدی سّبھ هّتےا۔

اںدر چِّت دے بھرے پرسنّتا اے,

باهر کیرتی دےس دسَور مّدھےا

ستِسںگ داتی سارے سُکھاں دی هَے,

کِسے گّلے ن کوای ِان اُون گھّےا۔

۲۴.      آدر ےوگ سُبھاگ کویسر جے,

رساں نال بھِنّی کوِتا رچنهارے۔

کاےاں کیرتی ِانھاں دی امر هوای,

جرا مرن دے ڈراں توں پای پارے۔۔

 

۲۵.      پُتر سداچاری, تریآ پتیبرتا,

مِّتر پرےم والے, مِهربان ساںایں۔

ساک نےک تے سرل سپھا هووے,

من کلےس دے لےس توں رهِت بھاای۔

سُںدر رُوپ هووے, آاُںدن هوِا پّکی,

وِدےا نال مُکھ تے هووے پھبن چھاای۔

––––––––––––––

* سںسار دی مرِےادا دا آسرا, بھاو هَے کِ ِاهناں گُناں بِناں سُساِاٹی (بھاایچارا) وِکلِّتری هو جااےگی۔

داتاں اُهنُوں نسیب ِاه هون جِستے,

منسا پُور ارسی رّب تُّٹھِآای۔

۲۶.      جیو هِںسا, پر-درب توں پرے رهِنا,

سّچ بولنا, سمےں تے دان کرنا۔

پر-تیآ دی کتھا تے چُّپ رهِنا,

ترِسناں کاںگ نُوں توڑنا ترےڑ جرنا۔

نال وّڈِآں نِںمرتا دھار تُرنا۔

پرانی ماتر تے ديا ورتااُ سرنا۔

نِّت نےم کرنا, دھرم گرںتھ پڑھنا

هَے کلےان دا پںتھ بھوسِںدھ ترنا۔۔

 

۲۷.      کںم کرن دا نیچ نا مُّڈھ کردے,

وِگھن هون کولوں سدا رهِن ڈردے۔

مّدھم چا کے کںم نُوں سُرُو کردے,

وِگھن پَےن تے اَوسدا تےاگ کردے,

اُّتم لوک هن کںم آرںبھ کردے,

پھےر پھےر بھاوےں وِگھن پَےن چڑھدے۔

تےاگ کںم دا کدے هی نهیں کردے,

کںم سِرے چڑھن مُسکل جان تردے۔

 

۲۸.      ست پُرکھ ناں دُسٹ دے پاس جاکے,

کدے دین هوکے هّتھ آن اڈدے۔

––––––––––––

۱. وِسپ دا ارتھ دھرتی هَے, پر سورگ تی کر لَےںدے هن۔

۲. سارے ساستراں دا سںمت رستا بھی ارتھ هَے۔

دھرم اُپجیوکا آپنی پےار کردے,

گریب سجن اّگے تلی نهیں ٹڈدے۔

پران جان تاں کرم نا کرن مَےلے,

وِپتا وِچ اُّچے اُّچ آچرن گڈدے۔

تِّکھے دھار تلوار توں برّت اَےسے,

کِسنے کرے اُپدےس? جو نهیں چھڈدے۔

بیرتا تے سوَے ستِکار پرسںسا

۲۹.      بھنِّآں بھُّکھ دا ڈھِلکِآ هوِا بھاوےں,

نالے کسٹ بُڈھاپے دا مارِآ ای,

تےج هین هويا, هووے مرن لّگا,

دُّکھ بھُّکھ نے اَےاُں پھِٹکارِآ ای :

اَےپر هاکھی دے مّتھے نُوں پاڑ کے تے,

جِنھے ماس دا گراس پِآرِآ ای:

اَےسے مان والے سےر کدے دّسو,

سُّکے گھاه ول مُوںه پسارِآ ای?

 

۳۰.      تھوڑھی لگی چربی, مَےلی هوِا هّڈی,

نِّکی, نال اُسدے ماس نهیں بےٹی,

بھاوےں رّج نا آںودا نال اُسدے,

کُّتا ریجھدا هوودا لوٹ پوٹی :

اَےپر پھسےا گِّدڑ سےر چھّڈدا ای;

پَےںدا هاتھی تے کّڈھدا ماس بےٹی۔

آپو آپنی ستےا انُسار تیںکُو,

پھل ِاچھِآ دُّکھ وِچ بڈی چھوٹی۔

۳۱.      ٹُّکر پان هارے اّگے دےکھِآ جے?

کُّتا دین هو پُوچھ هِلاںودا هَے;

پَےریں سیس دھردا, مُوںه اّڈ دسدا,

لوٹ پوٹ هَے پےٹ دِکھاںودا هَے,

اَےپر تّک کھاں هاتھی نُوں کھان وےلے,

ِاک نجر گںبھیر تکاںودا هَے,

کای مِنّتاں هون تاں چھکے بھوجن;

نیچ اُوچ دا پھرک دِس آںودا هَے۔۔

 

۳۲.      مر کے کَون ن جںمِآ,

گھُںمدے ِاس سںسار?

کُل نُوں اُّنت جو کرے,

جںمن اُسدا سار۔

 

۳۳.      پھُّلاں واںنگُو بھلے جن

دُهُں تھاں رںگ جماںن۔

جاں سبھ دے سِر سوبھدے,

جاں سُّک بناں وِچ جان۔

 

۳۴.      برِهسپت آد گرهِ کای اکاس اںدر,

راهُو پراکرمی اُنھاں ن چھےڑدا هَے۔

سُورج چںد جے راجے دِن رات دے هن,

مّسِآ پُنِّآں اُنھاں ولوں هےردا هَے۔

بھاوےں آپ سِر ماتر رهِ جاںودا هَے,

'راهُو دَےںت راجا' رُپ پھےردا هَے۔

پُورن تےج والے سُورج چںد تاایں,

دےکھو سّجنو! جاِاکے گھےردا هَے۔

 

۳۵.      چوداں بھون نُوں سےس پھن چُّکِآ هَے,

اےس سےس نُوں کّچھپ نے دھارِآ هَے,

اَےپر ساگر نے تُّچھ گل جانکے تے,

کچھُو آپنی گود ٹِکارِآ هَے۔

ِاستوں سمجھ اے ساپھ پےا آںودا هَے,

مهاں جناں دا وڈا بلکارِآ هَے۔

اںت نهیں سمرّتھ مهاں پُرکھ جی دا

بل تےج جَو اُنھاں سںبھارِآ هَے۔

 

۳۶.      مد بھرے اُس ِاںدر دے بّجر کولوں,

بلدی اّگ دا میںه جِاُں آيا هَے۔

اپنے پِتا 'هِماچل نُوں تڑپھدے هی,

کّلِآں چھّڈ 'مَےناک' اُٹھ دھايا هَے۔

تدوں وِچ سمُںدر دے مار ٹُّبھی,

کھںبھاں تاایں 'مَےناک' بچايا هَے;

ِاستوں بھلا سی کھںبھ تُڑوا لَےںدا,

بلدے بّجر توں بھّجن کِاُں بھايا هَے?

۳۷.      سُورج کاںتی منی چهِ,

رهِ اچےت هر هال۔

سُور کِرن پر پرسِآں,

بل اُٹھدی هو لال۔

تِوےں تےجّسوی پُرکھ هن,

گهِر گںبھیرے ساںت,

اَےپر کدی انادر دی,

سهِ نهیں سکدے جھات۔

 

۳۸.      بھاوےں هووے سےر دا

بّچا نِّکی آےُ,

هّلا تد بھی کرےگا

اُس هاتھی تے جاِا

مد گّلھاں تے چو رِها

جِسدے مستی پاِا

تاںتے اُمرا نهیں هَے

کارن تےج سُبھاِا۔

تےج سُبھاوک چیج هَے

رکھدا سدا نِواس۔

تےجسویآں دے وِّچ اُس

هر اُمرے پرکاس۔۔

–––––––––––

* آتسی سیسے توں ساِاد مُراد هَے۔

دولت

۳۹.      جات رساتل جا پوے, ڈھّٹھے کھُوه گُن جان,

سںت دھرم ڈھَے پربتوں مےٹے نام نِسان۔

سُورمتا نُوں چِکھڑ دے بّجر اُتوں آن,

سانُوں پر ِاک چاهیاے دَولت دَولت کھان۔

گُن دا کوای مُّل نا تیلے گھاس سمان,

دولت هوياں جات گُن سبھ دا هُںدا مان۔

 

۴۰.      اَوهو اںگ, سریر هَے اُهو تےرا,

کںم, چےسٹا کار هن اُهو تےرے۔

تِّکھی اکل بھی اُهو هی پاس تےرے,

مِّٹھے بچن رسال بھی اُهو تےرے۔

ِاک دَولت دی نِّگھ دے گھٹدِآں هی

تور هور هو گاے نی اُهو تےرے۔

هَے اچرج اے بدلنا آدمی دا,

جدوں دولت هَے آنکے اّکھ پھےرے۔۔

۴۱.      دَولت جِسدے پاس اُه

پںڈت گُنی کُلین۔

وکتا درسن ےوگ اُه,

سبھ گُن سورن ادھین۔۔

४२.     کھوٹے مںتراں نال وِناس 'راجا'

'تپی لوکاں دے سںگ وِناس هووے۔

بِناں پڑھے 'براهمن’, لاڈ نال ‘پُّتر’,

'کُل' کُپُّت دے جںمِآ ناس هووے۔

'سرم' ساب تے 'دھرم' کُسںگ مےٹے,

بِناں دےکھِآں کھےتی دی آس کھووے۔

'ےار' گھٹے پردےس وِچ بهُت رهِآں,

'مَےڑھی' هَےںکڑ دے نال جا نیںد سووے۔

جےڑھا کرے انیت اُس رُکے 'وادھا',

هانی آپنی دے اَوه بیج بووے۔

دھن لُٹاِا هںکار پھُںکار بھرِآ,

دھن نسٹ کرکے پِچھوں پِآ هووے۔

 

۴۳.      دھن دیآں گتیآں تِنّ هن,

۱. دان ۲. بھوگ تے ۳. ناس۔

۱. بھلے ارتھ جِن ورتِآ,

دھن کیتا سپھلاسُ۔

۲. کھادھا آپ تے ورتِآ,

سوکھے لںگھے سواس۔

۳. دِّتا, آپ نے ورتِآ,

تِسدی گتی وِناس۔

۴۴.      منی سان تے چڑھی تے ملت هوای,

رن جِّت جودھا تیر مارِآ ای۔

مد اُترِآ لِّسا تے پین هاتھی,

ندی مِآل دی رےتا جِس ٹھارِآ ای;

چںد دُوج والا, تھّکی هوای ابلا,

راجا دین دھن دان جِن وارِآای;

دین کھین بی سُهنے پےے لّگدے نی,

دُربلتاای بی ِانھاں سِںگارِآ ای۔۔

 

۴۵.      دھن هین پر هین جد هوِا کوای,

مُّٹھ جواں دی نُوں پِآ ترسدا ای۔

اَوهی نِردھنی جدوں دھنوان هووے,

تِنکے تُّل ِاس دھرتی نُوں درسدا ای۔

وڈے چھوٹے جو گِننا پدارتھاں دا,

'دسا بدلی' وِچ پھرک اے رّکھدا ای۔

تاںتے سِّدھ هَے, دھنیآ دی دسا کارن,

'وڈ چھُٹا جِّتھوں آکے درسدا ای۔۔

 

۴۶.      'پرِتھوی' گاُو هَے راجِآ! سُنوں سِّکھےا,

چونی چهُںدے هو جے اے گاُو ماای۔

وّچھے واںنگ تد پرجا دا کرو پالن,

پهِلوں اےسنُوں پالنا پوسنا ای۔

دِنے رات جد پےار دے نال پرجا,

راجا پالدا رّکھدا ساںبھدا ای۔

کپلا گاُو تد پرِتھوی بنےں, راجا!

من مںگِآں سّبھ هتھ آںودا ای۔۔

 

۴۷.      کِتے سّچ بولے, کِتے جھُوٹھ لاوے,

کِتے پےار دے واک سُناںودی هَے۔

کِتے تِنک کے, کِتے کٹھور ورتے,

کِتے هِںسا هَےںسِآری دِکھاںودی هَے۔

کِتے مِهر کردی, کِتے لوبھ دھارے,

کِتے هو اُدار بهاںودی هَے,

کِتے دَولت هی دَولت دی کھےڈ کھےڈے,

کِتے سرپھے دھن جما کراںودی هَے۔

جِوےں وےسوا رُوپ وٹاںودی هَے۔

نِت نوےں هی وےس وِکھاںودی هَے۔

تِوےں راجِآں دی جانوں راج نیتی,

نِّت نوےں هی رُوپ بناںودی هَے۔

۴۸.      مِلی وِّڈھا جّس نا پِآ پّلے,

پالن هرِ-جناں دا هتھ آيا ناں۔

دان کرن دی ناں سمرّتھ آای,

کھان پین پهِنن رّج پايا ناں۔

مِّتر رّکھِآ دا تان آيا ناں,

چھِآں هُناں نے رںگ جمايا ناں۔

پھےر جِنھاں نے راجے دی سےو کیتی,

پھل اُنھاں نُوں هّتھ کِچھ آيا ناں۔

سںتوکھ

 

۴۹.      مّتھے وهی کلام جو دھُراں توں هَے,

تھوڑا, بهُت, اَووےں مِل جاونا ای۔

بھاوےں مارُو تھلے وِچ جاِا بَےٹھو,

چاهے چڑھ سُمےر, ودھ پاونا کی?

تاںتے دھرے دھیرج, دُآرے مهُوکاراں,

هّتھ چھّڈ کے آپ رُلاونا کی ?

گھڑا جاِا سمُںدر کِ جاِا کھُوهے,

ِاّک جِها پانی اَوس گاونا جی۔۔

 

۵۰.      (پپیهے دی جبانی)

کون نا جانے جگت وِچ

هے بّدل مهاراج!

پپیٹے دے ِاک تُسیں هَے

جگت وِکھے سِرتاج۔

پھِر کِاُں کردے آپ هو,

ساڈی اےه اُڈیک۔

جھینی سُر دی بےنتی

گھّلیاے کنّاں تیک۔۔

––––––––––

৭. ادھار, آسرا۔

۲. ساڈی بےنتی دی اُڈیک نا کرو. آپے وّسِآ کرو۔

۵۱.      ساودھان هو کے ےار چاترِک اَو!

پل بھر ساڈی بھی گّل ِاک سُنیں جاایں۔

کای ترھاں دے بّدل آکاس پھِردے,

سارے نهیں پر ِاّک سمان بھاای۔

کای وّسدے پرتی نُوں بھاگ لاںدے,

کای جان, بِرتھی رّج گڑھک پاای۔

تاںتے چاترِکا! دےکھیں۔ جِس کِسے اّگے,

مِنّتاں کرےں تے هَولِآں پوےں بھاای!

 

دُرجن نِںدا

۵۲.      کِرپا کرے ناں, تالے پِآ لڑے اَےوےں,

پراےا مال مُّچھے, کھوهے نار پراای۔

گّل سهے نا سّجناں مِّتراں دی,

کھِماں نال کُٹںب نا کرو راای۔

اَےسے آدمی نُوں دُسٹ جاننا جے,

پّکے دُرجن دے اے نِشان بھاای۔

سںگ بھُّل کے کرو نا دُرجناں دا,

جےڑھا کرے سو کھتا هی کھاںودا ای۔۔

––––––––––––

*  ِاه ستر مُول دی نهیں۔

५३.     دُرجن وِدےا وان هو,

تاں بھی رهیاَو دُور۔

بھاوےں منی سِںگارِآ

بھےانک سّپ جرُور۔

 

۵۴.      لّجےاوان نُوں آکھدے سِتھل هويا,

دھرم دھاری نُوں آکھدے دںبھ دھاری۔

کپٹی آکھدے رهے پوِّتر جےڑھا,

کهِںدے مُورمےں نُوں اےس ديا هاری۔

سرل سِّدھے نُوں مُورکھ کر آکھدے نی,

مِٹھ بولے نُوں دین تے هین آری۔

تےجوان نُوں کهِن گُمان بھرِآ

بولن هار گلادھڑی تھکن واری۔

'چِّت ٹِکے اےکاگ' نُوں کهِن سُستی,

دُرجن لوکاں دی گتی هے اُلٹ ساری۔

گُنی جناں وِچ کهو گُن کَون اَےسا,

دُرجن لان کلںک ناں جِنُوں کاری?

 

۵۵.      هور اَوگُناں دی اَوتھے لوڑ کاهدی,

جِّتھے لوبھ نے واس آ پايا اے?

کُٹِل پُرکھ نُوں پتِت کی هور کرسو?

سّچے لوک نُوں تپاں کی لايا اے?

رِدا هو گِآ جِدھا هَے سُّدھ, اُسنُوں

تیرتھ پھِرن پھِر نهیں لُڑايا اے۔

سّجن سرےسٹ نُوں کی گُن هور چاهیاے?

مِتر ساک دا گھاٹا ن آيا اے۔

اُّجل جس هَے جِنھاں نُوں پِآ پّلے,

گهِنا هور پھِر اُنھاں نا چاهِآ اے۔

سّچی وِدِآ جِنھاں نُوں مِلی هَے وے,

هور دھناں کی آن ودھايا اے ?

جِسدی هوِا اپکیرتی سّبھ تھاںایں,

اَوهدا مَوت کی هور گھٹايا اے?

 

۵۶.      دِل دا ملین هووے تےج هین چںدرماں جو,

جُآنی هین تیمیں جِدھا جوبن بِلا گِآ;

سر هووے کول بِناں, پانی هووے هےٹھ لّتھا,

سُںدر سرُوپ پر مُورکھ جگ آ گِآ,

هووے دھنوان پر کرِپن تے سُوم هووے,

سّجن گُنوان پر آلس دبا لِآ۔

راج دربار وِکھے مُورکھ نِواس هواے,

سّتے روڑ رڑکوےں رِدا جِنھاں نے کھا لِآ۔

 

۵۷.      بھاوےں اگن هوتر سےوے اّگ تاایں,

دے اهُوتیآ اَوسنُوں پالدا ای۔

اَےپر چھوهے جے اّگ نُوں هوتری اَو,

ساڑ دےںودی کرے لِهاج ناهیں۔۔

५८.      چاکری جاں سےوا دھم اَوکھا ات کںم هووے,

جوگیآں بھی اےسدی ناں گتی اجے جانی هَے!

مون دھار چُّپ رهے, گُںگا تدوں آکھدے نی,

بولے, تد آکھدے نی وّڈا بکڑوانی هَے۔

رهے جدوں نےڑے, تدوں ڈھیٹھ آکھدے نی,

دُور رهے, آکھدے اے ڈرُو ڈرکھانی هَے۔

کھِماں دھار سهے, تدوں کاِار نام رّکھدے نی,

سهے جے ناں, آکھدے نی, کیتی کُل هانی هَے۔

 

۵۹.      اّکھ دُسٹ دی هےٹھاں رهِکے,

کَون سُکھی من بھردا :-

جے مرِےادا کِسے ن بّنگے,

گُن دےکھی بد کردا۔

دھن هو گِآ سُتے هی پّلے,

وّڈا هو هو ٹُردا ;

پِچھلے کھوٹے کرماں دے وس,

نیچ کرم رُچ دھردا

۶۰.      مُورکھ دا مِت جانو بَےٹھا,

پهِل دُپهِری چھاوےں۔

––––––––––

۱. ِاس تُک دا ِاه ارتھ بھی کردے هن کِ اپنی پهِلی نیچ کرماں نال روٹی کمااُن دی جِںدگی نُوں بھُّل گِآ هَے۔

२. مِّتر, ےار ۔

پهِلوں جےڑھی لںمی چَوڑی,

پِّچھوں گھٹدی جاوے۔

دانے دا مِت جانوں بَےٹھا

پِچھل دُپهِری چھاوےں۔

پهِلوں تھوڑی پِّچھوں جِهڑی

هر چھِن ودھدی جاوے۔۔

 

۶۱.      'مچھلی 'هرن' 'بھلے جن بھاای!

ترَےاے ن کِسے دُکھاںدے,

وِچ سںتوکھ 'بھلے', 'مِگر' 'مّچھی'

جل ترِن 'دووےں کھاںدے۔

پر 'جھیور' 'بگھِآڑ 'کُٹِل جن

بِن چھےڑے آ جاون,

آن اکارن نال ترَےآں دے

اَےوےں وَےر کماںدے۔

سّجن پرسںسا

۶۲.      جِنھاں ِاّلھا سںگ ستِسںگیآں دی,

پااے گُناں دے نال پِآر بھاای!

وّڈِآں نال جو نِںمرتا دھاردے نی,

وِّدےا نال هَے جِنھاں پریت پاای۔

وهُٹی آپنی دے نال پےار کردے,

لوک نِںدِآ توں جِنھاں گھرِنا آای۔

اپنے آپ نُوں وّس کر رّکھدے نی,

جِنھاں رّب دے نال هَے بھگت لاای۔

جِنھاں سدا کُمںگ تِآگ کیتا,

نال بھَےڑِآں نےهُں ن لايا ای۔

نمسکار ساڈی اَونھاں سّجناں نُوں,

نِرمل گُناں دی جِنھاں نے راس پاای۔

۶۳.      وِچ مهاتماں سُتے هی هوںودا جے,

ِانھاں گُناں دا سهِج نِواس بھاای :-

وِپتا پای تے دھیرج اَو رّکھدے نی,

تےج ودھے تے کھِماں هی راس پاای۔

سبھا وِچ چتُراای, سںگرام تکڑے,

جس آپنے نال پرںت لاای۔

پےار وِںدےا وِّچ اَو رّکھدے نی,

ستے ساستراں دی رهُ ریت چاای۔۔

 

۶۴.      دان دےکے گُّجھا رّکھ, آاے تاایں آدر دے,

بھلا کر پرااے سںدا مَون جِنھاں دھاری هَے۔

کرے اُپکار کوای آپنے تے پرايا جو,

سبھا وِچ بَےٹھ اَوهدی سوبھا چا کھِلاری هَے۔

گربنا نا دھن پا, پراای چرچا هووے تاں

نِںدا بِن کهِن گّل, هانی نا وِچاری هَے۔

دھار تلوار نالوں اَوکھے برّت دھرم اے,

کِسنے سِکھااے, بھلِآں دھارنا اے دھاری هَے ?

۶۵.      هّتھ وّڈے تدوں هون, جدوں دھن دان دےن,

مّتھا وّڈا تدوں جدوں وّےاں پَےریں لّگدا۔

ڈولے تد وّڈے جدوں پراکرم امِت هووے,

رِدا تدوں, کرِتی دا پرواه سوّچھ وّگدا۔

کنّ وّڈے تدوں جدوں سُنن سّت ساستر,

مُوںه وّڈا تدوں سّچ بولن وِچ تّگدا۔

بھلِآں دے پاس بھاوےں اَےسُورج هووے ناهی,

گُن هی هَے گهِنا جو سدا هی نال تّگدا

 

۶۶.      سمپت وِچ کومل کمل

دِل مهاتما جان۔

پر اپدا وِچ سکھت هو

پربت سِلا سمان۔

 

۶۷.      تّتے توے تے پانی دی بُوںد پَےںدی,

اّکھ پھور وِکھے اُّڈ جاںودی هَے۔

اَوهو بُوںد جِ پوے پھُل کول اُّتے,

موتی واںنگ اُه ڈلھک دِکھاںودی هَے۔

اَوهو بُوںد سمُںدر دے سِّپی وڑدی,

سواںتی وِّچ, موتی بن جاںودی هَے۔

تاںتے سںگت هی گُناں دا مُول جانو,

نیچ اُوچ تے مّدھم بناںودی هے۔۔

۶۸.      اَوهو پُّت جو آپنی نال کرنی,

سدا پِتا تاایں پرسنّ رّکھے۔

اَوهَے ِاستری مدا جو پتی سںدا,

هِت لوڑدی, اَوسدا بھلا تّکے۔

اَوهو مِّتر جے سُّکھ تے دُّکھ وےلے,

ِاّکسار ورتے کدے ناه اّکے۔

اَےپر نےامتاں تِنّے سںسار اںدر,

لّبھن نال پُنّاں پُنّوان بھُّکھے۔

 

۶۹.      "وِشنُوں سِو بھاوےں کر کوای,

ِاسٹ دےو کر ِاکو ِاّک۔

راجا بھاوےں سادھُو کوای,

مِّتر بنا پر ِاّکو ِاّک۔

نگری بھاوےں جںگل کِدھرے,

واسا تھاں دھر ِاّکو ِاّک۔

کںدرا' بھاوےں سُںدری* کوای

ناری تُوں بر ِاکو ِاّک۔

 

१०.      کر کر گُناں پراياں نُوں اُگھِآں جو,

اُّگھے اپنے گُناں وِچ هون بھاای۔

کرن نِںمرتا تے ِااُں کردِآں هی,

هَے اُّچتا جِنھاں ِاس وِّچ پاای۔

–––––––––

۱. اے سلوک کای شتکاں وِچ اےتھے نهیں, پر وَےراگ وِچ هَے۔

२.گُپھا ۔

۳. مُول وِچ سُںدری' تے دری وِچ ےمک رکھی هَے۔

پرايا بھلا دِن رات هی کرن اںدر,

اپنے بھلے دی جِنھاں نُوں سار آای۔

دُسٹاں نِںدکاں نُوں کھِماں نال کےول,

جِنھاں کھِماں هی نال کلںکِآ ای۔

اَےسا اچرج آچرن هَے جِنھاں دا جی,

مان ےوگ بھارے اَوهناں جاننا ای۔۔

سارے جگت دے پُوج اے سںت بھاای,

کِهڑا اَوه جِنھ ِانھاں نا پُوجنا ای ?

پراُپکار

১৭.       پھل پَےںدا جد برِّچھ نُوں,

نیواں هو هو جاِا۔

جل نوین سںگ لّدِآ,

بّدل جھُک جھُک آِا۔

سمپت پا کے سّت پُرکھ,

اُّچا نهِ اکڑاِا;

پر اُپکاریآں بان اے,

وپن تاں سِر نِهُڑاِا۔۔

 

۷۲.      سوبھا کنّ دی کُںڈلاں نال ناهیں,

دھرم پُستکاں سُنِآں پروان هواے۔

––––––––––––

۱. بھاو نِںمرتا دھارن کردے هن۔

۲. دے ارتھ هن, وےد تے دھرم پُستک (دےکھو وِلسن)۔

کڑے پهِنِآں هّتھ نا سوبھدے نی,

دان دِّتِآں هّتھ گُنوان هواے۔

چںدن لےپ دے لاياں نا پھبن بھاای,

کرُنامے (جے دِآل هن آن هواے)

سوبھا اُنھاں دی پر اُپکار اںدر,

بھلے پرااے وِچ جو سودھان هواے۔۔

 

۷۳.      پاپ کرن توں ےار نُوں ورجدے نی,

بھلے کرن دی گّل سمجھاںودے نی۔

گُّجھی ےار دی گّل چھِپاںودے نی,

گُن مِّتر دے جگت پرگٹاںودے نی,

بِپتا پای تے ساتھ ن چھّڈدے نی,

جِنّی سرے بھی ماےا پُچاںودے نی۔

لّچھن اےه هن سّچِآں مِّتراں دے,

سںت لوک اے آپ بتاںودے نی۔

۷۴.      بِناں جاچِآں سارِآں کَول پھُّلاں,

سدا سُورج نے آن کھِڑايا اے۔

بِناں مںگِآ چںد نے کںمیآں نُوں,

کھےڑا آنکے دان کرايا اے۔

بِناں بےنتی بّدلاں اُمڈ آ کے,

جل جگت نُوں آپ دِوايا اے۔

تِوےں مںتاں نے آپنے آپ آپے,

پرااے بھلے نُوں لّک بنايا اے۔

۷۵.      چھّڈ آپنا لابھ جو دُوسرے نُوں,

لابھ دےِا سو جان 'ست پُرکھ بھاای۔

لابھ آپنا نال جو دُوسرے دا

کرے, پُرکھ سامان اَو جاننا ای۔

پراےا بُرا کر آپنا بھلا کردا,

'راکھس آدمی رُوپ اکھاںودا ای۔

'وےرتھ دُوسهے دی جوای کرے هانی

کِهو جِها اُه? سانُوں ن سار راای۔

 

۷۶.      'پانی دُّدھ نُوں جدوں سی آن مِلےا

گُن آپنے دُّدھ اُس دےںودا ای۔

جدوں دُّدھ نُوں آن کے تاپ چڑھِآ,

تدوں نیر ےا آپ سڑےںودا ای۔

جد نیر نُوں سڑدِآں دُّدھ ڈِّٹھا,

ڈِّگن اّگ وِچ آپ اُڈےںودا ای۔

پھےر مِلے پانی, دُدھ سمجھدا هَے

ےار آ گِآ, پھےر مُڑ مےںودا ای۔

سّت پُرکھ دی مَےتری ٹھیک اَےسی,

دُکھ ےار دا آپ سِر لےںودا ای۔

 

۷۷.      سےسناگ دی سوج پر وِچ ساگر,

وِسنُوں پاے ارام کراںودے نی۔

وَےری وِسنُوں دے راکھسس اُسے ساگر,

کُلاں سنےں بھی واس وساںودے نی۔

کِتے بڑوا تے پرلو سمان لںبُو,

ِاک پاسے پاے رُپ دِکھاںودے نی۔

جِگرا کِّڈا هَے ساگر دا کھُّلھا, وّڈا۔

(ست پُرکھ تِوےں دِّس آںودے نیں)۔

१८.     کھِماں دھرے, چھّڈو ترِسن,

پاپاں دا کر تےاگ۔

مد تےاگو, سّچے رهو,

سںت مرےادا لاگ۔

پڑھِآں دی سےوا کرو,

وّڈےاں مان کراِا۔

وَےری وی پرسنّ کرُ,

گُن اپنے وِدتاِا۔

جس اپنے دی پالنا,

دُکھیآں درد وںڈاِا۔

لّچھن جِنّھاں وِچ اے,

سّت پُرکھ اَو ٹھیک۔

اے لّچھن پر جاننے,

دُرلبھ بڑے امیک۔

۷۹.         پُنّ کرم دا اںمرِت هووے,

من بچ کرمی بھرِآ۔

جِنھاں وِکھے, تے لگاتار جِنھ,

جگ اُپکار هی کرِآ۔

الپ پرااے گُن نُوں اُّچا

پربت کر کھُس هوون;

اَےسے سںت جگت وِچ وِرلے,

پُنّ جِنھاں توں سرِآ۔

۸۰.      سونے دے سُمےر نال لوڑ سانُوں پای کاهدی?

چاںدی دے کَےلاس کولوں اساں کی هَے لےاونا?

برِچھ اُّگے دوهیں تھاایں رهِن جےهو جےهے هون,

سورِآ ن کُچھ بھاای, هويا ن ودھاونا۔

وارنے مےاچلا هاں تےرے اَوتوں اسیں ےار!

کِّکر, نِںم, ڈھاک جِهے تےرے کول آونا۔

جےڑھا تےرے اُّتے اُّگے چںدن دی واس دےوے,

کَوڑِآں نُوں چںدن هَے تُوںهوں هی بناونا۔

––––––––––––

۱. ِاه اّدھی ستر مُول وِچ نهیں۔

۲. چںدن دا پهاڑ, ملےاگِر۔

دھیرج

۸۱.      جد دِاُتِآں ساگر نُوں رِڑکِآ اے,

پهِلں رتن املوےں بٹر آاے"

دِاُتے وسے ن رتناں دے لوبھ اںدر

گاے رِڑکدے اّت دا جور لااے,

بِکھ نِکلِآ پھےر بھی نهیں هارے,

چھّڈ بَےٹھے ن جهِر دا کھوپھ کھااے۔

جد تک اںمرِت ن اُنھاں نے کّڈھ لیتا,

لاای جور گاے, گاے جور لااے۔

ِاستوں سِّدھ هَے دھیرجی ارتھ اپنا

بِناں سِّدھ کیتے نهیں بھّج جااے!

 

۸۲.      کامےابیآں جِنھاں نے لَےنیآں هن,

جِنھاں کںم نُوں سِرے چڑھاونا هَے۔

دُّکھ سُّکھ دی کرن پرواه ناهیں,

دھےان کںم وِچ اُنھاں لگاونا هَے۔

کدے سون بھُںنجے, کدے پلںگھ پَےںدے,

کدے ساگ کھا جھّٹ لںگھاونا هَے۔

کدے چَول پلا, تے کدے گدڑی,

کدے کّپڑے سّچھ هںڈھاونا هَے۔

–––––––––––––

 

4. ارتھ جپمٹ کرن لای ِاه ستهِ پاای گای هَے۔

۲ سالی چاول۔

۸۳.         اَےسرج دا گهِنا بھلڑاای کرنی,

گهِنا سُورمےں دا 'سںجم واک بولے۔

گهِنا گےان دا ساںت وِچ ورتنا جے,

ساستر پڑھن دا بےنتی مُکھ تولے۔

دھن دا گهِنا جو ‘پرات نُوں دان دےنا`,

رهِنا تپاں دا کرودھ نا آِا کولے۔

'پِماں` پربھُتا دا بھُکھن هَے جان لَےنا,

دھرم دھارن دا نِرچھلا هون بھلے۔

کارن سارِآں گُناں دا جان گهِنا

ِاک سیل هَے, سیل بِن سبھی دھولے۔۔

 

۸۴.      دولت آوے تے بھاوےں نِّج آوے,

بھاوےں آِاکے کِتے نُوں چلی جاوے۔

نیتی والڑے کرن آ نِںدِآ هی

چاه اُستُتی اُنھاں توں مِلی جاوے۔

پران جان چاهے اّج چھّڈ چّلا,

راهے جگاں تک دےه اے پلی جاوے۔

پر ن دھیرجی نےاے دا راه چھّڈن,

نےاِا اَےس نا اُنھاں دی چھلی جاوے۔

 

۸५.       ِاّک سّپ سی پِآ پِٹار اںدر,

بھُّکھ دُّکھ تے تےه دا مارِآ ای۔

کِسے چُوهے نے رات پِٹار ٹُّکےا,

اںدر وڑے نُوں سّپ پرهارِآ ای۔

––––––––––––

نےک چال چلن, ِاکھلاک سداچار