ਭੂਮਿਕਾ

ਗੋਂਦਲਬਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰੇ, ਤਹਿਸੀਲ ਫ਼ੀਰੋਜ਼ਵਾਲਾ, ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਜੰਮਿਆ ਫ਼ਰਜ਼ੰਦ ਅਲੀ ਅੱਜ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉੱਘੜਵੇਂ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਥੀਂ ਉੱਭਰਦਾ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ 'ਤਾਈ' ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਉਹ ਚਿਹਰਾ ਲੋਕਾਂ ਮੂਹਰੇ ਧਰਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਇਕ ਚੂੰਢੀ ਲੂਣ ਦੀ’ ਤੇ ਫਿਰ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਪਰਾਗਾ 'ਕੰਡ ਪਿੱਛੇ ਅੱਖਾਂ' ਪੜ੍ਹਨਹਾਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ।

ਫ਼ਰਜ਼ੰਦ ਅਲੀ ਦੇ ਜਿਸ ਨਾਵਲ ਨੇ ਬਹੁਤ ਮਾਨਤਾ ਖੱਟੀ ਉਹ 'ਭੁੱਬਲ' ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਅੰਦਰ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਤਬਕਾਤੀ ਵੰਡ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਤੇ ਕਿੰਝ ਧਾਰਮਿਕ ਸੋਚ, ਵਡੇਰਾਸ਼ਾਹੀ ਨੇ ਆਮ ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਹਥ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੱਚਾ-ਚੱਠਾ ਉਸ ਦੇ ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੌਜੂਅ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਕਹਿਣ ਮੂਜਬ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵੀ ਤਬਕਾਤੀ ਵੰਡ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਜੜ੍ਹਾਂ ਸਮੇਤ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਉਥੇ ਦਲਿਤ, ਸ਼ੂਦਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨੀਵੀਂ ਥਾਂ 'ਤੇ ਖੜੇ ਨੇਂ ਤੇ ਸਾਡੇ ਇੱਧਰ ਜਾਤਾਂ, ਗੋਤਾਂ ਤੇ ਜੱਟਵਾਦ ਚੌਧਰ ਨੇ ਆਮ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਵਾਹੀਵਾਣ ਜਾਂ ਫ਼ੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਹੜੀ-ਕਿਹੜੀ ਸਤ੍ਹਾ 'ਤੇ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਮ ਬੰਦਾ ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਤਾਅਲੁਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਜੁਫ਼ਰ ਜਾਲਣੇ ਪੈਂਦੇ ਨੇਂ, ਕਿਵੇਂ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੇਲਣੇ ਵਿੱਚ ਪੀੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਬਾਕੀ ਬਚਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਧਰਮ ਉਸ ਪੀੜੇ ਹੋਏ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਹਾ-ਸਿਹਾ ਸਤ ਕੱਢਦਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਥਾਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਹੜੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਸਾਰੀ ਹਯਾਤੀ ਵੇਲ਼ੇ ਦੀ ਧੁੱਪ ਸੇਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇਂ।

ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦੇ ਦਾਮਨ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਫਰਜੰਦ ਅਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਪਾਈ ਹੈ ਇਹ ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ, ਮੁਹੱਬਤਾਂ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਸੋਚ ਦਾ ਖਿਲਾਰ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਮੁਸ਼ਾਹਿਦਾ ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਭਾਲ ਕੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੰਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਜਦੋਂ ਇਹ ਲਫ਼ਜ਼ ਛਪ ਕੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਤਾਂ ਪਿਸੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਹਰ ਇਕ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਤੇ ਸੱਚੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ।

ਸਾਮਰਾਜੀ ਦੌਰ 'ਚ ਇਸ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਹੋ ਰਹੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸਾਦਗੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਾਪੇਗੰਡਾ ਵੀ ਨਾ ਲੱਗੇ, ਇਹ ਫ਼ਰਜ਼ੰਦ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ

ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਗੁਣ ਹੈ। ਉਹ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਲੋਚਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਉਹ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਆਈਨਾ ਦਿਖਾਂਦਾ ਹੈ ਨਤੀਜੇ ਨਹੀਂ ਕੱਢਦਾ, ਨਤੀਜਾ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਮੁਤਾਬਕ ਹੀ ਕੱਢਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਹਰ ਜੀਅ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਅਸਲ ਹੱਕ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਾ ਦਿਓ ਤੇ ਫਿਰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਕਿੱਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਹੜੇ ਧੜੇ ਨਾਲ ਖਲ੍ਹੋਕੇ ਇਸ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸੋਚ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਕਿਧਰੇ ਜੱਟਵਾਦ, ਕਿਧਰੇ ਚੌਧਰਪੁਣਾ ਤੇ ਕਿਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਪੁੱਠ ਨਾਲ ਪਲ ਰਹੇ ਸਾਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਥੱਲੇ ਘਾਹ ਬਣਨ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਹੈ ਸੂਲਾਂ ਬਣਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਿਸੇਗਾ। ਫ਼ਰਜ਼ੰਦ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਵੀ ਹਰ ਉਸ ਮਾੜੇ ਹਾਰ ਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰੋਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ।

ਕੱਲ ਤੱਕ ਫ਼ਰਜ਼ੰਦ ਅਲੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਵੱਡਾ ਨਾਵਲਕਾਰ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਿਆਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਮਾਂ- ਬੋਲੀ ਦਾ ਪਸਾਰ ਹੱਦਾਂ, ਲੀਕਾਂ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਵਧ ਕੇ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਮਸਲਿਆਂ 'ਤੇ ਰਚੇ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੇ ਅਦਬ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੀਕ ਅਪੜਾਨ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਬਣ ਰਿਹਾ ਏ। ਇਸੇ ਲਿਖਿਅਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਦੋਹਾਂ ਬੰਨੇ ਇੱਜ਼ਤ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵਧਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਆਸਿਫ਼ ਰਜ਼ਾ

ਸੇਵਕ:

ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਰਿਸਰਚ ਸੈਂਟਰ ਲਾਹੌਰ

ਕੁੱਝ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ

ਮੈਂ ਸੰਨ 1965 ਤੋਂ ਲੈਕੇ 1983 ਤੀਕਰ ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਕੋਲ ਆਂਵਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਮੈਂ ਕਿੰਝ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਆਇਆ, ਏਸ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਪਿਛੋਕੜ ਕੀ ਸੀ ? ਮੈਂ ਕਰਨਾ ਕੀ ਚਾਹਦਾ ਸੀ ? ਇਹ ਵੀ ਉਲੁਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਹਯਾਤੀ ਗੁਜ਼ਾਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕੁੱਝ ਸਮਝ ਆਈ, ਪੂਰੀ ਸੱਚਾਈ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਦਾ ਚਾਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਦੱਸਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਬਚਪਨ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ।

ਆਪਣੀ ਮੁਹੱਬਤ, ਆਪਣੀ ਨਫਰਤ ਤੇ ਬੀਤੀ ਹਯਾਤੀ ਉਹਨਾਂ ਮੈਥੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੁਕਾਈ । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕੁੱਝ ਗੱਲਾਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹੋਵਣ, ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਲੁਕਾਇਆ।

ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦੀ ਹਯਾਤੀ ਬਾਰੇ ਬਿਲਕੁਲ ਦਿਆਨਤਦਾਰੀ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਦੇ ਉਸਤਾਦ, ਕਦੇ ਗੁਰੂ ਤੇ ਕਦੇ ਹੁਜਰੇ ਵਾਲਾ ਆਖਿਆ ਹੈ।

ਹੁਣ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹਨਾਂ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕੀ ਮਾਅਨੇ ਨਿੱਕਲਣ, ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਇੰਝ ਈ ਗੱਲ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ, ਉਹ ਵੀ ਸੁਣ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਇਹ ਈ ਕਾਰਨ ਏ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹ ਈ ਢੰਗ ਵਰਤਿਆ ਏ... ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਇਹ ਢੰਗ ਚੰਗਾ ਏ ਕਿ ਮੰਦਾ।

ਫ਼ਰਜ਼ੰਦ ਅਲੀ

ਹੁੱਸੜ ਭਰੀ ਰਾਤ ਸੀ । ਹਰ ਸ਼ੈ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਨੁੱਚੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੇਠ ਹਾੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਲੰਮੇ ਤੇ ਰਾਤਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਦਿਨ ਨੂੰ ਕਹਿਰ ਦੀ ਗਰਮੀ ਤੇ ਅੱਗ ਵਸਾਂਦੀ ਲੂ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਹੁੱਸੜ ਤੇ ਸਾਹ ਘੁੱਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਸਮਾਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪਰ ਉਸ ਰਾਤ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਹੁੱਸੜ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜੁੱਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਚੋ ਚੋ ਕੇ ਲੀੜੇ ਗੜੁੱਚ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਭਿੱਜੇ ਲੀੜੇ ਜੁੱਸੇ ਨਾਲ ਚਿੰਮੜਦੇ, ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਆਵਾਜ਼ਾਰੀ ਹੁੰਦੀ।

ਘੜੀ-ਮੁੜੀ ਨਹਾਵਣ ਨਾਲ ਵੀ ਕੁੱਝ ਫਰਕ ਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਤਨ ਦੇ ਲੀੜੇ ਲਾਹ ਸੁੱਟਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਨੰਗੇ ਪਿੰਡੇ ਗੁੱਤੀ ਬਹੁਤ ਵੱਢਦੀ ਤਾਂ ਜੁੱਸੇ ਉੱਤੇ ਸਾੜ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਧੁੱਪ ਤੇ ਲੂ ਨਾਲ ਮੱਛਰ ਭਾਵੇਂ ਮਰ ਖਪ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਗੁੱਤੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਢੀਠ ਹੁੰਦੀ ਏ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਗੋਹੇ ਨੂੰ ਚੁੰਬੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ ਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਦਮਖੋਰ ਬਣ ਖਲੋਂਦੀ ਏ।

ਜੇ ਲੀੜੇ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਤੇ ਜੁੱਸਾ ਵਲ੍ਹੇਟ ਲਈਏ ਤਾਂ ਸਾਹ ਘੁੱਟ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਜੇ ਲਾਹ ਦੇਈਏ ਤਾਂ ਗੁੱਤੀ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦੇਵੇ ਜਾਨ ਉੱਤੇ ਤਰਲੋ-ਮੱਛੀ ਵਾਂਗ ਬਣੀ ਹੋਈ ਏ। ਸੌਣ ਜੋਗੇ ਨਾ ਜਾਗਣ ਜੋਗੇ । ਜਿੱਥੇ ਗੁੱਤੀ ਵੱਢਦੀ ਝੱਟ ਧੱਫਾ ਮਾਰ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਆਪਣੇ ਜੁੱਸੇ ਨੂੰ ਈ ਚਾਂਟਾ ਮਾਰ ਕੇ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਗੋਂ ਬੰਦਾ ਤੇ ਗੁੱਤੀ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ, 'ਮੰਜੀ ਨਾਚ' ਕਰਦਾ ਜਾਪਦਾ ਏ।

ਉਸ ਰਾਤ ਪੂਰੀ ਜੂਹ ਦਾ ਸਾਹ ਘੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਰ ਸ਼ੈ ਡਰੀ ਡਰੀ ਤੇ ਸਹਿਮੀ ਸਹਿਮੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਜਿੰਨ ਦੇ ਆਵਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਕੇ ਹਰ ਸ਼ੈ ਦੜ ਵੱਟ ਜਾਂਦੀ ਏ।

ਅਸਾਡੇ ਘਰ ਦੀ ਕੱਚੀ ਕੰਧ ਦੇ ਖਡੋਲਣੇ ਵਿੱਚ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਨਾਲ ਬਲਦਾ ਦੀਵਾ ਲਟ ਲਟ ਜਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੀਵੇ ਦੀ ਲਾਟ ਵਿੱਚ ਕੰਬਣੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਸਿੱਧੀ ਤੇ ਸਾਫ ਲਾਟ ਉਤਾਂਹ ਈ ਉਤਾਂਹ ਜਾਂਦੀ ਪਈ ਸੀ । ਦੀਵੇ ਦੁਆਲੇ ਕੋਈ ਪਤੰਗਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੀ ਖੌਰੇ ਸਾਹ ਘੁੱਟ ਗਏ ਸਨ ਯਾ ਇਹ ਨੂਰ ਦੇ ਆਸ਼ਕ ਪਤੰਗੇ ਜੂਹ ਈ ਛੱਡ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿ ਮਰ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ । ਯਾ ਨੂਰ ਦੀ ਆਸ਼ਕੀ ਤੋਂ ਤੋਬਾ ਕਰੀ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਵੀ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਰਾਤ ਦੀਵੇ ਦੁਆਲੇ ਪਤੰਗਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪੈ ਰਿਹਾ।

ਸਾਹ ਘੁੱਟ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਕਾਲੀ ਤੇ ਚੁੱਪ-ਚਾਂ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਅਸਾਂ ਮੰਜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਲੰਮੇ ਪਏ ਹੋਏ ਗੁੱਤੀ ਨਾਲ ਲੜ ਭਿੜ ਰਹੇ ਸਾਂ ਤੇ ਚੌਂਦੇ ਮੁੜਕੇ ਨੂੰ ਫੂਕਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਤੇ ਖੋਜੂਰ ਦੀਆਂ ਪੱਖੀਆਂ ਨਾਲ ਸੁਕਾਵਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ । ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਧੱਕਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਾਂ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਚੜ੍ਹਾਈ ਉੱਤੇ ਸੀ । ਊਂਘ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਪੱਖੇ ਹੱਥੋਂ ਡਿੱਗ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੇ। ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਈ ਦੁਸ਼ਮਣ ਡੰਗ ਮਾਰ ਕੇ ਰੱਤ ਪੀ ਜਾਂਦਾ। ਝੱਟ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਤਾਂ ਪੱਖੇ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਦੇ।

ਏਹੋ ਈ ਹਾਲ ਵਿਹੜੇ ਲਾਗੇ ਖੁਰਲੀ ਦੁਆਲੇ ਬੱਧੇ ਡੰਗਰਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਕੰਨਾਂ ਨਾਲ ਪੱਖੇ ਝਲਦੇ, ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦੇ ਪਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਡੰਗ ਮਾਰ ਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਉਸ ਰਾਤ ਕੋਈ ਕੁੱਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭੌਂਕ ਰਿਹਾ। ਬਿੱਲੀਆਂ ਵੀ ਵੈਣ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਾਏ। ਕਈ ਟਟਹਿਣਾ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਯਾ ਖੌਰੇ ਹੁੱਸੜ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵੀ ਚੋ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ।

ਮਾਂ ਨੂੰ ਖੌਰੇ ਕੀ ਖਿਆਲ ਆਇਆ। ਅਚਨਚੇਤ ਉੱਠ ਕੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਖਿੱਲਰੇ ਸਮਾਨ ਨੂੰ ਚੁੱਕ-ਚੁੱਕ ਕੇ ਅੰਦਰ ਰੱਖਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਸਮਾਨ ਵੀ ਭਲਾ ਕੀ ਸੀ । ਕੋਈ ਠੂਠੀ ਤੇ ਬਹੁਕਰ, ਛਜਲੀ, ਪਤੀਲੀ ਤੇ ਛਾਣਨੀ, ਖੋਰੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕੁੱਝ ਹੋਣਾ ਏ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਇਹ ਕੁੱਝ ਹੀ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ੈਆਂ ਸੰਭਾਲਦੇ ਹੋਏ ਮਾਂ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਬਾਲੋ, ਆਪਣਾ ਲੀੜਾ ਕੱਪੜਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਝ ਕੇ ਸੰਭਾਲ ਲਵੋ। ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਏ। ਉੱਡ ਗਈ ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ੈ ਮੁੜ ਕੇ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਆਵਣੀ। ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਵੀ ਵਲ੍ਹੇਟ ਲਿਆ ਜੇ, ਮਿੱਟੀ ਘੱਟਾ ਤੇ ਖੇਹ ਬਹੁਤ ਉੱਡਦੀ ਏ।"

ਅਸਾਨੂੰ ਮੱਤ ਦੇ ਕੇ ਮਾਂ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਤਰੌਂਕ ਕੇ ਅੱਗ ਬੁਝਾ ਦਿੱਤੀ ਜਿਹੜੀ ਅਜੇ ਤੀਕਰ ਕੁੱਝ-ਕੁੱਝ ਚਮਕਦੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।

ਫੇਰ ਦੀਵੇ ਨੂੰ ਫੂਕ ਮਾਰ ਕੇ ਬੁਝਾ ਕੇ ਮਾਂ ਆਪਣੀ ਮੰਜੀ ਉੱਤੇ ਆ ਕੇ ਲੇਟ ਗਈ ਤਾਂ ਝੱਟ ਮਗਰੋਂ ਫੇਰ ਉੱਠ ਕੇ ਬਹਿ ਗਈ। ਮਾਂ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਸੀ ਯਾਂ ਖੋਰੇ ਹੁੱਸੜ ਪਾਰ ਨੀਂਦਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ।

“ਦੀਵਾ ਕਿਉਂ ਬੁਝਾਇਆ ਈ ਮਾਂ, ਬਲਦਾ ਦੀਵਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਏ।" ਮੇਰੇ ਪੁੱਛਣ ਉੱਤੇ ਮਾਂ ਨੇ ਆਖਿਆ :

"ਵੇਖਦਾ ਨਹੀਂ, ਘੁੱਟ ਕਿੰਨਾ ਵਧ ਗਿਆ ਏ । ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਛੁੱਟਣ ਈ ਵਾਲੀ ਏ । ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਵਲ੍ਹੇਟ ਲੈ।"

"ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਨਾਲ ਤੇ ਦੀਵਾ ਆਪੇ ਬੁਝ ਜਾਣਾ ਸੀ ਮਾਂ । ਉਦੋਂ ਤੀਕ ਤੇ ਜਗਣ ਦੇਣਾ ਸੀ।"

"ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਨਾਲ ਅੱਗ ਕੁੱਲੀ ਨੂੰ ਨਾ ਪੈ ਜਾਵੇ । ਸੁੱਕੇ ਕੱਖ ਕਾਨੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਝੱਟ ਅੱਗ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਏ।" ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਾਂ ਨੇ ਫੇਰ ਸਮਝਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਖਿਆ, "ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਆਵਣ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ, ਪਰ ਕੁੱਲੀ ਜਾਂ ਝੁੱਗੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਏ ਕਿ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਦੀ ਅੱਗ ਤੇ ਦੀਵੇ ਬੁਝਾ ਕੇ ਸੌਂਵਣ।"

ਮਾਂ ਏਹੋ ਜਿਹੇ ਕਈ ਵਾਕੇ ਸੁਣਾਏ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਮਾੜੀ ਜਿਹੀ ਸੁਸਤੀ ਪਾਰੋਂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ । ਕਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਦੀ ਅੱਗ ਨਾਲ, ਕਦੇ ਦੀਵੇ ਦੀ ਲਾਟ ਨਾਲ ਤੇ ਕਦੇ ਹੁੱਕੇ ਦੀ ਟੋਪੀ ਵਾਲੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਕਈ ਝੁੱਗੇ ਸੜ ਕੇ ਸਵਾਹ ਹੋਏ ਸਨ।

ਇੱਕ ਘਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਘਰ ਵੀ ਨਾਲ ਈ ਸੜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਅਸਾਡੇ ਏਸ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਰਾਹਕ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਸਭ ਰਾਹਕਾਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਈ ਬਣਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਹਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਕਿਉਂ ਜੁ ਵਸਣਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਸੀਬ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਫੇਰ ਰਾਹਕ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ, ਜੂਨ ਭੋਗ ਰਹੇ ਸਨ।

ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਰਾਹਕ ਏਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਜੂਨ ਭੋਗ ਰਹੇ ਸਾਂ ।

ਸਭ ਦੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੰਡ ਸਾਂਝੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਚਨਾ ਸਾਂਝਾ । ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਕੱਚਾ ਯਾ ਪੱਕਾ ਕੋਠਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਨੀਵੀਆਂ ਨੀਵੀਆਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ, ਉੱਤੇ ਸਰਕਾਨੇ ਦੀ ਛੱਤ ਨੂੰ ਅਸਾਂ ਕੁੱਲੀ ਯਾ ਝੁੱਗੀ ਆਖਦੇ ਸਾਂ । ਬਹੁਤੇ ਝੁੱਗੀ ਈ ਆਖਦੇ ਸਨ।

ਇੱਕੋ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਦੇ ਅਸਾਂ ਸਾਰੇ ਰਾਹਕ ਸਾਂ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇੱਥੇ ਪੱਕੀ ਬੈਠਕ ਬਣਵਾਈ ਹੋਈ ਸੀ । ਨਾਲ ਪੱਕੀ ਹਵੇਲੀ ਤੇ ਗੋਦਾਮ ਵੀ ਬਣਵਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਉਹਨੂੰ 'ਡੇਰਾ' ਆਖਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਲਈ ਉਹ ਪਿੰਡ ਸੀ।

ਉਹਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਉੱਤੇ ਇੰਝ ਦੇ ਕਈ ਡੇਰੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਹਕ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਭੋਂਏਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਦੀ ਭੋਏਂ ਉੱਤੇ ਈ ਸਿਰ ਲੁਕਾਵਣ ਲਈ ਝੁੱਗੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਰਾਹਕਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਠਕਾਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਕੋਲ ਤੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਜਾ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਹਾਜੀ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਾਂ । ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ (ਡੇਰਾ) ਹਾਜੀ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਸੀ । ਹਾਜੀ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹੋਰ ਪਿੰਡ ਵੀ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਵੀ ਸਾਰੇ ਰਾਹਕ ਈ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਲਹੌਰੋਂ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਲਾਗੇ ਤੇਰ੍ਹਵੇਂ ਮੀਲ ਉੱਤੇ ਨਾਲਾ ਡੇਕ ਵਗਦਾ ਏ। ਨਾਲਾ ਡੇਕ ਦੇ ਕੰਢੇ ਉੱਤੇ ਸੜਕੋਂ ਪੰਜ ਕੁ ਪੈਲੀਆਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਇਹ ਸਾਡਾ ਪਿੰਡ ਤੇ ਹਾਜੀ ਦਾ ਡੇਰਾ ਸੀ (ਜਿਹੜਾ ਹੁਣ ਵੀ ਹੈ) ਪਿੰਡ ਦੇ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਹਾਜੀ ਦੀਆਂ ਈ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਸਨ।

ਹਰ ਡੇਰੇ ਉੱਤੇ ਹਾਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁਨਸ਼ੀ, ਚਾਰ ਪੰਜ ਕਾਮੇ ਤੇ ਇੱਕ ਇੱਕ ਧੜਵਾਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹਾਜੀ ਮੁਲਕੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਭਰਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਪਿਛਲੀ ਕੌਮੀ ਅਸੰਬਲੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਮੈਂਬਰੀ ਵਾਸਤੇ ਜਤਨ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਆਪ ਤਾਂ ਹਾਜੀ ਵਸਦਾ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ, ਪਰ ਅਲੈਕਸ਼ਨ ਆਪਣੇ ਰਾਹਕਾਂ ਦੇ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਆ ਕੇ ਲੜਦਾ ਸੀ।

ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਹਾਜੀ ਤਿੰਨ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਦੋ ਵਹੁਟੀਆਂ ਤੇ ਮਰ ਖਪ ਗਈਆਂ ਸਨ ਯਾ... ਪਰ ਤੀਜੀ ਵਹੁਟੀ ਅਜੇ ਜਿਉਂਦੀ ਸੀ। ਤਿੰਨਾਂ ਈ ਵਹੁਟੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਔਲਾਦ ਸੀ।

ਆਪ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਹਾਜੀ ਖੌਰੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਤੀਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਪਰ ਤੀਜੀ ਵਹੁਟੀ ਬੀ. ਏ. ਤੀਕਰ ਪੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਸਰਕਾਰੇ ਦਰਬਾਰੇ ਤੁਅੱਲਕ ਹੋਵਣ ਕਾਰਨ ਹਾਜੀ ਆਪਣੀਆਂ ਬੇਅਬਾਦ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੂੰ ਅਬਾਦ ਕਰਨ ਲਈ, ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਲਵਾਵਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲੋਂ ਕਰਜਾ ਲਿਆ ਯਾ ਖੌਰੇ ਇਮਦਾਦ ।

ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਵਾਸਤੇ ਹਾਜੀ ਡੇਕ ਦਾ ਕੰਢਾ ਮਿਥਿਆ । ਉਸ ਦੀ ਏਸ ਭੋਏਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਖੂਹ ਤੇ ਇੱਕ ਚਲਹਾਰ ਵਗਦੀ ਸੀ। ਛਮਾਹੀ ਨਹਿਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਵੀ ਏਸ ਭੋਏਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਸੀ।

ਹਾਜੀ ਰਾਜਬਾਹ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਚੋਰੀ ਕਰਕੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਭੋਏਂ ਤਰ ਕੀਤੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਰਾਜਬਾਹ ਦੇ ਰਾਖੇ ਬੇਲਦਾਰ, ਪਟਵਾਰੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਅਫਸਰ ਹਾਜੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਕੇ ਸਵਾਂਧੇ ਲਗਦੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਪੁਲਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਾਜੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਆਪਣੇ ਬੰਦੇ ਅਫਸਰ ਸਨ। ਸੱਜੇ ਖੱਬੇ ਤੇ ਦੂਰ ਨੇੜੇ ਦੇ ਲਾਗੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਜੀ ਦਾ ਵੱਜ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵੀ। ਹਾਜੀ ਕਦੀ ਕਦੀ ਆਪਣੇ ਡੇਰੇ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਰਾਹਕ ਮੰਗਤਿਆਂ ਵਾਂਗਰ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਹਾਜੀ ਮੂੰਹ ਦਾ ਮਿੱਠਾ ਤੇ ਦਿਲ ਦਾ ਭੈੜਾ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਨੀਤ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੱਕਾਰੀ ਤੇ ਠੱਗੀ ਭਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਹੀ ਵਾਸਤੇ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਭੋਏਂ ਹਰ ਸਾਲ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਇੰਝ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਸਵਾਦ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਖੌਰੇ ?

ਏਸ ਕਾਰਨ ਰਾਹਕ ਹਰ ਵੇਲੇ ਬੇਯਕੀਨੀ ਵਿੱਚ ਈ ਰਹਿੰਦੇ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਗੁੱਸਾ ਰੱਖਦੇ ਤੇ ਘੂਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਰਾਹਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਹਾਜੀ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦਾ ਦਿਲ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਫਸਲ ਪੱਕਣ ਉੱਤੇ ਅੱਜੀ-ਪੰਜੀ ਸਾਰੀ ਫ਼ਸਲ ਹਾਜੀ ਦੇ ਗੋਦਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਈ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

ਫੇਰ ਉਹ ਈ ਅਨਾਜ ਜਿਹੜਾ ਰਾਹਕਾਂ ਬੀਜਿਆ, ਪਕਾਇਆ ਤੇ ਵੱਢਿਆ, ਮੁੜ ਕੇ ਮਹਿੰਗੇ ਮੁੱਲ ਉਧਾਰ ਵਿੱਚ ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਏਸੇ ਉਧਾਰ ਵਿੱਚ ਅਗਲੀ ਫ਼ਸਲ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਫੇਰ ਹਾਜੀ ਦੇ ਗੋਦਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਰਾਹਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਉਧਾਰ ਦੂਣ ਸਵਾਇਆ ਹੋਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਨਾਲਾ ਡੇਕ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਵਾਲਾ ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਦੇ ਗੱਡਣ ਤੇ ਖਾਲ ਬੰਨ੍ਹਣ ਵਿੱਚ ਰਾਹਕ ਜੁਪੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਵਾਢੀਆਂ ਮੁੱਕਣ ਮਗਰੋਂ ਕੁੱਝ ਇਹ ਦਿਨ ਈ ਵਿਹਲੇ ਸਨ, ਪਰ ਨਵੇਂ ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਲੱਗਣ ਕਾਰਨ ਰਾਹਕਾਂ ਦਾ ਵਿਹਲ ਮੁੱਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਜੁਪੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਥੱਕ ਟੁੱਟ ਕੇ ਇੰਝ ਪੈ

ਜਾਂਦੇ ਜਿਵੇਂ ਕਬਰ ਵਿੱਚ ਪਏ ਹੋਵਣ। ਕੋਈ ਹੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦੀ ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ।

ਖੇਲ, ਸ਼ੁਗਲ ਤੇ ਹਾਸੇ ਮਖੌਲ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਵਿਹਲ ਈ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਚਦੀ। ਸਵਾਣੀਆਂ ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਬੰਨ੍ਹਦੀਆਂ, ਸਾਂਭਦੀਆਂ, ਖੋਹਲਦੀਆਂ, ਲਿਆਰੀਆਂ ਚੋਂਦੀਆਂ ਤੇ ਪੱਠਾ ਦੱਥਾ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ। ਬਾਲਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਕਰਦੀਆਂ । ਏਨੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕਾਜ ਪਾਰੋਂ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਵੀ ਕੋਈ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਨਹਾਵਣਾ, ਧੋਣਾ, ਸਾਫ ਸੁਧਰਾ ਤੇ ਚਮਕ ਕੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਈ ਵਜ੍ਹਾ ਸੀ ਕਿ ਰਾਹਕ ਸਵਾਣੀਆਂ, ਵਹੁਟੀਆਂ ਘੱਟ ਤੇ ਕਮਲੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ।

ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੁਫੇਰੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਛੱਪੜ ਸੀ। ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਜੁਆਕ ਡਿੱਗ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੇ ਸਨ।

ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਬਾਲ ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਛੱਪੜ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਖੌਰੇ ਇਹ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਬਾਲਾਂ ਦੀ ਹਯਾਤੀ ਵਾਸਤੇ ਹਰ ਘਰ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਮੁਰਸ਼ਦ ਪੀਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਿਹੜਾ ਹਰ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਆਉਂਦਾ, ਦੁਆ ਕਰਦਾ, ਨਿਆਜ਼ ਲੈਂਦਾ, ਖਿਦਮਤ ਕਰਵਾਂਦਾ । ਬਾਲਾਂ ਤੇ ਸੁਆਣੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਵੀਜ਼ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮੁਰਸ਼ਦ ਪੀਰਾਂ ਤੋਂ ਅੱਡ ਫੇਰ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਦੁਆ ਤੇ ਟੂਣੇ ਟੋਟਕੇ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਬਹੁਤੇ ਕੰਮਾਂ ਕਾਜਾਂ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਫਸਲ ਵੀ ਪੱਕੀ ਹੁੰਦੇ ਏ, ਫਸਲ ਸੰਭਾਲਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪੱਠਾ ਦੱਥਾ ਤੇ ਡੰਗਰ ਵੱਛਾ ਵੀ ਸੰਭਾਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ "ਜਿੰਨ" ਚੁੰਬੜ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਏਸ ਬਹਾਨੇ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਜਾਨ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

ਕਈ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੀਕਰ ਜਿੰਨ ਕੱਢਣ ਦਾ ਸ਼ੁਗਲ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਨਜ਼ਰ ਨਿਆਜ਼ ਲਈ ਪੀਰਾਂ ਫਕੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੌਜਾਂ ਤੇ ਗੱਭਰੂਆਂ ਲਈ ਰੌਣਕ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

ਜਿੰਨ ਕੱਢਣ ਵਾਲੇ ਪੀਰ ਗੁੱਗਲ ਧੁਖਾ ਕੇ ਧੂਣੀ ਦਿੰਦੇ, ਨਾ ਸਮਝ ਆਵਣ ਵਾਲ਼ੇ ਮੰਤਰ ਪੜ੍ਹਦੇ, ਫੂਕਾਂ ਮਾਰਦੇ ਤੇ ਗੱਭਰੂ ਘੜਾ, ਪਰਾਤ ਤੇ ਥਾਲ ਵਜਾ ਵਜਾ ਕੇ ਪੀਰ-ਫਕੀਰ ਦੇ ਦੱਸੇ ਹੋਏ ਅਮਲ ਵਾਂਗਰ ਗਾਉਂਦੇ, ਗੁਟਕਦੇ, ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਜਿੰਨ ਚੰਬੜੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਤੋਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਜਿਨ ਚੁੰਬੜੀ ਕੁੜੀ ਵਾਲ ਖੋਹਲ ਕੇ ਸਿਰ ਘੁਮਾਂਦੀ ਚੰਗੀ ਲਗਦੀ ਤੇ ਕਦੇ ਚੁੜੇਲ ਵਾਂਗਰ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਸ਼ੂਦੈਣਾਂ ਵਾਲਾ ਹਾਲ ਤੇ ਆਪੇ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਮਾਵਾਂ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਨਾ ਆਵਣ ਦਿੰਦੀਆਂ।

ਕੰਮਾਂ ਕਾਜਾਂ ਤੋਂ ਨੱਸੀ ਮੁਟਿਆਰ ਜਿੰਨ ਚੰਬੜਨ ਨਾਲ ਜਿਆਦਾ ਥੱਕ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ। ਏਸੇ ਲਈ ਉਹਨੂੰ ਆਪ ਈ ਜਿੰਨ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਛੱਡ ਕੇ ਕੰਮਾਂ ਕਾਜਾਂ ਵੱਲ ਪਰਤਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਬਾਲਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਡਰਦੀਆਂ ਤੇ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਡਰਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਬਾਲਾਂ ਤੇ

ਡਰਾਕਲ ਸੁਆਣੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਲੀ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਹਰ ਪਾਸੇ ਜਿੰਨ ਖਲੋਤੇ ਤੇ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਦਿਸਦੇ ਸਨ, ਨਾ ਤੇ ਆਪ ਰਾਤ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਦੀਆਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਹੋਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਗਲ ਵਿੱਚ ਤਾਵੀਜ਼ ਮੜ੍ਹਾ ਕੇ ਪਾਈ ਰੱਖਦੀਆਂ ਸਨ।

ਸਿਆਲ ਦੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਾਂ ਆਪਣੇ ਕੁਨਬੇ ਦੇ ਬਾਲ, ਤਾਏ ਤੇ ਤਾਈ ਕੋਲੋਂ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਦੇ ਸਾਂ । ਤਾਏ ਕੋਲ ਕਾਲ਼ੇ ਦਿਓ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਕੇ ਅਸਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਡਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਸਾਂ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੱਧਰ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਜਿੰਨ ਕਿੰਝ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਕਾਲਾ ਦਿਓ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਏ ? ਵੇਖਾਂ ਤੇ ਸਹੀ ਉਹ ਚੁੰਬੜਦਾ ਕਿੰਝ ਏ, ਪਰ ਡਰ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਸੀ।

ਕਾਲੇ ਦਿਓ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਾਲਾ ਦਿਉ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਏ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਗੱਭਰੂ ਬੜੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਤੇ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਝੱਲ ਕੇ ਉੱਥੇ ਅੱਪੜ ਜਾਂਦਾ ਏ।

ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਉਹਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਪਹਿਲੇ ਹੱਸਦੀ ਤੇ ਫੇਰ ਰੋਂਦੀ ਏ। ਹਸਦੀ ਏ ਉਹਦੇ ਆਵਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਕਾਰਨ ਤੇ ਰੋਂਦੀ ਏ, ਦਿਓ ਹੱਥੋਂ ਉਹਦੀ ਹਯਾਤੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਪਾਰੋਂ। ਫੇਰ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਉਹਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਲੁਕਾ ਲੈਂਦੀ ਏ। ਦਿਓ ਦੇ ਆਵਣ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। "ਮਾਂ ਸੌਗੰਧ ਮਾਂ ਸੌਗੰਧ" ਅਤੇ "ਆਦਮ ਬੂ ਆਦਮ ਬੂ" ਕਰਦਾ ਦਿਓ ਆਂਦਾ ਏ। ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਝੂਠ ਬੋਲਦੀ ਏ ਕਿ "ਇੱਥੇ ਤੇ ਮੈਂ ਈ ਆਦਮ ਆਂ, ਭਾਵੇਂ ਹੁਣ ਖਾ ਲੈ ਭਾਵੇਂ ਝੱਟ ਨੂੰ" ਪਰ ਦਿਓ 'ਮਾਂ ਸੌਗੰਧ' ਆਖਦਾ ਏ। ਤੈਨੂੰ ਖਾਵਾਂ ਤੇ ਕੀ ਖਾਵਾਂ, ਤੈਨੂੰ ਖਾਵਾਂ ਭਸ ਖਾਵਾਂ।"

ਉਹ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਉੱਤੇ ਯਕੀਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਏ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਗੱਲਾਂ-ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਰਾਜ ਪੁੱਛ ਲੈਂਦੀ ਜੇ। ਜਦ ਦਿਓ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਉਸ ਗੱਭਰੂ ਨੂੰ ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਰੱਜ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਏ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਦਿਓ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਰਾਜ ਵੀ ਦੱਸ ਦਿੰਦੀ ਏ।

ਗੱਭਰੂ ਦਿਓ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਫੇਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਖੁਸ਼ ਕੇ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਏ।

ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਵਣ ਵੇਲੇ ਤਾਇਆ ਕਾਲੇ ਦਿਓ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਨੱਕ ਨਕਸ਼ਾ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ, ਸੱਚੀ ਮੁੱਚੀ ਡਰ ਆਂਵਦਾ ਸੀ। ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਕਾਲਾ ਦਿਓ ਖਲੋਤਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਏ, ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਏ, ਹੁਣੇ ਹੀ ਆ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਖਾ ਜਾਸੀ। ਮੈਂ ਅੱਜੀ- ਪੰਜੀ ਬੂਹੇ ਦੀਆਂ ਝੀਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੇਓ ਵੇਖਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਵਿੱਚ ਝਾਤੀਆਂ ਮਾਰਦਾ। ਮੇਰੀ ਏਸ ਹਰਕਤ 'ਤੇ ਦੂਜੇ ਬਾਲ ਏਤਰਾਜ਼ ਕਰਦੇ ਕਿ "ਇਹ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਡਰਾਵੰਦਾ ਏ।" "ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਬਹਿ ਜਾ ਓਏ ਗੋਗੀ", ਤਾਏ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੁੰਦਾ।

ਕਹਾਣੀ ਮੁੱਕਣ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾ, "ਤਾਇਆ, ਇਹ 'ਮਾਂ ਸੌਗੰਧ' ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਏ?" ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਤਾਇਆ ਆਖਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਬੋਲੀ ਹੁੰਦੀ ਏ।"

"ਪਰ ਤਾਇਆ, ਜਿੰਨ ਤੇ ਸਾਡੇ ਵਾਂਗਰ ਈ ਬੋਲਦੇ ਨੇ । ਕੀ ਜਿੰਨ ਹੋਰ ਵੇ ਤੇ ਦਿਓ ਹੋਰ ?"

ਮੇਰੇ ਏਸ ਸਵਾਲ 'ਤੇ ਤਾਇਆ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਤਾਏ ਦੀਆਂ ਲਾਲ ਸੁਰਖ ਭਖਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਜਿੰਨਾਂ ਵਾਂਗਰ ਈ ਲੱਗਦੀਆਂ। ਮੈਂ ਡਰ ਜਾਂਦਾ। ਤਾਇਆ ਭੰਗ ਪੀਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਭੂਤਰ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਤਾਈ ਨੂੰ ਕੁੱਟਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।

ਫੇਰ ਤਾਇਆ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਆਖਦਾ, "ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅਸਾਡੇ ਚਾਚੇ ਅਸਾਡੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੁੱਟ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਐਵੇਂ ਨਿੱਕੀ ਮੋਟੀ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਵੀ ਪਿਉ ਨੂੰ ਡੰਡ ਫੰਡ ਹੋਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।"

"ਅਸਾਂ ਤਿੰਨੇ ਭਰਾ ਅਜੇ ਛੋਟੇ ਸਾਂ । ਚਾਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਡਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਪਿਉ ਤੇ ਮਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਵੇਲ਼ੇ ਕੁਵੇਲੇ ਪਿਉ ਤੋਂ ਪੈਸਾ-ਧੇਲਾ ਵੀ ਖੋਹ ਲੈਂਦੇ ਸਨ।

ਦੋਵੇਂ ਚਾਚੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੀ ਮੂਤਰੀ ਉੱਕਾ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ ਅਸਾਡੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਅਸਾਡੇ ਪਿਓ ਨੇ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਂਭਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਉਸ ਸਾਹਨਾਂ ਵਾਂਗ ਖੁਆਇਆ ਪਿਆਇਆ ਤੇ ਵਿਹਲਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਈ ਵੱਡਾ ਸਾਂ ਤੇ ਦੂਜੇ ਦੋਵੇਂ ਅਜੇ ਛੋਟੇ ਸਨ।

ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਹੋਸ਼ ਆਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅਖਾੜੇ ਜਾਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਤੇਲ ਮਲਦਾ, ਜ਼ੋਰ ਕਰਦਾ ਤੇ ਘੋਲ ਵੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਫੇਰ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਜ਼ੋਰ ਤੇ ਟਿੱਲ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਲਾਗੇ ਲਾਗੇ ਦੀ ਜੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ। ਕੋਈ ਵੀ ਮੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਜੀਹਨੂੰ ਫੜਦਾ ਚੂਚੇ ਵਾਂਗ ਨੱਪ ਲੈਂਦਾ ਸਾਂ । ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਜ਼ੋਰ ਕਰਕੇ ਅਖਾੜੇ ਵੱਲੋਂ ਘਰ ਪਰਤਿਆ। ਅੱਗੇ ਮਾਂ ਰੋਂਦੀ ਪਈ ਸੀ । ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਮਾਲੂਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਚਾਚਿਆਂ ਮਾਂ ਨੂੰ ਫੇਰ ਮਾਰਿਆ ਏ। ਗਾਲ੍ਹ ਮੰਦਾ ਵੀ ਬੋਲਿਆ ਏ ਤੇ ਛਿੱਤਰ ਪੋਲਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਏ।

ਉਹ ਹਿੱਲੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੰਦ ਗਿਣਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਪਿਉ ਘਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਚਾਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਅਕਰ ਸੀ। ਮਾਂ ਨੂੰ ਰੋਂਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਵੱਟ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਨਾਲ-ਨਾਲ ਘਰ ਸਨ ਚਾਚਿਆਂ ਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਤੇ ਦੂਜਾ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ।

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਖਲੋਕੇ ਈ ਚਾਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਸੁਣਾ ਕੇ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਬਕਵਾਸ ਕੀਤੀ।

ਦੋਵੇਂ ਚਾਚੇ ਭੂਤਰੇ ਹੋਏ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਵਧੇ। ਇਹ ਈ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ । ਉਹ ਮਾਰਨਾ ਗਿੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਬਾਲ ਈ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਦੋਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਛੁੱਟ ਕੇ ਪਏ। ਬੱਦਲ ਵਾਂਗ ਗੱਜਦੇ ਆਏ। ਦੂਰੋਂ ਈ ਗਾਲ੍ਹ ਮੰਦਾ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ । ਮੂੰਹ 'ਚੋਂ ਝੱਗ ਕੱਢੀ ਆਏ।

ਅੱਗੇ ਮੈਂ ਵੀ ਤਿਆਰ ਸਾਂ। ਆਵਦੇ ਇੱਕ ਦਾ ਨਗਾਲ ਪੱਟ ਕੇ ਮੈਂ ਖੁਰਲੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਿਆ। ਉਹਦਾ ਉੱਥੇ ਲੱਕ ਟੁੱਟ ਗਿਆ। ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਧੌਣ ਤੋਂ ਫੜਕੇ ਤੋਰੀ ਵਾਂਗ ਲਮਕਾ ਕੇ ਸੁੱਟਿਆ। ਉਹਦੀ ਬਾਂਹ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਉੱਤੋਂ ਮੈਂ ਹੋਰ ਮੁੱਕੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ। ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਚੰਗੀ ਰੀਝ ਨਾਲ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿੱਦੜ-ਕੁੱਟ ਕੀਤੀ।

ਜਦ ਮੈਨੂੰ ਪੱਕ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਮਹੀਨਾ ਨਹੀਂ ਸੰਭਲਦੇ, ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਈ ਸੁੱਟ ਕੇ ਆਪ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਿੰਡ ਪਿਉ ਦਾ ਇੱਕ ਬੇਲੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ।

"ਕਿਉਂ ਤਾਇਆ, ਤੂੰ ਨੱਸ ਕਿਉਂ ਗਿਆ?" ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਏਡੇ ਤਕੜੇ ਤਾਏ ਨੂੰ ਨੱਸਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ । ਦੁਸ਼ਮਣ ਤੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਡਰ ਕਾਹਦਾ। ਨਾਲੇ, ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਫੇਰ ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਤਾਂ ਫੇਰ... ਇਹ ਈ ਹੋਣਾ ਸੀ।

ਪਰ, ਤਾਏ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ, "ਪਿਉ ਦੇ ਡਰ ਪਾਰੋਂ ਨੱਸਿਆ ਸਾਂ, ਗੋਗੀ। ਸਮਝਿਆ ਕਰ।"

"ਦਾਦੇ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪ ਕੁੱਟਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਤੇਰਾ ਪਿਉ ਭਲਾਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਤਕੜਾ ਸੀ, ਤਦ ਈ ਤਾਇਆ ਨੱਸਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਜੇ ਦਾਦਾ ਤਗੜਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਕੋਲੋਂ ਮਾਰ ਕਿਉਂ ਖਾਂਦਾ ਸੀ ?"

“ਉਹ ਤੇ ਠੀਕ ਏ ਗੋਗੀ", ਤਾਏ ਆਖਿਆ, “ਉਹ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੀ ਮੂਤਰੀ ਪਿਉ ਦੇ ਭਰਾ ਹੈ ਸਨ ਨਾ ।"

"ਲੋਕਾਂ ਪਾਰੋਂ ਪਿਉ ਗੁੱਸੇ ਤਾਂ ਹੋਣਾ ਸੀ ਕਿ ਮੁੰਡੇ ਕੋਲੋਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੁਟਵਾਇਆ ਸੁ। ਏਸ ਲਈ ਮੈਂ ਵਾਰ ਵਟਾ ਜਾਣਾ ਈ ਚੰਗਾ ਸਮਝਿਆ ਸੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ।"

"ਫੇਰ ਆਪੇ ਈ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਮਗਰੋਂ ਪਿਉ ਮੈਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਘਰ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ। ਉੱਤੋਂ ਉੱਤੋਂ ਗੁੱਸੇ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਹੋਇਆ ਵੀ ਇੰਝ ਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਾਚੇ ਪਿਉ ਅੱਗੇ ਭਾਸਰੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਆਖਦੇ ਹੋਏ, "ਜੀ ਜੀ" ਆਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਏਸ ਵਾਕੇ ਤੋਂ ਅੱਡ ਤਾਇਆ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਿੱਸਾ ਵੀ ਸੁਣਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਆਖਦਾ-"ਲੁੱਟਾਂ ਮਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਬੜੇ ਕਾਫ਼ਰ ਮਾਰੇ ਸਨ।" ਮੈਨੂੰ ਲੁੱਟਾਂ ਮਾਰਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨਾ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾ, "ਇਹ ਲੁੱਟਾਂ ਮਾਰਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਤਾਇਆ ?" "ਓਏ, ਉਦੋਂ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟੀ ਮਾਰੀ ਦਾ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਲੋਕ ਲੁੱਟਾਂ ਮਾਰਾਂ ਆਖਦੇ ਸਨ ।"

“ਕਾਫ਼ਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਏ ਤਾਇਆ ਤੇ ਕਿਉਂ ਮਾਰੀਦਾ ਏ ਭਲਾਂ ?" ... ਮੇਰੇ ਏਸ ਸਵਾਲ 'ਤੇ ਤਾਇਆ ਖਿਝ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਮੈਂ ਡਰ ਜਾਂਦਾ। ਤਾਇਆ ਆਖਦਾ "ਕਾਫ਼ਰ ਕਾਫ਼ਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਗੋਗੀ। ਤੂੰ ਸਵਾਲ ਬੜੇ ਕਰਦਾ ਏਂ। ਆਖਿਆ ਜੁ ਕਾਫ਼ਰ ਬੱਸ ਕਾਫ਼ਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।"

ਮੈਨੂੰ ਉੱਕਾ ਸਮਝ ਨਾ ਆਉਂਦੀ । ਤਾਇਆ ਹੋਰ ਵਾਕਿਆ ਸੁਣਾਵਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ

ਤੇ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਈ ਸੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ।

"ਇਹ ਲੁੱਟਾਂ ਮਾਰਾਂ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ? ਕਾਫ਼ਰ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ? ਕਿਉਂ ਮਾਰੀਦਾ ਏ ? ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਮੇਰੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਸਹੀ ਗੱਲ ਨਾ ਆਂਵਦੀ । ਬਥੇਰੇ ਟੇਵੇ ਲਾਂਵਦਾ। ਇਹ ਵਜ੍ਹਾ ਹੋਸੀ, ਫਲਾਂ ਕਾਰਨ ਹੋਸੀ। ਪਰ ਨਾ ਜੀ। ਸਮਝ ਕਿੱਥੋਂ। ਤਾਏ ਦਾ ਆਖਣਾ ਸੀ ਕਿ ਬੱਸ ਹੁੰਦੇ ਨੇ । ਏਨੀ ਗੱਲ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਤਸੱਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ। ਮੈਂ ਕਈ-ਕਈ ਦਿਨ ਏਸੇ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਈ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ।

ਮੈਂ ਮੁੜ ਪੁੱਛਦਾ: "ਤਾਇਆ, ਕਾਫ਼ਰ ਹੁਣ ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ?" ਤਾਇਆ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਦੂਜੇ ਬਾਲ ਬੜੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਸੁਣ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਸਵਾਲ 'ਤੇ ਏਤਰਾਜ਼ ਕਰਦੇ। ਮੇਰੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਦੇ। ਆਖਦੇ "ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਕਹਾਣੀ ਨਾ ਆਪ ਸੁਣਦਾ ਏ, ਨਾ ਅਸਾਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦਿੰਦਾ ਏ। ਕਿੰਨਾ ਸਵਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਹਨੇ ਵਿੱਚ ਬੋਲ ਕੇ ਸਾਰਾ ਸਵਾਦ ਈ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਐਵੇਂ ਟੋਕੀ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਸੜੀਅਲ ਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ।" ਦੂਜੇ ਬਾਲ ਮੈਨੂੰ ਬੁਰਾ ਆਖਦੇ।

ਮੇਰਾ ਸਵਾਲ, ਦੂਜੇ ਬਾਲਾਂ ਦਾ ਏਤਰਾਜ਼ ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਸੁਣਕੇ ਤਾਇਆ ਆਖਦਾ :"ਓਏ ਗੋਗੀ ਤੂੰ ਨੁਕਰਾਚੀਨੀ (ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ) ਬੜੀ ਕਰਨਾ ਏਂ, ਤੈਨੂੰ ਆਖਿਆ ਜੇ ਕਾਫ਼ਰ ਬਾਡਰਾਂ ਪਾਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਮੱਕੇ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹਾਂ ਬੱਦੂ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ।"

ਲੈ ਮੇਰੇ ਲਈ ਹੋਰ ਉਲਝਣ । ਬਾਡਰ ਕੀ ਏ ? ਮੱਕਾ ਤੇ ਬੱਦੂ ਕੀ ਏ ? ਪੁੱਛਾਂ ਤਾਂ ਝਾੜ ਪੈਂਦੀ ਏ। ਚੁੱਪ ਰਵਾਂ ਤੇ ਦਿਮਾਗ ਤਪਦਾ ਏ। ਸੋਚਾਂ ਉਲਝ-ਉਲਝ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਕਈ ਕਈ ਰਾਤਾਂ ਨੀਂਦਰ ਨਹੀਂ ਆਂਵਦੀ। ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਚਿੰਤਾ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਆਖਰ ਡਰਦਿਆਂ ਡਰਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ, "ਤਾਇਆ, ਇਹ ਬਾਡਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਏ ? ਬੱਦੂ ਤੇ ਮੱਕਾ ਕੌਣ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ?" ਸਵਾਲ ਤੇ ਮੈਂ ਕਰ ਬੈਠਾ, ਤਾਏ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ।

"ਉਏ ਕਿਸੇ ਕਾਂ ਦਿਆ ਪੁੱਤਰਾ, ਜਾ। ਓਏ ਗੋਗੀ ਦਫਾ ਹੋ ਜਾ। ਤੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਸ਼ੱਕੀ ਜੰਮ ਪਿਆ ਏਂ। ਹਰ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ । ਅਸਾਡੇ ਕਬੀਲੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਐਸਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤੈਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜੁ ਆਖਿਆ ਏ ਕਿ ਬੱਸ ਹੁੰਦਾ ਏ।”

"ਤੂੰ ਹਰ ਗੱਲ ਵਿੱਚੋਂ ਨੱਨੂੰ ਭਾਲਣਾ ਏ।" ਤਾਏ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੂਜੇ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਤਰਸ ਆ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਝਾੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਹੱਸਦੇ ਤੇ ਫੇਰ… ਤਾਏ ਦੇ ਹੱਥ ਕੋਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਦੂਰ ਹੋਵਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਵੀ ਕਰਦੇ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਕਰ ਲੈਂਦੇ। ਤਾਇਆ ਤਾਈ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ ਦਿੰਦਾ, "ਓਏ ਸੁੱਕੜੇ ।" ਤਾਈ ਉੱਚੀ ਲੰਮੀ ਤੇ ਪਤਲੀ ਜਿਹੀ ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਸੀ। ਤਾਇਆ ਮਧਰਾ ਤੇ ਭਾਰੇ ਜੁੱਸੇ ਦਾ ਸੀ।

ਉਹ ਤਾਈ ਨੂੰ "ਸੁੱਕੜੇ” ਈ ਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਤੋਂ ਤਾਇਆ ਜਦ ਅੱਕ ਜਾਂਦਾ, ਗੁੱਸੇ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇੰਜ ਈ ਅਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਕੇ ਆਖਦਾ, "ਓਏ ਸੁੱਕੜੇ ਲੈ ਜਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਗੋਗੀ ਨੂੰ। ਕਿਧਰੇ ਫੰਡ ਖਾਂਦਾ ਈ। ਹਰ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਟੋਕੀ ਜਾਂਦਾ ਏ ।"

ਤਾਈ ਆ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦੀ। ਝਾੜ ਖਾਣ 'ਤੇ ਮੈਂ ਰੋਣਹਾਕਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਲਿਜਾ ਕੇ ਤਾਈ ਰੱਤੀ ਕੀੜੀ ਤੇ ਕੱਕੀ ਕੀੜੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵਰਚਾਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰਦੀ।

ਕੱਕੀ ਤੇ ਰੱਤੀ ਕੀੜੀ ਦੋਵੇਂ ਭੈਣਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਕੱਕੀ ਕੀੜੀ ਛੋਟੀ ਕੀੜੀ, ਜਿਹੜੀ ਰੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਰੱਤੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਕਰਕੇ ਮਾਂ ਪਿਉ ਕੋਲੋਂ ਝਾੜਾਂ ਤੇ ਮਾਰ ਪੁਆਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ।

ਜਦ ਇੱਕ ਦਿਨ ਕੱਕੀ ਕੀੜੀ ਕੋਲ ਘਰ ਦਾ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਰੱਤੀ ਕੀੜੀ ਉਹਦੇ 'ਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਂਵਦੀ ਏ। ਉਹਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਆਪਣੇ ਜੁੰਮੇ ਲੈ ਲੈਂਦੀ ਏ।

ਉਹ ਕੱਕੀ ਕੀੜੀ ਖਿਲਾਫ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਜਦ ਕਿ ਕੱਕੀ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਰੱਤੀ ਬਦਲਾ ਜ਼ਰੂਰ ਲੈਸੀ। ਪਰ ਜਦ ਉਹ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਸਗੋਂ ਪਰਦਾ ਪਾ ਦਿੰਦੀ ਏ ਤੇ ਕੱਕੀ ਕੀੜੀ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਰੱਤੀ ਕੋਲੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗ ਲੈਂਦੀ ਏ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਤੋਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਦੀ ਏ।

ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਤਾਈ ਵੀ ਚੰਗੀ ਸੁਣਾਂਵਦੀ ਸੀ ਪਰ ਤਾਏ ਕੋਲੋਂ ਕਾਲੇ ਦਿਉ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਨ ਦਾ ਸਵਾਦ ਈ ਵੱਖਰਾ ਸੀ।

ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਹੋਂਦੀ ਏ ਸੋਹਣੀ ਤੇ ਪਿਆਰੀ ਜੇਹੀ। ਦਿਉ ਹੁੰਦਾ ਏ ਕਾਣਾ, ਜਾਲਮ ਤੇ ਬਦਸ਼ਕਲ ਜੇਹਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ।

ਗਰੀਬ ਗੱਭਰੂ ਹੁੰਦਾ ਏ ਨੇਕ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਤੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਭੋਲਾ-ਭਾਲਾ... ਲੜਾਈ ਹੁੰਦੀ ਏ... ਗੱਭਰੂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਵਿਆਹ।

ਵਾਹ, ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀਆਂ, ਸੱਤਾਂ ਸੱਤਾਂ ਵੰਨਗੀਆਂ ਦੇ ਖਾਣੇ, ਸ਼ੁਗਲ, ਹਾਸੇ।

ਦਿਨ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਸੁਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸੁਣਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਤੇ ਮੇਰੇ ਸਵਾਲ ਈ ਉਲਝਣ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਤਾਂ ਕਿਧਰੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਮਿਲਦੇ। ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿੰਨ ਚਿੰਬੜਨ ਵਾਲਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਮੈਂ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਂਵਦੀ ਕਿ ਜਿੰਨ ਚਿੰਬੜਦੇ ਕਿਉਂ ਨੇ ? ਚਿੰਬੜੇ ਜਿੰਨ ਨਜ਼ਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਂਵਦੇ ? ਪਰ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਤੇ ਮੇਰੇ ਸਨ। ਜਵਾਬ ਮੇਰੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਯਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ਯਾ ਮੈਨੂੰ ਆਂਵਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ।

ਦੂਜੇ ਹਾਣੀ ਜਿੰਨਾਂ ਭੂਤਾਂ ਤੇ ਚੁੜੇਲਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ। ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ ਨਾ ਲੱਗਦੀਆਂ। ਹਾਣੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕੋਠੇ ਬਣਾ ਕੇ ਖੇਡਦੇ ਮੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਂਵਦੇ, ਬਾਲ ਲੁਕਣਮੀਟੀ ਖੇਡਦੇ ਮੈਂ ਨਾ ਖੇਡਦਾ। ਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਖਿੱਦੋ-ਖੂੰਡੀ ਖੇਡਦਾ, ਕਰਲ ਘਾਂਗਾ, ਗੁੱਲੀ ਡੰਡਾ ਖੇਡਦਾ। ਮੈਂ ਹਾਣੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰੀ ਜਿੱਤ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਜਿੱਤ ਈ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ, ਕਈ ਰੋਂਦ ਮਾਰਦੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਝਗੜਾ ਕਰਦਾ, ਵਧ

ਕੇ ਮਾਰ ਕੁਟਾਈ ਕਰ ਲੈਂਦਾ।

ਘਰ ਉਲਾਹਮੇ ਆਂਵਦੇ। ਘਰ ਮਾਰ ਪੈਂਦੀ, ਝਾੜਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਤੇ ਮਾਂ ਕਲ ਮੌਤਾਂ ਵੀ। ਪਰ ਹਾਣੀ ਤੇ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਰੋਂਦ ਮਾਰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਮੈਂ ਜਿੱਤ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ, ਏਸੇ ਲਈ ਹਾਣੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਖੇਡਣ ਲਈ ਕੰਨੀ ਕਤਰਾਉਂਦੇ ਸਨ।

ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਇਕੱਲਾ ਈ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਖੇਡ ਯਾ ਸੋਚ ਫਿਕਰ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ ਯਾ ਵਗਦੇ ਖੂਹ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਟਿੰਡਾਂ ਦੇ ਆਵਣ ਜਾਣ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ।

ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਖੂਹ ਉੱਤੋਂ ਹੀ ਪਾਣੀ ਭਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਨਹਾਂਵਦੇ ਤੇ ਲੀੜਾ ਕੱਪੜਾ ਵੀ ਏਥੇ ਈ ਆ ਧਾਵਦੇ ਸਨ । ਜਿਆਦਾ ਕਰਕੇ ਖੂਹ ਵਗਦਾ ਈ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਕਦੀ ਦੂਸਰੇ ਦੀ।

ਕੰਮਾਂ ਕਾਜਾਂ ਤੋਂ ਵਿਹਲੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਸਵਾਣੀਆਂ ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜਣ ਤੇ ਲੀੜੇ ਧੋਵਣ ਲਈ ਥਕਲਾ ਬਣ ਬਣ ਕੇ ਆਂਵਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਕੱਲੀ ਕਾਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਝਾਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ।

ਇੱਥੇ ਈ ਆਪਣੇ ਜੁਆਕਾਂ ਨੂੰ ਨਹਾਂਵਦੀਆਂ। ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਚੁਗਲੀਆਂ ਕਰਦੀਆਂ, ਤੁਹਮਤਾਂ ਧਰਦੀਆਂ ਤੇ ਕਿੱਸੇ ਜੋੜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਜਾ ਸੁਣਾਂਵਦੀਆਂ ਸਨ।

ਸਵਾਣੀਆਂ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਝੁਰਮਟ ਦੇਖ ਕੇ ਗੱਭਰੂ ਮੁੰਡੇ ਅੱਜੀ ਪੱਜੀਂ ਖੂਹ ਉੱਤੇ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਫੇਰ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਹਾਰ ਵੀ ਇੱਥੇ ਈ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

ਅੰਨ੍ਹ ਉਗਾਵਣ ਵਾਲੇ ਰਾਹਕਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਖਾਵਣ ਲਈ ਕਦੀ ਪੂਰਾ ਅਨਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਫਸਲਾਂ ਬੀਜਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ੌਕ ਤੇ ਰੀਝ ਨਾਲ ਸਨ, ਪਰ ਫਸਲ ਪੱਕਣ ਉੱਤੇ ਹੱਕ ਸਿਰਫ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਦਾ ਈ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰਾ ਅਨਾਜ ਹੂੰਝ ਕੇ ਲੈਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਕਰਜੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ, ਰਾਹਕ ਸਬਰ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰਕੇ ਅਗਲੀ ਫਸਲ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਕਿਸੇ ਚੰਗੇ ਵੇਲੇ ਦੀ ਆਸ ਵਿੱਚ ਰਾਹਕ ਹਯਾਤੀ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਝਾਗਦੇ ਹੋਏ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਹੋ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਸਿਆਣੇ ਤੇ ਚਲਾਕ ਰਾਹਕ ਪੱਕੀ ਫਸਲ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਅਨਾਜ ਚੁਰਾ ਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅਨਾਜ ਦੀ ਚੋਰੀ ਰੋਕਣ ਲਈ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਕਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਕਈ ਮੁਨਸ਼ੀ ਤੇ ਮੈਨੇਜਰ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਪਰ ਸਮਝਦਾਰ ਰਾਹਕ ਹਰ ਜਾਲ ਤੇ ਚੌਂਕੀਦਾਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਚੁਰਾ ਈ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਅਨਾਜ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸਾਡਾ ਘਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਹਰ ਸੀ। ਅਨਾਜ ਦੇ ਬਣੇ ਬੋਹਲ ਉੱਤੇ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਦਾ ਮੁਨਸ਼ੀ ਤੇ ਕਦੇ ਆਪ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਸੁਆਹ ਨਾਲ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਅੱਖਰ ਲਿਖਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਬੋਹਲ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾਣਾ ਹਿਲਾਵਣ ਨਾਲ ਵੀ ਸੁਆਹ ਨਾਲ 'ਲਿਖੇ ਅੱਖਰ ਮਿਟ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਮੁਨਸ਼ੀ ਸਾਬਰ ਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਅਸਾਡੇ ਪਿਉ ਦੇ ਹੱਥ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਮੁਨਸ਼ੀ ਉਰਦੂ

ਦੇ ਅੱਖਰ ਲਿਖਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਰਦੂ ਦੇ ਅੱਖਰ ਅਸਾਡਾ ਪਿਉ ਸੋਖਤ ਨਾਲ ਵਾਹ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਵੇਲੇ ਮੇਰੀ ਲੋੜ ਪਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਈ ਬੋਹਲ ਵਿੱਚੋਂ ਦਾਣੇ ਚੋਰੀ ਕਰਨਾ ਮੈਨੂੰ ਅਜੀਬ ਤੇ ਬੁਰਾ ਤਾਂ ਲੱਗਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਫਾਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਰੇ ਜਾਂਦੇ । ਸ਼ਰੀਫ ਤੇ ਨਾ-ਸਮਝ ਰਾਹਕ ਫਾਕੇ ਜਰ ਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਦਾਣੇ ਚੁਰਾਵਣ ਦਾ ਢੰਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ। ਬਹੁਤੇ ਰਾਹਕ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਮੁਨਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਖਲ੍ਹਾਰਕੇ ਕੁੱਝ ਅਨਾਜ ਚੋਰੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਚੋਰੀ ਮੁਨਸ਼ੀ ਘੱਟ ਈ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।

ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਵਾਲ ਉੱਠਦਾ ਕਿ ਆਖਰ ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਸਾਰਾ ਅਨਾਜ ਕਿਉਂ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਏ । ਅਸਾਂ ਰਾਹਕ ਕਰਜ਼ਾ ਕਿਉਂ ਲੈਨੇ ਆਂ ? ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਏਸ ਕਿਉਂ ਦੀ ਉੱਕਾ ਸਮਝ ਨਾ ਆਂਵਦੀ। ਇਹ ਨਾ ਸਮਝੀ ਮੈਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਦਿਵਾਂਦੀ ਤੇ ਸੜੀਅਲ ਬਣਾਂਵਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ।

ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਚਾਚੇ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਵਾਹੀ ਬੀਜੀ ਸੀ। ਚਾਚਾ ਬੜੇ ਨਿੱਘੇ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਨਰਮਦਿਲ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਸੀ । ਹਾਸਾ ਮਖੌਲ ਤਾਂ ਹਰ ਗੱਲ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਚਾਚੀ ਮਗਰੂਰ, ਗੁਸੈਲੀ ਤੇ ਜ਼ਿੱਦ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੁਆਣੀ ਸੀ । ਤਾਇਆ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਤੇ ਟਿੱਲ ਵਾਲਾ ਕੱਬਾ ਸੁਭਾਅ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਦਰਵੇਸ਼ੀ ਪੱਖ ਵੱਲ ਵੀ ਉੱਲਰਦਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਭੰਗ ਪੀ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਮੌਜ ਵਿੱਚ ਆਵੇ ਤਾਂ "ਅਲੀ ਅਲੀ" ਵੀ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਤਾਇਆ ਜਵਾਨੀ ਵੇਲੇ ਘੋਲ ਘੁਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਡਾਂਗ ਸੋਟਾ ਵਰਤਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਡਰਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਅਗਲੇ ਨੂੰ ਥੱਲੇ ਲਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਈ ਖੁਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਸਾਡੀ ਤਾਈ ਜ਼ਬਾਨ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਮੁੱਕਰ ਜਾਣਾ ਕੋਈ ਭੈੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਿਆ ਕਰਦੀ। ਅਸਾਡਾ ਪਿਉ ਚਲਾਕ ਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਆਪੇ ਘੱਟ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਤੇ ਭਰਾਵਾਂ ਕੋਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਹਨਤ ਕਰਵਾ ਲੈਣ ਦਾ ਡਾਢਾ ਢੰਗ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਅਸਾਡੀ ਮਾਂ ਨਰਮ ਤਬੀਅਤ ਤੇ ਸੁਲਾਹਪਸੰਦ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੁਆਣੀ ਸੀ। ਅੰਗਾਂ ਸਾਕਾਂ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਾਡੇ ਪੂਰੇ ਖਾਨਦਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ ਮਾਂ ਦੀ ਈ ਬਹੁਤੀ ਇੱਜ਼ਤ ਤੇ ਆਦਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਆਪਣੀ ਬਰਾਦਰੀ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਝਗੜੇ ਝੇੜੇ ਤੇ ਛੱਡੇ ਅਸਾਡਾ ਪਿਉ ਈ ਨਜਿੱਠਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਤਾਇਆ ਤੇ ਚਾਚਾ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਰੱਖਦੇ। ਤਾਏ ਦੀ ਵਾਹੀ ਬੀਜੀ ਵੱਖਰੀ ਸੀ। ਪਿਉ ਤੇ ਚਾਚੇ ਕੋਲ ਗੱਡ ਸੀ ਤੇ ਤਾਏ ਕੋਲ ਵੀ । ਜਦੋਂ ਵਾਹੀ ਬੀਜੀ ਕੋਲੋਂ ਵਿਹਲ ਹੋਣੀ ਤਾਂ ਗੱਡ ਤੋਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਪੱਠਾ-ਦੱਥਾ ਤੇ ਤੂੜੀ ਪਰਾਲੀ ਲੱਦਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾ ਵੇਚਦੇ ਸਨ। ਗੱਡ ਵਾਹੁਣ ਕਾਰਨ ਮਸਾਂ ਕਰਕੇ ਮੂੰਹ ਸਾਹਮਣੇ ਹੱਥ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਹਕਾਂ ਵੀ ਗੱਡਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਬਹੁਤੇ ਰਾਹਕ ਛੜੀ ਵਾਹੀ ਬੀਜੀ ਈ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਉਸ ਹੁੱਸੜ ਵਾਲੀ ਰਾਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸੜਦਾ ਬਲਦਾ ਹਵਾ ਦਾ ਬੁੱਲਾ ਆਇਆ। ਫੇਰ ਚੁੱਪ-ਚਾਂ ਤੇ ਘੁੱਟ ਹੋਰ ਵਧ ਗਿਆ। ਅਸਾਂ ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਵਲ੍ਹੇਟ ਲਏ ਤੇ ਆਸਾ

ਪਾਸਾ ਵੀ ਕੱਜ ਲਿਆ। ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਤੇ ਇੱਕੋ ਸਾਹਵੇਂ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਛੁੱਟ ਪਈ, ਕਾਲੀ ਭੂਰੀ ਤੇ ਛੂਕਦੀ ਹੋਈ, ਮਿੱਟੀ-ਘੱਟਾ, ਖੇਹ ਤੇ ਕੱਖ-ਕਾਨਾ ਮੀਂਹ ਵਾਂਗ ਵਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਦੀ ਛੂਕਰ ਇੰਝ ਸੀ ਕਿ ਅਸਮਾਨ ਹੁਣੇ ਡਿੱਗਾ ਕਿ ਡਿੱਗਾ। ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕੇ ਰੁੱਖ ਵਿਛ ਵਿਛ ਗਏ, ਪਰ ਵੱਡੇ ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਉਲਝਦੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਤੇ ਟੁੱਟ ਫੁੱਟ ਪੈਂਦੀਆਂ ਸਨ।

ਇੱਕ ਟਾਹਣ ਟੁੱਟ ਕੇ ਦੂਰ ਜਾ ਡਿੱਗਾ ਸੀ । ਟਾਹਣ ਦੇ ਡਿੱਗਣ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਤਰਾਹ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਾਂ ਝੱਟ ਉੱਠ ਕੇ ਵੇਖਿਆ, ਕਿਧਰੇ ਕਿਸੇ ਪਸ਼ੂ 'ਤੇ ਨਾ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਟਾਹਣ ਤਾਂ ਹੋਰ ਅੱਗੋਂ ਜਾ ਡਿੱਗਾ ਸੀ (ਰਾਹਕਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ)।

ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਕਈ ਰਾਹਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲੀਆਂ (ਝੁੱਗੀਆਂ) ਵੀ ਉੱਡ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਅਸਾਡੀ ਕੁੱਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਉਡਾ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸਰਕਾਨਾ ਖਿੱਲਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਅਸਾਡੇ ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਤੇ ਜੁੱਸਾ ਘੱਟੋ-ਘੱਟੀ ਹੋ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਿਉ ਰਾਤੀਂ ਗੱਡ ਲੈ ਕੇ ਪਰਤ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਵੇਰੇ ਦੋਵੇਂ ਮਾਂ ਤੇ ਪਿਉ ਕੁੱਲੀ ਦਾ ਸਰਕਾਨਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਝੁੱਗੀ ਦੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਖਾਲੀ ਖੋਲੇ ਕਬਰਾਂ ਤੇ ਜਿੰਨਾਂ ਭੂਤਾਂ ਦੇ ਥੜ੍ਹੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ।

ਭੂਆ ਅੰਨ੍ਹ ਪਾਣੀ ਪਕਾ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਖਾਵਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ। ਚੋਪੜੀ ਰੋਟੀ ਦੇ ਨਾਲ ਥੋਮ ਦੀ ਚਟਣੀ ਤੇ ਲੱਸੀ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਰਾਹਕਾਂ ਦਾ ਇੰਝ ਦਾ ਹੀ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕਦੀ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਹੱਥ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਅਚਾਰ ਵੀ ਖਾ ਲਿਆ, ਪਰ ਪੈਸਾ ਘੱਟ ਈ ਲੱਭਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਮੈਨੂੰ ਚਟਣੀ ਤੇ ਲੱਸੀ ਉੱਕਾ ਈ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਲੱਸੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਨੂੰ ਛਾਹਨ ਆਉਂਦੀ ਏ। ਲੱਸੀ ਪੀਣਾ ਕੀ, ਮੈਂ ਲੱਸੀ ਲਿੱਬੜੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦਾ। ਚਟਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਰਚਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਮਿਰਚਾਂ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਈ ਚੁਭਦੀਆਂ ਨੇ। ਮੂੰਹ ਸੜਦਾ ਏ। ਅਚਾਰ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਤੇ ਖਟਾਸ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਇਹ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ।

ਦੋਵੇਂ ਨਿੱਕੇ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਯਾ ਖੋਰੇ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਲੱਗ ਪਏ, ਪਰ ਮੈਂ ਰੋਟੀ ਖਾਵਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਖਿਆ, "ਭੂਆ ਤੈਨੂੰ ਆਖਿਆ ਏ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸ਼ੈਆਂ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ। ਫੇਰ ਵੀ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਲੱਸੀ ਤੇ ਚਟਣੀ ਰੱਖੀ ਏ।" ਪਰ ਸੜੇ ਮੂੰਹ ਵਾਲੀ ਭੂਆ ਅੱਗੋਂ ਬੜਾ ਈ ਕੌੜਾ ਸੁਭਾਅ ਵਿਖਾਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਹੋਰ ਕੀ ਰੱਖਦੀ ਤੇਰੇ ਨਵਾਬ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ? ਸਾਰੇ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਖਾਂਦੇ ਪਏ ਨੇ । ਤੈਨੂੰ ਸਵਾਦਲੇ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਭਾਂਦਾ ਈ ਨਹੀਂ। ਵੇਖਦਾ ਨਹੀਂ ਸਾਰੇ ਘਰ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਏ। ਤੈਨੂੰ ਨਖਰੇ ਸੁੱਝਦੇ ਨੇ। ਵੱਡਾ ਸਹਿਜ਼ਾਦਾ ਤੇ ਵੇਖੋ", ਭੂਆ ਹੱਥ ਨਚਾ ਕੇ ਆਖਿਆ।

ਭੂਆ ਦੀ ਝਾੜ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੱਟ ਤੇ ਬਹੁਤ ਚੜ੍ਹਿਆ ਪਰ ਭੂਆ ਨਾਲ ਝੇੜਾ ਕਰਕੇ ਅੱਗ ਨੂੰ ਛੇੜਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ।

ਏਸੇ ਲਈ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਮੂੰਹ ਫੇਰ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਪਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਬੋਲਿਆ, "ਇਸ ਘਰ ਦਾ ਤਾਂ ਚਾਲਾ ਹੀ ਇਹ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਏ ਕਿ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਵੀ ਭੀੜ ਬਣੇ ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ।"

"ਭਲਾਂ ਮੇਰੀ ਖੁਰਾਕ ਈ ਕੀ ਏ । ਇੱਕ ਰੋਟੀ, ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਗੁੜ ਤੇ ਇੱਕ ਗਲਾਸ ਕੱਚਾ ਦੁੱਧ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਥੋੜ੍ਹ ਏ।" ਮੇਰੀ ਇਸ ਬੁੜ ਬੁੜ ਨੂੰ ਸੁਣਕੇ ਭੂਆ ਮੇਰੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉੱਥੇ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਆਖਿਆ, "ਭਰਾ, ਇਹ ਗੋਗੀ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ਖਾਂਦਾ । ਸਗੋਂ ਦੂਜੇ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭੈੜੀ ਪੱਟੀ ਪਿਆ ਪੜ੍ਹਾਂਦਾ ਏ।"

ਭੂਆ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਫੇਰ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ ਪਰ ਕਚੀਚੀ ਵੱਟ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਪਿਉ ਤੇ ਨਾ ਬੋਲਿਆ ਪਰ ਮਾਂ ਸਿਰ ਦਾ ਮੱਠਾ ਸਵਾਹਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਬੋਲੀ, 'ਵੇ ਗੋਗੀ, ਭੂਆ ਨੂੰ ਨਾ ਸਤਾ। ਹੁਣ ਕੁੱਝ ਖਾ ਲੈ। ਉੱਧਰੋਂ ਵਿਹਲੀ ਹੋ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਗੁੜ ਲੱਭ ਦਿਆਂਗੀ। ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਉੱਡ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।"

"ਲੈ ਭਲਾਂ ਗੁੜ ਵੀ ਕੋਈ ਉੱਡਣ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਏ", ਮੈਂ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਬੇ-ਇਤਬਾਰੀ ਵਿਖਾਈ ਤਾਂ ਮਾਂ ਫੇਰ ਆਖਿਆ, "ਸੱਚ ਗੋਗੀ, ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਵਿੱਚ ਵਲੇਟ ਕੇ ਗੁੜ ਝੁੱਗੀ ਵਿੱਚ ਟੰਗਿਆ ਸੀ, ਹੁਣੇ ਲਬਾਰੀਆਂ ਚੋਨੀ ਆਂ, ਜ਼ਿੱਦ ਨਾ ਕਰ ।"

"ਲੈ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੱਦ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਸੀ ? ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਪਿਆ ਮੰਗਦਾ ਸਾਂ", ਪਰ ਭੂਆ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਾਲ ਗੱਲ ਵਿਗੜ ਗਈ ਸੀ।

ਮੈਂ ਭੂਆ ਵੱਲ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ। ਜ਼ਰਾ ਮੂੰਹ ਵਿੰਗਾ ਚਿੱਬਾ ਕਰਕੇ ਭੂਆ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀਤਾ। ਭੂਆ ਫੇਰ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਭਰਾ, ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਂਗਾਂ ਪਿਆ ਲਾਂਵਦਾ ਈ ਗੋਗੀ।"

ਏਸ ਦੂਜੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਤੇ ਮੇਰਾ ਪਿਉ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਵੱਟ ਖਾ ਕੇ ਉੱਠਿਆ। ਦੂਰੋਂ ਈ ਇੱਕ ਛਿੱਤਰ ਮੇਰੀ ਕੰਡ 'ਤੇ ਵਗਾਹਿਆ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਛਿੱਤਰ ਦੇ ਆਵਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਂ ਭੱਜ ਕੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ। ਪਿੱਛੋਂ ਭੂਆ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਈ। ਦਿਲ ਤਾਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁੜ ਕੇ ਆਵਾਂ ਤੇ ਭੂਆ ਦੀ ਗਿੱਚੀ ਨੱਪ ਦੇਵਾਂ, ਪਰ ਏਨੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਿਉ ਦੀ ਘੂਰੀ ਜਾਨ ਕੱਢ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਸੀ ।

 

2.

ਢਿੱਡੋਂ ਭੁੱਖਾ ਭਾਣਾ ਪਿਉ ਕੋਲੋਂ ਛਿੱਤਰ ਖਾ ਕੇ ਮੈਂ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਿਆ ਤਾਂ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਸੜਕ ਵੱਲ ਏ। ਪੱਕੀ ਸੜਕ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਪੰਜ ਛੇ ਪੈਲੀਆਂ ਦੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਸੀ। ਐਵੇਂ ਹੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਟੁਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਆ ਗਿਆ। ਸੋੜੀ ਜਿਹੀ ਸੜਕ ਸੀ, ਮਸਾਂ ਮਰਕੇ ਇੱਕ ਈ ਸ਼ੈ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਬੱਸ ਹੋਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਟਰੱਕ।

ਸਾਹਮਣਿਉਂ ਆਵਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ੈ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਈ ਕੱਚੀ ਪਟੜੀ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਲੰਘਣਾ

ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਸੜਕ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਉੱਤੋਂ ਉੱਖੜੀ ਪੁੱਖੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਸੜਕ ਦੁਆਲੇ ਗੀਟੀਆਂ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਮੈਂ ਇੱਕ ਗੀਟੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦੂਜੀ ਗੀਟੀ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਇੰਜ ਈ ਜਾ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਇੰਜ ਕਰਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਵੱਜੇ। ਪਹਿਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਠੀਕ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਹੋਰ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜੀ ਕਰਦਿਆਂ ਛਿੱਤਰ ਵਾਲੀ ਕੌੜ ਕੁਝ ਘਟਦੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।

ਸਾਹਮਣਿਉਂ ਅਕਰਮ ਟੁਰਿਆ ਆਂਵਦਾ ਸੀ। ਅਕਰਮ ਮੇਰਾ ਹਾਣੀ ਸੀ, ਪਰ ਹਰ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਰੋਂਦ ਮਾਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਅਸਾਂ ਸਾਰੇ ਉਹਨੂੰ "ਰੋਂਦੂ" ਈ ਆਖਦੇ ਸਾਂ । ਜਦ ਉਹ ਨੇੜੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, "ਉਏ ਰੋਂਦੂ, ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਰਿਹਾ ਏਂ ? ਮੇਰੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਨੇ ਮੁਸਕਰਾਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ:

"ਗੀਟੀ ਉੱਤੇ ਗੀਟੀ ਮਾਰਦਿਆਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ। ਆ ਪੈਸਿਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡੀਏ।" ਉਸ ਬੋਝੇ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਪਾ ਕੇ ਪੈਸੇ ਛਣਕਾਏ। ਇੱਕ ਅੱਖ ਮੀਚ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬੋਝੇ ਫੇਰ ਝਾਤ ਮਾਰਨ ਲਈ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਆਖਿਆ: "ਏਧਰ ਝਾਤ ਤੇ ਪਾ ਜ਼ਰਾ ।" ਉਹ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਇੰਜ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਪਾਰੋਂ ਮੈਨੂੰ ਵੱਟ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਮੈਂ ਗੁੱਸੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਆਖਿਆ, "ਉਏ ਮਾਂ ਦਿਆ ਖਸਮਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਜੂਆ ਖੇਡਾਵਣਾ ਚਾਹਨਾਂ ਏਂ।" ਮੇਰੀ ਗਾਲ੍ਹ ਦਾ ਉਸ ਕਈ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕੀਤਾ ਸਗੋਂ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਆਖਿਆ:

"ਜੂਆ ਤੇ ਸਾਰੇ ਈ ਖੇਡਦੇ ਨੇ। ਜੂਆ ਤੇ ਹੈ ਈ ਬੜੀ ਸਵਾਦੀ ਖੇਡ। ਊਂ ਕਦੇ ਖੇਡਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਜੂਆ ਕੀ ਚੀਜ਼ ਏ ਬੱਲਿਆ।"

"ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਸੁਆਹ ਸਵਾਦੀ ਖੇਡ ਹੈ", ਮੈਂ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਭੈੜਾ ਕੰਮ ਏ ਜੂਆ ਖੇਡਣਾ। ਮੈਂ ਭੈੜਾ ਕੰਮ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਰੋਂਦੂ।"

"ਇੰਜ ਆਖ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਈ ਨਹੀਂ। ਪੈਸੇ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਭੈੜਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਪੈਸਿਆਂ ਦੇ ਤੇ ਗੀਟੀਆਂ ਨਾਲ ਈ ਮਨ ਪਰਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ।"

"ਜਾ ਓਏ 'ਰੋਂਦੂ ਚਲਾ ਜਾ ਨਹੀਂ ਤੇ...' ' ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। "ਮਾਂ ਦਿਆ ਖਸਮਾਂ, ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾ!"

ਮੇਰੇ ਗੁੱਸਾ ਕਰਨ ਤੇ ਪੱਥਰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਡਰ ਨਾ ਆਇਆ ਸਗੋਂ ਬੇਸ਼ਰਮਾਂ ਤੇ ਢੀਠਾਂ ਵਾਂਗਰ ਹੱਸਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ।

“ਬੰਦੇ ਦੇ ਬੋਝੇ ਵਿੱਚ ਪੈਸੇ ਹੋਵਣ ਤਾਂ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਮਲੂਮ ਹੋ ਜਾਸੀ ਕਿ ਪੈਸੇ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਤੇ ਠੰਡੇ ਜਿਗਰੇ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"

ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਤਾਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਏਸ ਪੈਸੇ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤੇ ਵੱਡੇ ਜਿਗਰੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਮਾਰ ਮਾਰਕੇ ਸ਼ਕਲ ਵਗਾੜ ਦਿਆਂ ਤੇ ਆਖਾਂ :

"ਮਾਂ ਦਿਆ ਖਸਮਾਂ! ਪੈਸੇ ਦੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਵੀ ਬੰਦੇ ਵੱਡੇ ਜਿਗਰੇ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।"

ਪਿਉ ਕੋਲੋਂ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਛਿੱਤਰ ਖਾ ਕੇ ਆਇਆ ਸਾਂ । ਮੈਂ ਹੁਣ ਹੋਰ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ

ਸਾਂ ਬਣਾਵਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਲੱਗਾ ਕਿਧਰੇ ਫੇਰ ਨਾ ਪਿਉ ਕੋਲੋਂ ਫੰਡ ਪੈ ਜਾਵੇ। ਏਸ ਲਈ ਰੋਂਦੂ ਦੀ ਟਿਚਕਰ ਉੱਤੇ ਬਸ ਕਚੀਚੀ ਵੱਟ ਕੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ।

ਰੋਂਦੂ ਆਪਣੇ ਬੋਝੇ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਪਾ ਕੇ ਪੈਸੇ ਛਣਕਾਏ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਉਹਦੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਫੇਰ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਪਰ ਹੁਣ ਪਹਿਲੇ ਵਾਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਤੇ ਸਵਾਦ ਕਿੱਥੋਂ ? ਮਾਂ ਦਾ ਖਸਮ ਰੋਂਦੂ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹੋਰ ਤਲਖੀ ਭਰ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਰੋਂਦੂ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਇੰਜ ਦਾ ਢੀਠ ਤੇ ਬੇਸ਼ਰਮ ਸੀ। ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੁੱਕੜੀ ਚੁਰਾ ਕੇ ਵੇਚ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕਦੀ ਕੁੱਕੜੀ ਦੇ ਆਂਡੇ। ਗਾਲ੍ਹ ਮੰਦੇ ਤੇ ਮਾਰ ਕੁੱਟ ਦਾ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਹੱਸਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਜ਼ਲੀਲ ਹੋਵਣ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕੋਈ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਕਰਦਾ।

ਅੱਜ ਤੀਕਰ ਉਹਨੂੰ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਰੋਂਦਿਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖਿਆ। ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿ "ਇਹ ਤਾਂ ਨਿੱਕਿਆਂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੋਇਆ ਕਰਦਾ। ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਬਰ ਬੜਾ ਏ। ਕਦੇ ਜ਼ਿੱਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।"

ਹੁਣ ਵੀ ਰੋਂਦੂ ਦੀ ਇਹ ਆਦਤ ਸੀ । ਕੋਲ ਜੋ ਕੁੱਝ ਹੋਵੇ ਉਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਧਾ ਕੇ ਦੱਸਣਾ, ਜੇ ਕੋਲ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਲੂਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਵਣ ਦਿੰਦਾ ਕਿ 'ਮੈਂ ਪੱਲਿਉਂ ਖਾਲੀ ਆਂ'।

ਖੇਡ ਖੇਡਦਿਆਂ ਖੌਰੇ ਕਿਉਂ ਰੋਂਦ ਮਾਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਗੱਲ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਸੌਂਹ ਚੁੱਕ ਲੈਣਾ ਉਹਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਮੂਲੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਅਸਾਂ ਸਾਰੇ ਹਾਣੀ ਕਸਮ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਤੇ ਮੁਕੱਦਸ ਸਮਝਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਾਂ । ਅਸਾਡੀ ਏਸ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਤੇ ਈਮਾਨ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਰੋਂਦੂ ਨੂੰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਉਹਦੇ ਮਾਂ ਪਿਉ ਵੀ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਤੰਗ ਆਏ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ । ਘਰੋਂ ਆਟਾ ਦਾਣਾ ਕੱਢ ਕੇ ਹੱਟੀ ਵੇਚ ਦਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਰੋਂਦੂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚੌਂਕੇ ਈ ਨਹੀਂ ਸਨ ਚੜ੍ਹਨ ਦਿੰਦੇ, ਪਰ ਹਾਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁੰਡੇ ਉਹਦੇ ਪੱਕੇ ਬੇਲੀ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਖੌਰੇ ਕੀ ਬੋਲ ਬਚਨ ਲਾਂਵਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੁੰਡੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਬੇਲਪੁਣਾ ਪਾ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਇਕੱਲੇ ਦੇ ਉਹਨੂੰ ਬੁਰਾ ਆਖਣ ਨਾਲ ਕੀ ਵਿਗੜਦਾ ਸੀ।

ਸਾਰੇ ਮੁੰਡੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਈ ਰਲ ਕੇ ਖੇਡਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੰਦਾ। ਇੱਕ ਇਹ ਵੀ ਮੇਰੀ ਉਲਝਣ ਸੀ ਕਿ ਹਾਣੀ ਰੋਂਦੂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਜਦ ਕਿ ਰੋਂਦੂ ਦਾਅ ਲਾਵਣ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਕਰਦਾ।

ਮੇਰਾ ਬਾਲਪੁਣੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲੰਘਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਨਾਨਕਿਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸਾਥੋਂ ਚੰਗੀ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਬਹੁਤ ਈ ਚੰਗੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭੜੋਲੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਾਣਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਅਨਾਜ ਵਾਧੂ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ

ਦੀ ਰਹਿਤਲ ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਵੀ ਸਾਥੋਂ ਚੰਗਾ ਤੇ ਸੁਥਰਾ ਸੀ। ਪੈਸਾ ਧੇਲਾ ਵੀ ਲੋੜ ਮੂਜਬ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਬਥੇਰਾ ਸੀ।

ਨਾਨਕਾ ਪਿੰਡ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਤੇ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਕਈ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਉੱਥੇ ਵਸਦੇ ਸਨ। ਦੋ ਮਸੀਤਾਂ, ਨੰਬਰਦਾਰ, ਚੌਂਕੀਦਾਰ ਤੇ ਹੱਟੀਆਂ ਵੀ ਬਥੇਰੀਆਂ ਸਨ।

ਮੇਰੇ ਨਾਨਕੇ ਝੁੱਗੇ ਦਾ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਮੇਲਜੋਲ ਤੇ ਉੱਠਣਾ ਬੈਠਣਾ ਸਲੂਕ ਤੇ ਸਾਂਝ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਜ਼ਤ ਤੇ ਆਦਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਮੇਰੇ ਨਾਨੇ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਇੱਜ਼ਤ ਤੇ ਇਹਤਰਾਮ ਸੀ। ਏਸੇ ਲਈ ਸਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਇਹਤਰਾਮ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਤੇ ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਆਪਣੇ ਬਾਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤਾ ਮੇਰਾ ਲਿਹਾਜ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਸਾਰੇ ਈ ਮੇਰੇ ਬੇਲੀ ਜਾਂ ਸੱਜਣ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਨਾ ਈ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਲਿਹਾਜ਼ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਆਪਣੀ ਕੌੜ ਤੇ ਤਲਖੀ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਬਾਲ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਫੰਡ ਕੇ ਕੱਢ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਧੱਪਾ ਮੁੱਕੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚੱਕ ਚੂੰਢੀ ਵੱਢ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ । ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਫੇਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਵੀ ਸੀ ਮੈਨੂੰ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਫੇਰ ਇੰਜ ਈ। ਹਾਣੀ ਬਾਲਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਖੇਡ ਖੇਡਦਾ ਸਾਂ ਫੇਰ ਏਸ ਖੇਡ ਨੂੰ ਟੀਸੀ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੰਦਾ ਸਾਂ । ਉਹਦੇ ਬਾਰੇ ਈ ਸੋਚਦਾ ਤੇ ਸਵਾਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ। ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿੱਕਲਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਜਿੱਤ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ । ਮੇਰੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਖਾਰ ਖਾ ਕੇ ਕੋਈ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖੇਡਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਕਰਦਾ, ਕੋਈ ਵੀ ਮੇਰਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ।

ਜਦੋਂ ਕਈ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਨਾ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹ ਖੇਡ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਜੀ ਖੇਡ ਛੇੜ ਲੈਂਦਾ ਸਾਂ । ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਸਵਾਦ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ। ਦੂਜੀ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਇੰਜ ਈ ਹੁੰਦਾ। ਹੌਲ਼ੇ-ਹੌਲੇ ਕੋਈ ਵੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖੇਡਦਾ। ਆਖ਼ਰ ਉਹ ਕਿਉਂ ਹਰ ਵਾਰ ਹਾਰਨ ਮੈਥੋਂ। ਫੇਰ ਇਕੱਲੀ ਖੇਡ ਸੀ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਰੋੜੇ ਉੱਤੇ ਰੋੜਾ ਮਾਰਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਾਜ਼ੀ ਕਰਨਾ, ਕੁੱਕੜਾਂ ਅਤੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਮਾਰਨੇ । ਕਦੀ ਕਦੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੋੜਾ ਜਾ ਵੱਜਣਾ। ਰੋਜ਼ ਨਾਨੀ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਉਲਾਂਭੇ ਮਿਲਦੇ ਕਿ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਇਹਨੂੰ ਸਮਝਾਓ।

ਨਾਨੀ ਮੈਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੀ । ਮੈਂ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਹਾਮੀ ਵੀ ਭਰਦਾ, ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਅੱਗ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਸਬਰ ਹੁੰਦਾ ਫੇਰ ਉਹੀ ਰੱਸੇ ਤੇ ਉਹੀ ਪੈੜੇ।

ਨਾਨਕੇ ਵਿਹੜੇ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਸੀ। ਜਿਹੜੇ ਮਰਜ਼ੀ ਘਰੋਂ ਮੇਰਾ ਮਨ ਕਰਦਾ, ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਝੋਲੀ ਭਰਦਾ ਤੇ ਹੱਟੀ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਕਈ ਰੋਕਦਾ ਨਾ ਟੋਕਦਾ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਿਲ ਪਾਰੋਂ ਮੈਂ ਚੌੜ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਨਾਨਾ ਆਖਦਾ, “ਖ਼ੈਰ ਦੀ ਮਾਂ, ਏਸ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਸ਼ੈ ਫੜਕਦੀ ਏ, ਇੱਕ ਪਲ ਅਰਾਮ ਨਹੀਂ ਇਹਨੂੰ। ਆੜਵ ਆੜਵ ਕਰਦਾ ਫਿਰਦਾ ਏ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਹਨਾ ਆਂ ਇਹਨੂੰ ਇਹਦੀ ਮਾਂ ਕੋਲ ਛੱਡ

ਆ।"

ਪਰ ਨਾਨੀ ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਚੁੰਮ ਕੇ ਆਖਦੀ, "ਐ ਹੈ, ਤੂੰ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਈ ਰੱਖ ਲਿਆ ਏ, ਬਾਲ ਇੰਜ ਈ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਜ਼ਰਾ ਅੱਥਰਾ ਏ ਮੇਰਾ ਗੋਗੀ, ਹੋਰ ਕੀ ਏ ਇਹਨੂੰ।"

ਨਾਨੀ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਨਾਨਾ ਹੱਸ ਕੇ ਆਖਦਾ, "ਖ਼ੈਰ ਦੀ ਮਾਂ, ਅੱਥਰੇ ਹੋਵਣ ਤੋਂ ਅੱਡ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਵੀ ਏ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ।" "ਕੀ ਏ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ?" ਨਾਨੀ ਖਿਝ ਕੇ ਆਖਦੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਲੁਕਾ ਲਿਆ ਕਰਦੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਨਾਨੀ ਨੂੰ ਇੰਜ ਚਿੰਬੜ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹੜ ਚਿੰਬੜ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਏ। ਨਾਨੀ ਦੋਹਤਰੇ ਦਾ ਪਿਆਰ ਵੇਖ ਕੇ ਨਾਨਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਕੇ ਆਖਦਾ, "ਰੱਬ ਕਰੇ ਇਹਦੀ ਉਮਰ ਲੰਬੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਮੇਰੀ ਧੀ ਦੀ ਆਂਦਰ ਠੰਡੀ ਰਵੇ ।" "ਆਮੀਨ ਸਮ ਆਮੀਨ" ਨਾਨੀ ਮੇਰਾ ਮੱਥਾ ਚੁੰਮ ਕੇ ਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਮਾਮੇ ਖੈਰ ਆਖਿਆ, “ਓਏ ਕਾਕਾ, ਏਥੇ ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿਨਾਂ ਏ, ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਕੂਲੇ ਜਾਇਆ ਕਰ । ਦੋਵੇਂ ਮਾਮਾ ਭਣੇਵਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਆਇਆ ਜਾਇਆ ਕਰਾਂਗੇ। ਨਾਲੇ, ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਬਾਲ ਵੀ ਹੈਣ ਉੱਥੇ।" ਨਵੀਂਆਂ ਥਾਵਾਂ ਦੇਖਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਮੈਂ ਵੀ ਝੱਟ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਮਾਮੇ ਨਾਲ ਸਕੂਲ ਟੁਰ ਪਿਆ।

ਅਸਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਜਬਾਹ ਆਉਂਦਾ ਸੀ । ਰਾਜਬਾਹ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਕੇ ਵਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰਾਜਬਾਹ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਮੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆ।

ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਮੈਂ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਅੱਡੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਘੋੜੇ ਵਾਂਗ ਟੋਰਿਆ, ਮਾਮਾ ਮੇਰੀ ਸ਼ਰਾਰਤ 'ਤੇ ਹੱਸਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਬੋਲਿਆ, "ਮੈਂ ਤੇ ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਐਵੇਂ ਈ ਏ, ਪਰ ਤੂੰ ਤੇ ਪਕੋਟ ਏਂ । ਹੁਣ ਸਕੂਲ ਜਾ ਕੇ ਕੋਈ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾ ਕਰੀਂ ।" ਰਾਜਬਾਹ ਦੇ ਪਾਰ ਜਾ ਕੇ ਮਾਮਾ ਮੈਨੂੰ ਮੋਢਿਆਂ ਤੋਂ ਉਤਾਰਕੇ ਆਖਿਆ, “ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾ ਕਰੀਂ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਬਾਲ ਨੂੰ ਤੰਗ ਨਾ ਕਰੀਂ।"

ਮੇਰੀ ਸ਼ਰਤ ਸੀ ਜੇ ਮਾਮਾ ਮੈਨੂੰ ਸਕੂਲ ਤੀਕਰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾਵੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾ ਕਰਸਾਂ । ਮੇਰੀ ਏਸ ਸ਼ਰਤ 'ਤੇ ਮਾਮੇ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਘੂਰੀ ਕੱਢ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਮੇਰੇ ਵੱਲ, ਪਰ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਈ ਰੁੱਸ ਕੇ ਰਾਜਬਾਹ ਦੀ ਪਟੜੀ ਉੱਤੇ ਬਹਿ ਗਿਆ। ਅਖੀਰ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਸ਼ਰਤ ਮੰਨ ਲੈਣੀ ਪਈ। ਮੈਨੂੰ ਇੱਥੇ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ । ਸਕੂਲ ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਸਕੂਲ ਤੀਕਰ ਮਾਮਾ ਘੋੜਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਸਵਾਰ! ਜਿਵੇਂ ਬੱਕੀ ਦਾ ਮਿਰਜ਼ਾ ਯਾ ਨੀਲੀ ਦਾ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਖਰਲ, ਮੇਰੇ ਟੌਹਰ ਈ ਹੋਰ ਸਨ।

ਮਾਮੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬਿਠਾਇਆ। ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਖੇਡਦੇ ਬਾਲ, ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ ਬਾਲ, ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਹੱਸਦੇ ਬਾਲ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬੇਲੀਪੁਣਾ ਪਾਂਵਦੇ ਬਾਲ, ਚੂੰ ਚੂੰ ਕਰਦੇ ਬਾਲ, ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਤੇ ਢੀਠ ਬਾਲ।

ਆਪ ਮਾਮਾ ਖੌਰੇ ਕਿੱਧਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਕੁਰਬਲ ਕੁਰਬਲ ਕਰਦੇ ਬਾਲਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਆ ਦਾਬਾ ਲਾਇਆ, “ਖਾਮੋਸ਼, ਨਾ-ਮਾਕੂਲੋ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ।"

ਸਾਰੇ ਬਾਲ ਦੜ ਵੱਟ ਗਏ। "ਕਤਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਬੈਠੋ!" ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਸੋਟੀ ਘੁਮਾ ਕੇ ਆਖਿਆ। ਤਾਂ ਬਾਲ ਕਤਾਰ ਬਣਾਵਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਕਤਾਰ ਬਣੇ ਕੋਈ ਨਾ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਮਾਰਕੇ ਪਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਤੇ ਉਹਦੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪ ਬੈਠਣ ।

ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਯਾਦ ਆਇਆ, ਉਹ ਕਮਰਿਉਂ ਬਾਹਰ ਗਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਖਿਸਕ ਟੁਰਿਆ। ਸਕੂਲੋਂ ਦੁੜਕ ਲਾਈ ਤੇ ਨਾਨੀ ਕੋਲ ਆ ਸਾਹ ਲਿਆ ਸੀ।

ਨਾਨੀ ਨੂੰ ਆ ਦੱਸਿਆ, "ਸਕੂਲ ਤੇ ਬੜਾ ਗੰਦਾ ਏ। ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲਾ ਜਿੰਨ ਏ। ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੱਸਾ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਇੱਥੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਾਸਾਂ । ਮੇਰੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਵਾਲੀ ਰੀਝ ਉੱਤੇ ਨਾਨੀ ਹੱਸ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਅੱਛਾ, ਤੇਰੇ ਨਾਨੇ ਨੂੰ ਆਖਾਂਗੀ ਕਿ ਸਕੂਲ ਇੱਥੇ ਈ ਚੁੱਕ ਲਿਆਵੇ ।"

"ਠੀਕ ਏ ਨਾਨੀ, ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਈ ਪੜ੍ਹਸਾਂ।"

ਪੇਸ਼ੀ ਵੇਲ਼ੇ ਮਾਮਾ ਚਿੰਤਾ ਕਰਦਾ ਪਰਤਿਆ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਿਧਰੇ ਗੁਆਚ ਹੀ ਨਾ ਗਿਆ ਹੋਵਾਂ ਯਾ ਰਾਜਬਾਹ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਕੇ ਮਰ ਨਾ ਗਿਆ ਹੋਵਾਂ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਉਹਦੀ ਚਿੰਤਾ ਮੁੱਕੀ। ਉਸ ਪੁੱਛਿਆ, “ਓਏ ਕਾਕਾ ਤੂੰ ਰਾਜਬਾਹ ਕਿੰਜ ਲੰਘਿਆ ਏਂ?"

"ਜਾਦੂ ਨਾਲ ਮਾਮਾ, ਉੱਡ ਕੇ" ਮੇਰਾ ਜਵਾਬ ਸੁਣਕੇ ਮਾਮੇ ਮੈਨੂੰ ਝੂਠੀ-ਮੂਠੀ ਮਾਰਨ ਲਈ ਹੱਥ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਆਖਿਆ, "ਉਦੋਂ ਤੇਰਾ ਜਾਦੂ ਕਿੱਥੇ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਘੋੜਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਊ ।" ਮਾਮੇ ਦੇ ਝੂਠੇ ਗੁੱਸੇ ਤੋਂ ਝੂਠੀ ਬਚਣ ਲਈ ਮੈਂ ਡਰ ਕੇ ਨਾਨੀ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਲੁਕਿਆ।

ਨਾਨੀ ਆਖਿਆ, "ਇਹ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦਾ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਲਾਗੇ ਡੇਕ ਨਾਲਾ ਏ। ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਡੁਬਦੇ ਤਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ਬਾਲ। ਇਹ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੋਂਗਾ ਏ। ਮਾਮੇ ਆਖਿਆ, “ਅੱਛਾ ਕੱਲ੍ਹ ਮੈਂ ਇਹਨੂੰ ਵੇਖਾਂਗਾ ਕਿੰਝ ਲੰਘਦਾ ਏ ਤਰਕੇ ਰਾਜਬਾਹ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ।" "ਕੱਲ ਸਕੂਲ ਈ ਇੱਥੇ ਆ ਜਾਸੀ" ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਤੂੰ ਵੀ ਇੱਥੇ ਈ ਪੜ੍ਹ ਲਵੀਂ ।" ਮਾਮਾ ਹੱਸ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਨਾਨੀ ਉਹਦੇ ਵਾਸਤੇ ਰੋਟੀ ਪਕਾਵਣ ਲੱਗ ਪਈ ਤੇ ਮੈਂ ਫੇਰ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਰੋੜੇ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦਾ ਸਾਂ।

ਪਰ ਅੱਜ ਗੀਟੀਆਂ ਨਾਲ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਸਵਾਦ ਕਿੱਥੋਂ! ਮੈਂ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ ਛੱਡ ਕੇ ਡੇਕ ਦੇ ਪੁਲ ਉੱਤੇ ਆਪ ਬੈਠਾ । ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੀਕਰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਜੂਹ ਸੀ । ਪੁਲ ਦੇ ਹੇਠੋਂ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਤੇ ਠੰਡਾ ਪਾਣੀ ਵਗ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਕੋਈ-ਕੋਈ ਵਿਰਲੀ ਵਾਂਡੀ ਬੱਸ ਲੰਘਦੀ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਉੱਤੇ "ਦੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਠਾਨਕੋਟ" ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਕੋਈ ਕਰਾਊਨ ਬੱਸ ਵੀ ਸੀ।

ਕਦੀ ਕਦੀ ਬੁਝੱਕੜ ਟਰੱਕ ਵੀ ਲੰਘਦੇ ਸਨ। ਪੂਰੀ ਜੂਹ ਵਿੱਚ ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ ਮਕਈ, ਬਾਜਰੇ ਤੇ ਜੁਆਰ ਦੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ ਤੋਂ ਅੱਡ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕੋਈ ਹੋਰ ਫਸਲ ਨਹੀਂ ਬੀਜੀ

ਹੋਈ । ਖਾਲੀ ਪੈਲੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਇੰਜ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਜੂਹ ਬਿਲਕੁਲ ਉਜਾੜ ਹੋਵੇ।

ਨਵਾਂ ਟਿਊਬ ਵੈਲ ਲੱਗਿਆ ਤੇ ਸਹੀ, ਪਰ ਅਜੇ ਖਾਲ ਬਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਪੁਲ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਸੌੜੀ ਸੜਕ ਨੂੰ ਦੂਰ ਤੀਕਰ ਤੱਕੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਕਦੀ ਪਾਣੀ ਵੱਲ ਵੀ ਝਾਤ ਪਾ ਲੈਂਦਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਢਿੱਡ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖ ਪਾਰੇਂ ਧਰੂ ਤੇ ਖਿੱਚ ਪੈਂਦੀ ਸੀ । ਸੜਕ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਉਂ ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਆਇਆ। ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਡੋਲ ਸੀ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਲੰਘਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, "ਹੈਂ ਚਾਚਾ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਕੀ ਏ ?" "ਸ਼ਹਿਦ ਏ", ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਆਖਿਆ। "ਕਕਿਆਂ ਦੇ ਡੇਰੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਵਾਂ । ਤੂੰ ਇੱਥੇ ਕੀ ਪਿਆ ਕਰਨਾ ਏਂ ਗੋਗੀ?"

"ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਚਾਚਾ ਐਂਵੇ ਈ ।"

"ਅੱਜ ਫੇਰ ਪਿਉ ਕੋਲੋਂ ਮਾਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਈ?" ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਇੱਕ ਅੱਖ ਮੀਚ ਕੇ ਆਖਿਆ।

"ਨਹੀਂ ਚਾਚਾ", ਮੈਨੂੰ ਚਾਚੇ ਦੇ ਤਨਜ 'ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ। ਮੈਂ ਵੀ ਤਨਜ਼ ਲਈ ਆਖਿਆ, “ਰਾਤੀ ਉਹ ਆਈ ਸੀ ਚਾਚਾ।" "ਕਿੱਥੇ ? ਕੌਣ ਆਈ ਸੀ ?" ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੇ ਕੰਨ ਖਲੋ ਗਏ। ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਵੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਮੀਚਕੇ ਆਖਿਆ, "ਉਹ ਈ, ਹੋਰ ਕੌਣ।”

"ਕਿੱਥੇ, ਮੈਂ ਤੇ ਰਾਤੀਂ ਏਥੇ ਈ ਸਾਂ", ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਆਖਿਆ।

"ਕਸਮ ਐ ਚਾਚਾ, ਸ਼ਾਮੀਂ ਮੈਂ ਆਪ ਵੇਖਿਆ ਸੀ, ਕਿਧਰੇ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਨਾ ਗਈ ਹੋਵੇ !"

ਮੇਰੀ ਤਨਜ ਨੂੰ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਨੇ ਸਮਝ ਵੀ ਲਿਆ ਤੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। "ਖਲੋ ਜ਼ਰਾ, ਤੇਰੀ..."

ਮੈਂ ਭੱਜ ਕੇ ਪਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਦਾ ਹੋਇਆ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਮੈਂ ਪੁਲ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਥੱਲੇ ਡੇਕ ਦੇ ਪਾਣੀ ਕੰਢੇ ਜਾ ਖਲੋਤਾ। ਸਾਫ ਸੁਥਰੇ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਡੁਬ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਕੱਪੜੇ ਲਾਹ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੜ ਗਿਆ। ਪੁੱਠੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਤਾਰੀਆਂ ਲਾਈਆਂ। ਪਿੰਡੇ ਨੂੰ ਮਲ ਮਲ ਕੇ ਰੀਝ ਲਾਹੀ। ਜਦ ਨਹਾਵਣ ਤੋਂ ਜੀਅ ਭਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਫੇਰ ਨੁੱਚੜਦੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਛੰਡਿਆ ਤੇ ਪੁਲ ਉੱਤੇ ਆ ਬੈਠਾ।

ਨਹਾਵਣ ਨਾਲ ਭੁੱਖ ਚਮਕ ਗਈ ਸੀ। ਪੁਲ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਰਾਹ ਉੱਤਰਦਾ ਸੀ । ਏਥੋਂ ਈ ਲੋਕ ਚੜ੍ਹਦੇ ਤੇ ਉੱਤਰਦੇ ਸਨ । ਗੱਡਾ ਤੇ ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਵੀ ਇੱਥੋਂ ਈ ਸੜਕ ਦੇ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਦਾ ਤੇ ਉੱਤਰਦਾ ਸੀ।

ਉਤਰਾਈ ਤੋਂ ਦਸਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਵਿੱਥ ਉੱਤੇ ਖਾਲੀ ਖੋਲੇ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਕਦੀ ਸ਼ਾਹੂ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਵਸਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਗੱਡ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਪਰਤੇ ਉਹਨਾਂ ਇੱਥੋਂ ਗੱਡ ਉਤਾਰੀ। ਉਤਰਾਈ ਦੇ ਥੱਲੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਗਾਡੀ ਗੱਡਾਂ ਲੈ ਕੇ ਰਾਤ ਵਜੋਂ ਆ

ਖਲੋਤੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਗੱਡ ਉਤਰਾਈ ਤੋਂ ਉੱਤਰੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਗਾਡੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਈ। ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਗਾਡੀ ਉੱਥੇ ਈ ਮਰ ਗਿਆ। ਸਵੇਰੇ ਪੁਲਸ ਆਈ। ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਫੜੇ ਗਏ। ਸ਼ਾਹੂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਰੋ-ਰੋ ਕੇ ਕਮਲਾ ਹੋਇਆ ਫਿਰਦਾ ਸੀ ਗਾਡੀ ਦੀ ਮੌਤ ਭਾਵੇਂ ਭੁਲੇਖੇ ਨਾਲ ਹਾਦਸਾ ਸੀ, ਪਰ ਪੁਲਸ ਨੂੰ ਤੇ ਪੈਸੇ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ । ਪੈਸੇ ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸਨ।

ਸ਼ਾਹੂ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ ਜਵਾਨ ਸੀ । ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਬੁੱਢੇ ਬੰਦੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਵੇਚ ਕੇ ਸ਼ਾਹੂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਹੁਟੀ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਬਰੀ ਹੋ ਗਏ। ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਤੇ ਚੁੱਪ ਰਹੇ, ਫੇਰ ਜਿੱਥੇ ਬੈਠਦੇ ਤੇ ਆਖਦੇ, "ਬੰਦਾ ਮਾਰਨਾ ਕਿਹੜਾ ਔਖਾ ਕੰਮ ਏ, ਬੱਸ ਬੰਦੇ ਕੋਲ ਹਜ਼ਾਰ ਡੇਢ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਿਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ।"

ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੇਖੀ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰੀਕ ਚੁੱਪ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਸ਼ਰੀਕਾ ਆਖਦਾ, "ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧੀ ਭੈਣ ਜਵਾਨ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ।"

ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਦੇ ਏਸ ਵਾਰ ਨਾਲ ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਹੋਈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਉੱਥੋਂ ਡੇਰਾ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ ਚਲੇ ਗਏ।

ਕਈਆਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਖੋਲੇ ਅਜੇ ਖਾਲੀ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਖੌਰੇ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਆਵਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਸਨ।

ਦਿਨ ਵਾਹਵਾ ਚੜ੍ਹ ਆਇਆ ਸੀ । ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਕੁੜੱਲ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਪੁਲ ਦੀ ਲਹਾਈ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਕਾਠੇ ਬੇਰਾਂ ਦੀ ਬੇਰੀ ਸੀ। ਬੇਰਾਂ ਦਾ ਭਾਵੇਂ ਸਮਾਂ ਮੁੱਕ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਰਲੇ ਵਾਂਡੇ ਬੇਰ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅੱਖ ਤੋਂ ਬਚੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਬੜਾ ਗਹੁ ਕੀਤਿਆਂ ਈ ਕੋਈ ਬੇਰ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਲਾਲ ਸੁਰਖ ਪੱਕਾ ਹੋਇਆ। ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਤੇ ਕੀੜਾ ਵੀ ਪੈ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਭੁੱਖ ਮਿਟਾਵਣ ਲਈ ਮੈਂ ਬੇਰੀ ਨੂੰ ਵੱਟੇ ਮਾਰ ਮਾਰ ਬੇਰ ਡੇਗਣ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝ ਗਿਆ। ਬੱਸ ਇੱਥੇ ਈ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜੀ ਕੰਮ ਆਈ। ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਹਰ ਬੇਰ ਦਾ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਸਵਾਦ ਸੀ। ਰਸੀਲੇ ਤੇ ਮਿੱਠੇ ਬੇਰ ਮੇਰੀ ਭੁੱਖ ਮਿਟਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਲਹੌਰ ਵੱਲੋਂ ਦੋ ਗੱਡਾਂ ਇੱਕ ਇੱਕ ਢੱਗੇ ਵਾਲੀਆਂ ਲਹਾਈ ਕੋਲ ਆ ਖਲੋਤੀਆਂ।

ਗੱਡਾਂ 'ਤੇ ਭਾਂਜੜ ਲੱਦੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਭਾਂਜੜ ਨਾਲ ਗੱਡਾਂ ਉੱਤੇ ਕੁੱਝ ਬਾਲ ਤੇ ਕੁੱਝ ਸਵਾਣੀਆਂ ਵੀ ਬੈਠੀਆਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਸਾਡੀ ਜੂਹ ਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਾਪਦੇ, ਸਗੋਂ ਪੇਂਡੂ ਵਸੇਬ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲਗਦੇ। ਗਾਡੀਆਂ ਗੱਡਾਂ ਲਹਾਈ ਤੋਂ ਉਤਾਰ ਕੇ ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਖੋਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਡੱਕੀਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮਰਦ ਤੇ ਇੱਕ ਵਡੇਰੀ ਉਮਰ ਦਾ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਡੇਰੀ ਸਵਾਣੀ ਤੇ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਬਾਲ ਬੱਚੇ ਵਾਲੀ, ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਬਾਲ ਤੇ ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਸਨ।

ਗੱਡਾਂ ਉੱਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਭਾਂਜੜ ਸੀ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਈ ਜੀਅ ਸਨ । ਪਿਆਰੇ ਪਿਆਰੇ ਮਲੂਕੜੇ ਜਿਹੇ। ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਘੁੰਮ ਘੁਮਾ ਕੇ ਦੋਵਾਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾ ਟਿਕਦੀ। ਇੱਕ ਮੂੰਹ ਮੱਥੇ ਦੀ ਵਾਹਵਾ ਤੇ ਕੁੱਝ-ਕੁੱਝ ਗੁਸੈਲੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ । ਘੱਟ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀ ਤੇ ਖਿਝ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਦੂਜੀ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ। ਹਸਮੁਖ, ਸੋਹਣਾ ਤੇ ਮਨਖਿੱਚਵਾਂ ਮੂੰਹ-ਮੱਥਾ। ਰੰਗ ਰੂਪ ਵੀ ਚਿੱਟਾ ਗੋਰਾ ਤੇ ਭਰਿਆ ਭਰਿਆ ਗੁਲਾਬੀ ਜੁੱਸਾ।

ਸਵਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੁਅਜ਼ਜ਼ ਤੇ ਦਾਨੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ ਪਰ ਦੂਜੀ ਬਿਮਾਰ, ਰੋਗਣ ਤੇ ਲੜਾਕੀ ਲਗਦੀ ਸੀ।

ਵਡੇਰੀ ਮਾਈ ਕੋਈ ਦਾਨੀ ਮਾਈ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਗੱਭਰੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕੰਮ ਦਾ ਕਰੂ ਤੇ ਸਾਊ ਸ਼ਰੀਫ ਮਰਦ ਤੇ ਦੂਜਾ ਸਿੱਧਾ ਸਾਦਾ ਉੱਲੂਬਾਟਾ ਵਰਗਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਵਦਾ ਸੀ।

ਵਡੇਰਾ ਬੰਦਾ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਗਾਲੜੀ ਤੇ ਮਜ੍ਹਬੀ ਮਲੂਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਵੇਂ ਲੋਕ ਭਾਂਜੜ ਲਾਹ ਲਾਹ ਕੇ ਗੱਡਾਂ ਖਾਲੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਗਾਡੀ ਵੀ ਕਦੇ ਕਦੇ ਹੱਥ ਪਵਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।

ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਆਅਲਾ ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਬੋਦੇ ਵੀ ਸੋਹਣੇ ਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਚਿਹਰੇ ਮੁਹਰੇ ਤੋਂ ਵੀ ਚੰਗੇ ਭਲ਼ੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ। ਮੇਰੇ ਵਾਲ ਸਖਤ ਤੇ ਖੁਰਦਰੇ ਖੁਰਦਰੇ ਸਨ । ਮੈਂ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਵਾਲਾਂ ਉੱਤੋਂ ਹੱਥ ਚੁੱਕ ਲਿਆ।

ਮੈਂ ਦੂਰੋਂ ਵੇਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਨੇੜਿਓਂ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਗੱਡਾਂ ਕੋਲ ਆ ਖਲੋਤਾ। ਮੁਅਜ਼ਜ਼ ਤੇ ਦਾਨੀ ਸਵਾਣੀ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਬੈਠ ਜਾ ਵੀਰਾ, ਖਲੋ ਕਾਹਨੂੰ ਰਿਹਾ ਏਂ।" ਉਸ ਸਵਾਣੀ ਹੱਸ ਕੇ ਏਨੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਆਖਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਨਾਨੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ।

ਮੇਰੀ ਨਾਨੀ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਏਨੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਬੁਲਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਗੱਡ ਤੋਂ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਉਤਾਰੀਆਂ ਮੰਜੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਜੀ ਉੱਤੇ ਬਹਿ ਗਿਆ।

ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਲੀੜਾ ਲੱਤਾ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੁੱਸੇ ਉੱਤੇ ਫਬ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਤੇ ਸਵਾਣੀਆਂ ਦੇ ਵਾਲ ਬੜੇ ਹੀ ਸੋਹਣੇ ਤੇ ਪਿਆਰੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਨਾਵੇ ਅਸਾਡੀਆਂ ਸਵਾਣੀਆਂ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆ ਤੇ ਨਿੱਖਰੇ ਨਿੱਖਰੇ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਚੰਗੇ ਦਰਜੀ ਦੇ ਸੀਤੇ ਹੋਏ ਜਾਪਦੇ ਸਨ । ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੁੱਸੇ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼, ਕੂਲ-ਕੂਲੇ, ਨਰਮ ਤੇ ਮੁਲਾਇਮ, ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਲੇ ਲਗਦੇ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਪਿਆਰੇ ਜੁੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾ ਲਾ ਕੇ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਨ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਅਸਾਡੀਆਂ ਸਵਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪਿੰਡੇ ਤੋਂ ਕਦੇ ਮੈਲ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਹਿੰਦੀ। ਚੰਗੇ ਭਲੇ ਗੋਰੇ ਚਿੱਟੇ ਜੁੱਸੇ ਵੀ ਮੈਲੇ ਮੈਲੇ ਤੇ ਸਖਤ ਖੁਰਦਰੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ । ਖੁਰਕ ਵੀ ਐਵੇਂ ਈ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਾਡੀਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਵਾਂਗਰ

ਪਰਾਂਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਏ ਹੋਏ । ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਵਾਹ ਕੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਰਬੜ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੰਡ ਉੱਤੇ ਵਾਲਾਂ ਦੇ ਗੁੱਛੇ ਗਾਲ੍ਹੜ ਦੀ ਪੂਛਲ ਵਾਂਗ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਸਵਾਣੀਆਂ ਪਰਾਂਦੇ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਭਰਵੇਂ ਤੇ ਗੁੰਦੇ ਹੋਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰਮੇ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕੱਜਲ ਫਬ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜੀਹਦੇ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਹਰ ਮੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨ ਰੋਸ਼ਨ ਸੁਹਣੀਆਂ ਲਗਦੀਆਂ ਸਨ । ਜਦ ਇਹ ਕੁੜੀਆਂ ਧੌਣ ਮੋੜਕੇ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਦਾ ਗੁੱਛਾ ਭੁੜਕਦਾ ਹੋਇਆ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਪਾਂਵਦਾ ਸੀ।

ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਾਸੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਜਿਵੇਂ ਰੁੱਗ ਭਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਏਨੇ ਸਾਫ, ਨਰਮ ਤੇ ਮੁਲਾਇਮ ਰੇਸ਼ਮ ਵਰਗੇ ਬਰੀਕ ਵਾਲ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੇਖੇ ਸਨ।

ਅਸਾਡੀ ਜੂਹ ਦੀਆਂ ਸਵਾਣੀਆਂ ਦੇ ਵਾਲ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੁੱਕੇ, ਖੁਸ਼ਕ ਤੇ ਜੂੰਆਂ ਖਾਧੇ ਈ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਲੱਸੀ ਨਾਲ ਵਾਲ ਧੋਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਿੰਡੇ ਉੱਤੇ ਭਾਵੇਂ ਦਹੀ ਮਲਦੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਨਾਂ 'ਤੇ ਨਿਖਾਰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ, ਸਗੋਂ ਮੱਖੀਆਂ ਭਿਣ ਭਿਣ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਉੱਤੋਂ ਸੰਘ ਪਾੜ ਕੇ ਬੋਲਦੀਆਂ ਤਾਂ ਚੰਗੇ ਭਲੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਤਰਾਹ ਨਿੱਕਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਪਰ ਇਹ ਲੋਕ ਅਸਾਡੇ ਵਾਂਗ ਉੱਚੀ ਤੇ ਰੁੱਖਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਬੋਲਦੇ । ਨਰਮ ਤੇ ਮਿੱਠਾ ਬੋਲਦੇ ਸਨ ਯਾ ਖੌਰੇ ਨਵੇਂ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਆ ਕੇ ਕੁੱਝ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ਸੀ ਯਾ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਇੰਜ ਦੇ ਹੋਵਣ। ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਾਰਨ ਹੋਵੇ ਪਰ ਬੋਲਦੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰਾ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ, ਹਸਮੁਖ ਕੁੜੀ ਦਾ ਨਾਂ 'ਜ਼ਹਰਾ' ਏ। ਗੁਸੈਲ ਤੇ ਸੜੀਅਲ ਦਾ ਨਾਂ 'ਮਾਝਾ' ਏ। ਜ਼ੋਹਰਾ ਹਰ ਇੱਕ ਨਾਲ ਹੱਸ ਹੱਸ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ, ਭਾਜੜ ਢੋਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਮਾਝਾਂ ਕੋਈ ਸ਼ੈ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੁੜ ਬੁੜ ਕਰਦੀ, ਸ਼ੈ ਨੂੰ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਚੁੱਕਦੀ ਤੇ ਲੈ ਟੁਰਦੀ ਸੀ।

ਜ਼ੋਹਰਾ ਕਦੇ ਕਦੇ ਨੀਵੀਂ ਅੱਖ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਲੈਂਦੀ ਤੇ ਮੇਰਾ ਮਨ ਗੁਟਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਖੋਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੀਲਿਆ ਗਿਆ ਵਾਂ।

ਜਦ ਜ਼ੋਹਰਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦਾ। ਜਦ ਉਹ ਨਜ਼ਰ ਪਾਸੇ ਕਰਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੱਕੀ ਜਾਂਦਾ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰਾਂ ਸਾਹਵੀਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੌਂਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇੱਜ਼ਤ ਤੇ ਇਹਤਰਾਮ ਲਈ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚੋਂ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਠ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਆਪਣਾ ਆਪਣਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਕੋਈ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਤੇ ਜੋਹਰਾ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਜਾਪਦੀ ਸੀ। ਮਾਝਾਂ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਏਨੀ ਕੁ ਉਮਰ ਹੋਣੀ ਏ। ਜ਼ੋਹਰਾ ਦੇ ਦੰਦ ਚਿੱਟੇ ਮੋਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਤੇ ਜੁੱਸਾ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਂਗ ਤਾਜ਼ਾ ਤੇ ਮਹਿਕਦਾ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਗੋਂ ਲੀੜਿਆਂ

ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਅੱਗ ਭਖਦੀ ਲਗਦੀ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਹੋਂਠ ਵਾਰਸ਼ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਅਖਾਣ ਮੂਜਬ "ਹੇਠੋਂ ਸੁਰਖ ਯਾਕੂਤ ਜਿਉਂ ਲਾਲ ਚਮਕਣ"। ਉੱਜੜੀ ਉੱਜੜੀ ਤੇ ਵੀਰਾਨ ਜੂਹ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਬਹਾਰ ਆਈ ਜਾਪਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਢਿੱਡ ਦੀ ਭੁੱਖ ਮਰ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਮਨ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੋਰ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਤੇ ਮੇਰੀ ਭੂਆ ਮੇਰੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਧਰ ਆ ਗਈਆਂ। ਜਿਹੜੀ ਸਵਾਣੀ ਮੈਨੂੰ ਮੰਜੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਆਖਿਆ ਉਸੇ ਈ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਤੇ ਭੂਆ ਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਆਖ ਕੇ ਦੂਜੀ ਮੰਜੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਆਖਿਆ।

"ਨਹੀਂ ਭੈਣ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਇਹਨੂੰ ਲੱਭਦੀਆਂ-ਲੱਭਦੀਆਂ ਏਧਰ ਆਈਆਂ", ਮਾਂ ਆਖਿਆ "ਇਹ ਸਵੇਰ ਦਾ ਭੁੱਖਾ ਭਾਣਾ ਰੁੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਏ"।

"ਇਹ ਤੇ ਬੜਾ ਪਿਆਰਾ ਮੁੰਡਾ ਏ" । ਉਸ ਸਵਾਣੀ ਮੇਰੀ ਗੱਲ੍ਹ ਉੱਤੇ ਨਿੱਕੀ ਤੇ ਪੋਲੀ ਜਿਹੀ ਚੂੰਢੀ ਵੱਢ ਕੇ ਆਖਿਆ। "ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਪਕਾਨੀ ਆਂ ਰੋਟੀ" ਨਾਲ ਹੀ ਓਸ ਜ਼ੋਹਰਾ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ, "ਲਿਆ ਨੀ ਜ਼ੋਹਰਾ ਆਟਾ ਗੁੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਲਈ ਦੋ ਰੋਟੀਆਂ ਪਕਾ ਲਿਆ ।"

ਵਾਹ ਮੇਰੀ ਏਨੀ ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜ਼ੋਹਰਾ ਦੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਪੱਕੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ, ਪਰ ਮਾਂ ਨੇ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਵਿਗਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਆਖਿਆ "ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਭੈਣ ਤੁਸੀਂ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਆਏ ਓਂ, ਭਾਂਜੜ ਸੰਭਾਲ ਲਓ। ਮੈਂ ਇਹਨੂੰ ਖਵਾਨੀ ਆਂ ਰੋਟੀ। ਨਾਲੇ ਇਹਨੂੰ ਮਨਾਵਣਾ ਵੀ ਤੇ ਹੈ...।

ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਵਾਣੀ ਫੇਰ ਆਖਿਆ, "ਬਹਿ ਜਾ ਭੈਣ ਝੱਟ ਅਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵੀ। ਇੱਥੇ ਅਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਈ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਲੱਗਾ ਏ। ਖੌਰੇ ਇਹਦੇ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਈ ਅਸਾਡੀ ਕਿਸਮਤ ਚੰਗੀ ਹੋ ਜਾਵੇ" । "ਅੱਲਾਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਾਗ ਤੇ ਰੰਗ ਲਾਵੇ ।" ਮਾਂ ਦੁਆਵਾਂ ਦੇਂਦੀ ਹੋਈ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜਕੇ ਉਠਾ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜ਼ਿੱਦ ਵੀ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਕੁੱਝ ਟੁੱਟ ਭੱਜ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਅਡੋਲ ਉੱਠ ਕੇ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਟੁਰ ਆਇਆ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਉੱਥੇ ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਖੋਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ।

ਜ਼ੋਹਰਾ ਦੀ ਇੱਕ ਝਲਕ ਨਾਲ ਈ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਭੁੱਲਿਆ-ਭੁੱਲਿਆ ਤੇ ਗੁਆਚਾ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡਦਾ ਫਿਰਨਾ ਵਾਂ। ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੈ ਉੱਤੇ ਪੂਰੀ ਜੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਹਰਾ ਤੋਂ ਅੱਡ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਂਵਦਾ। ਲਗਦਾ ਸੀ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ੋਹਰਾ ਦਾ ਹੁਸਨ ਖਿੱਲਰ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਏ।

ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਨਵੀਓ ਨਵੀਂ ਬਹਾਰ... ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਵਾਲ ਉੱਭਰੇ। "ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ ? ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ੈਅ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਜੀਅ

ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ? ਮੇਰੇ ਖਿਆਲਾਂ ਵਿੱਚ ਤਰਥੱਲੀ ਕਿਉਂ ਪੈ ਗਈ ਏ ? ਮੇਰੇ ਸਾਹਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਹਲੀ ਜਿਹੀ ਕਿਉਂ ਆ ਗਈ ਏ ? ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਸੁੱਝਦਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ?"

ਜ਼ੋਹਰਾ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭਵਰਾ ਸਮਝ ਲਿਆ ਸੀ ਮੈਂ। ਉਹਦੀ ਇੱਕ ਝਲਕ ਵੇਖਣ ਲਈ ਅੱਜੀ-ਪੰਜੀ ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਖੋਲਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਕਈ ਵਾਰ ਲੰਘਿਆਂ; ਉਸੇ ਪੁਲ ਉੱਤੇ ਵੀ ਜਾ ਕੇ ਬੈਠਾ। ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ ਡੇਕ ਵਿੱਚ ਨਹਾਂਵਦਾ ਪਰ ਜ਼ੋਹਰਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਹੋਏ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਗਾਇਬ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਬਹ ਹੁੰਦਾ। ਅੰਦਰ ਵੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ ਕਿ ਪਿੱਛੇ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਏ।

ਆਪੇ ਈ ਦਲੀਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਉਸ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਆਉਂਦੀ ਹੀ ਕਿਉਂ। ਕਈ ਖਿਆਲ ਤੇ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਉੱਭਰੀਆਂ ਮੇਰੇ ਸ਼ੱਕੀ ਮਨ ਵਿੱਚ... ਕਈ ਕਈ ਦੇਰ ਤੀਕਰ ਪੁਲ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ... ਪਰ ਹਰ ਵਾਰ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹਦਾ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਕੀ ਖਿਆਲ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਵੀ ਚਾਹਵੇਂ ਕਿ ਨਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਮਲਾ ਹੋਇਆ ਫਿਰਦਾ ਸਾਂ।

"ਫਿਟ ਲਾਹਨਤ ਏ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ" ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਿੰਦਿਆ ।" ਓਏ ਮੂਰਖਾ ਹੋਸ਼ ਕਰ। ਅਖੇ ਜੰਜ ਪਰਾਈ ਤੇ ਅਹਿਮਕ ਨੱਚੇ। ਉਹ ਹੋਰ ਬਰਾਦਰੀ ਤੋਂ, ਮੈਂ ਹੋਰ ਜਾਤ ਬਰਾਦਰੀ ਦਾ। ਮੇਲ ਕਿੰਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ। ਏਸੇ ਲਈ ਤੋ ਉਹ ਗਾਇਬ ਰਹਿੰਦੀ ਏ, ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਂਵਦੀ। ਦਿਲਾ ਛੱਡ ਦੇ ਖਿਆਲ, ਮੁਹੱਬਤਾਂ ਨਾ ਸਹੇੜ। ਅਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਭਾਰ ਏ। ਮੈਥੋਂ ਮੁਹੱਬਤਾਂ ਦਾ ਵਜ਼ਨ ਸੰਭਾਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਮਨ ਮੈਥੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਨ ਰਿਹਾ। ਹਰ ਦਲੀਲ ਤੇ ਹਰ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਅੱਗੇ ਨਵੀਂ ਦਲੀਲ ਤੇ ਨਵੀਂ ਮਿਸਾਲ ਕੱਢ ਕੇ ਲਿਆ ਖਿਲਾਰਦਾ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਾਂਗ ਔਕੜਾਂ ਤੋਂ ਨਾ ਘਾਬਰਨ ਲਈ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਵੀ ਦਿੰਦਾ।

ਭੁੱਖ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦੀ ਲਾਵਣਾ ਤੇ ਇਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦਾ ਜਾਤ। ਜੇ ਤੁਸਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਓ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ। ਸਾਰੇ ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਜਾਤ ਬਰਾਦਰੀ ਇੱਕ ਈ ਹੁੰਦੀ ਏ। ਪਰ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚਦਾ ਕਿ ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ, ਇੰਜ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਫਿਰ ਮੈਂ ਕਿਹੜੇ ਘੜੇ ਦਾ ਢੱਕਣ ਰਿਹਾ ?

ਫੇਰ ਨਾਲ ਈ ਦੂਜਾ ਖਿਆਲ ਉੱਭਰਦਾ ਏ... ਇਹ ਤੇਰਾ ਸ਼ੱਕ ਏ। ਇਹ ਵੀ ਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਸ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਵਾਅਦਾ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ, ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਨੈਣ ਨਾ ਮਿਲਾਏ ਹੋਵਣ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿਲ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਤੂੰ ਏਂ ਸ਼ੱਕੀ ਮਿਜ਼ਾਜ ਵਾਲਾ ਏਸੇ ਲਈ ਇੰਜ ਸੋਚਨਾਂ ਏ। ਚਲੋ ਮੰਨਿਆਂ ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਏ ਨਾ, ਬਸ ਤੂੰ ਮੁਹੱਬਤ ਕੀਤੀ ਜਾ, ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਦੇਵੇ ਨਾ ਦੇਵੇ

'ਲੈ ਇਹ ਕੀ ਹੋਇਆ ਭਲਾਂ’: ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਮੈਂ ਮੁਹੱਬਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵਾਂ, ਕੋਈ ਕਰੋ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਕਰੋ। ਇੰਜ ਤੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਹੋਈ। ਇੱਕ ਮਰਕੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਮਹੱਲ ਉਸਾਰ

ਦੇਵੇ ਤੇ ਦੂਜਾ ਤੱਕੇ ਵੀ ਨਾ... ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਮੈਂ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।

ਪਰ ਮੇਰਾ ਇਸ਼ਕ ਮੇਰੀ ਹਰ ਗੱਲ ਤੇ ਦਲੀਲ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਆਖਿਆ ਕਰਦਾ 'ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਹਿਸਾਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਵਣਜ ਵਿੱਚ ਦਈਦਾ ਏ, ਲਈਦਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ। ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਬਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਹ ਈ ਅਸੂਲ ਏ।

ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਮਨ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੀਕਰ ਇੰਝ ਈ ਉਲਝੇ ਰਹੇ ਸਾਂ, ਕੁੱਝ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸੋਚ ਸੋਚ ਕੇ ਜਦ ਉਕਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ, ਕਾਗਜ਼ ਕਲਮ ਫੜਕੇ ਕੁੱਝ ਲਿਖਣ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਕੁੱਝ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਬਸ ਲਕੀਰਾਂ ਈ ਲਕੀਰਾਂ ਵਗਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਲਕੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜ਼ੋਹਰਾ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਈ ਮੁਸਕਰਾਵਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਲਕੀਰਾਂ ਈ ਉਹਦੇ ਵਾਲਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੀਆਂ, ਉਹਦੇ ਨਰਮ ਤੇ ਮੁਲਾਇਮ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਰਬੜ੍ਹ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਉਹਦੀ ਧੌਣ ਉੱਤੇ ਗਾਲੜ ਦੀ ਪੂਛ ਵਾਂਗਰ ਫੁਦਕਣਾ ਤੇ ਜ਼ੁਲਫਾਂ ਨੂੰ ਸੱਪ ਵਾਂਗ ਮੇਲਣਾ ਸਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮਨ ਜਿੱਤ ਗਿਆ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਸ਼ੱਕੀ ਤਬੀਅਤ ਹਾਰ ਗਈ। ਜ਼ੋਹਰਾ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਕਈ ਦਿਨ ਇੰਜ ਹੀ ਜ਼ੋਹਰਾ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣਾਂਵਦਿਆਂ ਤੇ ਵੇਖਦਿਆਂ ਲੰਘ ਗਈ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਭੂਆ ਮੈਨੂੰ ਤਸਵੀਰ ਬਣਾਂਵਦਿਆਂ ਵੇਖ ਲਿਆ, ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੀ ਰੀਝ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਿਆ। ਚੁਗਲਖੋਰ ਭੂਆ ਜਾ ਕੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ। ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਤਸਵੀਰ ਵਾਲਾ ਕਾਗਜ਼ ਖੋਹ ਲਿਆ, ਤਸਵੀਰ ਪਾੜ ਸੁੱਟੀ ਤੇ ਆਖਿਆ..

"ਵੇ ਗੋਗੀ। ਇਹ ਮੈਂ ਕੀ ਵੇਖ ਤੇ ਸੁਣ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਤੂੰ ਇੰਜ ਦਾ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੈਂ।"

"ਕਿੰਜ ਦਾ ਮਾਂ... ਕੀ ਏ ਮੈਨੂੰ, ਕੁੱਝ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ।" ਅੰਦਰੋਂ ਮੈਂ ਪੱਚੀ ਸਾਂ, ਪਰ ਅਣਜਾਣ ਬਣਕੇ ਪੁੱਛੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। "ਕੀ ਏ, ਕੀ ਏ ਮੈਨੂੰ..."

"ਤੇਰੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਹੋਸੀ, ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ। ਕੁੱਝ ਖਿਆਲ ਕਰ, ਗੋਗੀ"...

"ਪਿਉ ਨੂੰ ਤੇ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਐਵੇਂ ਈ ਵੱਟ ਚੜ੍ਹਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਏ । ਭਲਾਂ ਕੀ ਕੀਤਾ ਏ ਮੈਂ?"

"ਇੱਜਤ ਸਭ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਕਾਕਾ। ਰਹਿਤਲ ਦੀ ਸਾਂਝ ਤੋੜੀਂਦੀ ਨਹੀਂ। ਅਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਸਿਵਾਏ ਸਾਂਝੀ ਇੱਜਤ ਦੇ ਹੁੰਦਾ ਈ ਕੀ ਏ ?"

ਮਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮੱਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਇੱਕੋ ਜਵਾਬ ਸੀ।

"ਮੈਂ ਕੀ ਕੀਤਾ ਏ ਮਾਂ ? ਮੈਂ ਕੀ ਕੀਤਾ ਏ ? ਤੁਸਾਂ ਸਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਐਵੇਂ ਈ ਝਾੜਾਂ ਪਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਓ..." ਮੈਂ ਰੋਣਹਾਕਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਫੇਰ ਆਖਿਆ, "ਤੁਸਾਂ ਲੋਕ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਵੈਰ ਪੈ ਗਏ ਓ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਮੈਂ ਭੈੜਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਵਾਂ ।" "ਤੁਸਾਂ ਲੋਕ" ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਦੀ ਗੱਲ ਫੜ ਲਈ। ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ "ਤੁਸਾਂ ਲੋਕ" ਲਫ਼ਜ਼ ਵਰਤਿਆ ਸੀ ਯਾ ਖ਼ਰੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਲਫਜ਼ ਵਰਤਣ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪ ਵੀ ਮਲੂਮ ਨਹੀਂ

ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਯਾਣੀ ਮੇਰੇ ਮਾਪੇ ਲੋਕ ਸਨ ਤੇ ਮੈਂ ਹੋਰ ਸਾਂ। ਇਹ ਓਪਰੇਪਨ ਦੀ ਵਿੱਥ ਵਾਲਾ ਲਫਜ਼ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿੱਕਲਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੈ ਕੇ ਉੱਠ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ।

ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਪਹਾੜੀ ਰੁੱਖ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਕੁੱਝ ਆਪਣੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਪਰਾਏ ਲੋਕ ਸਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਝੱਟ ਕੁ ਉੱਥੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਈ ਖੁਟਕਣੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਇੱਕ ਪਲ ਵੀ ਬੈਠਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਮੈਂ ਉੱਥੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਫੇਰ ਘਰ ਵੱਲ ਆਇਆ। ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਖੋਲਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਹੋ ਆਇਆ ਸਾਂ । ਉੱਥੇ ਵੀ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ੈ ਕੋਈ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ। ਦਿਲ ਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਪਾਰੋਂ ਕਦੇ ਘਰ ਤੇ ਕਦੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਨਿੱਕਲ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ । ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਦਿਲ ਠਹਿਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਥਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਮਨ ਪਰਚਾਂਵਦਾ।

ਅਸਾਡੀ ਝੁੱਗੀ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਕੁ ਝੁੱਗੀਆਂ ਛੱਡ ਕੇ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੀ ਝੁੱਗੀ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਰੋਣ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ। ਮੈਂ ਜਾ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੀ ਮਾਂ ਪੱਲਾ ਪਾ ਕੇ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਰੋਣ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਏ, ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।

ਅਸਾਂ ਸਾਰੇ ਰਾਹਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਘਰ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਰੋਕ ਟੋਕ ਦੇ ਆ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਾਂ । ਰਾਹਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ । ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਈ ਦੂਜੇ ਦੇ ਘਰ ਤੀਕਰ ਨਜ਼ਰ ਪੈਂਦੀ ਸੀ । ਏਹੋ ਜਿਹੇ ਮਹੌਲ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਪਰਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦਾ। ਏਸੇ ਲਈ ਹਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੋਵਣ ਵਾਲੀ ਲੜਾਈ ਯਾ ਖੁਸ਼ੀ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਲੁਕੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦੀ।

ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਸਵਾਣੀਆਂ ਵੀ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੀ ਮਾਂ ਕੋਲ ਬੈਠੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਈ ਰੋਣਹਾਕਾ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ । ਕੋਈ ਕੋਈ ਸਵਾਣੀ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦੇ ਕੇ ਆਖਦੀ, 'ਚਾਚੀ, ਚੱਲ ਚੁੱਪ ਵੀ ਕਰ। ਹੁਣ ਖ਼ਰੇ ਰੱਬ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਈ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋਵੇ ।" ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੀ ਮਾਂ ਵੈਣ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਦੀ: 'ਜਾਓ ਨੀ, ਸਮਝਾਓ ਕੋਈ ਮੇਰੇ ਲੰਡੂ ਨੂੰ, ਹਾਏ ਨੀ ਮੇਰੀ ਮਸੂਮ ਬੱਚੀ!" ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਰੋਂਦਿਆਂ ਰੋਂਦਿਆਂ ਗਸ਼ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੋਲ ਬੈਠੀਆਂ ਸਵਾਣੀਆਂ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਪਾ ਪਾ ਹੋਸ਼ ਕਰਾਂਵਦੀਆਂ ਸਨ।

ਹੋਸ਼ ਆਵਣ ਮਗਰੋਂ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੀ ਮਾਂ ਫੇਰ ਰੋਣ ਲਗਦੀ ਤੇ ਆਖਦੀ, "ਆਖੋ ਨੀ ਮੇਰੇ ਲੰਡੂ ਨੂੰ, ਏਸ ਪੀਰਨੀ ਦਾ ਖਿਆਲ ਛੱਡ ਦੇਵੇ। ਹਾਏ ਨੀ ਵੇਖੋ ਜੁਲਮ ਖੁਦਾ ਦਾ। ਬਾਲ ਬੱਚੇ ਵਾਲੀ ਤੇ ਰੀਝ ਬੈਠਾ ਏ... ਵੇਖੋ ਨੀ ਹਨ੍ਹੇਰ ਸਾਈਂ ਦਾ। ਉਹ ਫੇਟ ਤਲਾਕ ਲੈ ਕੇ ਮੇਰੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਫਿਰਦੀ ਏ... ਦੋ ਬਾਲ ਵੀ ਹੈਣ ਉਸ ਚਸਕੋਰੀ ਵਾਹਲ ਦੇ ।"

"ਰੋਕੋ ਵੀ ਕੋਈ... ਆਖੋ ਨੀ ਮੇਰੇ ਲੰਡੂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਛੱਡ ਦੇਵੇ । ਉਹ ਡਾਇਣ ਕੋਈ ਹਰ ਘਰ ਵੇਖ ਲਵੇ ।"

"ਹਾਏ ਨੀ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ। ਉਸ ਜਾਦੂਗਰਨੀ ਮੇਰੇ ਲੰਡੂ ਉੱਤੇ ਖੌਰੇ ਕਿਹੜਾ ਜਾਦੂ

ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਲੰਡੂ ਦਿਨ ਰਾਤ ਉਹਦਾ ਨਾ ਈ ਜਪਦਾ ਏ। ਵੱਟੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਸੂਮ ਭੈਣ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉਹਦੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਮੰਨ ਆਇਆ ਏ। ਹਾਏ ਨੀ ਮੈਂ ਕੀਹਨੂੰ ਆਖਾਂ... ਵੇਖੋ ਬਾਹਰ ਪਰਿਆ ਵੀ ਆ ਬੈਠੀ ਜੇ । ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀਨਾ ਕੁੱਟਦੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਈ। ਸਵਾਣੀਆਂ ਫੇਰ ਸੰਭਾਲਿਆ।

ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਕੁ ਸਾਲ ਵੱਡਾ ਹੋਣਾ ਏ। ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਦਾ ਦੂਰੋਂ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਮਾਮੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਭਰਾ ਸੀ। ਆਖਦੇ ਨੇ ਲੰਡੂ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਈ ਸ਼ੌਕੀਨ ਤਬੀਅਤ ਤੇ ਅਵਾਰਗੀ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਕਦੀ ਟਾਂਗਾ ਚਲਾਇਆ, ਕਦੀ ਟਰੱਕ ਉੱਤੇ ਕੰਡਕਟਰੀ ਕੀਤੀ, ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਆਟੇ ਵਾਲੀ ਚੱਕੀ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਤੇ ਕਦੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।

ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹਮਦਰਦ ਤੇ ਬੇਲੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਚੰਗਾ ਬੰਦਾ ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ । ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਰੀਆਂ ਲਗਦੀਆਂ ਸਨ।

ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਦੇ ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਲਾਗੇ ਆਟੇ ਦੀ ਚੱਕੀ 'ਤੇ ਮਿਸਤਰੀ ਸ਼ਫੀ ਮੁਹੰਮਦ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਤਨਖਾਹ ਦਿਹਾੜੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦਿੱਤੀ, ਲੈ ਲਈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਾ ਸਹੀ। ਹਰ ਕੰਮ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਈ ਸਮਝਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਹਰ ਵੇਲੇ ਖਿਦਮਤ ਤੇ ਜਜ਼ਬੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕੰਮ ਆਵਣਾ ਉਹਦੀ ਆਦਤ ਬਣ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਦਾ ਦਿਲ ਤੋੜਨਾ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਆਂਵਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਪਿੰਡ ਦੀ ਇੱਕ ਕੁੜੀ "ਹੋਸ਼ਾਂ" ਨਾਲ ਉਹਦੀ ਦੋਸਤੀ ਉਦੋਂ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਿਆਹੀ ਗਈ ਸੀ। ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਦੋਸਤੀ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਪਛਤਾਇਆ ਕਰਦਾ ਕਿ "ਹੋਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਦੋਸਤੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਕਿੰਨਾ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਸਾਂ।"

ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਸ਼ਾਂ ਹੱਸ ਕੇ ਆਖਿਆ ਕਰਦੀ, "ਬੇਵਕੂਫ਼ ਤੇ ਤੂੰ ਹੁਣ ਵੀ ਏ, ਵੇ ਲੰਡੂ ਜੇ ਤੂੰ ਸੱਚਾ ਏਂ ਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏਂ, ਪਰ ਜੇ ਕੁੱਝ ਕਰੇਂ ਤਾਂ। ਅਜੇ ਡੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਬੇਰਾਂ ਦਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਵਿਗੜਿਆ।"

"ਮੈਂ ਹੁਣ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਵਾਂ ਹੋਸ਼ਾਂ, ਤੂੰ ਬਾਲ ਬੱਚੇ ਵਾਲੀ ਏਂ।" ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਹੱਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਤੱਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। "ਮੈਂ ਬਾਲ ਬੱਚੇ ਵਾਲੀ ਆਂ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ", ਹੋਸ਼ਾਂ ਉਹਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਵਾਂਦੀ। "ਤੇਰੇ ਲਈ ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਜੱਗ ਛੱਡ ਸਕਨੀ ਆਂ, ਬਾਲ ਬੱਚਾ ਕੀ ਹੋਇਆ ?"

ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਏਸ ਅਦਾ ਉੱਤੇ ਈ ਰੀਝ ਗਿਆ।

ਉਹਦੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਇਹ "ਕੁਰਬਾਨੀ" ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਏ, ਉਹ ਵੀ ਸਿਰਫ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰ ਵਾਸਤੇ। ਐਸੇ ਸੱਜਣ ਉੱਤੋਂ ਤੇ ਜਿੰਦ ਵਾਰ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ।

ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਜਦ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੀਝ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਹੋਸ਼ਾਂ ਆਖਿਆ, "ਵੇ ਲੰਡੂ ਤੇਰੇ ਉੱਤੋਂ ਵਾਰੀ ਤੇ ਸਦਕੇ। ਤੇਰੇ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਾਲਾਂ ਤੇ ਖੌਂਦ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਲਈ

ਤਿਆਰ ਆਂ। ਮੈਂ ਇਰਾਦਾ ਵੀ ਪੱਕਾ ਕਰ ਲਿਆ ਏ ਪਰ ਇੱਕ ਔਕੜ ਏ, ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।"

"ਕੀ ਔਕੜ ਏ ?" ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਹਿੱਕ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਮੈਂ ਹਰ ਔਕੜ ਦੂਰ ਕਰ ਦੇਸਾਂ ਹੋਸ਼ਾਂ । ਤੇਰੀ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਅੱਗ ਦੇ ਪਹਾੜ ਉੱਤੋਂ ਵੀ ਟੱਪਣਾ ਪਿਆ ਮੈਂ ਟੱਪ ਜਾਸਾਂ। ਤੂੰ ਹੁਕਮ ਕਰਕੇ ਵੇਖ।"

"ਨਹੀਂ ਵੇ ਲੰਡੂ, ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਤੇ ਤੇਰੀ ਆਂ, ਤੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਏ। ਪਰ ਔਕੜ ਇਹ ਵੇ... ਸਹੁਰੇ ਝੁੱਗੇ ਨੂੰ ਤੇ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਖ਼ਾਤਰ ਸਾੜ ਫੂਕ ਸਕਨੀਆਂ, ਪਰ ਪੇਕਾ ਝੁੱਗਾ ਮੈਥੋਂ ਸਾੜਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਤੈਨੂੰ ਤੇ ਪਤਾ ਮੇਰਾ ਪੇਕਾ ਝੁੱਗਾ ਲੱਭੂ ਏ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਲੋਭ ਕਿੰਝ ਪੂਰਾ ਕਰਾਂ ? ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਹੱਲ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਂਵਦਾ, ਦਿਨ ਰਾਤ ਸੋਚਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਆਂ।

"ਕੀ ਲੋਭ ਕਰਦਾ ਏ ਤੇਰਾ ਪੇਕਾ ਝੁੱਗਾ, ਹੋਸ਼ਾਂ ?"

"ਚੱਲ ਛੱਡ ਵੇ ਲੰਡੂ, ਮੈਂ ਆਪ ਦੁਖੀ ਆਂ, ਤੈਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਿਉਂ ਕਰਾਂ ?"

"ਤੂੰ ਦੱਸ ਤੇ ਸਹੀ, ਜੇ ਮੈਥੋਂ ਕੁੱਝ ਹੋਇਆ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਸਾਂ ।"

ਲੰਡੂ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਤੇ ਸ਼ੌਕ ਵੇਖਕੇ ਹੋਸ਼ਾਂ ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਆਖਿਆ:

"ਤੈਨੂੰ ਤੇ ਮਲੂਮ ਏ, ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਿਹਾ। ਮੇਰੇ ਪੇਕੇ ਝੁੱਗੇ ਦਾ ਖਿਆਲ ਏ ਕਿ ਜੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨੱਕ ਨਮੂਜ ਦਾ ਕੋਈ ਖਿਆਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਦਾ ਈ ਖਿਆਲ ਕਰਾਂ ਲੰਡੂ ਹੁਣ ਤੂੰ ਆਪੇ ਈ ਦੱਸ, ਮੈਂ ਪੇਕੇ ਝੁੱਗੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਮਰਨ ਜੋਗੀ ਨਾ ਜਿਉਣ ਜੋਗੀ।"

ਹੱਸਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੰਝੂ ਵਗ ਟੁਰੇ। ਫੇਰ ਆਖਿਆ:

"ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਜਾਨ ਜਾਂਦੀ ਏ, ਮੈਂ ਤੈਥੋਂ ਵੀ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀ।"

"ਤੂੰ ਕੀ ਚਾਹਨੀ ਏ ਹੋਸ਼ਾਂ... ਮੇਰੀ ਜਿੰਦ, ਮੇਰੀ ਰੂਹ ? ਤੂੰ ਕਿਧਰੇ ਇਰਾਦਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਲਿਆ ?

"ਨਾ ਵੇ ਲੰਡੂ, ਤੈਥੋਂ ਮੁੱਖ ਮੋੜਾਂ ਤੇ ਮਰ ਜਾਵਾਂ । ਮੈਨੂੰ ਦੋਜ਼ਖ ਮਿਲਣ ਸਜ਼ਾਵਾਂ । ਮੈਂ ਤੇ ਔਕੜ ਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਏ । ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਤੇਰੀ ਭੈਣ ਜਵਾਨ ਏ। ਜੇ ਤੈਨੂੰ ਬੁਰਾ ਨਾ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਪੇਕਾ ਝੁੱਗਾ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ, ਪਰ ਤੇਰੀ ਮਰਜ਼ੀ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ। ਲੰਡੂ ਜੇ ਤੂੰ ਆਖੋਂ, ਮੇਰੇ ਲਈ ਉਹ ਹੁਕਮ ਏ। ਹੁਣ ਤੇ ਮੇਰਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਤੂੰ ਹੀ ਏਂ, ਬੱਸ ਤੂੰ.."

ਉਸ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਹੋਸ਼ਾਂ ਲਈ... ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਗਿਆ ਸੀ।

ਲੰਡੂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਧਮਕੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇ ਤੁਸਾਂ ਮੇਰੀ ਰੀਝ ਪੂਰੀ ਨਾ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਪਟੇ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਦੇ ਕੇ ਮਰ ਜਾਸਾਂ।

ਹੋਸ਼ਾਂ ਝੱਟ ਤਲਾਕ ਲੈ ਕੇ ਪੇਕੇ ਬੂਹੇ ਆ ਬੈਠੀ। ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਵਣ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਪੇਕਿਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ, "ਜਦ ਲੰਡੂ ਇੱਕ ਵਸਦੇ ਘਰ ਨੂੰ

ਵੀਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਏ ਤੇ ਹੁਣ ਮਰਦਾਂ ਵਾਂਗਰ ਆਪਣਾ ਵਾਅਦਾ ਪੂਰਾ ਕਰੇ ।"

ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰੀਝ ਸੀ । ਉਹ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹੋਰ ਜ਼ੋਰ ਦੇਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

ਬਰਾਦਰੀ ਵਾਲੇ ਵੀ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸੀ ਕਿ "ਹੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤਲਾਕ ਦਿਵਾਕੇ ਲੰਡੂ ਨੇ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਜੋ ਹੁਣ ਹੋ ਗਿਆ ਸੋ ਹੋ ਗਿਆ, ਉਹਨੂੰ ਹਿਕਣਾ ਕੀ।"

ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਸੀ ਕਿ ਲੰਡੂ ਤੇ ਲੰਡੂ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਗੱਲ ਨਿਭਾ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ। ਹੁਣ ਰੇੜ੍ਹਕਾ ਕਾਹਦਾ ?

ਏਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਈ ਅੱਜ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਆਵਣ ਉੱਤੇ ਈ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੀ ਮਾਂ ਪੱਲਾ ਪਾ ਪਾ ਰੋਂਦੀ ਸੀ । ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਰੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਰਾਦਰੀ ਬੂਹੇ ਆਈ ਬੈਠੀ ਸੀ । ਉੱਤੋਂ ਲੰਡੂ ਮਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਹੋਸ਼ਾਂ ਭਾਵੇਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਪੂਰੀ ਔਰਤ ਸੀ ਤੇ ਬਾਲ ਬੱਚੇ ਵਾਲੀ ਤਲਾਕੀ ਹੋਈ। ਉਹਦੇ ਬਦਲੇ ਵੱਟਾ ਅਣਹੋਣੀ ਗੱਲ ਸੀ । ਘਰ ਵਾਲੇ ਆਖਦੇ: "ਲੰਡੂ ਜੇ ਵੱਟਾ ਈ ਕਰਨਾ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਕੋਈ ਕੁਆਰਾ ਸਾਕ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ, ਅਸਾਡਾ ਖੁਦਾ ਵੀ ਰਾਜ਼ੀ ਰਹਿੰਦਾ ।"

"ਲੰਡੂ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਕੰਮ ਈ ਲੰਡਿਆਂ ਵਾਲਾ ਕੀਤਾ ਏ। ਤੇਰਾ ਕਿਸੇ ਜੱਗ ਭਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ।"

ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੀ ਤਾਂ ਰੂਹ ਈ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੀ । ਉਹ ਜੰਮਿਆਂ ਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਖਿਦਮਤ ਵਾਸਤੇ ਸੀ । ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ ਕੰਮ ਆਵਣਾ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਨਾ ਦੇਣਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵੰਡਣ ਲਈ ਆਪ ਭੀੜਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਣਾ।

ਏਸ ਗੱਲ ਦਾ ਈ ਤੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਖ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਖਿਦਮਤ ਕਰਦਾ ਏ ਤੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਏ।

ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਮਖੌਲ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਛੇੜ ਕੇ ਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਸਾ, "ਵਾਹ ਓਏ ਚਾਚਾ, ਤੇਰਾ ਦਿਲ ਆਇਆ ਵੀ ਤੇ ਕਿਹੜੀ ਮਾਈ ਉੱਤੇ। ਇਹਦੇ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਸੀ ਤੂੰ ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜੰਮ ਪੈਂਦੇ। ਫੇਰ ਹੋਸ਼ਾਂ ਤੇ ਲੰਡੂ ਮਾਂ ਪੁੱਤਰ ਹੁੰਦੇ। ਘਰ ਦੀ ਗੱਲ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ।"

ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਕੋਲ ਮੈਨੂੰ ਗਾਲਾਂ ਸੁਣਨੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਆਖਦਾ "ਜਦ ਕਦੀ ਤੇਰੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਤਾਂ ਮਲੂਮ ਹੋਸੀ ਪੁੱਤਰਾ! ਅਜੇ ਤੂੰ ਬਾਲ ਏਂ, ਕੀ ਜਾਣੇਂ ਕਿ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਕੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ।"

ਏਨੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਇੱਕ ਹਉਂਕਾ ਭਰਦਾ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਮੁੜ ਜਾਂਦਾ ਯਾ ਮੈਂ ਖਿਸਕ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ । ਉਹਦੇ ਦੁਖੀ ਹੋਵਣ 'ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਤਰਸ ਆਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਦੇ ਝੱਲਪੁਣੇ ਉੱਤੇ ਹਾਸਾ ਵੀ ਆਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਅੱਜ ਸ਼ਾਮ ਤੀਕਰ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ ਨੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਨਬੇੜ ਲਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੋ ਜੁਮੇਂ ਛੱਡ ਕੇ ਤੀਜੇ ਜੁਮੇਂ ਨੂੰ ਨਕਾਹ ਲਈ ਸਾਰੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ। ਏਸੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਵਿਖਾਲੇ ਲਈ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਟਾਂਗਰੀ ਵੱਡੀ ਸੀ। ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੇ ਪੈਰ ਤਾਂ ਭੋਏ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦੇ । ਉੱਡਿਆ ਜਾਪਦਾ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਹਾਸੇ ਐਵੇਂ ਡੁੱਲ੍ਹ ਡੁੱਲ੍ਹ ਪੈਂਦੇ ਸਨ । ਹੋਸ਼ਾਂ ਤੇ ਲੰਡੂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਮਿਲਣ ਲੱਗ ਪਏ, ਪਰ ਲੰਡੂ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਫੇਰ ਮੁੱਕਰ ਗਏ। ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਡੇਰਾ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਿੰਡ ਚਲੇ ਗਏ।

ਲੰਡੂ ਲਈ ਤਾਂ ਅਨ੍ਹੇਰ ਪੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਛੋਹ ਲਈ। ਰਾਤ ਦਿਨ ਇਹ ਸ਼ੋਰ-ਵਸੋਰਾ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਲੰਡੂ ਆਖਦਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਰੀਝ ਪੂਰੀ ਨਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਵੇਖਣੀ ਪਵੇਗੀ।

ਘਰ ਵਾਲ਼ੇ ਆਕੜ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਲੰਡੂ ਦੀ ਮੌਤ ਵਾਲੀ ਧਮਕੀ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਅਸਲੋਂ ਈ ਬੁੱਝ ਗਿਆ। ਸਿਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਟੁਰੀ ਫਿਰਦਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਸਵੇਰੇ ਆਟੇ ਵਾਲੀ ਚੱਕੀ 'ਤੇ ਜਾਂਦਾ । ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਪੈ ਰਹਿੰਦਾ।

ਆਟੇ ਦੀ ਚੱਕੀ 'ਤੇ ਆਟਾ ਪਿਹਾਵਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਵਾਣੀਆਂ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਬੋਲ ਬੋਲਦੀਆਂ ਤੇ ਅਫਸੋਸ ਕਰਦੀਆਂ। ਕਈ ਸਵਾਣੀਆਂ ਉਹਨੂੰ ਹੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਛੱਡਣ ਦੀ ਮੱਤ ਵੀ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਇਹ ਈ ਗੱਲ ਆਖਦਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਸੁਣਦਾ ਸਭ ਦੀ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੰਦਾ।

ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੈਂ ਚੱਕੀ ਉੱਤੇ ਚਾਚੇ ਨਾਲ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਈ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਅੱਗੋਂ ਉਸ ਕੋਈ ਹੰਗੂਰਾ ਨਾ ਭਰਿਆ ਤਾਂ ਡੀਗਰ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਘਰ ਨੂੰ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਨਾਜੀ ਮਿਲੀ। ਉਸ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਬੋਰੀ ਨੂੰ ਭਾਰ ਲੱਗਣ ਕਾਰਨ ਥੱਲੇ ਸੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਸੀ ਕੋਈ ਏਧਰੋਂ ਲੰਘੇ ਤੇ ਬੋਰੀ ਉਹਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਰਖਵਾਏ।

ਮੈਂ ਨੇੜੇ ਆਇਆ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਖਿਆ, "ਵੇ ਲੋਰਦਾ ਜ਼ਰਾ ਬੋਰੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਤੇ ਪਵਾਈਂ।" ਨਾਜੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਜਦੋਂ ਦੀ ਉਹ ਦੂਸਰੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਵਹੇਜ ਕੇ ਆਈ ਸੀ, ਮੈਂ ਅੱਜ ਦੂਸਰੀ ਵਾਰ ਉਹਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਸੀ । ਸਾਫ਼ ਰੰਗ, ਨੈਣ ਨਕਸ਼ ਵੀ ਵਾਹਵਾ ਮਨ ਖਿਚਵੇਂ ਸਨ । ਜੁੱਸੇ ਦੀ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤੇ ਨਰੋਈ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।

ਉਹਦਾ ਖਾਵੰਦ ਫੱਤਾ ਮਾੜੇ ਤੇ ਲਿੱਸੇ ਜੁੱਸੇ ਵਾਲਾ ਆਮ ਜੇਹਾ ਗੱਭਰੂ ਸੀ ।

ਨਾਜੀ ਦੇ 'ਲੋਰਦਾ' ਆਖਣ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਖਿਆ:

"ਭਾਬੀ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਲੋਰਦਾ ਜਾਪਨਾਂ ?"

"ਵੇ ਤੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਜਾਪਨਾ ਏਂ।" ਉਹ ਬੜੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਆਖ ਗਈ।

"ਹੋਰ ਕੀ ਕੀ ਜਾਪਨਾ ਵਾਂ ਤੈਨੂੰ ?"

"ਜੇ ਸੱਚ ਪੁੱਛੋਂ ਤਾਂ ਤੇਰਾ ਈ ਨਾਂ ਜਪਨੇ ਆਂ।"

"ਅੱਛਾ ਫੇਰ ਇੱਕ ਤਸਬੀਹ ਲੈ ਆ, ਭਾਬੀ ਜੀਂਦੀ ਰਹਵੇਂ ।" ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਝਾਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ।

"ਮੇਰੇ ਸਾਹ ਈ ਮੇਰੀ ਤਸਬੀਹ ਨੇ ਲੋਰਦਾ। ...ਜਪਣ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ।"

ਬੋਰੀ ਨੂੰ ਚੁਕਾਵਣ ਲਈ ਮੈਂ ਉੜ ਕੇ ਬੋਰੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਏ। ਉਹ ਵੀ ਉੜੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਨਾਲ ਸਿਰ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਫੇਰ ਗੁਟਕਦੀ ਹੋਈ ਬੋਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਖਲੇ ਗਈ। ਬੋਲੀ :

"ਸੁਣਿਆਂ ਵੇ ਤੂੰ ਤਵੀਤ ਵੀ ਲਿਖ ਲੈਨਾ ਏ।"

"ਨਹੀਂ ਭਾਬੀ, ਉਹ ਤੇ ਐਵੇਂ ਮੈਂ ਮਖੌਲ ਕੀਤਾ ਸੀ।"

"ਤੇਰੇ ਤਵੀਤ ਨਾਲ ਭੈਣ ਸਕੀਨਾ ਦਾ ਬਾਲ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਰਿਹਾੜ ਕਰਨੀ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਏ। ਬੜੀ ਤਾਕਤ ਏ ਤੇਰੇ ਤਵੀਤਾਂ ਵਿੱਚ।"

"ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਬੱਬ ਬਣ ਗਿਆ ਹੋਸੀ ਭਾਬੀ ।"

ਉਸ ਉਮਰੇ ਮੈਨੂੰ ਐਵੇਂ ਈ ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਚੜ੍ਹਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਜਾਦੂ ਮੰਤਰ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਖਰੀਦ ਲਿਆਇਆ ਸਾਂ।

ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ ਅਜ਼ਮਾਂਵਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ । ਜਿਹੜਾ ਕਦੇ ਵੀ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ਸਿਵਾਏ ਉਸ ਤਾਵੀਜ਼ ਦੇ ਜਿਹੜਾ ਮੈਂ ਭਾਬੀ ਸਕੀਨਾ ਦੇ ਬਾਲ ਦੇ ਛੜਮ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।

ਉਸ ਤਾਵੀਜ਼ ਦੇ ਅਸਰ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਏਥੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆਲਮ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਹ ਗੱਲ ਟੁਰ ਪਈ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਾਲੇ ਇਲਮ ਦੇ ਹਰਫ਼ ਵੀ ਆਂਵਦੇ ਨੇ।

ਕੋਈ ਧਾਗਾ ਕਰਵਾਣ ਆ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਕੋਈ ਫੂਕਾਂ ਮਰਵਾਣ। ਏਹੋ ਜਿਹੀ ਬੇਹੂਦਗੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਐਵੇਂ ਟੌਹਰ ਬਣੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਹੁਣ ਜਦ ਭਾਬੀ ਨਾਜੀ ਮੁੜ ਤਾਵੀਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਸ਼ੇਖੀ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਝੱਟ ਆਖਿਆ, "ਭਾਬੀ ਜੇ ਤੂੰ ਆਖੇਂ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਤਾਵੀਜ਼ ਪਾ ਦੇਵਾਂ, ਕਮਲੀ ਹੋਈ ਫਿਰੇਂਗੀ।"

"ਵੇ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਅੱਗੇ ਈ ਤਾਵੀਜ਼ ਪਏ ਨੇਂ।” ਉਹ ਉਦਾਸ ਜਿਹੀ ਹੋ ਗਈ। ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਬੋਰੀ ਸਿਰ 'ਤੇ ਰਖਵਾਈ ਤੇ ਆਖਿਆ:

"ਜੇ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਤਾਵੀਜ਼ ਕੱਢ ਸਕਨਾ ਏਂ ਤੇ ਫੇਰ ਨਾਂਹ ਨਾ ਕਰੀਂ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਾਂਗੀ।" ਏਨੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮਸ਼ੀਨ ਵੱਲ ਚਲੀ ਗਈ ਤੇ ਮੈਂ ਘਰ ਨੂੰ ਟੁਰ ਆਇਆ। ਮੈਂ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਸੋਚਦਾ ਆਇਆ।

ਇਹਨੂੰ ਕਾਹਦੇ ਤਾਵੀਜ਼ ਪਏ ਹਨ ? ਕੀ ਰੋਗ ਏ ਇਹਨੂੰ ? ਚੰਗੀ ਭਲੀ ਤਾਂ ਜਾਪਦੀ ਏ।

ਗੱਲ ਆਈ ਗਈ ਹੋ ਗਈ । ਕਈ ਦਿਨ ਲੰਘ ਗਏ। ਮੂੰਜੀ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਦਾ ਤਾੜ ਸੀ। ਆਪੋ ਆਪ ਸਾਰੇ ਰਾਹਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝ ਗਏ।

ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਨਾਜੀ ਨੂੰ ਜਿੰਨ ਚਿੰਬੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਚੱਲ ਗਿਆ ਕਿ ਜਿੰਨ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਚਿੰਬੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਹਿਲੇ ਉਹਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਦਮ ਦਰੂਦ ਕਰਵਾ ਵੇਖਿਆ ਏ, ਪਰ ਗੱਲ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਖਿੱਲਰ ਗਈ। ਜਿੰਨ ਕੱਢਣ ਆਲੇ ਪੀਰ ਫ਼ਕੀਰ ਵੀ ਆਏ। ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਜਿੰਨ ਨਹੀਂ ਸਨ ਨਿੱਕਲਦੇ ਪਏ।

ਹੁਣ ਕੋਈ ਵੀ ਪੀਰ ਫ਼ਕੀਰ ਏਧਰ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ ਕਿਉਂ ਜੁ ਨਾਜੀ ਨੂੰ ਚਿੰਬੜੇ ਜਿੰਨ ਪੀਰਾਂ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਭੂਆ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ, "ਉਹ ਤੇ ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਈ ਜਪਦੇ ਨੇ।"

"ਹੈਂ, ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਉਹ ਕਾਹਦੇ ਲਈ..." ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਖ਼ੌਫ਼ ਆ ਗਿਆ।

ਭੂਆ ਡਰੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਸ ਆਖਿਆ, "ਜਿਹੜੇ ਜਿੰਨ ਨਾਜੀ ਨੂੰ ਚਿੰਬੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਆਖਣਾ ਏ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਗੋਗੀ ਆਲਮ ਅਸਾਨੂੰ ਹੁਕਮ ਕਰੇ ਤਾਂ ਅਸਾਂ ਟੁਰ ਜਾਵਾਂਗੇ।"

"ਜਿੰਨ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਲੈਂਦੇ ਨੇ", ਮੈਂ ਡਰਿਆ ਵੀ ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਵੀ ਹੋਇਆ। ਭੂਆ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੈਂ ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਆਖਿਆ:

"ਮੈਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਲਮ ਨਾਲ ਜਿੰਨ ਨੂੰ ਸਾੜ ਕੇ ਸੁਆਹ ਕਰ ਸਕਨਾਂ । ਉੱਥੋਂ ਕੱਢਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਚਮੇੜ ਸਕਨਾਂ।"

"ਨਾ ਨਾ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਲੋੜ ਏ ਜਿੰਨਾਂ ਨਾਲ ਵੈਰ ਪਾਵਣ ਦੀ।" ਭੂਆ ਡਰ ਗਈ ਸੀ।

"ਖਾਵਣ ਖਸਮਾਂ ਨੂੰ, ਅਸਾਨੂੰ ਕੀ ਲੱਗੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ", ਭੂਆ ਫੇਰ ਆਖਿਆ। ਡਰਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਹੋਇਆ ਸਾਂ ਪਰ ਭੂਆ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡਰਾਵਣ ਲਈ ਆਖਿਆ।

"ਜਿਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆਏ, ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਜਿੰਨ ਚਮੋੜਸਾਂ।" ਮੇਰਾ ਪੱਕਾ ਇਰਾਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਭੂਆ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ।

"ਭਾਬੀ ਵੇਖ ਲੈ, ਗੋਗੀ ਮੈਨੂੰ ਜਿੰਨ ਚੰਬੋੜਦਾ ਈ", ਚੀਕ ਮਾਰ ਕੇ ਭੂਆ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ।

ਮਾਂ ਭੱਜ ਕੇ ਆਈ। ਪਿਉ ਵੀ ਲੱਥੀ ਪੱਥੀ ਭੱਜਿਆ ਆਇਆ। ਪਿਉ ਦੀ ਮਾਰ ਕੋਲੋਂ ਡਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਦੁੜਕ ਲਾਈ ਤੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ।

ਨਾਜੀ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਮੈਂ ਉੱਧਰ ਈ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਇੱਕ ਪੀਰ ਜਿੰਨ ਕੱਢਣ ਲਈ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਬਥੇਰੇ ਮੰਤਰ ਪੜ੍ਹੇ, ਧੂਣੀਆਂ ਧੁਖਾਈਆਂ, ਦਮਨ ਛੋਣੇ ਵਜਾਏ, ਘੜਾ ਪਰਾਂਤ ਵੀ ਖੜਕਾਈ, ਪਰ ਜਿੰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿੱਕਲ ਰਿਹਾ।

ਡਰਿਆ ਹੋਇਆ ਪੀਰ ਵੀ ਦੂਰੋਂ ਦੂਰੋਂ ਕੁੱਝ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ। ਨਾਜੀ ਨੇੜੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਨਾਜੀ ਕਮਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੀ ਤੇ ਲੋਕ ਬਾਹਰ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ। ਪੀਰ ਵੀ ਸੂਹੇ ਤੱਕ ਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।ਅੱਗੋਂ ਨਾਜੀ ਇੰਜ ਉੱਛਲ ਕੇ ਪੈਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਪੀਰ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਨੱਸਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਨਾਜੀ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਜਿੰਨ ਬੋਲਿਆ, "ਅਸਾਡਾ ਪੀਰ ਆ ਗਿਆ ਏ ।

ਗੋਗੀ ਪੀਰ ਆਖੇ ਤਾਂ ਹੁਣੇ ਚਲੇ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਹੁਣੇ ਈ ਚਲੇ ਜਾਸਾਂ। ਗੋਗੀ ਪੀਰ ਹੁਕਮ ਤਾਂ ਕਰਨ ।"

ਸਾਰਿਆਂ ਲੋਕਾਂ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਉੱਥੋਂ ਖਿਸਕਣ ਦੀ ਸੋਚਾਂ।

ਮੈਨੂੰ ਤਾਵੀਜ਼ਾਂ ਵਾਲੀ ਹੋਈ ਗੱਲ ਯਾਦ ਤਾਂ ਆਈ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਡਰ ਵੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਨਾ ਜੀ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ, ਮੈਂ ਕੋਈ ਆਲਮ ਆਂ ? ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਪੀਰ ਬੁਲਾਓ।"

ਨਾਜੀ ਦੀ ਸੱਸ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਵੇ ਪੁੱਤਰ, ਜੇ ਕੋਈ ਟੂਣਾ ਆਂਵਦਾ ਈ ਤੇ ਲਾ ਚਾ, ਅਸਾਂ ਤਾਂ ਤੰਗ ਆ ਗਏ ਆਂ। ਮੇਰੀ ਨੂੰਹ ਦੀ ਤੰਗੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਪੁੱਤਰਾ ਤੇ ਅਸਾਂ ਲੱਖ ਦੁਨੀਆ । ਖੁਦਾ ਤੇਰਾ ਭਲਾ ਕਰੇ।"

ਸਾਰੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ: "ਆਹੋ ਯਾਰ, ਜੇ ਕੁੱਝ ਆਂਵਦਾ ਈ ਤੇ ਕਰ ਅਮਲ, ਖੋਰੇ ਰੱਬ ਤੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਈ ਕੋਈ ਢੋ ਲਾ ਦੇਵੇ। ਵਿਚਾਰੀ ਦੀ ਤਖਲੀਫ਼ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਏ।"

ਮੈਂ ਅਜੇ ਚੁੱਪ ਈ ਸਾਂ ਕਿ ਨਾਜੀ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਜਿੰਨ ਬੋਲਿਆ, "ਗੋਗੀ ਪੀਰ ਤੋਂ ਅੱਡ ਅੰਦਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਾ ਆਵੇ, ਸਾਰੇ ਦੂਰ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਓ।"

ਜਿੰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣ ਕੇ ਪੀਰ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ । ਮੈਂ ਹੱਕਾ ਬੱਕਾ ਖਲੋਤਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਉਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਜਦੋਂ ਨਾਜੀ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਕੇ ਅੰਦਰ ਲੈ ਗਈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਨਾਜੀ ਮੈਨੂੰ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਘੁਰਿਆ, ਫੇਰ ਝੱਟ ਕਰਕੇ ਬੂਹਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕੁੰਡੀ ਲਾ ਲਈ। ਦੀਵੇ ਨੂੰ ਫੂਕ ਮਾਰਕੇ ਉਸ ਗੁੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਡਰ ਤੇ ਖ਼ੌਫ ਦੀ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਜੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਖਿੱਲਰ ਗਈ । ਨਾਜੀ ਇੱਕ ਚੀਕ ਮਾਰੀ ਤੇ ਘੁੱਟ ਮੈਨੂੰ ਜੱਫੀ ਪਾਈ।

ਮੈਂ ਜੂੰ ਜੂੰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਛੁਡਾਵਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਉਹ ਉੱਨਾ ਹੀ ਹੋਰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦੀ । ਮੇਰੇ ਜੁੱਸੇ ਉੱਤੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਚੌਕ ਵੱਢੇ। ਬਾਹਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਡਰ ਪਾਰੋਂ ਮੈਂ ਚੱਕਾਂ ਦੀ ਪੀੜ ਉੱਤੇ ਰੋਲਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਉਹਦੇ ਚੱਕਾਂ ਦੀ ਪੀੜ ਨੂੰ ਜਰੀ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਮਲਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਦੀਆਂ ਵਾਹਵਾਂ ਉੱਤੇ ਚੱਕ ਵੱਢੇ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਨਾਜੀ ਦੇ ਜੁੱਸੇ ਦੇ ਸੇਕ ਤੇ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਦੀ ਵਾਹਨਕ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ ਭਾਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਸਿਰ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਫੇਰ ਉਸ ਫੜ ਲਿਆ। ਯਾਰੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਲਿਆ। ਮੇਰੇ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਉਸ ਦੀਵਾ ਬਾਲ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਕੇ ਮੈਨੂੰ ਨਿੱਕਲਣ ਦਾ ਆਖਿਆ। ਨਾਲ ਈ ਉਹ ਵੀ ਬਾਹਰ ਆ ਗਈ। ਉਹਦੀ ਸੱਸ ਖੁਸ਼ ਹੋਈ, ਮੈਨੂੰ ਦੁਆਵਾਂ

ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਚੁੰਮਿਆ।

ਮੈਂ ਉੱਥੋਂ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਮੰਜੀ ਉੱਤੇ ਲੇਟ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਚੁੱਪ ਵੇਖਕੇ ਮਾਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਗੋਗੀ ਕੀ ਗੱਲ ਏ ?"

ਮੈਂ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਦ ਮਾਂ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਆਖਿਆ,"ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਪੀੜ ਏ ਮਾਂ।" ਮਾਂ ਨੂੰ ਫਿਕਰ ਲੱਗੀ। ਉਸ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ:

"ਨਾਜੀ ਦੇ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ।" ਮਾਂ ਦੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਨਾਜੀ ਵਾਲਾ ਜਿੰਨ ਚਿੰਬੜ ਗਿਆ ਹੋਣਾ ਏਂ । ਮੈਂ ਤਸੱਲੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਕੋਈ ਜਿੰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਮਾਂ। ਬੱਸ ਐਵੇਂ ਮਕਰ ਏ।"

"ਫੇਰ ਤੇਰੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਪੀੜ ਕਾਹਦੀ ਏ, ਕਾਕਾ" ਮਾਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਈ।

"ਬੱਸ ਐਵੇਂ ਈ ਮਾਂ, ਕਦੇ ਕਦੇ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਪੀੜ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ।"

"ਅੱਛਾ ਫੇਰ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਸੌਂ ਜਾ, ਬਹੁਤਾ ਸੋਚਿਆ ਨਾ ਕਰ ।"

"ਅੱਛਾ ਮਾਂ।” ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਯਕੀਨ ਆਵਣ 'ਤੇ ਮਾਂ ਚਲੀ ਗਈ । ਫੇਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕਦੋਂ ਨੀਂਦਰ ਆਈ। ਉਸ ਰਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਵੀ ਨਾਜੀ ਮਿਲੀ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਕੁੱਝ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ।

ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਿੱਕੇ ਵੱਡੇ ਪੀਰ ਜੀ ਪੀਰ ਜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਮੇਰਾ ਮੌਜੂ ਬਨਾਂਵਦੇ।

ਜਦ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜਿੰਨ ਵਾਲੇ ਮਕਰ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਸਨ, ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਸ਼ੁਗਲ: ਸੀ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਬੜਾ ਈ ਪੱਚੀ ਹੋਇਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ 'ਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਵੀ...

ਫੇਰ ਇਹ ਈ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦੁੱਖ ਤੇ ਤਲਖੀ ਬਣ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਧੁਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

 

ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਦਾ ਖਾਲ ਬੱਝ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਖਾਲ ਵਾਸਤੇ ਰਾਹਕ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮਿੱਟੀ ਪੁੱਟ ਪੁੱਟ ਕੇ ਸੁੱਟਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਪਹਿਲੇ ਬੱਝੇ ਖਾਲ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰੇ ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਖਾਲ ਦਵਾਲੇ ਖਲਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਨੂੰ ਚੱਲਦਿਆਂ ਵੇਖਣ ਲਈ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਾਲ ਵੀ ਅੱਪੜ ਗਏ ਸਨ।

ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਦਾ ਪਾਣੀ ਖਾਲ ਵਿੱਚ ਇੰਜ ਭੱਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਬਹੁਤ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਸੀ । ਖਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਹੀਆਂ ਫੜੀ ਰਾਹਕ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਖਾਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਣ ਤੋਂ ਡੱਕਣ ਲਈ ਫੁਰਤੀਆਂ ਵਿਖਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਪਾਣੀ ਵਰਗਾ ਚੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖਾਲ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਧਰੋਂ ਨਾ ਕਿਧਰੋਂ ਸਿੰਮ ਪੈਂਦਾ, ਵਗਣ ਲਗਦਾ। ਖਾਲ ਤੋੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਆਂਵਦਾ। ਰਾਹਕ ਝੱਟ ਕਾਬੂ

ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਉੱਥੇ ਖਲੋਤਾ ਹਰ ਰਾਹਕ ਨੂੰ ਝਾੜ ਪਾਂਵਦਾ, ਗਾਲ ਕੱਢਦਾ.."ਓਏ, ਚਾਰਾ ਕਰ । ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਟੱਪਾ ਈ ਨਹੀਂ ਭਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ।" ਰਾਹਕ ਭੱਜ ਭੱਜ ਕੇ ਖਾਲ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ । ਸ਼ਾਮ ਤੀਕਰ ਖਾਲ ਚਾਲੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਥੱਕੇ ਟੁੱਟੇ ਜੁੱਸੇ ਨਾਲ ਰਾਹਕ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤੇ ਸਨ।

ਥਕਾਵਟ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੀਆਂ ਝਾੜਾਂ ਤੇ ਗਾਲਾਂ ਵੀ ਰਾਹਕਾਂ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਗੁੱਸਾ ਤੇ ਸਾੜ ਰਾਹਕ ਸਵਾਣੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕੱਢ ਲੈਂਦੇ ਸਨ, ਸਵਾਣੀਆਂ ਆਪਣਾ ਗੁੱਸਾ ਆਪਣੇ ਬਾਲਾਂ 'ਤੇ ਕੱਢ ਲੈਂਦੀਆਂ, ਫੇਰ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁੱਸਾ ਕੱਢਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਪੈਂਦਾ।

ਬਾਲਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਾਲ ਗੁੱਸਾ ਪਰਤ ਕੇ ਮੁੜ ਸਵਾਣੀਆਂ ਤੀਕਰ ਅੱਪੜ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਫੇਰ ਪਰਤਕੇ ਮਰਦਾਂ ਤੀਕਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਈ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਰਾਹਕਾਂ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਤੂੰ ਮੈਂ ਮੈਂ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਅੰਦਰ ਈ ਅੰਦਰ ਕੁੜ੍ਹਦੇ ਰਹਿਣਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਦਤ ਬਣ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਕੌੜਾ ਤੇ ਰੁੱਖਾ ਬੋਲਦੇ। ਨਫ਼ਰਤ ਭਰੀਆਂ ਟਿਚਕਰਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਰਾਹਕਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਖਾਲ ਵਿੱਚ ਵਗਦਿਆਂ ਵੇਖਣ ਲਈ ਮੈਂ ਵੀ ਗਿਆ ਸਾਂ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਗਦਾ ਹੋਇਆ, ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਖੋਲਿਆਂ ਤੀਕਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਡੇਕ, ਡੇਕ ਤੋਂ ਪੁਲ ਤੇ ਪੁਲ ਤੋਂ ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਖੋਲਿਆਂ ਤੀਕਰ ਈ ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਦੀ ਉਡਾਰੀ ਸੀ।

ਚਾਨਣੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਫਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ੋਹਰਾ ਨਾਲ ਰੱਜ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਜ਼ਰੇ- ਜ਼ਰੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਰੁਸਦੇ ਤੇ ਮਨਾਂਵਦੇ, ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸਦੇ ਖੇਡਦੇ, ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਤੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਸਾਂ।

ਉਸ ਦਿਨ ਸੁਫਨੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਜ਼ੋਹਰਾ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਦੰਦਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲੀ ਨਾਲ ਛੂਹ ਕੇ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ... ਚਾਚੇ ਨੇ ਆ ਜਗਾਇਆ। “ਉੱਠ ਓਏ ਗੋਗੀ, ਖੂਹ ਜੋਵਣਾ ਏ ।" ਸੁਫਨਾ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ। ਚਾਚੇ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਵੱਟ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਕੈਸੇ ਜ਼ਾਲਮ ਲੋਕ ਨੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਸੁਫਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਣ ਦਿੰਦੇ । ਮੈਂ ਮਨ ਈ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ ਤੇ ਪਾਸਾ ਪਰਤਕੇ ਫੇਰ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਲਈਆਂ। ਚਾਚੇ ਫੇਰ ਜਗਾਇਆ ਤੇ ਮੈਂ ਆਖਿਆ:

"ਹੁਣ ਤੇ ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਚੱਲ ਪਿਆ ਏ, ਖੂਹ ਜੋਵਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਏ ਚਾਚਾ ?" ਚਾਚੇ ਮੈਨੂੰ ਧੌਣੋਂ ਫੜ ਕੇ ਲੰਮੇ ਪਏ ਨੂੰ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਖਿਆ :

"ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਦਿਆ ਪੁੱਤਰਾ, ਅਜੇ ਖੂਹ ਈ ਵਗਣਾ ਏ। ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਦਾ ਪਾਣੀ ਇੱਧਰ ਨਹੀਂ ਆਂਵਦਾ।"

"ਨਹੀਂ ਆਂਵਦਾ ਤੇ ਨਾ ਆਵੇ, ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ " ਏਨਾ ਆਖ ਕੇ ਮੈਂ ਫੇਰ ਲੰਮਾ ਪੈ ਗਿਆ।

"ਭਾਈਏ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ ਜਾਣਾ ਏ, ਕੁੱਝ ਬੀਜ ਲਿਆਣਾ ਏ ਜਵਾਰ ਦਾ। ਬੱਸ ਤੂੰ ਝੱਟ ਗਾਧੀ ਉੱਤੇ ਈ ਤਾਂ ਬਹਿਣਾ ਏ ।"

 “ਤੂੰ ਆਪੇ ਈ ਬਹਿ ਜਾਵੀਂ ਚਾਚਾ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦਾ ਤੇਰੀ ਗਾਧੀ ਉੱਤੇ ।"

ਮੇਰੀ ਨਾਂਹ ਨੁੱਕਰ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਦੀ ਕੁਰੱਖਤ ਤੇ ਬੇਰਹਿਮ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ, "ਓਏ ਉਠਨਾ ਏਂ ਕਿ ਆਵਾਂ ਫੇਰ।"

ਮੇਰੇ ਲਈ ਏਨਾ ਈ ਕਾਫੀ ਸੀ । ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਚਾਚੇ ਅੱਗੇ ਲੱਗ ਟੁਰਿਆ। ਖੂਹ ਜੋਵਣ ਵਾਲਾ ਸਮਾਨ ਚਾਚੇ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਚਾਚੇ ਛੱਤ ਨਾਲੋਂ ਟੰਗੇ ਖੋਪੇ ਲਾਹੇ, ਪਰਾਨੀ ਲਈ, ਢਗਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਲੀ ਦਿੱਤੀ, ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਕਹੀ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਖੂਹ ਜੋਵਣ ਟੁਰ ਪਏ।

ਖੂਹ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜੇਹਾ ਹਟਵਾਂ ਸੀ । ਪਹੇ ਪਹੇ ਖੂਹ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਢਗਿਆਂ ਦੇ ਗਲ ਦੀਆਂ ਗਾਨੀਆਂ ਦੇ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਤੇ ਟੱਲੀਆਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਰੂਰ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਰਘੀ ਵੇਲ਼ੇ ਤੇ ਹੋਰ ਈ ਸਵਾਦ ਸੀ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਦੀ ਛਣਕਾਰ ਦਾ । ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਗਹਿਣੇ ਪਾਈ ਜ਼ੋਹਰਾ ਮੇਰੇ ਮਗਰ ਮਗਰ ਟੁਰੀ ਆ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਪਿੱਛੇ ਪਰਤਕੇ ਵੇਖਣ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉੱਥੇ।

ਘੋਨਾ ਖੂਹ ਸੀ... ਬਿਨਾਂ ਚਨਿਆਂ ਦੇ… ਕਾਂਜਨ ਕਿੱਥੋਂ ਹੋਣੀ ਸੀ । ਲੋਹੇ ਦਾ ਦਵਾਸੀ ਢੋਲ ਚਰਕਲੀ ਲੋਹੇ ਦੇ ਸਨ । ਖੂਹ ਦਾ ਪੜਾਨਾ ਬੇਸਵਾਦ ਤੇ ਉੱਚਾ ਨੀਵਾਂ ਸੀ । ਲੋਹੇ ਦੀ ਲੱਠ ਵੀ ਉਤਾਂਹ ਉੱਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਪਾਵਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਏਸ ਲੱਠ ਉੱਤੋਂ ਜੋਗ ਨੂੰ ਠੁੱਡੇ ਵੀ ਲਗਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਚਾਚੇ ਜੋਗ ਨੂੰ ਗਾਧੀ ਅੱਗੇ ਜੋ ਕੇ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਗਾਧੀ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਆਖਿਆ : "ਜੋਗ ਨੂੰ ਛੇੜੀ ਨਾ, ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਟੁਰਨ ਦੇਵੀਂ।"

ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਫੇਰ ਨੀਂਦਰ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ । ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਏਨਾ ਈ ਆਖਿਆ: "ਹਲਾ ।"

"ਹਲਾ ਦਿਆ ਪੁੱਤਰਾ, ਸੌਂ ਨਾ ਜਾਵੀਂ, ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ । ਜ਼ਰੇ ਜ਼ਰੇ ਮਾਲ੍ਹ ਅੜ ਜਾਂਦੀ ਏ।" ਚਾਚੇ ਹੋਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੀ ਆਖਿਆ ਹੋਣਾ ਏ। ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਸਮਝ ਰਿਹਾ। ਮੈਨੂੰ ਮੱਤਾਂ ਦੇਣ ਮਗਰੋਂ ਚਾਚਾ ਆਪ ਰੌਣੀ ਅੱਗੇ ਜਾ ਖਲੋਤਾ। ਢਗਿਆਂ ਦੀ ਜੋਗ ਚੰਗੀ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਈ ਇੱਕ ਟੋਰ ਨਾਲ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਖੂਹ ਦੀ ਘੂੰ-ਘੂ ਤੇ ਢੋਲ ਚਰਖੀ ਦੀ ਉੱਭਰਦੀ ਡੁੱਬਦੀ ਸੁਰ, ਢਗਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗਾਨੀਆਂ ਦੀ ਟਨ ਟਨ ਤੇ ਛਣ ਛਣ ਸਾਰੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਰਲ ਕੇ ਇੱਕ ਸਰੂਰ ਦੇਵਣ ਵਾਲਾ ਰਾਗ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਰਘੀ ਵੇਲੇ ਦਾ ਸੁਹਾਵਣਾ ਸਮਾਂ ਤੇ ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਰਗੀ ਗਾਧੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਰਾਜੇ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸਾਂ । ਖੂਹ ਦੇ ਮਿੱਠੇ ਰਾਗ ਮੈਨੂੰ ਲੋਰੀਆਂ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ । ਮੈਂ ਛੇਤੀ ਈ ਪੰਘੂੜੇ ਪਏ ਬਾਲ ਵਾਂਗਰ ਘੂਕ ਸੌਂ ਗਿਆ।

ਅਚਨਚੇਤ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਪਏ । ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ ਤੇ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ,

ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਾਝਾਂ ਤੇ ਜ਼ੋਹਰਾ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਆਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਘੜੇ ਧੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਜਾਗਣ ਉੱਤੇ ਦੋਵੇਂ ਮੁਸਕਰਾ ਪਈਆਂ। ਖੂਹ ਦਾ ਰਾਗ ਹੋਰ ਵੀ ਸੋਹਣਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ । ਮੈਂ ਅਣਜਾਣ ਬਣਕੇ ਇੱਕ ਆਕੜੀ ਲਈ ਤੇ ਫੇਰ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਲਈਆਂ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਆਏ। ਦੋਵੇਂ ਗੁਟਕ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਮੁਸਕਰਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਗਾਧੀ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਆਇਆ ਤੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਪਾਣੀ ਕਿਸ ਸੁੱਟਿਆ ਏ ?" "ਅਸਾਂ ਦੋਵਾਂ ਸੁੱਟਿਆ ਏ", ਮਾਝਾ ਬੋਲੀ।

"ਕਿਉਂ ?" ਮੇਰੇ ਦੂਜੇ ਸਵਾਲ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਹਰਾ ਬੋਲੀ, "ਦਿਨ ਚੜ੍ਹ ਆਇਆ ਏ ਕਾਕਾ ਬੱਲੀ । ਇਹ ਵੇਲਾ ਜਾਗਣ ਦਾ ਏ। ਘੋੜੇ ਵੇਚ ਕੇ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਏਂ ।" ਏਨੀ ਦੇਰ ਵਿੱਚ ਮਾਝਾ ਘੜਾ ਭਰਕੇ ਜ਼ੋਹਰਾ ਨੂੰ ਚੁਕਾਵਣ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਜ਼ੋਹਰਾ ਅੱਖਾਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਟਕਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਖਿਆ, "ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੌਣ ਚੁਕਵਾਏਗਾ ?" ਮਾਝਾਂ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾਲ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਬੋਲੀ, "ਤੈਨੂੰ ਘੜਾ ਚੁਕਾਵਣ ਵਾਲ਼ੇ ਬਥੇਰੇ ਮਿਲ ਜਾਸਨ ਬੱਲੀਏ।" ਦੋਵੇਂ ਟਾਹ ਟਾਹ ਕਰਕੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਦੂਹਰਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮਾਝਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਘੜਾ ਟਿਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਇੰਜ ਗੁਟਕਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਵੇਖ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਅੰਦਰ ਸੱਟ ਵੱਜਦੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ। ਅਨਾਰ ਦੇ ਦਾਣਿਆਂ ਵਾਂਗਰ ਚਿੱਟੇ ਦੰਦ ਚਮਕਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਲਿਸ਼ਕ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਸੁਹਣੇ ਲਗਦੇ ਸਨ। ਸੱਜਰੀ ਸਵੇਰ ਵਿੱਚ ਸੱਜਰੇ ਰੂਪ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਈ ਬਹਾਰ ਵਿਖਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਤੇ ਬੱਸ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਈ ਜੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮਾਝਾਂ ਦੇ ਜਾਵਣ ਮਗਰੋਂ ਜ਼ੋਹਰਾ ਆਖਿਆ, "ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਤੂੰ ਘੜਾ ਚੁਕਵਾ ਦੇ।" ਮੈਂ ਘੜਾ ਚੁਕਾਵਣ ਲਈ ਥੱਲੇ ਉੱਲਰਕੇ ਘੜੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਇਆ। ਉਹ ਵੀ ਉੱਲਰੀ । ਉਸ ਵੀ ਘੜੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਏ ਤੇ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਉਹਦੇ ਗਲੇਵੇਂ ਅੰਦਰ ਪੈ ਗਈ। ਦੋਵੇਂ ਪੱਕੇ ਅਨਾਰ ਲਾਲ ਸੁਰਖ ਸਾਫ਼ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ । ਏਨੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਤੇ ਬੇਦਾਗ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੇ ਭਰਵੇਂ ਤੇ ਤਾਜੇ ਅਨਾਰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਤੇ ਹੋਸ਼ ਈ ਨਾ ਕਾਇਮ ਰਹੇ। ਮੇਰੇ ਜੁੱਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ੋਰੇ ਤਾਕਤ ਈ ਮੁੱਕ ਗਈ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਉੱਥੇ ਈ ਜੰਮ ਗਿਆ।

ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਤੇ ਹਿੱਲਣ ਜੁੱਲਣ ਦੀ ਵੀ ਆਂਕਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ। ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਈ ਨਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਆਂ। ਉਸ ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਖ਼ੋਰੇ ਸਮਝ ਲਿਆ ਸੀ । ਘੜਾ ਆਪੇ ਈ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਕਈ ਦੇਰ ਇੰਜ ਈ ਉੜਿਆ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਉਸ ਆਖਿਆ, "ਘੜਾ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪ ਈ ਚੁੱਕ ਸਕਨੀ ਆਂ. ਪਰ ਤੈਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ।" ਉਹ ਘੜਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਂਦੀ ਹੋਈ ਚਲੀ ਗਈ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਖਿਆਲ ਆਇਆ।

ਹੋਸ਼ ਆਵਣ ਉੱਤੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਉਸ ਤਸਵੀਰ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖਿਆਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਖਲੋਂਦਾ ਸੀ। ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਸਰੂਰ ਉਸ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਝਾਤ ਵਿੱਚ। ਏਨਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸੀਨਾ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੇਖਿਆ ਸੀ। ਏਨਾ ਅਸਰ ਖ਼ੌਰੇ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨੇੜੇ ਅੱਪੜ ਗਿਆ ਸਾਂ।

ਪਹਿਲੇ ਜਦ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਸੁਣਾਵੰਦੇ, ਏਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਅਣਹੋਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਚਸਕਾ ਲੈ ਲੈ ਕੇ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ। ਹਾਣੀ ਇਸ਼ਕ

ਵਿੱਚ ਹਿਜਰ ਦੀ ਅੱਗ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮਖੌਲ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਉਸ ਦਿਨ ਤੇ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕਮਾਲ ਈ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਉਸ ਕੈਫੀਅਤ ਦਾ ਅਜੇ ਤੀਕਰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਆਂਵਦਾ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮੈਂ ਫੇਰ ਗਾਧੀ ਉੱਤੇ ਜਾ ਬੈਠਾ। ਮੇਰੇ ਅੰਗ ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਸਰੂਰ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਭਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਬੋਟੀ ਬੋਟੀ ਫੜਕਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ । ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਮੈਂ ਮਾਹੀਏ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕੁ ਕਲੀਆਂ ਗਵੱਈਆਂ ਤੇ ਫੇਰ ਜੋਗ ਨੂੰ ਛੇੜ ਦਿੱਤਾ। ਜੋਗ ਸੀ ਕਿ ਖ਼ੋਰੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਉਡੀਕਦੀ ਪਈ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਛੇੜਨ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਵਿਖਾਈ ਕਿ ਚਾਲ ਹੀ ਹੋਰ ਫੜ ਲਈ। ਪਾੜਛੇ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਈ ਨਾ ਪੈਣ ਦਿੱਤਾ। ਮਾਲ੍ਹ ਦੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਟਿੰਡ ਬੀੜ ਉੱਤੇ ਥਾੜ-ਥਾੜ ਵੱਜਦੀ, ਉੱਤੋਂ ਢੋਲ ਤੇ ਚਰਕਲੀ ਦੀਆਂ ਚੂਥੀਆਂ ਚੀਕ-ਚੀਕ ਕੇ ਹਾਲ ਪਾਰਿਆਂ ਹਾਲ ਪਾਰਿਆ ਹੋਵਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਬੋੜੀਏ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਟਚ ਟਚ ਤਿੜਕ ਤਿੜਕ ਵੱਜਦੇ ਸਨ।

ਗਾਨੀਆਂ ਦੀ ਛਣ ਛਣ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਜੋਸ਼ ਚੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੁੱਜਾਂ ਵੱਜਦੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ । ਮੈਂ ਤੇਜ ਤੋਂ ਤੇਜ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ । ਮੈਨੂੰ ਸਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ। ਮੇਰਾ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਪਹੁ ਈ ਛਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਰ ਚੀਜ਼ ਆਪਣੇ ਇੰਤਹਾ ਉੱਤੇ ਅੱਪੜੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਹੋਰ ਇੰਤਹਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ, ਹੋਰ ਤੇ ਹੋਰ ਮੈਂ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਬੇਖ਼ਬਰ ਸਾਂ ।

ਇੱਕਦਮ ਚਾਚੇ ਜੋਗ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਧੌਣੋਂ ਫੜਕੇ ਗਾਧੀ ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਆਖਿਆ, “ਓਏ ਕਿਹੜੀ ਸ਼ੈ ਤੈਨੂੰ ਚੈਨ ਨਹੀਂ ਲੈਣ ਦਿੰਦੀ"। ਚਾਚੇ ਨੂੰ ਸਾਹ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਖੌਰੇ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਭੱਜ ਕੇ ਆਇਆ ਹੋਣਾ ਏ। ਉਸ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਆਖਿਆ, ਸਗੋਂ ਗਾਲਾਂ ਵੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਪਰ ਮੈਂ ਕੀ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ? ਚਾਚੇ ਆਖਿਆ, “ਤੂੰ ਤਾਂ ਹਰ ਸ਼ੈ ਤੋੜ ਕੇ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦੇਣੀ ਸੀ ਜੇ ਮੈਂ ਨਾ ਆਂਵਦਾ ਤਾਂ ।"

ਪਰ ਮੈਂ ਤੇ ਅਜੇ ਸਰੂਰ ਵਿੱਚ ਸਾਂ, ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਚਾਚਾ ਫੇਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਕਈ ਹੋਰ ਸਵਾਣੀਆਂ ਵੀ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਆਈਆਂ ਤੇ ਗਈਆਂ, ਪਰ ਉਹ ਗੱਲ ਕਿੱਥੇ ਸੀ ਜੋ ਮੈਂ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਵੇਖ ਬੈਠਾ ਸਾਂ । ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਉਦਾਸੀ ਵਧਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਇੱਕਦਮ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਖੁਸ਼ੀ ਖੋਹ ਲਈ ਹੋਵੇ। ਮੇਰਾ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਦਿਲ ਉੱਠਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਏਨੀ ਛੇਤੀ ਉਦਾਸੀ ਆਈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਏ। ਮੇਰੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਉਦਾਸ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਦੁਪਹਿਰ ਤੀਕਰ ਖੂਹ ਵਗਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਖੂਹ ਦਾ ਰਾਗ ਵੀ ਉਹ ਈ ਸੀ, ਜੋਗ ਦੀਆਂ ਗਾਨੀਆਂ ਵੀ ਉਹ ਈ ਸਨ, ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸ਼ੋਰ ਲਗਦਾ ਸੀ । ਜੋਗ ਦੇ ਗਲੋਂ ਤੇ ਮੈਂ ਗਾਨੀਆਂ ਲਾਹ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਖੂਹ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।

ਪੇਸ਼ੀ ਵੇਲ਼ੇ ਦੂਜੀ ਜੋਗ ਜੋ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਪਿਉ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰੇ ਤੋਂ ਪਰਤ ਆਇਆ ਸੀ।

ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਘਰ ਜਾਵਣ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲ ਗਈ । ਨਾਲ ਈ ਇਹ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜੋਗ ਨੂੰ ਲਿਜਾ ਕੇ ਪੱਠੇ ਪਾਵਣੇ ਨੀ। ਮੈਂ ਪਿਉ ਦੇ ਹੁਕਮ ਉੱਤੇ ਅਮਲ ਕਰਦਿਆਂ ਇੰਜ ਈ ਕੀਤਾ।

ਨਿੰਮੋਝੂਣਾ ਤੇ ਉਦਾਸ ਬੈਠਾਂ ਸਾਂ ਕਿ ਮਾਂ ਵੇਖ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੀ ਗੱਲ ਏ ਗੋਗੀ, ਤੇਰਾ ਮੂੰਹ ਕਿਉਂ ਲੱਥਾ ਹੋਇਆ ਏ?"

"ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਮਾਂ।"

"ਕੁੱਝ ਤੇ ਹੈ, ਫੇਰ ਏਨਾ ਭੈੜਾ ਕਿਉਂ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਏਂ ?”

"ਮੈਂ ਕੋਈ ਭੈੜਾ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਐਵੇਂ ਸਿਰ ਨੂੰ ਚੱਕਰ ਆ ਗਏ ਸਨ।” ਮੇਰੇ ਏਸ ਝੂਠੇ ਬਹਾਨੇ ਉੱਤੇ ਮਾਂ ਸਦਕੇ ਵਾਰੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਤੂੰ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਗਾਧੀ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਹਿਣਾ, ਥੱਲੇ ਉੱਤਰ ਆਉਂਦਾ, ਲਿਆ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਮੁੱਠੀਆਂ ਭਰ ਦਿਆਂ ।" ਮਾਂ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਦੱਬਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਮਾਂ ਫੇਰ ਆਖਿਆ, "ਜੋਗ ਮਾੜੀ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਪੇ ਟੁਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ... ਤੂੰ ਝੱਟ ਪਰ ਗਾਧੀ ਤੋਂ ਲਹਿ ਆਵਣਾਂ ਸੀ।"

“ਉਹ ਤੇ ਠੀਕ ਏ ਮਾਂ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਥੱਲੇ ਵੀ ਚੱਕਰ ਆਂਵਦੇ ਸਨ।"

"ਥੱਲੇ ਵੀ ਚੱਕਰ ਆਂਵਦੇ ਸਨ," ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਈ। "ਥੱਲੇ ਕਿਉਂ ਚੱਕਰ ਆਂਵਦੇ ਸੀ।"

ਮਾਂ ਉੱਠ ਕੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੋਟੀ ਲੈ ਆਈ। ਕੱਚੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਤੇ ਨਾਲ ਗੁੜ ਦੀ ਭੇਲੀ । ਮਾਂ ਆਖਿਆ, "ਕਾਕਾ, ਕੱਚਾ ਦੁੱਧ ਪੇਸ਼ੀ ਵੇਲ਼ੇ ਤੀਕਰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ । ਤੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਛੱਡ ਦੇ ।"

"ਕਿਹੜੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਮਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਐਵੇਂ ਈ ਝਾੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਓ। ਕੀ ਬੁਰਾਈ ਏ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ?"

“ਕੋਈ ਵੀ ਤੈਨੂੰ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ", ਮਾਂ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਕੰਡ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ, ਫੇਰ ਆਖਿਆ, "ਤੇਰੇ ਲਈ ਮੈਂ ਗੋਗੀ ਗਾਂ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਡੱਕੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਹੁਣ ਤੂੰ ਆਇਆ ਤੇ ਚੋਈ ਏ। ਏਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜੇ ਤੇਰੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਤੇ ਗੁੱਸੇ ਹੋਵੇਗਾ।"

"ਪਿਉ ਤਾਂ ਗੁੱਸੇ ਹੁੰਦਾ ਈ ਰਹਿੰਦਾ ਏ ਮਾਂ । ਉਹਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਏ। ਉਹਨੂੰ ਕਰਨ ਦੇ ਗੁੱਸਾ।"

“ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਆਖੀਦਾ, ਗੋਗੀ।" ਮਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਮੱਤ ਦਿੱਤੀ ਹੋਣੀ ਏ, ਪਰ ਮੈਂ ਤੇ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਮਾਂ ਮੈਨੂੰ ਜਗਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਕਾਕਾ, ਉੱਠ ਕੇ ਮੂੰਹ ਹੱਥ ਧੋ ਲੈ, ਮੈਂ ਜ਼ਰਾ ਲਿਆਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਕੱਢ ਲਵਾਂ।"

"ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਮੂੰਹ ਧੋਤੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਈ ਲਿਆਰੀਆਂ ਦੁੱਧ ਦੇ ਦੇਣਗੀਆਂ ਮਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਸੁੱਤਾ ਰਹਿਣ ਦੇ ।" ਮੇਰੀ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸਾ ਆਇਆ। ਆਖਿਆ"ਨਹੀਂ ਕਾਕਾ, ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।"

"ਹੋਰ ਕੀ ਏ ?" ਮੈਂ ਉਕਤਾ ਗਿਆ ਸਾਂ।

"ਆਏ ਹਾਏ ਏਸ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੀ ਹੋਈ ਆਂ, ਉੱਧਰ ਵੱਛਾ ਗਾਂ ਚੁੰਘੀ ਜਾਂਦਾ ਏ ।" ਮਾਂ ਨੇ ਜਾ ਕੇ ਵੱਛੇ ਨੂੰ ਗਾਂ ਕੋਲੋਂ ਪਾਸੇ ਕੀਤਾ । ਦੋਹਣਾ ਲੈ ਕੇ ਗਾਂ ਨੂੰ ਚੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਨਾਲ ਈ ਮੈਨੂੰ ਆਖਣ ਲੱਗੀ:

"ਅੱਜ ਯਾਰਵੀਂ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਏ। ਆਪਣੀ ਮਾਸੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦੁੱਧ ਦੇ ਆ।" ਮੈਂ ਉੱਠ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਤੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਕੌਣ ਮਾਸੀ, ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਮਾਸੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, "ਕਿਹੜੀ ਮਾਸੀ ਏ ਏਥੇ ਮਾਂ ?"

“ਤੇਰੀ ਮਾਸੀ ਬਸ਼ੀਰਾਂ ।"

"ਕੌਣ ਮਾਸੀ ਬਸ਼ੀਰਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਹੁਣ ਕਿੱਥੋਂ ਨਿੱਕਲੀ ਏ ਮਾਸੀ ।"

"ਉਸ ਦਿਨ ਤੇ ਬੜਾ ਨਿੱਠ ਕੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੈਂ ਮਾਸੀ ਕੋਲ । ਅੱਜ ਤੈਨੂੰ ਚੇਤਾ ਈ ਨਹੀਂ।" ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਕੁੱਝ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ । ਭੂਆ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਕਰ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਈ ਤੇ ਆਖਿਆ, “ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਨਵੇਂ ਆਏ ਨੇ ਭਗਤਪੁਰੇ ਦੇ ਅਰਾਂਈ ਲੋਕ ।" ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਗਈ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਬਿਜਲੀ ਵਾਂਗ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਠੀਆਂ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕੀਤਾ ਉੱਡ ਕੇ ਮਾਸੀ ਕੋਲ ਅੱਪੜ ਜਾਵਾਂ । ਉੱਥੇ ਈ ਤੇ ਜ਼ੋਹਰਾ ਸੀ । ਭੂਆ ਫੇਰ ਆਖਿਆ, "ਜਿਸ ਸਵਾਣੀ ਤੈਨੂੰ ਕੋਲ ਬਿਠਾਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਬਸ਼ੀਰਾਂ ਏ ਤੇ ਭਾਬੀ ਦੀ ਭੈਣ ਬਣ ਗਈ ਏ। ਜ਼ੋਹਰਾ ਮੇਰੀ ਸਹੇਲੀ ਬਣ ਗਈ ਏ।" ਭੂਆ ਇੱਕੋ ਸਾਹ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਦੱਸੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਭਗਤਪੁਰੇ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਗੋਡੀ ਦੇਵਣ ਦੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਏਥੇ ਆ ਕੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਕੋਲੋਂ ਭੋਏਂ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਲੈ ਕੇ ਆਪ ਸਬਜ਼ੀ ਬੀਜਿਆ ਕਰਨਗੇ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਆਪ ਵਾਹੀ ਬੀਜੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਇੱਜ਼ਤਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਏ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਫਸਲ ਨੂੰ ਗੋਡੀ ਕਰਨਾ ਯਾ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨਾ ਹੀਣਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਏ।

ਵਾਹ ਏਨਾ ਕੁੱਝ ਹੋ ਗਿਆ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਈ ਨਹੀਂ । ਹੁਣ ਮੈਂ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਉੱਠ ਕੇ ਝੱਟ ਜਾਵਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਕਾਹਲੀ ਉੱਤੇ ਭੂਆ ਮੁਸਕਰਾਈ। ਮੈਂ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ।

ਮਾਂ ਦੋਹਣੇ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਪਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਫੜਾਇਆ ਤੇ ਮੈਂ ਝੱਟ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਅਰਾਈਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰ ਈ ਦੋ ਸਨ । ਇੱਕ ਚਾਚਾ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤੇ ਦਾ ਤੇ ਦੂਜਾ ਬਾਬਾ ਉਮਰਦੀਨ ਦਾ। ਉਮਰਦੀਨ ਦੀ ਇੱਕ ਵਹੁਟੀ ਤੇ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਧੀ ਮਾਝਾਂ ਸੀ। ਚਾਚਾ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤੇ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ੋਹਰਾ ਤੇ ਉਹਦਾ ਭਰਾ ਸੀ। ਮਾਸੀ ਬਸ਼ੀਰਾਂ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤੇ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹਦੀ ਇੱਕ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਧੀ ਅੱਲਾ ਰੱਖੀ ਸੀ।

ਉਹਨਾਂ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਆਸਰੇ ਬਣਾ ਲਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਮਾਸੀ ਬਸ਼ੀਰਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਲਾਗੇ ਆ ਕੇ ਖਲੋ ਗਿਆ। ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜੋਹਰਾ ਆਟਾ ਪਈ ਗੁੰਨ੍ਹਦੀ ਸੀ। ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਲਈ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ, ਮੈਂ ਝਕ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਜ਼ੋਹਰਾ ਦੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਕੰਡ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਕੰਡ ਉੱਤੇ ਉਹਦੇ ਲੰਮੇ ਸੁਨਹਿਰੇ ਵਾਲ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੇ

ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਟਾ ਗੁੰਨ੍ਹਣ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਹਿੱਲਣ ਨਾਲ ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਹਰਕਤ ਹੋਰ ਵੀ ਮਨ-ਖਿੱਚਵੀਂ ਸੀ।

ਕੰਡ 'ਤੇ ਪੇਲਦੇ ਵਾਲ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਵਲ ਖਾਂਦੇ ਹੋਏ ਬੜੇ ਈ ਸੋਹਣੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਇਹ ਈ ਨਜ਼ਾਰਾ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਜ਼ੋਹਰਾ ਜਦ ਆਟਾ ਗੁੰਨ੍ਹਕੇ ਉੱਠੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਝੱਟ ਬੋਲਿਆ, "ਮਾਸੀ ਕਿੱਥੇ ਵੇ ?"

ਜ਼ੋਹਰਾ ਝੱਟ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਂਵਦੀ ਹੋਈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਈ। ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਆਟੇ ਨਾਲ ਲਿੱਬੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਗੱਲ੍ਹ 'ਤੇ ਉਸ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲੀ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਆਟਾ ਮਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਖਿਆ, "ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਆ। ਆ ਜਾਂਦੀ ਏ ਤੇਰੀ ਮਾਸੀ ਵੀ। ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਕੀ ਏ ?” ਉਸ ਮੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਦੁੱਧ ਵਾਲਾ ਦੋਹਣਾ ਫੜ ਲਿਆ।

ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਦੀ ਉਂਗਲੀ ਮੇਰੀ ਗੱਲ੍ਹ ਉੱਤੇ ਲੱਗੀ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਜੁੱਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਲਹਿਰ ਆਈ ਕਿ ਮੈਂ ਸਰੂਰ ਤੇ ਝਿਜਕ ਵਿੱਚ ਈ ਖੁੱਭਦਾ ਗਿਆ। ਮਸਾਂ ਮਰਕੇ ਬੋਲਿਆ, "ਇਹ ਦੁੱਧ ਮਾਸੀ ਵਾਸਤੇ ਮਾਂ ਨੇ ਘੱਲਿਆ ਏ।" ਮੇਰੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਝੂਠੀ ਮੂਠੀ ਦਾ ਰੋਸਾ ਵਿਖਾਇਆ ਤੇ ਆਖਿਆ, "ਤੇ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ?" ਨਾਲ ਈ ਮੈਨੂੰ ਬਾਂਹ ਫੜਕੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਮੰਜੀ ਉੱਤੇ ਜਾ ਬਿਠਾਇਆ। ਫੇਰ ਮੇਰੀ ਠੋਡੀ ਹੇਠਾਂ ਆਟੇ ਲਿੱਬੜਿਆ ਹੱਥ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ :

"ਵੇ ਤੂੰ ਅੱਗੇ ਅੰਦਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਂਵਦਾ ? ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਖਾ ਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਸੀ।" ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਨਾ ਬੋਲਿਆ। ਮੈਂ ਖੌਰੇ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਜੁੱਸੇ ਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼, ਹਰ ਹਰਕਤ ਫੜਕਦੀ ਤੇ ਕੰਬਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਈ ਅਜੀਬ ਤੋਂ ਅਜੀਬ ਹੁੰਦੀ ਪਈ ਸੀ।

ਦਿਲ ਕਰੇ ਉੱਠ ਕੇ ਜ਼ੋਹਰਾ ਦੇ ਸੀਨੇ ਲੱਗ ਜਾਵਾਂ ਤੇ ਰੱਜ ਕੇ ਰੋਵਾਂ, ਪਰ ਮੇਰੀ ਝਿਜਕ ਮੈਨੂੰ ਮੁੜ੍ਹਕੋ ਮੁੜ੍ਹਕੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਜ਼ੋਹਰਾ ਉੱਠ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਧੋਤੇ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮੂੰਹ ਪੂੰਝਣ ਲਈ ਕੱਪੜਾ ਲਿਆ ਫੜਾਇਆ।

ਮਾਸੀ ਬਸ਼ੀਰਾਂ ਬਾਹਰੋਂ ਆਈ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੋਸ਼ ਆਈ। ਮਾਸੀ ਆਂਵਦਿਆਂ ਈ ਆਖਿਆ, "ਬਿਸਮਿੱਲਾ, ਮੇਰਾ ਭਣੇਵਾਂ ਆਇਆ ਏ। ਜ਼ੋਹਰਾ, ਮੇਰੇ ਭਣੇਂਵੇ ਵਾਸਤੇ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਪਕਾ।"

"ਨਹੀਂ ਮਾਸੀ ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਕੋਈ ਭੁੱਖ ਨਹੀਂ। ਅੰਮਾ ਉਡੀਕਦੀ ਹੋਵੇਗੀ", ਦਿਲ ਤੇ ਮੇਰਾ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉੱਤੋਂ ਉੱਤੋਂ ਮੈਂ ਜਾਵਣ ਦੀ ਕਾਹਲੀ ਵਿਖਾਈ।

ਮਾਸੀ ਆਖਿਆ, "ਤੂੰ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਪੈਰ ਰੱਖ ਕੇ ਆਇਆ ਏ। ਮਾਸੀ ਕੋਲ ਵੀ ਝੱਟ ਬਹਿ ਜਾਇਆ ਕਰ।"

ਮੇਰੇ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਜ਼ੋਹਰਾ ਬੋਲੀ, "ਇਹ ਤੇ ਘੋੜੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਈ ਜਾਪਦਾ ਏ।" ਏਨੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਈ।

ਮੈਂ ਉੱਠ ਆਇਆ... ਤੁਰਦੇ ਹੋਏ ਮਾਸੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਮਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਸਲਾਮ

ਦੇਵੀਂ।"

"ਅੱਛਾ ਮਾਸੀ”

"ਆ ਜਾਇਆ ਕਰ ਕਦੀ ਕਦੀ ਮਾਸੀ ਕੋਲ ਵੀ", ਪਿੱਛੋਂ ਫੇਰ ਮਾਸੀ ਨੇ ਆਖਿਆ।

ਮੈਂ ਘਰ ਪਰਤ ਆਇਆ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਝਾਕਾ ਸੀ ਕਿ ਡਰ ਸੀ । ਜ਼ੋਹਰਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਬਹੁਤ ਕਰਦਾ ਪਰ ਵਿਹੜੇ ਨਾ ਵੜਦਾ । ਬਾਹਰੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਈ ਝਾਤੀਆਂ ਮਾਰਦਾ ਸਾਂ।

ਲੰਡੂ ਦਾ ਹਾਲ ਸ਼ੈਦਾਈਆਂ ਵਾਂਗ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਰਾਤ ਦੀ ਹੋਸ਼ ਨਾ ਦਿਨ ਦੀ ਖ਼ਬਰ। ਸਵਾਣੀਆਂ ਵਾਂਗ ਰੋਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਮੌਜੂ ਬਣ ਗਿਆ। ਜਿਹੜਾ ਮਿਲਦਾ ਇਹ ਈ ਪੁੱਛਦਾ :

"ਉਏ ਲੰਡੂ... ਹੋਸ਼ਾਂ ਤਾਂ ਉੱਡ ਗਈਆਂ", ਲੰਡੂ ਵੀ ਇਕਰਾਰ ਕਰਦਾ ਤੇ ਹੌਂਕੇ ਭਰਕੇ ਬੋਲਦਾ, “ਆਹੋ ਜੀ, ਹੋਸ਼ਾਂ ਉੱਡ ਗਈਆਂ ।" ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਟਿਕਦਾ। ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ । ਮੇਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆਵਣ ਜਾਣ ਸੀ । ਲੰਘਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੰਡੂ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣਾ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਆਖਿਆ: "ਓਏ ਚਾਚਾ ਕਿਉਂ ਲੋਕਾਈ ਲਈ ਮੌਜੂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਏਂ ? ਕੁੱਝ ਹੋਸ਼ ਕਰ। ਰਾਤ ਦਿਨ ਤੇਰੀ ਜ਼ਬਾਨ ਤੇ 'ਹੋਸ਼ਾਂ' ਈ ਰਹਿੰਦੀ ਏ। ਕੁੱਝ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਖਿਆਲ ਕਰ ।" ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਉਸ ਆਖਿਆ, "ਓਏ ਗੋਗੀ, ਤੂੰ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਤਾਅਨੇ ਮਾਰਦਾ ਏਂ।" ਉਹ ਬੜਾ ਉਦਾਸ ਸੀ । "ਤੈਨੂੰ ਮੈਂ ਭਤੀਜਾ ਨਹੀਂ, ਆਪਣਾ ਬੇਲੀ ਸਮਝਨਾਂ ਵਾਂ। ਪਰ ਤੂੰ ਤੇ ਪੱਛ ਲਾਨਾਂ ਏਂ । ਫੇਰ ਪੱਛਾਂ 'ਤੇ ਲੂਣ ਧੂੜਣਾ ਏਂ।" ਏਨੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਉਹ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਲੰਡੂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਈ ਦਰਦ ਭਰਿਆ ਗਿਆ। ਵਿਚਾਰੇ ਦੀ ਕੀ ਹਾਲਤ ਬਣੀ ਹੋਈ ਏ । ਕੋਈ ਵੀ ਤੇ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਏ, ਪਹਿਲੇ ਵੀ ਮੈਂ ਆਖਿਆ ਸੀ, “ਚਾਚਾ, ਤੂੰ ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜਨਮ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਚੰਗਾ ਸੀ ।" ਉਦੋਂ ਵੀ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਮੰਦਾ ਨਿੱਕਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਮੈਂ ਕੋਈ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ।

ਗਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਜਾਂਦੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਕਦਮ ਡੋਲਦੇ ਹੋਏ ਦਿਸਦੇ ਸਨ। ਬੇਮਕਸਦ ਟੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਜਿਹੜੇ ਪਾਸੇ 'ਹੋਸ਼ਾਂ' ਦੇ ਪੇਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਉਸੇ ਪਾਸੇ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ... ਖਾਲੀ ਖੋਲਿਆਂ ਵੱਲ ਤੱਕੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਖੋਲਿਆਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਲਾਈ ਰਖਨਾ ਵਾਂ।

ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਉੱਥੇ ਈ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਲੰਡੂ ਦੀ ਮਾਂ... ਜੇ ਉੱਥੋਂ ਨਾ ਭਾਲ ਕਰੇ ਤਾਂ ਲੰਡੂ ਖੌਰੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਖਾਧਿਆਂ ਪੀਤਿਆਂ ਈ ਉੱਥੇ ਬੈਠਾ ਰਹਵੇ ਤੇ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।

ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਕੋਲੋਂ ਉਹਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਵੇਖੀ ਨਾ ਗਈ। ਆਖ਼ਰ ਮਾਂ ਸੀ। ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਲਿਆ । ਮਾਂ ਧੀ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਵੇਂ !”

ਹੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਪੱਕੀ ਹੋ ਗਈ । ਲੰਡੂ ਦਾ ਤੇ ਨਕਾਹ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹਦੀ ਭੈਣ ਲਈ ਤੇ ਵਾਜੇ ਵੱਜਣੇ ਸਨ। ਲਾੜੇ ਸਿਹਰੇ ਬੰਨ੍ਹਣੇ ਸਨ। ਲੰਡੂ ਤੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿਹਰਿਆਂ ਤੇ ਵਾਜਿਆਂ ਈ ਖੁਸ਼ ਸੀ । ਚਾਈਂ ਚਾਈਂ ਭੈਣ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਾ।

ਮੈਂ ਵੀ ਲੰਡੂ ਨਾਲ ਹੱਥ ਪੁਆਵਣ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਕਦੀ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਬਾਹਰੋਂ ਬਾਲਣ ਵੱਢ ਵੱਢ ਕੇ ਕੇ ਲਿਆਂਵਦਾ ਤੇ ਕਦੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਿੱਕਾ ਮੋਟਾ ਕੰਮ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦਾ ਸਾਂ।

ਵਿਆਹ ਦੇ ਦਿਨ ਨੇੜੇ ਆ ਗਏ। ਇੱਕ ਰਾਤ ਪਹਿਲੇ ਮੈਨੂੰ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਰੋਂਦੂ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, "ਅੱਜ ਕਿਹੜੇ ਘਰ ਨੂੰ ਠੱਗਿਆ ਈ ਰੋਂਦੂ ?"

ਰੋਂਦੂ ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੁਰਲੀਆਂ ਪਟਾਕੇ ਵਿਖਾਏ ਜਿਹੜੇ ਉਹ ਖਰੀਦ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ । ਬੋਲਿਆ, "ਇਹ ਵੇਖ, ਲੰਡੂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਸ਼ੁਰਲੀਆਂ, ਪਟਾਖੇ, ਆਪਣੇ ਪੱਲਿਓਂ ਖਰੀਦ ਕੇ ਲਿਆਇਆ ਵਾਂ ।" ਆਪਣੇ ਪੱਲਿਓਂ ਉਹਨੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਕੇ ਆਖਿਆ ਸੀ। "ਹੁਣ ਲੰਡੂ ਨੂੰ ਵੀ ਠੱਗਣਾ ਚਾਹੁੰਨਾ ਏਂ ਮਾਂ ਦਿਆ ਖਸਮਾਂ", ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿੱਕਲਿਆ।

“ਤੂੰ ਸੜਦਾ ਈ ਰਹਿਣਾ ਏਂ", ਰੋਂਦੂ ਆਖ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਿ ਰੋਂਦੂ ਦੇ ਠੱਗਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਕੀ ਏ ? ਪਹਿਲੇ ਅਗਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਣਾਂਵਦਾ ਏ ਫੇਰ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਜੋ ਵੀ ਠੱਗਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਉਹ ਠੱਗ ਲੈਂਦਾ ਏ। ਠਗੀਚਣ ਵਾਲਾ ਬੁਰਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਸਗੋਂ ਰੋਂਦੂ ਦਾ ਬੇਲੀ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਏ । ਪਰ ਮੈਂ ਤੇ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਠੱਗਣਾ ਨਾ ਠਗੀਚਣਾ। ਸਿੱਧੀ ਡੰਡੀ ਉੱਤੇ ਜਾਵਣਾ ਤੇ ਸਿੱਧੀ ਡੰਡੀ ਉੱਤੇ ਆਵਣਾ।

ਇੰਜ ਸਿੱਧੇ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਸਾਫ਼ਗੋਈ ਦਾ ਕੌਣ ਬੇਲੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ, ਕੌਣ ਬੇਲੀ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਏ। ਲੋਕ ਤੇ ਧੋਖਾ ਖਾਵਣ ਤੇ ਫ਼ਰੇਬ ਪਸੰਦ ਨੇ । ਲਾਰੇ ਲੱਪੇ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ। ਜੂਆ ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ, ਕੁੱਝ ਖੋਵਣ ਤੇ ਕੁੱਝ ਖੁਆਵਣ ਲਈ ਹਰ ਵੇਲੇ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫੇਰ ਮੈਨੂੰ ਭਲਾ ਕੌਣ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ। ਰੋਂਦੂ ਨੇ ਲੰਡੂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਜੋਸ਼ ਵਿਖਾਇਆ ਸੀ । ਸ਼ੁਰਲੀਆਂ ਪਟਾਖੇ ਚਲਾਏ ਸਨ।

ਹੋਸ਼ਾਂ ਤੇ ਲੰਡੂ ਨੂੰ ਮਿਠਾਈ ਵੀ ਖੁਆਈ ਸੀ। ਲੰਡੂ ਤੇ ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੋਵੇਂ ਖੁਸ਼ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਨ। ਰੋਂਦੂ ਉੱਤੇ ਇਤਬਾਰ ਵੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ।

ਮੇਰੇ ਪੱਲੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੇਲੀ ਲੰਡੂ ਉੱਤੇ ਕੀ ਵਾਰ ਸਕਦਾ ਸਾਂ। ਮੇਰੀ ਬੇਵਸੀ ਉੱਤੇ ਰੋਂਦੂ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਮੁਸਕਰਾ ਮੁਸਕਰਾ ਵੇਖਦਾ ਸੀ। ਲੰਡੂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ

ਉਸ ਲੀੜੇ ਵੀ ਨਵੇਂ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਜੁੱਤੀ ਵੀ ਗੁਰਗਾਬੀ ਸੀ। ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਉਂਗਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੋਨੇ ਦੀ ਮੁੰਦਰੀ ਵੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ।

ਮੈਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਮੈਥੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਉਲਝਣ ਭੁੱਲ ਕੇ ਲੰਡੂ ਦੇ ਵਿਆਹ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸਾਂ। ਹੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਹੁਟੀ ਬਣਾ ਕੇ ਲੰਡੂ ਵੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸੀ।

ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਬਸ਼ੀਰਾਂ ਅਸਾਡੇ ਘਰ ਆਈ। ਮਾਂ ਉਹਦੀ ਬਹੁਤ ਟਹਿਲ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਸੇਵੀਆਂ ਪਕਾਈਆਂ। ਉਹਦੀ ਬਾਲੜੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਮਾਸੀ ਅਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਮਲੂਮ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਹੱਸ ਹੱਸ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਗੁਟਕਦੀ ਵਾਹਵਾ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਕਵਾਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਚੁੰਨੀ ਡਿਗ ਡਿਗ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ 'ਭੈਣ' ਕਹਿਕੇ ਬੁਲਾਂਵਦੀ ਸੀ ਮਾਂ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਦੀ, "ਨੀ ਬਸ਼ੀਰਾਂ ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਵਾਂਗਰ ਏਂ । ਜਦ ਜੀਅ ਕਰੇ ਆ ਜਾਇਆ ਕਰ ।"

ਮਾਸੀ ਬਸ਼ੀਰਾਂ ਹੱਸ ਕੇ ਆਖਦੀ, "ਜੇ ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਚੰਦਰਾ ਰੋਜ਼ ਈ ਕਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ।" ਮਾਂ ਆਖਦੀ "ਬਿਸਮਿੱਲਾ, ਤੂੰ ਜੰਮ ਜੰਮ ਆ। ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਮੋੜ ਏ ਬਸ਼ੀਰਾਂ.. ਤੇਰਾ ਆਪਣਾ ਘਰ ਏ।" ਦੋਵੇਂ ਭੈਣਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਝੱਟ ਕੁ ਹਸਦੀਆਂ ਤੇ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਜਦ ਮਾਸੀ ਉੱਠ ਕੇ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਮਾਂ ਆਖਿਆ, "ਜ਼ਰਾ ਦੀ ਜ਼ਰਾ ਬਹਿ ਜਾ ਬਸ਼ੀਰਾਂ । ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਆਈ ਏਂ, ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ਤੇ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦੇਣਾ ।" ਮਾਂ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਇੱਕ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਅੱਧਾ ਕੁ ਸੇਰ ਦੇਸੀ ਘਿਓ ਤੇ ਇੱਕ ਕੱਪੜੇ ਵਿੱਚ ਛੇ ਸੱਤ ਸੇਰ ਸੱਤੂ ਬੰਨ੍ਹ ਲਿਆਈ। "ਲੈ ਭੈਣ, ਇਹ ਤੇਰੀ ਧੀ ਵਾਸਤੇ ਨੇ।" ਮਾਸੀ ਬਸ਼ੀਰਾਂ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਰਵਾਇਤੀ ਨਾਂਹ ਨੁੱਕਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਫੇਰ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ੈਆਂ ਬਿਸਮਿੱਲਾ ਕਰਕੇ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਮਾਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮਾਸੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾ ਕੇ ਸੱਤੂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਅੱਪੜ ਆਵਾਂ। ਭਲਾਂ ਮਾਸੀ ਦੇ ਘਰ ਜਾਵਣ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹੜੀ ਇਨਕਾਰ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਤੇ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮਾਸੀ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਅੱਪੜ ਜਾਵਾਂ।

ਮੈਂ ਸੱਤੂ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਚੁੱਕ ਲਏ ਤੇ ਘਿਓ ਵਾਲ਼ਾ ਭਾਂਡਾ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲਮਕਾ ਲਿਆ। ਮਾਸੀ ਤੋਂ ਵੀ ਕਾਹਲਾ ਉੱਠ ਤੁਰਿਆ, ਬਹੁਤ ਈ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ । ਪੰਜਾਂ ਸੱਤਾਂ ਪੈਲੀਆਂ ਦੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਖੋਲੇ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਕਾਹਲੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮਾਸੀ ਪਿੱਛੋਂ ਅਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ, "ਐ ਹੈ ਵੀਰਾ, ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਰਲ ਲੈਣ ਦੇ। ਤੂੰ ਤੇ ਉੱਡਿਆ ਈ ਜਾਨਾਂ ਏਂ ।" ਮਾਸੀ ਆਪਣੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਉਂਗਲੀ ਲਾਈ ਰਾਹੇ ਰਾਹੇ ਟੋਰੀ ਆਂਵਦੀ ਸੀ । ਮੈਂ ਖਲੋ ਗਿਆ ਪਰ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮਾਸੀ ਤੇ ਉਹਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਚੁੱਕ ਲਵਾਂ ਤੇ ਅੱਖ ਝਪਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਖੋਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੱਪੜ ਜਾਵਾਂ, ਪਰ ਮਾਸੀ ਦੀਆਂ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਲੱਤਾਂ ਈ ਜੋੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।

ਮਾਸੀ ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਟੁਰਦਿਆਂ ਤੈਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਆਂਵਦੀ ਏ ?” "ਨਹੀਂ ਮਾਸੀ ।"

"ਫੇਰ ਤੈਨੂੰ ਕਾਹਦੀ ਕਾਹਲੀ ਏ ? ਉਡੀਕਦਾ ਈ ਨਹੀਂ।"

ਮੈਂ ਕੀ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ ਸੀ, ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਟੁਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਪਰ ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਖੋਲਿਆਂ ਲਾਗੇ ਜਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਹੋਰ ਵਧ ਗਈ। ਪਹਿਲੀ ਝਾਤੀ ਜ਼ੋਹਰਾ ਉੱਤੇ ਪਈ। ਉਸ ਬੜੇ ਸੋਹਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਘੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਗੁੱਤ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਪਰਾਂਦਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਮਾਸੀ ਜਾਂਦਿਆਂ ਈ ਜ਼ੋਹਰਾ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, "ਲੈ ਫੜ ਨੀ ਜ਼ੋਹਰਾ ਸੱਤੂ, ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੀਂ, ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਬੜੀ ਰੀਝ ਨਾਲ ਦਿੱਤੇ ਨੇ।"

ਮਾਸੀ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਈ। ਜ਼ੋਹਰਾ ਮੁਸਕਰਾਂਦੀ ਹੋਈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਈ। ਉਸ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਸੱਤੂਆਂ ਦੀ ਪਟੋਕਲੀ ਫੜ ਕੇ ਹੌਲੀ ਜੇਹੀ ਆਖਿਆ, “ਸੱਤੂ ਤੇ ਮੈਂ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖ ਲੈਸਾਂ । ਤੈਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਰੱਖਾਂ ?"

ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ, "ਅੱਖ ਦੀ ਪਟਾਰੀ ਵਿੱਚ ਤੇ ਦਿਲ ਦੀ ਅਲਮਾਰੀ ਵਿੱਚ" ਪਰ ਮੇਰੀ ਹਿੰਮਤ ਈ ਨਾ ਹੋਈ। ਉਂਝ ਸੱਤੂਆਂ ਦੀ ਪਟੋਕਲੀ ਫੜਨ ਵੇਲ਼ੇ ਮੈਂ ਉਹਦੀ ਉਂਗਲੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲੀ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਦੱਬ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਏਨਾ ਕੁ ਈ ਹੌਂਸਲਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ। ਖ਼ੋਰੇ ਮੇਰੀ ਉਂਗਲੀ ਦੇ ਦਬਾ ਪਾਸੋਂ ਯਾ ਟਹਿਕਦੇ ਹੁਸਨ ਪਾਰੋਂ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਚਮਕ ਤੇ ਰੌਣਕ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਸਾਹਵਾਂ ਦੀ ਕਾਹਲੀ ਪਾਰੋਂ... ਉਹਦੀ ਛਾਤੀ ਦੇ ਉਭਾਰ ਉਹਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਨੂੰ ਤਰਾਣ ਦੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ, ਉਹਦੇ ਜੁੱਸੇ ਦਾ ਲਹੂ ਖ਼ੋਰੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਕੇ ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਪਟੋਕਲੀ ਤੇ ਘਿਓ ਵਾਲਾ ਭਾਂਡਾ ਫੜ ਕੇ ਅੰਦਰ ਚਲੀ ਗਈ।

ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਆਵਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਾ ਆਖਿਆ। ਮੈਂ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਟੁੰਬਦਾ ਰਿਹਾ: 'ਲੈ ਭਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਬੁਲਾਵਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪ ਈ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਸੀ । ਜਦ ਮੈਂ ਮਾਸੀ ਦੇ ਨਾਲ ਆਇਆ ਸਾਂ, ਫੇਰ ਰੁਕਾਵਟ ਕਾਹਦੀ ਸੀ । ਭਲਾਂ ਨਾਲ ਆਏ ਨੂੰ ਕੀ ਮੁੜ ਕੇ ਆਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਆਪ ਈ ਝੁੱਡੂ ਆਂ... ਨਾਲ ਲਿਜਾਵਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਏ ਕਿ ਆ ਜਾ, ਤੇਰੇ ਲਈ ਬੂਹੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਨੇ ।” ਇੱਕ ਦਿਲ ਕਰੇ ਫੇਰ ਪਰਤ ਜਾਵਾਂ ਪਰ ਕੀ ਪੱਜ ਲਾਵਾਂ। ਆਖ ਦੇਸਾਂ ਐਵੇਂ ਈ।

ਲੈ ਐਵੇਂ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਐਵੇਂ ਤੇ ਐਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਮੇਰੇ ਇੰਜ ਮੁੜ ਜਾਵਣ ਨਾਲ ਬਣੀ ਗੱਲ ਵਿਗੜ ਜਾਵੇ। ਨਹੀਂ। ਕਦੀ ਫੇਰ ਸਹੀ, ਕਿਸੇ ਬਹਾਨੇ ਚਲਾ ਜਾਸਾਂ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਬਹਾਨਾ ਈ ਤੇ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਹੁਣ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਹੁਣ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਨਹੀਂ ਸੁੱਝਦਾ । ਕੁੱਝ ਸੋਚ ਕੀ ਸੋਚਾਂ, ਮੇਰਾ ਤੇ ਖ਼ੌਰੇ ਦਿਮਾਗ ਈ ਸੁੰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਏ। ਪਾਗਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਿਆ ਮੈਂ ?

ਇੰਜ ਦੀਆਂ ਕਈ ਦਲੀਲਾਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ। ਟੁਰਦਾ ਟੁਰਦਾ ਖਲੋਕੇ ਪਰਤ ਕੇ ਵੇਖਦਾ, ਸੋਚਦਾ ਖ਼ੌਰੇ ਉਹ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖਦੀ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਉੱਥੇ ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ।

ਆਖਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧਰੂਹ ਕੇ ਮੈਂ ਘਰ ਪਰਤ ਆਇਆ।

ਘਰ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਕੋਈ ਲਫਜ਼ ਪੱਲੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦਾ । ਕਈ ਸਫ਼ੇ ਪੜ੍ਹ ਲਏ ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਚੱਲਿਆ ਕੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਏ ਤੇ ਕਿੱਥੋਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਏ। ਵੇਲਾ ਗੁਜ਼ਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਅਸਾਡਾ ਅਰਾਈਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵਾਹਵਾ ਘਸ ਪੈ ਗਿਆ। ਮਾਸੀ ਦੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਕਦੀ ਜ਼ੋਹਰਾ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਕਦੀ ਕੋਈ ਨਾ। ਚਾਚਾ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤਾ ਵੀ ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਦਾ ਭਰਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ ਸੀ ਅੱਲਾ ਰੱਖੀ। ਦੋ ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਬਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਵਾਹੀ ਬੀਜੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਚਾ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਮੇਰਾ ਪਿਉ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਹੱਥ ਵਟਾਂਵਦੇ ਸਨ, ਕੰਮ ਆਂਵਦੇ ਸਨ ਤੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਸਕੇ ਚਾਚੇ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਘਟ ਗਈ ਸੀ। ਏਸੇ ਕਾਰਨ ਚਾਚੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਗਭਰਾਟੇ ਸਨ । ਸੁੰਝੇ ਰਾਹ ਹੋਏ ਤਾਂ ਮਾਸੀ ਬਸ਼ੀਰਾਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਦੀ ਸੱਜਣ ਲੱਗਦੀ ਸੀ । ਚਾਚਾ ਅੱਲੇ ਦਿੱਤੇ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਜਾਪਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁੱਝ ਮਲੂਮ ਸੀ ਪਰ ਮੂੰਹੋਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਹਿੰਦੀ। ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰ ਕੁੜ੍ਹਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਮਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤੋਂ ਮੈਂ ਬੇਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ।

ਪਰ ਮੇਰੀ ਲੋੜ ਵੀ ਏਸੇ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਸੀ ਕਿ ਗੱਲ ਬਣੀ ਰਹਵੇ, ਵਿਗੜੇ ਨਾ । ਨਾਲ਼ੇ ਬਸ਼ੀਰਾਂ ਦੇ ਆਵਣ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਘੱਟ ਈ ਗੁੱਸਾ ਚੜ੍ਹਦਾ ਸੀ।

ਜ਼ੋਹਰਾ ਚਾਚਾ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤੇ ਦੀ ਸਕੀ ਭੈਣ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਫੂਫੀ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਫੂਫੀ ਫੁੱਫੜ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਜ਼ੋਹਰਾ ਤੇ ਇਹਦਾ ਭਰਾ ਦੋਵੇਂ ਇਹਦੇ ਕੋਲ ਈ ਰਹੇ ਸਨ। ਜ਼ੋਹਰਾ ਦਾ ਭਰਾ ਅਨਾਇਤ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧੜ ਸੀ । ਅਸਾਂ ਉਹਨੂੰ ਘੁੱਗੂ ਆਖਦੇ ਸਾਂ । ਉਹਦਾ ਮੂੰਹ ਵੀ ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਢੁਬਰਾ ਮੱਛੀ ਵਰਗਾ ਸੀ । ਲੰਮਾ ਤੇ ਗੋਲ ਜਿਹਾ।

ਚਾਚੇ ਦੇ ਵੱਖ ਹੋਵਣ ਨਾਲ ਪਿਉ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਪਿਉ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲਿਜਾਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਕਦੇ ਸਕੂਲ ਜਾਵਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਨਾ ।

ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਮੁੱਕਣ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਵਾਹੀ ਬੀਜੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁੱਟ ਗਿਆ ਤੇ ਛੇਤੀ ਈ ਲਾਦੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਵਾਹੀ ਦੇ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਸਿੱਖ ਲਏ। ਮੇਰੇ ਲਾਦੂ ਨਿੱਕਲ ਆਵਣ ਉੱਤੇ ਪਿਉ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜੋਗ ਬਣਾ ਲਈ ਤੇ ਇੱਕ ਕਾਮਾ ਵੀ ਰੱਖ ਲਿਆ।

ਰਵਾਜ ਮੂਜ਼ਬ ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਮਾਣੀਆਂ ਦਾਣੇ ਦੇਣੇ ਕੀਤੇ ਸੀ। ਅਸਾਡਾ ਕਾਮਾ ਹੁਸੈਨੂੰ ਜੋਧੇ ਵਾਲਾ ਪਿਉ ਦਾ ਸ਼ਰੀਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਭਰਾ ਸੀ । ਏਸੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਚਾਚਾ ਹੋਇਆ। ਜੋਧੇ ਵਾਲਾ ਹੁੱਕੇ ਦਾ ਡਾਢਾ ਪਿਆਕ ਸੀ, ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਗਾਲੜੀ, ਬਦਨੀਤਾ, ਗੱਪੀ ਤੇ ਕੰਮਚੋਰ ਸੀ। ਕੱਦਕਾਠ ਦਾ ਉੱਚਾ ਲੰਮਾ ਗੱਭਰੂ । ਉਂਜ ਡਰਪੋਕ, ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਤੇ ਪਾਦੜ। ਖਾਂਦਾ ਬਹੁਤ ਸੀ ਤੇ ਸੌਂਵਣ ਵੇਲੇ ਘੁਰਾੜੇ ਬਹੁਤ ਮਾਰਦਾ ਸੀ। ਬਹਾਨੇਬਾਜ਼ ਅਤੇ ਢੀਠ ਕਿਸਮ

ਦਾ ਜਵਾਨ ਸੀ । ਮੈਂ ਆਖਦਾ, "ਚਾਚਾ, ਜੇ ਤੂੰ ਬਦਨੀਤਾ ਨਾ ਹੋਵੇਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣਾ ਗੱਭਰੂ ਏਂ।"

ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਜੋਧੇ ਵਾਲਾ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਦਾ ਤੇ ਪਿਉ ਅੱਗੇ ਮੇਰੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਦਾ।

"ਭਾਈਆ, ਤੇਰਾ ਇਹ ਸਕੂਲੀਆ ਮੁੰਡਾ ਮੇਰਾ ਉੱਕਾ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।" ਪਿਉ ਮੈਨੂੰ ਝਾੜ ਪਾਂਵਦਾ ਤੇ ਸਾਊ ਅਸੀਲ ਰਹਿਣ ਦੀ ਨਸੀਹਤ ਕਰਦਾ। ਸਾਵਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਸੀ, ਔੜ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਅੱਜ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹੁਸੈਨੂੰ ਜੋਧੇ ਵਾਲਾ ਤੇ ਮੈਂ ਹਰਨਾਲੀਆਂ ਕਰਕੇ ਪੈਲੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹਲ ਜੋਵਣ ਗਏ। ਝੋਨੇ ਵਾਸਤੇ ਕਦੋ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਵੀ ਹਰ ਪਾਸੇ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਪੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਦੋ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਪਾਣੀ ਈ ਪਾਣੀ ਸੀ ਤੇ ਹਾਲੀਆਂ ਦੀ ਛੱਬਲ ਛੱਬਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ । ਜੋਧੇ ਵਾਲੇ ਹਲ ਅੱਗੇ ਲਾ ਲਿਆ ਤੇ ਮੇਰਾ ਹਲ ਪਿੱਛੇ ਸੀ। ਉਸ ਪਹਿਲੀ ਰਾਲ੍ਹ ਈ ਡਿੱਗੀ ਮਾਰੀ ਤੇ ਮੈਂ ਆਖਿਆ, ਚਾਚਾ, ਰਾਲ੍ਹ ਤੇ ਸਿੱਧੀ ਮਾਰਨੀ ਸੀ।” ਉਸ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ, ਸਗੋਂ ਜੋਗ ਨੂੰ ਖਿਝ ਖਿਝ ਕੇ ਗਾਲਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਸੋਟੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਨਾ ਆਖਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਮਰਜ਼ੀ ਪਿਆ ਕਰੇ।

ਜੋਧੇ ਵਾਲਾ ਕਦੇ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗਰ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਗਾਵਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਕਦੀ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ਲੀਜ਼ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਦਾ। ਜਦ ਤੀਕ ਉਹਦਾ ਸੰਘ ਬਹਿ ਨਾ ਜਾਂਦਾ ਉਹ ਬਕੀ ਜਾਂਦਾ।

ਅਸਾਂ ਦੋ ਜੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿੱਲੇ ਨੂੰ ਦੋਹਰ ਲਾ ਕੇ ਸੋਹਾਗਣਾ ਸੀ । ਇਹ ਕੰਮ ਤਾਂ ਈ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜੇ ਅਸੀਂ ਵਕਤ ਗਵਾਇਆ ਬਗੈਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ, ਪਰ ਜੋਧੇ ਵਾਲਾ ਤੇ ਝੱਟ ਮਗਰੋਂ ਜੋਗ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਖਲਾਰ ਕੇ ਦੂਜੇ ਹਾਲੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਹੁੱਕਾ ਲੈ ਕੇ ਛਿੱਕਣ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ । ਭਲਾਂ ਇੱਕ ਜੋਗ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਨਿੱਬੜ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਰੋਜ਼ ਇੰਜ ਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਤਾਂ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਤੱਕ ਹਲ ਵਾਹ ਕੇ ਸੋਹਾਗ ਲੈਂਦੇ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਪੇਸ਼ੀ ਵੇਲ਼ੇ ਤੀਕ ਫਸੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਜੋਗਾਂ ਵੀ ਅੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਕਾਹਲੀਆਂ ਪੈ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਕਦੀ ਕਦੀ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਜੋਗਾਂ, ਅਰਲੀ ਗਾਤਰਾਂ ਭੰਨ ਸੁੱਟਦੀਆਂ ਸਨ, ਜੀਹਦੇ ਨਾਲ ਅਸਾਨੂੰ ਹੋਰ ਕੁਵੇਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

ਜੋਧੇ ਵਾਲ਼ੇ ਦੀ ਏਸ ਹਰਕਤ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆਂਵਦਾ, ਬਹੁਤ ਖਿਝ ਚੜ੍ਹਦੀ ਪਰ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸਾਂ । ਹਲ ਛੱਡਣ ਮਗਰੋਂ ਵੱਟ ਬੰਨੇ ਦੇ ਕੰਮ ਵੇਲ਼ੇ ਜੋਧੇ ਵਾਲਾ ਆਖਦਾ, "ਲੈ ਓਏ, ਫੜ ਕਹੀ ਤੇ ਵੱਟਾਂ ਬੰਨੇ ਠੀਕ ਕਰ, ਮੈਂ ਜ਼ਰਾ ਹੁੱਕੇ ਦੀ ਵਾਰੀ ਲਾ ਲਵਾਂ।" ਉਹ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਬਹਿ ਕੇ ਹੁੱਕਾ ਛਕਦਾ ਤੇ ਮੈਂ ਵੱਟਾਂ ਬੰਨੇ ਬਣਾਵੰਦਾ। ਜੋਧੇ ਵਾਲ਼ਾ, ਬਦ ਦਾ ਬੀ, ਹੁੱਕਾ ਛਕਦਾ-ਛਕਦਾ, ਉੱਥੇ ਕੜਕਦੀ ਧੁੱਪੇ ਈ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਮੇਰੇ ਕੱਲੇ ਕੋਲੋਂ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਥੱਕ ਕੇ ਚੂਰ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ । ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਨਾ ਹੋਵਣ ਪਾਰੋਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪਿਉ ਕੋਲੋਂ ਝਾੜ ਵੀ ਪੈਂਦੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਾੜ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਇੱਕ ਹੁੱਕਾ ਲੈ ਜਾਵਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।

ਹੁੱਕਾ ਮਿਲ ਜਾਵਣ ਉੱਤੇ ਜੋਧੇ ਵਾਲਾ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਉਹ ਹੁੱਕੇ ਲਈ ਪਾਥੀਆਂ ਗੋਹੇ ਨਾਲ ਲੈ ਆਂਵਦਾ। ਬੰਨੇ ਉੱਤੇ ਜੋਧੇ ਵਾਲਾ ਅੱਗ ਦੱਬ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਝੱਟ ਪਿੱਛੋਂ ਹਲ਼ ਖਲ੍ਹਾਰ ਕੇ ਹੁੱਕਾ ਛਕਣ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਕੰਮ ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਈ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ।

ਫੇਰ ਉਹ ਈ ਅਮਲ । ਇੱਕ ਜੋਗ ਖਲੋਤੀ ਰਹਿੰਦੀ ਤੇ ਇੱਕ ਨਾਲ ਮੈਂ ਹਲ ਚਲਾਈ ਜਾਂਦਾ । ਭਲਾਂ ਇੱਕ ਜੋਗ ਦੇ ਜੋਗਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਿੰਜ ਨਿਬੇੜ ਸਕਦੀ ਸੀ । ਫੇਰ ਉਹੋ ਪੇਸ਼ੀ ਵੇਲਾ ਈ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਇੰਜ ਈ ਫੇਰ ਮੈਨੂੰ ਵੱਟਾਂ ਬੰਨੇ ਬਣਾਵਣੇ ਪੈਂਦੇ। ਜੋਧੇ ਵਾਲਾ ਮਜ਼ੇ ਨਾਲ ਬੰਨੇ ਉੱਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਹੁੱਕਾ ਛਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ।

ਕਦੋ ਦੇ ਕੰਮ ਮਗਰੋਂ ਜਵਾਰ ਦੇ ਪੱਠੇ ਵੱਢਣੇ ਪੈਂਦੇ। ਇਹ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਈ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ, ਜੋਧੇ ਵਾਲਾ ਹੁੱਕੇ ਜੁ ਛਕਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਿਉ ਦੇ ਸ਼ਰੀਕੇ ਦਾ ਭਰਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਕਹਿ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ।

ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਵੀ ਹੁੱਕਾ ਛਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਖ਼ਰ ਸਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਯਾ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਅਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਤੇ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।

ਇੰਜ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਵੀ ਹੁੱਕੇ ਦਾ ਪਿਆਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਪਹਿਲੇ ਪਹਿਲ ਚੱਕਰ ਵੀ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਉਬਕਾਈਆਂ ਵੀ, ਪਰ ਫੇਰ ਸਭ ਕੁੱਝ ਖੂਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ ਤੇ ਹੁਣ ਤੀਕਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਏ। ਰੋਂਦਿਆਂ ਧੋਂਦਿਆਂ ਈ ਵੇਲਾ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਸਾਡੀ ਨਹਿਰੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਾਰੀ ਸੀ । ਮੋਘੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਕਲ-ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਪਾਣੀ ਬੜੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਖਾਲ ਦੇ ਵਿੱਚ-ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਪੈਲੀ ਵਿੱਚ ਖਿੱਲਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਲ ਛੱਡਣ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਪਾਣੀ ਲਈ ਫੇਰਾ ਮਾਰਨ ਗਿਆ, ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਕਹੀ ਸੀ ਤੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸੋਟੀ, ਕਿਉਂ ਜੂ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਪ ਬਹੁਤ ਨਿੱਕਲ ਆਂਵਦੇ ਸਨ।

ਖਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੰਮੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਨਜ਼ੀਰ ਪਨੀਰੀ ਪਿਆ ਪੁੱਟਦਾ ਸੀ ਤੇ ਦੋ ਪੈਲੀਆਂ ਦੀ ਵਿੱਥ ਉੱਤੇ ਕੁੱਝ ਸਵਾਣੀਆਂ ਉਸ ਪਨੀਰੀ ਦੀ ਲਾਬ ਪਈਆਂ ਲਾਂਵਦੀਆਂ ਸਨ। ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਲ ਨੂੰ ਚੋਰੀ ਖੱਡ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪਨੀਰੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਛੱਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਧੁੱਪ ਕਾਰਨ ਪਨੀਰੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਤਪ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਬਹਿਕੇ ਪਨੀਰੀ ਪੁੱਟਣ ਨਾਲ ਪੈਰ ਤੇ ਲੱਤਾਂ ਲੂਸ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ।

ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਨਜ਼ੀਰ ਤਪਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਠੰਡਾ ਪਾਣੀ ਮਿਲਾਵਣ ਲਈ ਖੱਡ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਪਨੀਰੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਨਾਲ ਛੂਹ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਠੰਡਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹ ਖੱਡ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਅੱਗੇ ਮੋਘੇ ਤੀਕਰ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਮੋਘੇ ਤੋਂ ਪਰਤਕੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਖੱਡ ਫੇਰ ਵਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਓਏ ਨਜ਼ੀਰ, ਤੈਨੂੰ ਸਬਰ ਈ ਨਹੀਂ ਆਂਵਦਾ। ਹੁਣੇ ਮੈਂ ਖੱਡ ਬੰਦ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਤੂੰ ਫੇਰ ਖੋਹਲ ਲਈ ਏ। ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ਪਾਣੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ । ਪਰ ਨਜ਼ੀਰ ਤੇ ਉਲਟ ਸੀ। ਉਸ ਗਾਲ ਕੱਢ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਕਿਸ ਮਾਂ... ਖੱਡ ਕੀਤੀ ਏ ਤੇ ਕੌਣ... ਕਹਿੰਦਾ ਏ ?"

ਕਮਾਲ ਏ ਬਈ, ਮੈਂ ਹੱਕਾ ਬੱਕਾ ਸਾਂ। ਨਜ਼ੀਰ ਦੀਆਂ ਦਸ ਪੰਦਰਾਂ ਪੈਲੀਆਂ

ਆਪਣੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਦੇ ਪਿਉ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਘਰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਸਨ। ਖੌਰੇ ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਮਲਕੀਅਤ ਬੋਲਦੀ ਸੀ ਯਾ ਧੁੱਪ ਦਾ ਅੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਂਜ ਉਹ ਹੈ ਵੀ ਗੱਭਰੂ ਸੀ। ਦੋ ਬਾਲਾਂ ਦਾ ਪਿਉ ਵੀ ਸੀ ।

ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਦਿਆਂ ਤੈਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਆਂਵਦੀ, ਬੇਸ਼ਰਮਾ।"

ਮੇਰੀ ਏਨੀ ਗੱਲ ਆਖਣ ਉੱਤੇ ਉਹ ਹੋਰ ਗਰਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਉੱਠਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਆਇਆ, "ਅਖੇ ਜਾਤ ਦੀ ਕੋਹੜ ਕਿਰਲੀ ਤੇ ਸ਼ਤੀਰਾਂ ਨੂੰ ਜੱਫੇ। ਉਏ, ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਮਾਣ ਏ ਤੈਨੂੰ ? ਨਾ ਘਰ ਨਾ ਘਾਟ, ਭੋਏ ਨਾ ਭਾਂਡਾ। ਅਸੀਂ ਮਾਲਕੀ ਵਾਲੇ ਹਾਂ । ਕੰਮੀਂ ਹੋ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੋਲਣਾਂ ਏਂ ? ਨਾਸਾਂ ਭੰਨ ਦਿਆਂਗਾ ਤੇਰੀਆਂ।” ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਮੁੱਕਾ ਕੱਢ ਮਾਰਿਆ। ਫੇਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਲੱਕੋਂ ਜੱਫਾ ਮਾਰਕੇ ਵਗਦੇ ਖਾਲ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਲਿਆ । ਜਿੰਨਾ ਮੈਥੋਂ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ। ਜੇ ਲਾਬ ਲਾਵਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਵਾਣੀਆਂ ਆ ਕੇ ਨਾ ਛੁਡਵਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਖੌਰੇ ਮੈਂ ਕਹੀ ਦੇ ਵਾਰ ਵੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ।

ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਕੁੱਟ ਤੇ ਲਿਆ, ਪਰ ਉਹਦੇ ਬੋਲ ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮ ਬਣਾ ਗਏ ਸਨ: "ਨਾ ਘਰ ਨਾ ਘਾਟ, ਭੋਏਂ ਨਾ ਭਾਂਡਾ। ਕਿਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਮਾਣ ਏ ਤੈਨੂੰ। ਕੰਮੀ ਹੋ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੋਲਣਾ ਏਂ।"

ਹਾਂ, ਗੱਲ ਤੇ ਉਹਦੀ ਠੀਕ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਕਾਹਦੇ ਉੱਤੇ ਮਾਣ ਸੀ ? ਕੀ ਸੀ ਅਸਾਡੇ ਕੋਲ ? ਕਈ ਸਵਾਲ ਉੱਭਰੇ ਸਨ ਮੇਰੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚੋਂ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਮੇਰੇ ਸਕੇ ਕੋਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਸਾੜ ਵੀ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਈ ਧੁਖਦਾ ਰਿਹਾ।

ਜ਼ੋਹਰਾ ਤੇ ਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿ "ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਹੈ", ਪਰ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਚਾਚਾ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤਾ ਮੈਨੂੰ ਫਿਲਮਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਫਿਲਮਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਜ਼ਾਲਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਤੇ ਨਿਮਾਣਾ ਹੀਰੋ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਏ ਤੇ ਲੋਕ ਹੀਰੋ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਕਦਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕੁੜੀਆਂ ਉਹਦੇ 'ਤੇ ਡੁੱਲ੍ਹ-ਡੁੱਲ੍ਹ ਪੈਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ ਤੀਕਰ ਕੋਈ ਫਿਲਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖੀ, ਪਰ ਫਿਲਮਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਚਾਚੇ ਕੋਲੋਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਫਿਲਮ ਵੇਖਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੋਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ । ਚਾਚੇ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤੇ ਫਿਲਮ ਵਖਾਵਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਪਰ ਵੇਲ਼ਾ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲ਼ਦਾ। ਜੇ ਕਦੇ ਵੇਲਾ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਪੱਲੇ ਪੈਸਾ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ।

ਮਾਝਾਂ ਦਾ ਪਿਉ ਉਮਰਦੀਨ ਹਦੀਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ। ਸ਼ੇਖ ਸਾਅਦੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਵਤਾਂ ਸੁਣਾਂਵਦਾ ਤੇ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਉਹਦੀ ਬਿਮਾਰ ਵਹੁਟੀ ਵੀ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਦੀ ਤੇ ਰੋਜ਼ੇ ਰੱਖਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਮਾਸੀ ਬਸ਼ੀਰਾਂ ਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਿਲਕੁਲ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ। ਹੱਸਦੇ ਖੇਡਦੇ ਤੇ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਕਰਦੇ ਖੁਸ਼ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਜ਼ੋਹਰਾ ਛੇ ਜਮਾਤਾਂ ਪੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਫਿਲਮਾਂ ਵੀ ਵੇਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਵੀ ਫਿਲਮਾਂ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਦੱਸਿਆ, ਪਰ ਮੈਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵੇਖਾਂ ਕਿਵੇਂ ? ਮੇਰੇ ਪੱਲੇ ਤੇ

ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਵਣ ਵਾਸਤੇ ਕਿਰਾਇਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਧਰੋਂ ਪੈਸਾ ਮਿਲ਼ ਜਾਵਣ ਦੀ ਆਸ ਸੀ ਮੈਨੂੰ। ਫਿਲਮ ਵੇਖਣਾ ਵੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਰੀਝ ਬਣ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਛੇਤੀ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਂਵਦੀ ।

ਇਹ ਦੁੱਖ ਵੀ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਸਾੜ ਪਾਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੇਵਸੀ ਉੱਤੇ ਗੁੱਸਾ ਵੀ ਆਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।

ਮੈਥੋਂ ਛੋਟਾ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਛੇਤੀ ਈ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਆ ਰਲਿਆ ਸੀ । ਵਾਹੀ ਬੀਜੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਪਾਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ, ਡੰਗਰ ਵੱਛਾ ਬੰਨ੍ਹ ਖੋਹਲ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਲਿਆਰੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ੌਂਕ ਨਾਲ ਚੋਇਆ ਕਰਦਾ, ਡੰਗਰਾਂ ਦੀ ਟਹਿਲ ਸੇਵਾ ਵੀ ਚੰਗੀ ਕਰਦਾ ਤੇ ਘੋਲ ਕੌਡੀ ਨੂੰ ਵੀ ਰੀਝ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਆ ਖਲੋਵਣ ਕਾਰਨ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੁਖਿਆਈ ਹੋ ਗਈ। ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤਾ ਕੰਮ ਉਹ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਹਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਘੱਟ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਵੇ।

ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਪਿਉ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਸੀ । ਮੇਰੀ ਕੌੜ ਦਾ ਵੀ ਜਾਣੂੰ ਸੀ। ਏਸੇ ਲਈ ਖ਼ੋਰੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ । ਜੋਧੇ ਵਾਲ਼ੇ ਕੋਲੋਂ ਜਾਨ ਛੁੱਟੀ ਤੇ ਮੇਰੀ ਫਿਕਰ ਮੁੱਕੀ। ਪਿਉ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੇ ਸਿਰਫ ਕਮਾਈ ਉੱਤੇ ਈ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਤਕਲੀਫ ਹੋਵੇ, ਖੰਘ ਤਾਪ ਪਿਉ ਕਦੀ ਵੀ ਅਰਾਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਹਿੰਦਾ। ਜੇ ਕਦੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਆਪ ਤਾਪ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਭਜਾਈ ਰੱਖਦਾ। ਸਾਰੇ ਉਹਦੀ ਟਹਿਲ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਈ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਵਾਹੀ ਬੀਜੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹਿਸਾਬ ਪਿਉ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਜਿਹੜੇ ਰਾਤ ਦਿਨ ਇੱਕ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਂ, ਅਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਮਲੂਮ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਕਿੰਨੀ ਕਮਾਈ ਹੋਈ ਏ ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਖਰਚਾ ਹੋਇਆ ਏ।

ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਮਲੂਮ ਸੀ ਮਸਾਂ ਰੋਟੀ ਟੁੱਕਰ ਈ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਰਹਵੇ ਤੇ ਬੜੀ ਗੱਲ ਏ। ਸ਼ੌਕ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਲਈ ਅਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵੇਲ਼ਾ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਚਦਾ।

ਵਾਹੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਘੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੋਤੇ ਤੀਕਰ ਕੰਮ ਈ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਜੇ ਵਾਹੀ ਬੀਜੀ ਵੱਲੋਂ ਕੁੱਝ ਸਾਹ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਫੇਰ ਗੱਡ ਚਿੰਬੜ ਜਾਇਆ ਕਰਦੀ। ਪਿੰਡੋਂ ਪੱਠਾ- ਦੱਥਾ ਤੇ ਤੂੜੀ ਪਰਾਲੀ ਲੈ ਕੇ ਲਹੌਰ ਲਿਆਂਵਦੇ ਸਾਂ । ਏਥੇ ਮਾਲ ਵੇਚਕੇ ਜੋ ਵੀ ਪੈਸੇ ਮਿਲਦੇ, ਪਿਉ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਫੜਾ ਦਿੰਦੇ ਸਾਂ।

ਗੱਡ ਦੇ ਫੇਰੇ ਲਾਵਣ ਨਾਲ ਤੰਗੀ ਕੁੱਝ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਵੀ ਏਨੀ ਕੁ ਕਿ ਇੱਕ ਵੇਲੇ ਲਈ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹਾਂਡੀ ਪੱਕਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ।

ਪਿਉ ਪਹਿਲੇ ਈ ਗਵੇੜੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਬੰਦਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਚਿੱਟੇ ਲੀੜੇ ਪਾ ਕੇ ਅਸਲੋਂ

ਈ ਸ਼ੌਂਕੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਪੁੱਤਰਾਂ ਘਰ ਬਾਹਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਜੋ ਸਾਂਭ ਲਿਆ ਸੀ ।

ਮਾਂ ਵਿਚਾਰੀ ਦਾ ਉਹ ਈ ਹਾਲ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਘਾਟਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਵਾਹੀ ਬੀਜੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਕਾਜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣਾ ਕੋਈ ਸੌਖੀ ਗੱਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਭੂਆ ਵੀ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮ ਕਾਜ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਪਾਂਵਦੀ ਸੀ, ਫੇਰ ਵੀ ਕੰਮ ਈ ਬਹੁਤ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਗੱਡੇ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਪਿੱਛੇ ਡੰਗਰ ਵੱਛੇ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣਾ ਖੋਹਲਣਾ ਤੇ ਪੱਠੇ-ਦੱਥੇ ਪਾਵਣਾ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਮਾਂ ਨੂੰ ਈ ਨਜਿੱਠਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ।

ਮੈਥੋਂ ਤੀਜੀ ਥਾਵੇਂ ਨਜ਼ੀਰ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸੀ ਤੇ ਅਜੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਦੇ ਸਿਵਾ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਯਾਣੀ ਨਜ਼ੀਰ ਤੇ ਮੈਂ ਜ਼ਿੱਦੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਾਂ। ਅਸਾਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਵੀ ਐਵੇਂ ਈ ਆ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਮਾਂ ਦਸਦੀ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਛੋਟਿਆਂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਇਕਸਾਹੀ ਦੀ ਮਰਜ਼ ਸੀ। ਮਤਲਬ ਏ ਕਿ ਮੈਂ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਏਨਾਂ ਰੋਂਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਮੇਰਾ ਸਾਹ ਉੱਖੜ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਦੰਦਣ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਮੇਰਾ ਪਿਸ਼ਾਬ ਨਿੱਕਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਅੱਜ ਤੀਕਰ ਮੇਰੀ ਨਾਨੀ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਏਹੋ ਜੇਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸੀ। ਯਾ ਖ਼ੌਰੇ ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਨਾਨਕਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਰੋਵਣ ਈ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ । ਸਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਮੇਰਾ ਲਾਡ ਵੇਖਦੇ ਸਨ, ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੱਦ ਪੂਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਕੁੱਝ ਅਰਸੇ ਮਗਰੋਂ ਅਸਾਂ ਕੋਠਾ ਛੱਤ ਲਿਆ। ਕੋਠਾ ਭਾਵੇਂ ਕੱਚਾ ਈ ਸੀ, ਪਰ ਝੁੱਗੀ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਸੀ। ਏਸੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ ਮੁਅੱਜ਼ਜ਼ ਬਣ ਗਏ ਸਾਂ ਯਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਅੱਜ਼ਜ਼ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਾਂ।

ਕੰਮ ਤਾਂ ਰਾਤ ਦਿਨ ਦਾ ਸੀ, ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੁੱਕਦਾ, ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਬਹਾਨੇ ਜ਼ੋਹਰਾ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਜ਼ੋਹਰਾ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਈ ਰੰਗਤਾਂ ਚੜ੍ਹ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਦੇ ਅੰਗ ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਜੋਬਨ ਭਰ ਭਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੰਗਤ ਹੋਰ ਸੁਰਖ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਰਸ ਭਰੇ ਤੇ ਮਿੱਠੇ ਹੋਵਣ । ਫੇਰ ਉਹ ਨਿੰਮਾਂ ਨਿੰਮ੍ਹਾਂ ਮੁਸਕਰਾਂਵਦੀ ਵੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣਾ ਸੀ । ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਬਾਣਾ ਪਾਂਵਦੀ ਸੀ ਤੇ ਮੂੰਹ ਹੱਥ ਵੀ ਧੋ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਸੀ।

ਮੈਂ ਵੀ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਰਹਿਣ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਖੁਸ਼ਬੋਈ ਵਾਲਾ ਸਾਬਣ ਖਰੀਦ ਲਿਆਇਆ ਸਾਂ ਤੇ ਰੋਜ਼ ਜੁੱਸੇ ਨੂੰ ਮਲ ਮਲ ਕੇ ਧੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ । ਫੇਰ ਕੀਮਤੀ ਖੁਸ਼ਬੋਈ ਵਾਲਾ ਸਾਬਣ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾਵਾਂ ਕੋਲੋਂ ਲੁਕਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸਾਂ । ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਿੱਥ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਮੈਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਖੌਰੇ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਤਲਖੀ, ਕੌੜ, ਕੁੜੱਤਣ ਤੇ ਖੁਦਗਰਜ਼ੀ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਹੁਤੇ ਕੰਮ ਤੇ ਬਹੁਤੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਮਗਰੋਂ ਵੀ ਸੌਖਿਆਈ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸਾਂ, "ਅਸਾਡਾ ਜੀਵਨ ਇੰਝ ਦਾ ਕਿਉਂ ਏ ? ਅਸਾਂ ਕੀ ਆਂ? ਕੌਣ ਆਂ ?

ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਠੰਢੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਸਵਾਲ ਤੇ ਤਲਖੀ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ

ਤੇ ਆਖਦਾ, "ਭਰਾ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜੀਵਨ ਜਿਉਂਦੇ ਆਂ। ਅਖੇ ਵਗ ਓਏ ਢਗਿਆ, ਸਾਈਆਂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਨਾਲ ।"

ਮੈਂ ਹੋਰ ਤਲਖ ਹੋ ਕੇ ਆਖਦਾ, "ਉਹ ਸਾਈਂ ਕੌਣ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਈ ਆ ਟਿਕਦੀ ਏ ?”

ਇੰਜ ਹੀ ਹਯਾਤੀ ਗੁਜ਼ਾਰ ਰਹੇ ਸਾਂ । ਨਾ-ਸਮਝੀ ਤੇ ਬੇਵਸਾਹੀ ਵਿੱਚ। ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਤੇ ਸਮਝਾਵਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ । ਆਪੇ ਗਵੇੜ ਤੇ ਟੇਵੇ ਲਾ ਕੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਾਂ । ਰਾਹ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਜ਼ਰ ਆਂਵਦੀ। ਐਸੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰੀ ਕੁੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ ।

ਗੱਡ ਦੀ ਮੋਹਰੀ ਬੈਠਾ ਯਾ ਹਲ ਦੀ ਜੰਘੀ ਪਿੱਛੇ ਮੈਂ ਜਦ ਵੀ ਕੋਈ ਗੀਤ ਗਾਂਵਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਤਲਖ ਹੋ ਕੇ ਈ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿੱਕਲਦੇ ਸਨ । ਜ਼ੋਹਰਾ ਦਾ ਖਿਆਲ ਵੀ ਕੋਈ ਤਸੱਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੰਦਾ। ਖੌਰੇ ਕਿਉਂ ਮੈਨੂੰ ਬੇਚੈਨੀ ਜਿਹੀ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਅੱਥਰੂ ਵੀ ਨਿੱਕਲ ਆਂਵਦੇ ਸਨ।

ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਿਉ ਨੇ ਕੁੱਝ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਕਦੇ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੇਰਾ ਗੁੱਸਾ ਕਿੱਸਿਆਂ 'ਤੇ ਨਿੱਕਲਦਾ ਸੀ। ਕਿੱਸੇ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੈਂ ਸਖਤ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਕਰਦਾ ਸਾਂ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਜੋੜ ਜੋੜ ਕੇ ਘੜਦਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਵਾਰਸ਼ ਸ਼ਾਹ ਜਿਹੜੀ ਹੀਰ ਦੀ ਤਾਰੀਫ ਲਿਖੀ ਸੀ, ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਂਵਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਜ਼ੋਹਰਾ ਉਸੇ ਹੀਰ ਵਰਗੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।

ਮੈਂ ਰਾਂਝਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਵੰਝਲੀ ਵਜਾਵਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਂਵਦੀ ਜਦ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁੰਡੇ ਸੋਹਣੀ ਵੰਝਲੀ ਵਜਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਵੰਝਲੀ ਵਜਾਵਣ ਦਾ ਵੱਲ ਨਾ ਆਵਣ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਖਿਝ ਚੜ੍ਹਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਗੁੱਸਾ ਮੈਂ ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹਦੇ ਉੱਤੇ ਕੱਢਦਾ ਸਾਂ ਕਿ 'ਮਾਟੀ ਘੋੜਾ, ਮਾਟੀ ਜੋੜਾ, ਮਾਟੀ ਦਾ ਅਸਵਾਰ ।'

ਲੈ ਭਲਾਂ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਏ! ਮੈਂ ਖਿਆਲ ਕਰਦਾ, ਜੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਏ ਤੇ ਫੇਰ ਕੋਈ ਸਾਂਝ ਵੀ ਤਾਂ ਹੋਵੇ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਉੱਚਾ ਤੇ ਰਾਹਕ ਨੀਵੇਂ ਕਿਉਂ ਨੇ ? ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝ ਕੀ ਏ ? ਇਹ ਸਭ ਝੂਠ ਏ । ਐਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਰਚਾਵਣ ਲਈ ਪੁੱਠੇ ਸਿੱਧੇ ਜੋੜ ਜੋੜ ਕੇ ਵੇਚੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ।

ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਸ਼ੇਅਰ ਕੁੱਝ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕੁੱਝ ਅਸਲੋਂ ਈ ਨਾ-ਪਸੰਦ । ਹੀਰ ਦਾ ਅਸਲ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਸੀ ਪਰ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਤੇ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ । ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਜਦ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਫ਼ਾਇਦਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਹੀਰ ਦੇ ਆਖਣ ਉੱਤੇ ਉਹਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨੱਸ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ ? ਰਾਂਝਾ ਤੇ ਅਸਲੋਂ ਈ ਮੈਨੂੰ ਮੂਰਖ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ।

ਸਾਹਿਬਾ ਵਾਲਾ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦਿਲ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਹਿੰਮਤ ਤੇ ਕੀਤੀ, ਭਾਵੇਂ ਮਾਰਿਆ ਈ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਕੰਮ ਤੇ ਮਰਦਾਂ ਵਾਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਮਰ ਤੇ ਰਾਂਝਾ ਵੀ ਗਿਆ

ਸੀ। ਏਹੋ ਜਿਹੇ ਈ ਖਿਆਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਮੇਰੇ ਉਸ ਵੇਲੇ। ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਕਰਨਾ ਮੇਰੀ ਆਦਤ ਬਣਨ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਹਰ ਇੱਕ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਣਾ ਤੇ ਫੇਰ ਝਗੜਨਾ.... ਆਪਣੇ ਆਪ ਈ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਨਵੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਬਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖਾਲ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। 37- ਹਾਰਸ ਪਾਵਰ ਦਾ ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਪਾਣੀ ਈ ਬਹੁਤ ਸੁੱਟਦਾ ਸੀ । ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਫੇਰ ਸਾਰੇ ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਖਾਲ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਰਾਹਕ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਦ ਤੀਕਰ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਨਾ ਮਿਲੀ, ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਵਾਹੀ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਸਾਰੇ ਰਾਹਕ ਇੱਕ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਸਨ । ਜਿਹੜਾ ਢਿੱਲ ਮੱਠ ਕਰਦਾ ਉਹਨੂੰ ਭੋਏਂ ਤੋਂ ਈ ਜਵਾਬ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ। ਫੇਰ ਕਈ ਤਰਲੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਦੋਬਾਰਾ ਵਾਹੀ ਲਈ ਭੋਏਂ ਲੱਭਦੀ ਸੀ।

ਸਾਰੇ ਰਾਹਕ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਖਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਕਾਜਾਂ ਲਈ ਵਿਹਲੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ, ਏਸ ਲਈ ਉਹ ਪੂਰੇ ਦਿਲ ਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਜੁਪੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਵੀ ਖਾਲ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਆਏ ਸਾਂ। ਚਾਚਾ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹਦਾ ਗਵਾਂਢੀ ਉਮਰਦੀਨ ਵੀ ਖਾਲ ਉੱਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪਾਵਣ ਲਈ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ।

ਛਾਹ ਵੇਲ਼ੇ ਤੀਕਰ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਹੋਏ ਰਾਹਕ ਥੱਕ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਆਵਣ ਤੀਕਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੰਮ ਉੱਤੇ ਲਾਈ ਰੱਖਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਰਾਹਕ ਕਹੀ ਦਾ ਟੱਪਾ ਸੁੱਟਣ ਵੇਲ਼ੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਵੀ ਝਾਤੀ ਮਾਰਦੇ ਸਨ । ਵੇਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਛਾਹ ਵੇਲ਼ੇ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਕੋਈ ਪਿੰਡੋਂ ਟੁਰਿਆ ਏ ਕਿ ਨਹੀਂ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪਿੰਡ ਵੱਲੋਂ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਲਿਆਵਣ ਵਾਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਕਰਮੋ ਕਰਮੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਛਾਹ ਵੇਲ਼ੇ ਆ ਗਏ, ਪਰ ਅਸਾਡਾ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਘਰੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿੱਕਲਿਆ।

ਮਾਝਾ ਤੇ ਜ਼ੋਹਰਾਂ ਵੀ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਲੈ ਕੇ ਆਈਆਂ। ਜਦ ਉਮਰਦੀਨ ਤੇ ਚਾਚਾ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤਾ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਮਾਝਾ ਤੇ ਜ਼ੋਹਰਾ ਖਾਲੀ ਭਾਂਡੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਘਰ ਨੂੰ ਪਰਤਣ ਵੇਲ਼ੇ ਅਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘੀਆਂ। ਜ਼ਹਰਾ ਪੁੱਛਿਆ, "ਤੁਸਾਂ ਦਾ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਕਿਸ ਲਿਆਵਣਾ ਏਂ ?" ਮੈਂ ਭਰਾ ਕੋਲੋਂ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਇਹ ਈ ਤੇ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਂਵਦੀ ਕਿ ਅਸਾਂ ਦੀ ਰੋਟੀ ਕਿੱਥੋਂ ਆਵਣੀ ਏ ?" ਜ਼ੋਹਰਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਆਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਮਾਝਾ ਬੋਲ ਪਈ, 'ਮੱਕਿਉਂ ਸਦੀਨਿਉਂ ਈ ਆਵਸੀ ਢਗਿਆਂ ਲਈ ਰੋਟੀ। ਸਾਊ ਇੰਜ ਤਰਸਦੇ ਈ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਨੇ !" ਦੋਵੇਂ ਗੁਟਕਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਸੋਚਾਂ ਘੇਰ ਲਿਆ। 'ਮਾਝਾਂ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਏ ? ਕੀ ਮੈਂ ਸਾਊ ਆਂ ? ਸਾਊ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ? ਢਗੇ ਆਖਣ ਦੇ ਕੀ ਮਾਅਨੇ ਹੋਏ... ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਜਿਹੜਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ।

“ਬਹੁਤਾ ਸੋਚਿਆ ਨਾ ਕਰ ਭਰਾ । ਅਸਾਂ ਸਾਊ ਢਗੇ ਈ ਰਹੀਏ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਏ। ਜੇ ਤੈਥੋਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਨਾ ਕਰਿਆ ਕਰ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਲੈਸਾਂ।" "ਕੀ ਮਤਲਬ ਮੈਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ?" ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ, ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ

ਤੇ ਸੋਚਨਾ ਅਸਾਂ ਸਾਰੇ ਬੇਵੱਸ ਲੋਕ ਕੌਣ ਹੁੰਦੇ ਆਂ? ਅੱਗ ਨਾ ਪਿੱਛਾ, ਪੁੱਛ ਨਾ ਪਰਤੀਤ। ਅਸਾਂ ਤੇ ਖ਼ੌਰੇ ਕੀੜੇ ਆਂ। ਭੌਂਏਂ ਦੇ ਕੀੜੇ । ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਮਧੋਲੇ ਜਾਵਣ ਵਾਲੇ ਬੇਵੱਸ ਕੀੜੇ।" ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਆਖਿਆ, "ਅਸਾਂ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੁੰਨੇ ਆਂ, ਏਨਾ ਈ ਕਾਫੀ ਏ ਕਿ ਅਸਾਂ ਹੁੰਨੇ ਆਂ।"

ਮੈਂ ਖਿਝ ਕੇ ਆਖਿਆ ਕਰਦਾ, "ਇਹ ਈ ਤੇ ਉਲਝਣ ਏ ਮੇਰੇ ਲਈ। ਅਸਾਂ ਹੁੰਨੇ ਆਂ ਤੇ ਕੀ ਹੁੰਨੇ ਆਂ ? ਅਸਾਡੀ ਹਯਾਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਟੀਚਾ, ਕੋਈ ਮਕਸਦ ਵੀ ਹੈ ? ਅਸਾਂ ਬਸ ਹੁੰਨੇ ਆ, ਡੰਗਰ ਹੁੰਨੇ ਆਂ? ਕੀੜੇ ਹੁੰਨੇ ਆਂ? ਜਨੌਰ ਹੁੰਨੇ ਆਂ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਹੁੰਨੇ ਆਂ! ਆਖਰ ਕੀ ਹੁੰਨੇ ਆਂ ?"

ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਮੁਸਕਰਾਂਵਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਮੇਰੀ ਤਲਖੀ ਉੱਤੇ । ਕਈ ਵਾਰ ਇੰਜ ਵੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਕਰ ਬੜਾ ਸੜਦਾ ਬਲਦਾ ਪਰ ਉਹ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਯਾ ਤੇ ਚੁੱਪ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਯਾ ਖ਼ੌਰੇ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਭਾਰ ਈ ਏਨਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁੱਝਿਆ ਕਰਦਾ।

ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਹੋਇਆ ਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਨੇ ਆਖਿਆ, “ਭਰਾ, ਜੇ ਤੂੰ ਨਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇੰਜ ਦਾ ਨਕਰਤਾ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾ ਹੁੰਦੋਂ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੰਦੀ।" ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁੱਝ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕਹੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਟੱਪਾ ਭਰ ਕੇ ਖਾਲ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟਿਆ। ਫੇਰ ਇੰਜ ਈ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਕਈ ਹੋਰ ਟੱਪੇ ਭਰ ਭਰ ਸੁੱਟੇ।

ਅਸਾਥੋਂ ਛੋਟਾ ਨਜ਼ੀਰ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਲੈ ਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੂਰੋਂ ਈ ਸੀਟੀ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਵਣ ਦੀ ਦੱਸ ਪਾਈ। ਨਜ਼ੀਰ ਇੰਜ ਈ ਹਰ ਵੇਲੇ ਸ਼ਰਾਰਤ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਆਂਵਦੇ ਹੀ ਰੋਟੀ ਅਸਾਡੇ ਕੋਲ ਰੱਖੀ ਤੇ ਆਪ ਸੀਟੀ ਮਾਰਦਾ ਹੋਇਆ ਘਰ ਨੂੰ ਭੱਜ ਟੁਰਿਆ। ਅਸਾਡੇ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰਦਿਆਂ ਉਹ ਦੂਰ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ।

ਅਸਾਂ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਫੇਰ ਖਾਲ ਉੱਤੇ ਜੁੱਟ ਪਏ। ਹੁਣ ਭੱਥੇ ਵੇਲੇ ਤੀਕਰ ਭਾਂਡਿਆਂ ਦੀ ਵੇਖ ਭਾਲ ਵੀ ਅਸਾਨੂੰ ਈ ਕਰਨੀ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ । ਖਾਲ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ, ਭਾਂਡੇ ਨਾਲ ਈ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦੇ।

ਰਾਹਕਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਮਹੀਨੇ ਮਗਰੋਂ ਖਾਲ ਬੱਝ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਖਾਲ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਛੱਡ ਕੇ ਚਾਲੂ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਦੇਗ ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਪਕਾਈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਲਾਂ ਕੁੱਝ ਖਾਧੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਝੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਟੁਰੇ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਮੁਬਾਰਕਾਂ ਤੇ ਦੁਆਵਾਂ ਲਈਆਂ।

ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਪੱਲਿਓਂ ਕਰਜ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਹੋਰ ਜੋਗਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ, ਜਦ ਕਿ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ "ਸੂਈਆਂ ਦੇ ਫਾਲ਼ੇ" ਠੋਕਦਾ ਏ। ਧੇਲੀ ਦੇ ਕੇ ਵੀ ਹਵੇਲੀ ਲਿਖ ਲੈਂਦਾ ਏ। ਫੇਰ ਵੀ ਰਾਹਕ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ । ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਪਾਰੋਂ । ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਰਕਮ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਜੋਗਾਂ ਖਰੀਦਣ ਉੱਤੇ ਖਰਚ ਕਰਦੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਆਟਾ ਦਾਣਾ ਲੈ

ਆਂਵਦੇ।

ਰਾਹਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕਿਰਸ ਤੇ ਬੇਈਮਾਨੀ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਵੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ । ਚੁੱਪ ਸੀ ਕਿ ਫਸਲ ਤਾਂ ਮੈਂ ਈ ਲੈ ਆਵਣੀ ਏ, ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਬਾਦ ਵੀ ਮੇਰੀਆਂ ਹੀ ਹੋਣੀਆਂ ਨੇ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦਾ ਮੁਨਸ਼ੀ ਕਾਕੂ ਕੂੰਜਾ ਬੜਾ ਚੁਗਲਖੋਰ ਸੀ । ਰਾਹਕਾਂ ਦੀ ਨਿੱਕੀ ਨਿੱਕੀ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਵੀ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਕੋਲੋਂ ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।

ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਫੇਰ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੀ ਮਹਿਮਾਂ ਟੁਰ ਪਈ ਸੀ । ਹੋਸ਼ਾਂ ਨੱਸ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਬਾਲਾਂ ਕੋਲ ਅੱਪੜ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਹਦੀ ਜੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗਰ ਕੰਧਾਂ ਨੂੰ ਟੱਕਰਾਂ ਮਾਰੇ ਤੇ ਰੋ ਰੋ ਕੇ ਹੱਥੀਂ ਪਏ।

ਲੰਡੂ ਨਾਲ ਜੋ ਹੋਣੀ ਸੀ ਹੋਈ, ਪਰ ਲੰਡੂ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਫੇਰ ਗ਼ਸ਼ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਸ਼ਾਮ ਸਵੇਰੇ ਰੋਵਣ ਨਾਲ ਮਾਈ ਦਾ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਉਹਦੇ ਵੈਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਵਰਲਾਪ ਸੀ : "ਵੇ ਲੋਕੋ ਮੈਂ ਲੁੱਟੀ ਗਈ ਆਂ, ਮੇਰੀ ਮਾਸੂਮ ਧੀ ਵਿਚਾਰੀ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ। ਵੇ ਲੰਡੂ ਤੇਰੇ ਲਾਏ ਫੱਟਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਮਰਨ ਜੋਗੀ ਨਾ ਜੀਵਣ ਜੋਗੀ ਆਂ।"

ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੇ ਘਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੇਲਾ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਤਸੱਲੀਆਂ ਦਿੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਬਹੁਤੇ ਤਮਾਸ਼ਾ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਤੇ ਉਹਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਉੱਤੇ ਤਰਸ ਆਂਵਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੁੱਖ ਤੇ ਅਫਸੋਸ ਨਾਲ ਡੋਬ ਪੈਂਦੇ ਸਨ।

ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਅਜਿਹੀ ਦਿਲ ਉੱਤੇ ਲਾਈ, ਇੱਕਾ ਮੰਜੀ ਨਾਲ ਮੰਜੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿੱਧਰ ਵੇਖਦਾ ਬੱਸ ਉੱਧਰ ਈ ਤਾੜੀ ਲਾਈ ਰੱਖਦਾ। ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਤੋਂ ਉਸ ਖਾਧਾ ਪੀਤਾ ਵੀ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੱਸ ਐਵੇਂ ਰੋਟੀ ਟੁੱਕਰ ਨੂੰ ਚਖ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।

ਫਾਕੇ ਤੇ ਸਦਮੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਉਹਦੀ ਸਿਹਤ ਡਿੱਗ ਪਈ ਸੀ । ਜੁੱਸੇ ਉੱਤੇ ਮਾਸ ਸੁੱਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ । ਅੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਖਿੱਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਹੱਡੀਆਂ ਨਿੱਕਲੇ ਸੁੱਕੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਬੱਗੀਆਂ ਬੱਗੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੇਖ ਕੇ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਕੋਲੋਂ ਖੌਫ਼ ਆਂਵਦਾ ਸੀ।

ਸਾਰਾ ਘਰ ਈ ਭਾਵੇਂ ਦੁੱਖ ਕਾਰਨ ਮੋਇਆ ਮੋਇਆ ਤੇ ਅਪਸਰਦਾ ਲਗਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਲੰਡੂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋਵਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ ਕਿ ਲੰਡੂ ਮੋਇਆ ਕਿ ਮੋਇਆ। ਘੜੀ ਏ ਯਾ ਪਲ ਏ, ਬੱਸ ਕਹਾਣੀ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੀ ਏ। ਲੰਡੂ ਦੀ ਮਾਂ ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ ਭੁੱਲ ਕੇ ਲੰਡੂ ਦੀ ਫ਼ਿਕਰ ਨਾਲ ਹੋਰ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਹਰ ਵੇਲੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਮੰਜੀ ਦੇ ਪਾਵੇ ਨਾਲ ਈ ਲੱਗੀ ਬੈਠੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਮਾਂ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਾਵਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਮਿੰਨਤਾਂ ਤਰਲਿਆਂ 'ਤੇ ਆ ਗਈ। ਹੱਥ ਜੋੜ ਜੋੜ ਕੇ ਲੰਡ ਨੂੰ ਆਖਦੀ, "ਪੁੱਤਰ ਹੁਣ ਤੇ ਉਹਦਾ ਖਿਆਲ ਛੱਡ ਦੇ। ਇਹ ਘਰ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਈ ਦੁੱਖਾਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਏ।"

ਲੰਡੂ ਦੇ ਭਰਾ ਵੀ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਟੱਲੀ ਮੁੱਕ ਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਏ। ਏਸ ਕੋਈ ਵੀ ਸੁੱਖ ਨਹੀਂ ਆਵਣ ਦਿੱਤਾ ਏਸ ਘਰ ਵਿੱਚ, ਹਮੇਸ਼ ਔਕੜਾਂ ਤੇ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਈ ਲੈ ਕੇ ਆਂਵਦਾ ਏ।

"ਅਸਾਡੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹਦੇ ਡੱਕਰੇ ਕਰਕੇ ਗਿਰਝਾਂ ਅੱਗੇ ਚਾ ਪਾਈਏ, ਪਰ ਕੀ ਕਰੀਏ, ਪਿਉ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਹੁਣ ਇਹ ਈ ਪਿਉ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਵੇ।" ਭਰਾ ਲੰਡੂ ਦਾ ਅਦਬ ਇਹਤਰਾਮ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਤੰਗ ਵੀ ਸਨ। ਅੱਕੇ ਅੱਕੇ ਤੇ ਸੜੇ ਸੜੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।

ਮਾਂ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਦੇਣ ਕਾਰਨ ਤੇ ਕੁੱਝ ਧੱਕੇ-ਧੱਕੀ ਖਵਾਵਣ ਨਾਲ ਲੰਡੂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਮਰਨ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਵਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ । ਪੂਰਾ ਮਹੀਨਾ ਮੈਂ ਵੀ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੀ ਦਿਲਜੋਈ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਬਹਾਨੇ ਵੇਲਾ ਕੱਢ ਕੇ ਉਹਦੀ ਮੰਜੀ ਕੋਲ ਜਾ ਬਹਿੰਦਾ ਸਾਂ । ਜਦ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਹਾਲਤ ਸੰਭਲੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਸਮਝਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਆਖਿਆ, "ਹੈਂ ਤੇ ਚਾਚਾ ਤੂੰ ਪਰ... ਨਿਰਾ ਲੰਡੂ ਈ ਨਿੱਕਲਿਆ ਏਂ। ਇੱਕ ਜਨਾਨੀ ਵਾਸਤੇ ਮਰਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਅੱਪੜ ਗਿਆ ਏਂ। ਰੰਨ ਤਾਂ ਪੈਰ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਜਦੋਂ ਜੀਅ ਕੀਤਾ ਬਦਲ ਲਈ।" ਆਖਣ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸਭ ਕੁੱਝ ਆਖ ਦਿੰਦਾ ਸਾਂ ਪਰ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਝੂਠ ਈ ਝੂਠ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ । ਦਿਲ ਦੀ ਏਸ ਗਵਾਹੀ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਆਪ ਈ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਪੱਚੀ ਹੋ ਹੋ ਪੈਂਦਾ ਸਾਂ । ਪਰ ਚਾਚੇ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦੇਵਣ ਵਾਸਤੇ ਮੈਂ ਇਹ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਵੀ ਜ਼ਰ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ ਯਾ ਖ਼ੌਰੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੱਲ ਆਂਵਦੀ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਤੇ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਤੇ ਨਾ ਈ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਉਹਦਾ ਬੈਠਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕੀਤਾ । ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਕਾਰਨ ਉੱਠਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ। ਮੈਂ ਕੰਡ ਵੱਲੋਂ ਕਰਕੇ ਕੁੱਝ ਆਸਰਾ ਕਰਕੇ ਉਹਨੂੰ ਬੈਠਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।

ਝੱਟ ਕੁ ਬੈਠੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹ ਦਰੁਸਤ ਕੀਤੇ ਤੇ ਫੇਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਤੇ ਡੁੱਬਦੀ ਤਰਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬੋਲਿਆ, "ਗੋਗੀ, ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਤੂੰ ਕਰਨਾ ਏਂ..” “ਹਾਂ, ਹਾਂ, ਬੋਲ ਚਾਚਾ" ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਤਸੱਲੀ ਹੋਈ ਕਿ ਹੁਣ ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।"

ਏਨਾ ਬੋਲਣ ਨਾਲ ਈ ਜਿਵੇਂ ਨੀਂਦਰ ਯਾ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਦਾ ਦੌਰਾ ਜਿਹਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਦੀ ਕੰਡ ਤੇ ਮੋਢਿਆਂ ਨੂੰ ਘੁੱਟਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਸ ਝੱਟ ਮਗਰੋਂ ਫੇਰ ਆਖਿਆ, "ਗੋਗੀ, ਕੀ ਤੂੰ ਦਿਲੋਂ ਆਖਨਾ ਏਂ ਕਿ ਰੰਨ ਪੈਰ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਏ ?"

ਉਹਦੇ ਇਸ ਸਵਾਲ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਈ ਰਿਹਾ। ਕੀ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ। ਦਿਲੋਂ ਤੇ ਮੈਂ ਰੰਨ ਨੂੰ ਪੈਰ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਸਮਝਦਾ, ਪਰ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਪਦਾ । ਝੱਟ ਸੰਭਲ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਲੋਕੀਂ ਤਾਂ ਇੰਝ ਈ ਆਖਦੇ ਨੇ ਚਾਚਾ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੁਣੀ ਸੁਣਾਈ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਏ।"

ਲੰਡੂ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਬੇਮਲੂਮ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਉੱਭਰੀ ਤਾਂ ਬੋਲਿਆ, "ਤੇਰੇ

ਨਾਲ ਤੇ ਮੈਂ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਲੈਨਾਂ ਵਾਂ, ਫੇਰ ਵੀ ਤੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਸੋਚਨਾ ਤੇ ਸਮਝਦਾ ਏਂ।"

"ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ, ਚਾਚਾ, ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਸਿਹਤ ਦੀ ਫ਼ਿਕਰ ਏ । ਤੂੰ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਵੇਂ ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਈ ਗੱਲਾਂ ਹੋਸਨ ।" ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਫ਼ਾਈ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਆਖਿਆ।

"ਹੁਣ ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਕਿੱਥੇ ਕਾਕਾ ਐਵੇਂ ਜਿਊੜਾ ਲੋਕ ਬੁਲਾਂਵਦੇ ਈ।" ਏਨਾ ਕਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਹਉਂਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਸਾਹਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਹਲੀ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਜਿਹੀ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਸਰਾ ਕਰਕੇ ਫੇਰ ਮੰਜੀ ਤੇ ਲੰਮਾ ਪੈਣ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਘਿਉ ਗਰਮ ਕਰਕੇ ਲਿਆਈ ਤੇ ਲੰਡੂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੁੱਸੇ ਦੀ ਮਾਲਸ਼ ਕੀਤੀ।

ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਟੁਰਨ ਫਿਰਨ ਜੋਗਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਲਾਗੇ ਚੱਕੀ ਤੀਕਰ ਆਵਣ ਜਾਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਈ ਕਮਲਿਆਂ ਵਾਂਗਰ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਉੱਥੇ ਬੈਠੇ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਲਿਆਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਹਾਲ ਮੈਂ ਸੁਣੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਪਰ ਏਹੋ ਜਿਹਾ ਇਸ਼ਕ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਅੰਦਰ ਖ਼ਿਆਲ ਉੱਭਰਿਆ, "ਰੱਬਾ, ਲੱਗ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜਾਵੇ, ਇਸ਼ਕੇ ਦਾ ਰੋਗ ਬੁਰਾ!"

ਲੰਡੂ ਦੇ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਕੇ ਲੋਕ ਮਖੌਲ ਕਰਦੇ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਤਾਂ ਖ਼ੌਰੇ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਉਹਨੂੰ, ਉਹ ਇੱਕੋ ਥਾਂ ਤੇ ਈ ਚੱਕਰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਘੁੰਮੀਂ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਟਿਚਕਰ ਯਾ ਤਨਜ਼ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੰਦਾ, ਨਾ ਈ ਕੋਈ ਗੁੱਸਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ਼ਕ ਦੀਆਂ ਤੇ ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਜੇ ਮੈਂ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਹੰਗੂਰਾ ਨਾ ਭਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਫੇਰ ਮੈਨੂੰ ਤਰਲੇ ਤੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਕੇ ਮਨਾਵਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ।

ਡੇਕ ਦੇ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਲੱਤਾਂ ਲਮਕਾ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਂਦੇ ਸਾਂ । ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਹ ਆਖਦਾ, "ਗੋਗੀ, ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਆਖਦਾ ਏ ਹੋਸ਼ਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਆਵੇਗੀ। ਉਹਦਾ ਕੋਈ ਕਸੂਰ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਦਗਾ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੀ। ਹੋਸ਼ਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਈ ਏ। ਆਖ਼ਰ ਮਾਂ ਏ, ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਆਂਦਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਬਾਲ ਤੇ ਜਿਗਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।" ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਉਹਦੀ ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਰਲਾਣੀ ਪੈਂਦੀ । "ਹਾਂ, ਸੱਚ ਏ ਚਾਚਾ। ਤੂੰ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਦਗਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਹ ਕਿਉਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਦਗਾ ਕਰੇਗੀ ?"

"ਹਾਂ, ਇਹੋ ਤੇ ਮੈਂ ਕਹਿਨਾ ਵਾਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕਹਿੰਦਾ ਏ... ਕਿ ਜ਼ਰੂਰ ਆਵੇਗੀ, ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਹੋਵੇ।"

"ਹਾਂ ਚਾਚਾ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਕਦਰ ਹੁੰਦੀ ਏ ? ਝੂਠਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਈ ਝੂਠੇ ਜਾਪਦੇ ਨੇ।" ਦਿਲ ਰੱਖਣ ਲਈ ਮੈਂ ਉਹਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਤਰੀਫ਼ ਕਰਦਾ, ਉਹਦੇ ਸ਼ੌਕ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਸਲਾਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਨਾਲ ਈ ਇਹ ਵੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹਨੂੰ

ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਖਿਆਲ ਕੋਲੋਂ ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਪਰਤਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਤੇ ਸੋਚ ਕੇ ਮੈਂ ਆਖਦਾ:

"ਇਹ ਠੀਕ ਏ ਚਾਚਾ ਕਿ ਆਸ਼ਕ ਨੂੰ ਸੱਚਾ ਤੇ ਖਰਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ, ਫੇਰ ਵੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਧੁੱਪ ਛਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਤਾਂ ਕਰਨਾ ਈ ਪੈਂਦਾ ਏ।"

"ਜੀਹਨੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਏ ਗੋਗੀ, ਉਹ ਆਪੇ ਧੁੱਪ ਛਾਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਵੀ ਕਰਸੀ।"

ਮੈਂ ਬਥੇਰਾ ਵਲ ਵਲਾ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਭਲਾਂ ਜੇ ਉਹਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਹੋਸ਼ਾਂ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਆਵਣਾ, ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਤੇ ਪੱਕਾ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਹੋਸ਼ਾਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਜ਼ਰੂਰ ਆਵੇਗੀ ਕਿਉਂ ਜੁ ਉਹ ਦਗਾ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੀ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਤੇ ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਜ ਚਮਕ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ ਕਿ ਹੋਸ਼ਾਂ ਅੱਜ ਈ ਆ ਰਹੀ ਏ । ਕਦੀ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਕਦੀ ਅਸਲੋਂ ਈ ਮਾਯੂਸੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਢਿੱਗੀ ਢਾਹ ਲੈਂਦਾ ਸੀ।

ਲੰਡੂ ਆਟੇ ਦੀ ਚੱਕੀ ਉੱਤੇ ਫੇਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ । ਮਿਸਤਰੀ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਫੀ ਤੇ ਉਹਦੀ ਵਹੁਟੀ ਜਮੀਲਾ ਵੀ ਉਹਦਾ ਬਹੁਤ ਖਿਆਲ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਮਿਸਤਰੀ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਫੀ ਨੂੰ ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਉਸਤਾਦ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ।

ਕਦੀ ਕਦੀ ਤਾਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਚੱਕੀ ਚੱਲਦੀ ਸੀ। ਲੰਡੂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਉਸਤਾਦ ਕੋਲ ਈ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਸਗੋਂ ਰਾਤ ਦਿਨ ਈ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਦੀ ਹੋ ਗਈ । ਮੇਰਾ ਪਿਉ ਕੰਮ ਈ ਏਨਾ ਕਰਵਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਗੱਲ ਦੀ ਹੋਸ਼ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਰੱਜ ਕੇ ਵਿਹਲ ਮਿਲਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ।

ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਸੇ ਮਗਰੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿਹਲ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਉੱਤੇ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਮਸ਼ੀਨ ਉੱਤੇ ਚੱਕੀ ਦੇ ਕੋਲ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਇਆ। ਮੈਂ ਮਿਸਤਰੀ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਫੀ ਦੇ ਮਕਾਨ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਭਾਬੀ ਜਮੀਲਾ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਭਾਬੀ ! ਦੋਵੇਂ ਉਸਤਾਦ ਸ਼ਗਿਰਦ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੇ, ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਨੇਂ ?"

ਭਾਬੀ ਜ਼ਮੀਲਾ ਦੱਸਿਆ, "ਤੇਰਾ ਭਰਾ ਤਾਂ ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਲਈ ਕੁੱਝ ਸਮਾਨ ਲੈਣ ਸ਼ਹਿਰ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਏ।"

"ਤੇ ਦੂਜਾ, ਭਾਬੀ।" "ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਨਟ ਬੋਲਟ ਪਿਆ ਕਸਦਾ ਹੋਣ ਏਂ। ਮੈਂ ਉੱਤਰਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਏ।"

ਮੈਂ ਜਾਵਣ ਲਈ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਭਾਬੀ ਜ਼ਮੀਲਾ ਅਵਾਜ਼ ਦੇ ਕੇ ਰੋਕਿਆ, "ਵੇ ਦੇਵਰਾ, ਭਾਬੀ ਕੋਲ ਇੱਕ ਪਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਖਲੋ ਸਕਦਾ। ਏਥੇ ਈ ਏ ਤੇਰਾ ਲੰਡੂ... ਗਵਾਚ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ।"

"ਕਾਫੀ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਭਾਬੀ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਨਹੀਂ, ਏਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਕਾਹਲੀ ਸੀ।"

"ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਜਿੰਨ ਉਹਨੂੰ ਚਿੰਬੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿੰਨ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਛੱਡ ਗਿਆ

ਜਾਪਦਾ ਏ ਤਾਂ ਈ ਤੇ ਦਿਲ ਲਾ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਏ।"

“ਨਹੀਂ ਭਾਬੀ, ਏਨੀ ਛੇਤੀ ਇਹ ਜਿੰਨ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਵਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।"

"ਹਾਏ ਮੈਂ ਮਰ ਜਾਵਾਂ", ਭਾਬੀ ਜ਼ਮੀਲਾ ਆਪਣੇ ਲਾਲ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਠੰਡੀ ਉੱਤੇ ਉਂਗਲੀ ਰੱਖਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਵੇ ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਤੇ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਜਿੰਨ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਚਿੰਬੜ ਗਿਆ ? ਕੌਣ ਏ ਉਹ ?"

“ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਭਾਬੀ। ਤੂੰ ਏਨਾ ਦੱਸ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਈ । ਤੂੰ ਐਵੇਂ ਨਹੀਂ ਏਨੀ ਮਿੱਠੀ ਹੁੰਦੀ।”

"ਹਾਏ ਵੇ ਦੇਵਰਾ, ਬੜਾ ਪਾਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਏਂ । ਜੇ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਜਿੰਨ ਬਣ ਕੇ ਚਿੰਬੜ ਗਈ ਤਾਂ ਫੇਰ ਕੀ ਬਣੂੰ ?

"ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਾ ਬਣੂੰ । ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਫੀ ਪੀਰ ਆਪੇ ਸੋਟਿਆਂ ਨਾਲ ਕੱਢ ਲੈਸੀ ਏਸ ਜਿੰਨ ਨੂੰ ।"

"ਬੜਾ ਡਰਾਵਾ ਦੇਨਾ ਏਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਫੀ ਪੀਰ ਦਾ। ਮੈਂ ਤੇ ਆਪ ਉਹਦੀ ਪੀਰ ਆਂ।"

ਫੇਰ ਆਪੇ ਈ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲੀ, "ਹਾਂ, ਮੈਂ ਤੇ ਭੁੱਲ ਈ ਗਈ ਸਾਂ... ਸੱਚੀਂ ਦੇਵਰਾ, ਤੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਤੇ ਮੇਰਾ ਚੇਤਾ ਖਿੱਲਰ ਪੁੱਲਰ ਜਾਂਦਾ ਏ । ਤੈਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਸੀ ਤੇ ਗੱਲਾਂ ਕੀ ਕਰੀ ਜਾਨੀ ਆਂ”, ਉਹ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ।

"ਨਾ ਭਾਬੀ, ਤੇਰਾ ਚੇਤਾ ਨਹੀਂ ਖਿੱਲਰਦਾ, ਤੇਰੇ ਖਿੱਲਰੇ ਹਾਸੇ ਚੰਗੇ ਲਗਦੇ ਨੇ।"

"ਵਾਹ ਵੇ ਦੇਵਰਾ, ਮੈਂ ਵਾਰੀ ਜਾਵਾਂ, ਤੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰੇ ਹਾਸੇ ਚੰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਨੇ, ਸਹੁੰ ਰੱਬ ਦੀ, ਜੀਅ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ।"

ਭਾਬੀ ਜ਼ਮੀਲਾ ਹਾਸੇ ਹਾਸੇ ਵਿੱਚ ਫੜ ਕੇ ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਚੁੰਮ ਲਿਆ। ਉਹਦੇ ਸੱਜਰੇ ਧੋਤੇ ਖਿੱਲਰੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖੁਸ਼ਬੋ ਤੇ ਉਹਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਨਸ਼ਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਭੁੱਲਾ ਹੋਇਆ ਜਾਪਿਆ। ਪੌਡਰ ਤੇ ਖੁਸ਼ਬੋ ਦੀ ਸ਼ੌਕੀਨ ਭਾਬੀ ਜਮੀਲਾ ਕੋਲੋਂ ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਪਿਛਾਂਹ ਹਟਿਆ ਤਾਂ ਓਸ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਕੇ ਆਖਿਆ:

"ਤੇਰਾ ਭਰਾ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਦਾ ਸਮਾਨ ਲੈਣ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਕੁੱਝ ਖਾਵਣ ਲਈ ਆਟਾ ਦਾਣਾ ਉਧਾਰ ਲੈਣ ਗਿਆ ਏ, ਖ਼ੌਰੇ ਮਿਲੇ ਨਾ ਮਿਲੇ। ਅਸਾਂ ਸਵੇਰ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਆਂ, ਭੁੱਖਾ ਈ ਗਿਆ ਏ।" ਭਾਬੀ ਜਮੀਲਾ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਥਰੂ ਆ ਗਏ। ਤਰਲਾ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਜਿਵੇਂ, ਆਖਿਆ, "ਜਾਹ, ਦੁੱਧ ਦਾ ਗਲਾਸ ਫੜ ਲਿਆ, ਚਾਹ ਈ ਬਣਾ ਲਵਾਂ।"

ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਇਹ ਹੱਸਦੇ ਖੇਡਦੇ ਖੁਸ਼ ਤੇ ਸੋਹਣੇ ਮੁੱਖੜੇ ਵੀ ਫ਼ਾਕੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲ਼ੇ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੌਖੇ ਹਾਲ ਵਾਲੇ ਸਮਝਦੇ ਨੇ।

ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਨਕਦ ਤਨਖ਼ਾਹ ਤਾਂ ਮਿਲਦੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਫੇਰ ਇਹ ਅਸਾਡੇ ਘਰੋਂ ਰੋਜ਼ ਸੇਰ ਦੁੱਧ ਲੈਂਦੇ । ਪੈਸੇ ਰੋਜ਼ ਨਕਦ ਈ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਅਸਾਡੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਜੀਅ ਚੰਗਾ ਖਾਂਦੇ ਪੀਂਦੇ ਤੇ ਚੰਗਾ ਹੰਢਾਂਵਦੇ, ਮੌਜਾਂ ਮਾਣਦੇ ਸਨ । ਅਸਾਂ ਰਾਹਕ ਤਾਂ ਐਸੇ ਜੀਵਨ ਦੀ

ਰੀਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਫੇਰ ਫ਼ਾਕੇ ਕਿਉਂ, ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ :

"ਭਾਬੀ। ਮਖ਼ੌਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ ਤੂੰ... ਭਰਾ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਫੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਝਗੜਾ ਤੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਿਆ ?"

“ਨਹੀਂ ਵੇ, ਇਹ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਬੜਾ ਬਦਜ਼ਾਤ ਤੇ ਕਮੀਨਾ ਨਿੱਕਲਿਆ ਏ। ਵੇਲ਼ੇ ਸਿਰ ਨਤਖਾਹ ਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਸਗੋਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਏ, ਵੇਲਾ ਲੰਘਾ ਕੇ ਘੱਟ ਦਿੰਦਾ ਏ। ਅਸੀਂ ਘਰ ਦੇ ਖਰਚ ਲਈ ਤੇਰੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਉਧਾਰ ਲੈਂਦੇ ਆਂ। ਤੇਰਾ ਭਰਾ ਖ਼ੌਰੇ ਕਿਉਂ ਜਰੀ ਆਂਵਦਾ ਏ। ਫਾਕਿਆਂ ਹੱਥੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦੇਵਣ ਦਾ ਵੀ ਸੋਚਿਆ ਏ।"

ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਈ ਤਰਸ ਆਇਆ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਉੱਤੇ ਗੁੱਸਾ ਵੀ । ਕਮਾਲ ਏ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸੌਖੇ ਸਮਝਦੇ ਸਾਂ ਉਹ ਅਸਾਥੋਂ ਵੀ ਔਖੇ ਤੇ ਤੰਗ ਨਿੱਕਲ਼ੇ।

ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਚੱਲ ਭਾਬੀ, ਘਰ ਚੱਲ, ਮਾਂ ਕੋਲੋਂ ਕੁੱਝ ਲੈ ਆਵਨੇ ਆਂ, ਨਾਲ਼ੇ ਕੁੱਝ ਖਾ ਪੀ ਲਵਾਂਗੇ। ਮੈਂ ਵੀ ਅਜੇ ਭੱਥੇ ਵੇਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।"

"ਤੇਰਾ ਭਰਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਵੇਲ਼ੇ ਆਵੇ । ਬੂਹੇ ਨੂੰ ਜਿੰਦਰਾ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਧਰੇ ਉਹ ਵੀ ਲੰਡੂ ਵਾਂਗ ਈ ਨਾ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਵੇ ।" ਭਾਬੀ ਜਮੀਲਾ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਮੁਸਕਾਨ ਖਿੱਲਰੀ ਤੇ ਉਹ ਫੇਰ ਟਹਿਕ ਪਈ ਸੀ।

ਮੈਂ ਵੀ ਹਾਸਾ ਵਧਾਵਣ ਲਈ ਆਖਿਆ, "ਨਾ ਭਾਬੀ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਸਾਂ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਲੰਡੂ ਵੀ ਨਾ ਬਣਨ ਦੇਸਾਂ। ਤੈਨੂੰ ਉੱਥੇ ਛੱਡ ਕੇ ਮੈਂ ਏਥੇ ਆ ਜਾਵਾਂਗਾ ਯਾ ਇਹ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਦੇਨੇ ਆਂ, ਉਹ ਆਪੇ ਭਰਾ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਫੀ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਵੇਗਾ। ਜੇ ਤੂੰ ਆਖੇਂ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਈ ਬਹਿ ਜਾਨਾਂ ਵਾਂ, ਭਰਾ ਆਵੇਗਾ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਉੱਥੇ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਈ ਲੈ ਆਵਾਂਗਾ।"

ਮੇਰੀ ਏਸ ਤਜਵੀਜ਼ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਭਾਬੀ ਜਮੀਲਾ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਆਖਿਆ, "ਨਹੀਂ ਵੇ ਦੇਵਰਾ ਤੂੰ ਜਾ ਕੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਘੁੱਟ ਫੜ ਲਿਆ।"

“ਅੱਛਾ, ਜਿਵੇਂ ਤੇਰੀ ਮਰਜ਼ੀ, ਭਾਬੀ।" ਮੈਂ ਪਰਤਕੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ। ਜਮੀਲਾ ਦੇ ਫਾਕੇ ਦਾ ਸੁਣ ਕੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਦੁੱਧ ਇੱਕ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਖਿਆ, "ਚੱਲ ਤੂੰ ਛੇਤੀ ਚੱਲ ਤੇ ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਆ ਕੇ ਵੇਖਨੀ ਆਂ ਕੀ ਗੱਲ ਏ।"

ਮੈਂ ਆ ਕੇ ਦੁੱਧ ਭਾਬੀ ਜਮੀਲਾ ਨੂੰ ਫੜਾਇਆ ਤੇ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਕੋਲ ਆ ਗਿਆ ਜਿਹੜਾ ਪਾਈਪਾਂ ਦੇ ਕਾਬਲੇ ਖੋਹਲੀ ਬੈਠਾ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਕੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ।

“ਚਾਚਾ, ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਏਂ, ਕਿਧਰੇ ਹੋਸ਼ਾਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਆ ਗਈ!" ਲੰਡੂ ਮੇਰੀ ਅਵਾਜ਼ ਉੱਤੇ ਤਬਕਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਗੁਟਕਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਖਿਆ, "ਓਏ, ਏਧਰ ਆ, ਇਹ ਵੇਖ।" ਉਸ ਆਪਣੇ ਡੌਲੇ ਨਾਲ ਬੱਧੇ ਹੋਏ ਤਾਵੀਜ਼ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਗੱਲ ਸਮਝ ਤਾਂ ਗਿਆ

ਸਾਂ, ਫੇਰ ਵੀ ਅਨਜਾਣ ਬਣਕੇ ਆਖਿਆ, "ਇਹ ਕੀ ਏ?" "ਇਹ ਤਵੀਤ ਏ ! ਮੇਰਾ ਇੱਕ ਬੇਲੀ ਮੁਲਤਾਨੋਂ ਪੀਰ ਸ਼ੱਮਸ ਤਬਰੇਜ਼ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਲਿਆਇਆ ਏ।" ਲੰਡੂ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਆਖਿਆ, "ਬੜੀ ਕਰਨੀ ਵਾਲਾ ਪੀਰ ਏ ਜਿਸ ਇਹ ਤਵੀਤ ਕਰਕੇ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਵੇਖ ਹੁਣ ਹੋਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪੇ ਈ ਖਿੱਚਿਆਂ ਆਵਣਾ ਏਂ।"

“ਵਾਹ, ਇਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਈ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਚਾਚਾ ।"

"ਇੱਕ ਤੂੰ ਏਂ ਗੋਗੀ... ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਜਾ ਕੇ ਹੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਈ ਆਵਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਕੈਸੀ ਏ। ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਈ ਏ, ਕਿੱਧਰੇ ਕਿਸੇ ਉਹਨੂੰ ਕੈਦ ਨਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਵੇ", ਲੰਡੂ ਬੋਲੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ, ਮੇਰੀ ਹੋਸ਼ਾਂ ਆਪਣੇ ਪੇਕਿਆਂ ਵੱਲ ਈ ਹੋਵੇ। ਉਹਦੇ ਪੇਕੇ ਵੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਈ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ।”

ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਅਜੇ ਵੀ ਹੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬੇਕਸੂਰ ਈ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਦਾ ਦਿਨ ਉਹਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ । ਮੈਂ ਉਹਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨਾਲ ਉਦਾਸੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਬਦਲਣਾ ਚਾਂਹਦਾ। ਬਸ ਹੂੰ ਹਾਂ ਈ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।

 

ਮੂੰਜੀ ਦੀ ਫਸਲ ਪੱਕ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਰਾਹਕ ਸਾਂਭਣ ਤੇ ਵੱਢਣ ਫੰਡਣ ਲਈ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕਰਨ ਈ ਵਾਲੇ ਸਨ ਕਿ ਖ਼ਬਰ ਆਈ, ਹੜ੍ਹ ਆ ਰਿਹਾ ਏ।

"ਹੜ੍ਹ।” ਰਾਹਕ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕੇ ਅੰਬਰੀਂ ਹੜ੍ਹ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਸਕਦਾ ਏ । ਨਾ ਕੋਈ ਮੀਂਹ ਕਣੀ ਨਾ ਬੱਦਲ ਬਰਸਾਤਾਂ।

ਕੱਤੇ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ ਤੇ 1955 ਦਾ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨਾ । ਹੜ੍ਹ ਆਪਣੀ ਤੇਜੀ ਤੇ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਜੋ ਜੋ ਸਾਂਭਿਆ ਗਿਆ, ਸਾਂਭ ਲਿਆ, ਪਰ ਹੜ੍ਹ ਤਾਂ ਡਾਂਡਾਂ ਬੱਧੀ ਆਂਵਦਾ ਸੀ।

ਕਿਸੇ ਘਰ ਦਾ ਸਮਾਨ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਟੰਗਿਆ ਤੇ ਕਿਸੇ ਆਪਣੀ ਗੱਡ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਪੱਕੀ ਸੜਕ ਆ ਕੇ ਸਾਹ ਲਿਆ।

ਅਰਾਂਈ ਲੋਕ ਪਹਿਲੇ ਈ ਸੜਕ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਨ । ਛੇਤੀ ਈ ਸਮਾਨ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਜਾ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਸ਼ਾਮ ਤੀਕਰ ਹੜ੍ਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਸਾਰੀ ਜੂਹ ਵਿੱਚ ਖਿੱਲਰ ਗਿਆ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਲੋਕਾਂ ਜਾਗ ਕੇ ਕੱਟੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਪਾਣੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਨਾ ਚੜ੍ਹ ਆਵੇ ।

ਪਾਣੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਆਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਡੇਕ ਦਾ ਪੁਲ ਤੇ ਉਹਦੇ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸੇ ਕੁੱਝ ਕੁੱਝ ਥਾਂ ਬਚ ਗਈ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਰਾਹਕ ਉੱਥੇ ਈ ਘੁਸਰ ਮੁਸਰ ਕੇ ਬੈਠੇ ਰਹੇ।

ਦਿਨ ਚੜ੍ਹੇ ਨੂੰ ਰਾਹਕਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਂਵਦਾ। ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਰੁੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਘੜਮੱਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ੋਹਰਾ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਈ ਕੋਲ ਸੀ ਪਰ ਗੱਲ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਖਾਣਾ ਪਕਾਵਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਕੁੱਝ ਚੁੱਕ

ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕੋਈ ਉੱਥੇ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਆਇਆ ਸੀ।

ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਪਾਣੀ ਈ ਪਾਣੀ ਸੀ। ਤੇਜ਼ ਵਗਦਾ, ਸ਼ੁਕਦਾ ਤੇ ਠੰਡਾ ਸੀ। ਮੰਜੀ ਪੀੜ੍ਹਾ ਤੇ ਜਲਮੀ ਲੋਕ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਟੰਗ ਆਏ ਸਨ । ਜੇ ਕੋਈ ਇੱਕ ਅੱਧ ਮੰਜੀ ਹੈ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਬੜੀ ਤੰਗੀ ਹੋਈ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਫੰਡੇ ਹੋਏ ਸੱਪ ਕੀੜੇ ਵੀ ਸੁੱਕੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਆਂਵਦੇ ਸਨ। ਦਿਨ ਨੂੰ ਤਾਂ ਲੋਕ ਸੱਪਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਮਾਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਹ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਆਂਵਦੇ । ਸੱਪਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਭੈੜੇ ਚੰਗੇ ਸਮਾਨ ਉੱਤੇ ਈ ਬੈਠ ਕੇ ਰਾਤ ਗੁਜ਼ਾਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ 'ਤੇ ਜਹਾਜਾਂ ਤੋਂ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦਾ ਕੁੱਝ ਸਮਾਨ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਬਹੁਤਾ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਡਿੱਗਦਾ ਸੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਈ ਘੱਟ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆਂਵਦਾ ਸੀ।

ਖੌਰੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਜ਼ਹਾਜ ਈ ਵੇਖੇ ਸਨ । ਇਹ ਈ ਸਮਾਨ ਸੁੱਟਦੇ ਸਨ। ਜਦ ਵੀ ਕੋਈ ਜ਼ਹਾਜ ਰਾਸ਼ਨ ਸੁੱਟਦਾ, ਲੋਕ ਇੰਜ ਡਿੱਗ-ਡਿੱਗ ਕੇ ਰਾਸ਼ਨ ਫੜਦੇ ਜਿਵੇਂ ਲੁੱਟ ਮੱਚੀ ਹੋਵੇ।

ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੜਦੇ, ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਦੇ ਤੇ ਹੱਥੀਂ ਪੈਂਦੇ ਸਨ । ਸਵਾਣੀਆਂ ਵੀ ਮਰਦਾਂ ਵਾਂਗ ਲੰਗੋਟੇ ਕੱਸੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਹੱਥ ਜੋ ਆਂਵਦਾ, ਨੱਪ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਜੇ ਕੋਈ ਫ਼ਾਕੇ ਰਹਿੰਦਾ ਏ ਤਾਂ ਪਿਆ ਰਹਵੇ । ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ।

ਰਾਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਭੁੱਜੇ ਛੋਲਿਆਂ ਦੇ ਬੰਡਲ, ਨਾਨ, ਅਚਾਰ ਤੇ ਗੁੜ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਵੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਰਾਸ਼ਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਥੋਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਫੜਿਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਨਾਕਾਮੀ ਉੱਤੇ ਪਿਉ ਕੋਲੋਂ ਝਾੜਾਂ ਵੀ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਪਿਉ ਆਖਿਆ ਸੀ:

"ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਤੇੜੂ ਤੇ ਕੰਮਚੋਰ ਕਦੇ ਵੀ ਸੁਖੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ । ਤੂੰ ਸਦਾ ਕਿਸੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵੱਲ ਈ ਵੇਖਦਾ ਰਹਵੇਂਗਾ। ਤੂੰ ਰਹਿਣਾ ਈ ਫਾਡੀ ਏ।"

ਪਰ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਦਾ । ਅਸਮਾਨ ਤੋਂ ਡਿੱਗੀ ਖੁਰਾਕ ਝੋਪਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਆਂਵਦੀ ਸੀ। ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਬਾਲ ਰਾਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਟੁੱਟ ਟੁੱਟ ਪੈਂਦੇ ਸਨ । ਮੈਂ ਤੇ ਬਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜਾ ਹੋਇਆ।

ਜਿੰਨੀ ਛੇਤੀ ਹੜ੍ਹ ਆਇਆ ਸੀ ਓਨੀ ਛੇਤੀ ਲਹਿਣ ਵੀ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ । ਹੜ੍ਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪੁਣ ਪੁਣ ਕੇ ਪੀਵਣ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਪਖਾਨੇ ਵਾਸਤੇ ਥਾਂ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੜੀ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਕੁੱਝ ਹੜ੍ਹ ਲੱਥਾਂ ਤਾਂ ਪੀਵਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕਲੇ। ਦੂਰ ਸੜਕ ਲਾਗੇ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਖੂਹੀ ਸੀ। ਬੜੀ ਔਖ ਨਾਲ ਜਾ ਕੇ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਪਾਣੀ ਲੈ ਈ ਆਏ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਵੇਖਾ ਵੇਖੀ ਲੋਕ ਭਾਂਡੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਨਿੱਕਲ ਪਏ। ਸੜਕ ਉੱਤੋਂ ਵਗਦੇ ਹੜ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਜਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਲਿਆਵਣਾ ਕੋਈ ਸੌਖਾ ਕੰਮ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਪਿਉ ਵੱਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਹੋਇਆ ਕਿ "ਪਾਣੀ ਮੈਂ ਲਿਆਵਾਂ।"

ਪਾਣੀ ਵਾਸਤੇ ਭਾਂਡਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੈਂ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਟੁਰ ਪਿਆ । ਕਈ ਸਵਾਣੀਆਂ ਵੀ ਟੁਰੀਆਂ ਤੇ ਗੱਭਰੂ ਵੀ। ਦੂਜੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ੋਹਰਾ ਵੀ ਟੁਰ ਪਈ। ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਤੁਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜ਼ੋਹਰਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋ ਗਿਆ। ਜ਼ੋਹਰਾ ਦਾ ਜਦ ਵੀ ਪੈਰ ਉੱਖੜਦਾ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾ ਲੈਂਦੀ ਸੀ ।

ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਹੇਠੋਂ ਪਾਣੀ ਬੜਾ ਤੇਜ਼ ਵਗਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਰ ਥਿੜਕ ਥਿੜਕ ਪੈਂਦੇ ਸਨ। ਥਿੜਕਣ ਵੇਲ਼ੇ ਜ਼ੋਹਰਾ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਵਣਾ ਚੰਗਾ ਤਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀ ਪਰ ਏਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਝਾਕਾ ਵੀ ਆਂਵਦਾ ਸੀ।

ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਤਿਲ੍ਹਕਦਾ ਤਾਂ ਦੂਜਾ ਸੰਭਾਲ ਲੈਂਦਾ। ਥਾਂ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਸੜਕ ਟੁੱਟੀ ਪਈ ਸੀ, ਪੁੱਟੀ ਪਈ ਸੀ। ਏਥੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਰੋੜ੍ਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਰੋੜ੍ਹ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਉੱਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸੰਭਲ ਸੰਭਲ ਕੇ ਲੰਘਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਏਥੇ ਕਈ ਵਾਰ ਜ਼ੋਹਰਾ ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜ-ਚਿੰਬੜ ਗਈ ਸੀ। ਦੂਜੀਆਂ ਰਾਹਕ ਕੁੜੀਆਂ ਵਾਂਗੂ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤੁਰਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਬਹੁਤ ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਟੁਰਦੀ ਸੀ।

ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਪਰਤਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਕੋਲੋਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਾਂ। ਕਾਫ਼ੀ ਵਿੱਥ ਪੈ ਗਈ ਤੇ ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਜ਼ੋਹਰਾ" । "ਹੂੰ" ਉਹਨੇ ਆਖਿਆ। ਉਹਦੀ ਹੂੰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰੂਰ ਜੇਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਹੱਥ ਪਾਣੀ ਵਾਲ਼ੇ ਭਾਂਡੇ ਨੂੰ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜਾ ਹੱਥ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਭਾਂਡੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਚੁੱਕੇ ਹੋਏ ਸਨ।

"ਚੰਗੇ ਭਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਤੁਸਾਂ ਕਿੱਥੇ ਆ ਫਸੇ ਓ!"

"ਕੋਈ ਵੀ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਫਸਦਾ।" ਉਹਨੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ।

"ਕੀ ਮਤਲਬ ਤੇਰਾ ?"

"ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਰੀਬ ਦੀ ਹਯਾਤੀ ਤੰਗ ਏ ਜਿਵੇਂ ਏਥੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ।"

ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਮੰਨ ਰਿਹਾ। ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸੁਖੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਇਹ ਕੀ ਕਹਿ ਰਹੀ ਏ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਆਖਿਆ:

"ਨਹੀਂ, ਸ਼ਹਿਰ ਸ਼ਹਿਰ ਹੁੰਦਾ ਏ ਤੇ ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਹੁੰਦਾ ਏ।"

ਮੇਰੇ ਆਖਣ ਉੱਤੇ ਉਸ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਦਾ ਦਬਾਅ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਹੋਰ ਪਾਇਆ ਤੇ ਆਖਿਆ, "ਕੀ ਫਰਕ ਲਗਦਾ ਏ ਤੈਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ?"

"ਮੈਂ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵੇਖਿਆ ਈ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਤੂੰ ਦੱਸ, ਪਰ ਇੱਕ ਗੱਲ ਹੈ।”

"ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ?"

"ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕ ਪਿਆਰੇ ਬਹੁਤ ਲਗਦੇ ਨੇ", ਮੈਂ ਖਲੋ ਕੇ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ।

ਉਸ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਕੀ ਪਤਾ ਉੱਤੋਂ ਪਿਆਰੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ

ਅੰਦਰੋਂ ਵੀ ਪਿਆਰੇ ਹੋਵਣ ?"

"ਚੰਗੀ ਸ਼ੈਅ ਚੰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਕੋਈ ਮੰਨੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਮੰਨੇ।" ਏਨੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਟੁਰ ਪਿਆ । ਉਸ ਖਲੋਵਣ ਵੇਲੇ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਹੱਥ ਚੁੱਕ ਕੇ ਘੜੇ ਨੂੰ ਪਾ ਲਿਆ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਟੁਰਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ, "ਸ਼ੈਅ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਹੁੰਦਾ ਏ।"

"ਹੂੰ, ਸ਼ੈਅ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਹੁੰਦਾ ਏ ਪਰ ਤੂੰ ਕੁੱਝ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ।" ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਸ਼ੱਕ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿਧਰੇ ਇਹਦੇ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਫਰਕ ਨਾ ਹੋਵੇ।

"ਕਿਹੜਾ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ?” ਉਸ ਇੰਜ ਪੁੱਛਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਇਹ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।

"ਹੁਣੇ ਈ ਤੂੰ ਆਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਪਤਾ ਉੱਤੋਂ ਪਿਆਰੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਅੰਦਰੋਂ ਵੀ ਪਿਆਰੇ ਹੋਵਣ।"

"ਹਾਂ, ਆਖਿਆ ਸੀ।”

"ਫੇਰ ਕੀ ਮਾਅਨੇ ਹੋਏ ?"

"ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ। ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਟੁਰਿਆ ਚੱਲ। ਵੇਖਦਾ ਨਹੀਂ, ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਅਸਾਥੋਂ ਕਈ ਵਿੱਥ ਪਾ ਗਏ ਨੇ।”

ਉਹ ਇਹ ਗੱਲ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਅੱਗੋਂ ਏਹੋ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਹਦੇ ਭਰਾ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੇਰਾ ਭਰਾ ਘਰ ਟਿਕ ਕੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। "ਕੀ ਏ ਉਹਨੂੰ ? ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਕਿਉਂ ਨਿੱਕਲ ਜਾਂਦਾ ਇਉਂ ?"

"ਉਹਦੀਆਂ ਉਹ ਈ ਜਾਣੇ", ਏਥੇ ਕੁੱਝ ਉੱਚੀ ਸੜਕ ਸੀ ਤੇ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੁਲ ਵੀ ਨੇੜੇ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।

"ਤੂੰ ਕੁੱਝ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਜ਼ੋਹਰਾ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਬਾਰੇ।"

"ਆਵੇਗਾ ਤੇ ਆਪ ਪੁੱਛ ਲਵੀਂ", ਉਹਦਾ ਰੁੱਖਾ ਜਵਾਬ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਪੁਲ ਤੀਕਰ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਟੁਰੇ ਆਏ।

ਮੈਂ ਅੰਦਰੋਂ ਦੁਆ ਵੀ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਫੇਰ ਹੜ੍ਹ ਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਇੰਜ ਈ ਸਾਥ ਰਹਵੇ । ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਪਾਣੀ ਲਈ ਮੈਂ ਜਾਵਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਜਾਵਣ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਮਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੋਰੇ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਇਤਬਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ਜਦ ਕਿ ਮੈਂ ਕੋਈ ਏਹੋ ਜੇਹੀ ਸ਼ਰਾਰਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਣੀ ਲਈ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕਦੀ ਭੂਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਹੜ੍ਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਹੋਰ ਘਟ ਗਿਆ ਸੀ । ਹੜ੍ਹ ਜਦ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਉੱਤਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕ ਰਾਸ਼ਨ ਪਕਾ ਕੇ ਲੈ ਆਏ। ਮਿੱਠੇ, ਲੂਣੇ ਚੌਲ ਤੇ ਨਾਲ ਹਲੀਮ। ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਸੁੱਕਾ ਦੁੱਧ ਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਘਿਓ ਵੀ ਲਿਆ ਕੇ ਵੰਡਦੇ ਸਨ । ਚਾਹ ਦੇ ਡੱਬੇ ਤੇ ਬਿਸਕੁਟ ਵੀ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਲਿਆਏ। ਸੁੱਕਾ ਦੁੱਧ ਅਸਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੇਖਿਆ ਸੀ। ਫੱਕੇ ਭਰ ਭਰ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ

ਪਾਏ। ਦੁੱਧ ਮਿੱਠਾ ਸੀ ਪਰ ਤਾਲੂ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜਨ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਖੰਘ ਆਂਵਦੀ ਸੀ।

ਭੁੱਜੇ ਛੋਲੇ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਲੀੜੇ ਵੀ ਸਖੀ ਲੋਕ ਲਿਆ ਕੇ ਵੰਡਦੇ। ਇੰਜ ਜਾਪਦੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਖੁਦਾ ਦੀ ਮਖਲੂਕ ਉੱਤੇ ਵੱਡਾ ਅਹਿਸਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਵਣ।

ਸ਼ਹਿਰੀ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਮੰਗ ਮੰਗ ਸ਼ੈਆਂ ਲੈਣਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ, ਪਰ ਰਾਹਕ ਲੋਕ ਤਾਂ ਬੜੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਸੁੱਕਣ ਜਾਵਣ ਮਗਰੋਂ ਕੁੱਝ ਰਾਹਕ ਲੋਭ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਈ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਜਦ ਖੈਰਾਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਣੇ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਇਹ ਲੋਕ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ ਸਨ । ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਘਰਾਂ ਦੇ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਵਣ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਅਫ਼ਸੋਸ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਬਾਹਰੋਂ ਫਸਲ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਫ ਵੇਖਕੇ ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ, ਅੱਗੋਂ ਫ਼ਾਕੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ । ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਤੇ ਖਾਵਣ ਲਈ ਦਾਣੇ ਵੀ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਕੋਲੋਂ ਤਰਲਿਆਂ ਨਾਲ ਮੰਗਣੇ ਪੈਣੇਂ ਸਨ। ਉਹ ਵੀ ਇੱਕ ਮਣ ਦੇ ਬਦਲੇ ਦੋ ਮਣ ਅਨਾਜ ਦੇਣਾ ਪਵੇਗਾ।

ਉਧਾਰ ਦਾ ਅਨਾਜ ਖਾ ਕੇ ਰਾਹਕ ਫੇਰ ਅਗਲੀ ਫਸਲ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝ ਗਏ। ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਆਵਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਪਹਿਲੇ ਰਾਹਕਾਂ ਫੇਰ ਝੁੱਗੀਆਂ ਬਣਾ ਲਈਆਂ ਸਨ।

ਅਸਾਡੇ ਕੋਲ ਗੱਡ ਸੀ । ਘਰ ਦੇ ਆਟੇ ਦਾਣੇ ਲਈ ਗੱਡ ਵੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਪਿਆ। ਅਸਾਂ ਇੱਕ ਪਲ ਵਾਹੀ ਨੂੰ ਦਿੰਦੇ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਲ ਗੱਡ ਨੂੰ ਲੈ ਟੁਰਦੇ । ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਰਾਤ ਦਿਨ ਇੱਕ ਕੀਤਾ, ਫੇਰ ਵੀ ਕਦੀ ਕਦੀ ਈ ਰੱਜ ਕੇ ਰੋਟੀ ਲੱਭਦੀ ਸੀ। ਰਾਹਕਾਂ ਦੇ ਬਾਲ ਖੈਰਾਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਪੁਰਾਣੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਫੈਸ਼ਨ ਵਾਲੇ ਲੀੜੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਪਾਂਵਦੇ ਸਨ।

ਸ਼ਹਿਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਬਾਣਾ ਪੇਂਡੂ ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਜੁੱਸੇ ਉੱਤੇ ਕੁੱਝ ਵੱਖਰਾ ਵੱਖਰਾ ਤੇ ਅਜੀਬ ਅਜੀਬ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਪਹਿਲੇ ਪਹਿਲ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸਾ ਆਂਵਦਾ ਤੇ ਫੇਰ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ। ਰਾਹਕਾਂ ਦੇ ਤੇ ਫਰੀਰਾਂ ਦੇ ਬਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਜ਼ਰ ਆਂਵਦਾ।

ਅਰਾਂਈ ਲੋਕ ਵੀ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਈ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਪਰ ਚਾਚੇ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤੇ ਦੀ ਤਬੀਅਤ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਸ਼ੋਖੀ ਤੇ ਸ਼ੌਕ ਸੀ । ਜਦ ਕਦੇ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਫਿਲਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਗਾਣੇ ਦੇ ਮੁਕਾਲਮੇ ਵੀ ਸੁਣਾਵੰਦਾ। ਉਹਦੇ ਸੁਣਾਵਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ ਵੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਨ-ਖਿੱਚਵਾਂ ਸੀ।

ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਸੁਣਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਫਿਲਮ ਵੇਖਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦਾ। ਗੱਡ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਈਦਾ ਸੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਅੱਪੜੀਦਾ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜੀ ਰਾਤ ਫਿਰ ਵਾਪਸ ਆਈਦਾ ਸੀ।

ਵਾਧੂ ਰੁਪਿਆ ਵੀ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਾਸੇ-ਰੋਣੇ ਤੇ ਰੌਣਕਾਂ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਵੇਖੇ ਪਰ ਚਾਚਾ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤਾ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸੁਣਾਇਆ

ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਮੈਨੂੰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਵਕਤ ਮਿਲਦਾ ਮੈਂ ਚਾਚੇ ਅੱਲਾ ਦਿੱਤੇ ਕੋਲੋਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬੜੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਸੁਣਿਆਂ ਕਰਦਾ ਸਾਂ । ਫੇਰ ਸੋਚਦਾ, ਫਿਲਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕੌਣ ਜੋੜਦਾ ਏ। ਫਿਲਮ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ ਏ। ਫਿਲਮ ਵੇਖਣਾ ਤੇ ਮੇਰੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਰੀਝ ਬਣ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ।

ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅਸਾਡਾ ਵਾਹ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਖਚਰੇਟ ਤੇ ਬੇਈਮਾਨ ਆੜ੍ਹਤੀ ਨਾਲ ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਹਿਰੀ ਗਾਹਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਗਾਡੀਆਂ ਦੇ ਮਾਲ ਵਿੱਚ ਨੁਕਸ ਪਾ ਕੇ ਧੱਕੇ-ਧੱਕੀ ਰਕਮ ਘਟਾ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਆੜ੍ਹਤੀ ਗਾਡੀਆਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਕਰਜ਼ਾ ਵੀ ਦਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਗਾਡੀਆਂ ਨੂੰ ਮੰਦਾ ਤੇ ਕੌੜਾ ਵੀ ਬੋਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਬੇਵੱਸ ਤੇ ਮਸੂਮ ਗਾਡੀ ਏਥੇ ਵੀ ਜ਼ਬਰ ਹੀ ਸਹਿੰਦੇ ਤੇ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਆੜ੍ਹਤੀ ਦੇ ਭੈੜੇ ਰਵੱਈਏ, ਮੰਦਾ ਬੋਲਣ ਪਾਰੋਂ ਜੇ ਕੋਈ ਗਾਡੀ ਦੂਜੀ ਆੜ੍ਹਤ ਉੱਤੇ ਮਾਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਉੱਥੇ ਵੀ ਇਹ ਹਾਲ ਸੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਰਾਹਕਾਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਗਾਡੀਆਂ ਦਾ।

ਏਹੋ ਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਮਨ ਬਹੁਤ ਸੜਿਆ ਕਰਦਾ। ਅੰਦਰ ਈ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਅੱਗ ਮੱਚੀ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਗੁਫਤਗੂ ਵਿੱਚ ਕਾਹਲ ਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਬੇਗਾਨਾ ਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰਹਿਣਾ ਮੇਰੀ ਆਦਤ ਬਣਦੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਅਦਬ, 'ਲਿਹਾਜ਼', ਮੁਰੱਵਤ ਤੇ ਚੰਗੇ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੇ ਜਜ਼ਬੇ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੱਕਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।

ਫੇਰ ਮੇਰੀ ਐਸੀ ਹਾਲਤ ਹੋਈ ਕਿ ਜਦ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸਾ ਆਂਵਦਾ ਤਾਂ ਬੇਵਸੀ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਅੱਥਰੂ ਨਿੱਕਲ ਆਂਵਦੇ ਸਨ । ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਤੱਕ ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਰੋਵਣ ਵਾਲੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਅੰਦਰ ਈ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਅੱਗ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਸਾੜਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।

ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਕਿਧਰੇ ਨੱਸ ਜਾਵਾਂ, ਘਰੋਂ ਨਿੱਕਲ ਜਾਵਾਂ । ਪਰ ਕਿੱਥੇ ਜਾਵਾਂ ? ਕੁੱਝ ਮਲੂਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਕੋਈ ਰਾਹ ਤੇ ਮੰਜਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਜ਼ੋਹਰਾ ਦੇ ਖਿਆਲ ਨਾਲ ਯਾ ਉਹਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਾਲ ਝੱਟ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਝੱਟ ਪਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਨਾ। ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਤੇ ਅੱਕ ਦੇ ਬੂਟੇ ਵਾਂਗਰ ਕੌੜਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਭਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਅਸਾਡੇ ਘਰ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਆਏ । ਮਾਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਤੇ ਗੁੜ ਵਾਲ਼ੇ ਚੌਲ ਪਕਾਏ। ਮਾਂ ਕਿਉਂ ਖੁਸ਼... ਇਹ ਜਾਨਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ । ਸ਼ਾਮ ਪੈ ਗਈ ਸੀ । ਅਸਾਨੂੰ ਕਾਹਲ ਸੀ ਕਿ ਵੇਲ਼ੇ ਨਾਲ ਗੱਡ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲਹੌਰ ਅੱਪੜੀਏ।

ਲਾਲਟੈਣ ਜਗਾ ਕੇ ਗੱਡ ਨਾਲ ਟੰਗੀ ਤੇ ਜੋਤਰ ਦੇ ਕੇ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਚੱਲ ਪਏ। ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਮੂਹਰੀ ਬੈਠਾ ਬਲਦਾਂ ਨੂੰ ਹਿੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕੱਚੀ ਕੱਚੀ 'ਤੇ ਤੁਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਟੁਰਦੇ ਟੁਰਦੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ, ਅੱਜ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਕੇਹੋ ਜੇਹੇ ਆਏ ਨੇ । ਮਾਂ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।"

“ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਹੋਣੀ ਏ ਕੋਈ ਗੱਲ। ਅਸਾਨੂੰ ਟੋਹ ਲਾਵਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਏ।”

“ਯਾਰ ਤੂੰ ਤਾਂ ਗੱਲ ਨੂੰ ਈ ਖੇਹ ਕਰ ਦਿੰਨਾਂ ਏਂ। ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਤੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਮਲੂਮ ਹੋਵੇਗਾ।" ਮੇਰੀ ਇਸ ਖਿਝ ਉੱਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਪਤਾ ਵੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਸਾਂ ਕੀ ਕੱਢ ਪਾ ਲੈਣਾ ਏ ।" ਨਾਲ ਈ ਉਸ ਬਲਦਾਂ ਨੂੰ ਹੁਸ਼ਕਰ ਕੇ ਤੇਜ਼ ਟੋਰਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਅੱਡੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਰੱਖਣੀ ਪਈ । ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਟੁਰਨ ਨਾਲ ਗੱਲ ਵਿੱਚੋਂ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

"ਠੀਕ ਏ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨਾ! ਅਸਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਘਾਟਾ ਤੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲੈਣਾ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਘਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਰੇ ਮਲੂਮ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ।"

"ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਏਨਾ ਮਲੂਮ ਏ ਕਿ ਬੱਸ ਵਗਣਾ ਏਂ ਤੇ ਵਗਦਿਆਂ ਰਹਿਣਾ ਏਂ, ਉਹ ਵੀ ਸਾਈਆਂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਨਾਲ । ਜਦ ਏਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈਸੀਅਤ ਹੋਵੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਤੇ ਫੇਰ ਐਵੇਂ ਕਨਸੋ ਲੈਣ ਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ ।”

"ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਵੀ ਫ਼ਜੂਲ ਏ।" ਮੈਂ ਨਰਾਜ਼ਗੀ ਵਿਖਾਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ। "ਅਸੀਂ ਘਰ ਵੱਲੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਲਾ-ਤਾਅਲਕ ਵੀ ਤੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ। ਅਸਾਡੀ ਲਾ-ਤੁਅਲਕੀ ਨਾਲ ਭਲਾਂ ਘਰ ਨੂੰ ਫ਼ੈਦਾ ਵੀ ਕੀ ਏ।"

ਮੇਰੀ ਨਰਾਜ਼ਗੀ ਵੇਖ ਕੇ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਕੁੱਝ ਸੰਜੀਦਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਆਖਿਆ, "ਕੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਮਲੂਮ ਨਹੀਂ?" ਏਸ ਵੇਲੇ ਅਸਾਡੀ ਗੱਡ ਸੜਕ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਪਈ ਚੜ੍ਹਦੀ ਸੀ । ਬਲਦਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਥਬਕ ਥਬਕ ਪੈਂਦੇ ਸਨ । ਡੰਗਰ ਕਾਫ਼ੀ ਔਖੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਭੱਜ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਕੇ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਆਸਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਗੱਡ ਵਤਰ ਹੋਈ ਤੇ ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਚੜ੍ਹ ਗਈ। ਬਲਦਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਕਾਹਲੇ ਹੋ ਗਏ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਸਾਹ ਚੜ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੱਡ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲਾਵਣ ਨਾਲ ਮੇਰੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਵੀ ਫੁੱਲ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਟੁਰਨ ਵਿੱਚ ਔਖ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਮਗਰੋਂ ! ਮੇਰਾ ਤੇ ਬਲਦਾਂ ਦਾ ਸਾਹ ਠੀਕ ਹੋਇਆ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਆਖਿਆ, “ਨਹੀਂ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਮਲੂਮ, ਏਸੇ ਲਈ ਤੈਥੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਏ।"

"ਭੂਆ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਲਈ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਆਏ ਹੋਏ ਨੇ ।" ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਦੱਸ ਕੇ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਫੇਰ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ।

"ਕੇਹੋ ਜਿਹੇ ਲੋਕ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ?... ਵੇਖੇ ਤਾਂ ਹੋਏ ਨੇ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਹਿਜ ਸਭਾ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ।”

"ਲੋਕਾਂ ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਨੇ, ਭੜੀ ਥੜੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ", ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਮੁਖਤਸਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

"ਕੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਭੂਆ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਭੜੀ ਥੜੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਈ ਕੀਤਾ

ਜਾਵੇ ?" ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਲੋਕ ਚੰਗੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇ, ਤੇਰਾ ਕੀ ਖਿਆਲ ਏ ?"

"ਪਿਉ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੇ। ਚੰਗੇ ਹੋਵਣ ਭਾਵੇਂ ਮੰਦੇ, ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੋ ਈ ਜਾਣਾ ਏ।" ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਦੇ ਯਕੀਨ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੋ ਈ ਜਾਣਾ ਏ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੱਲ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਇੱਕ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਭੂਆ ਨੂੰ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਦ ਵੀ ਹੋ ਈ ਜਾਣਾ ਏ । ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਪੁੱਛਦਾ ਏ।

ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਚਲੋ ਭੂਆ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਕੋਲੋਂ ਤੇ ਬਚਿਆ ਰਹਵਾਂਗਾ।

ਅਗਲੀ ਰਾਤ ਅਸਾਂ ਗੱਡ ਲੈ ਕੇ ਲਹੌਰੋਂ ਪਰਤ ਆਏ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ ਕੇ ਮੈਂ ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਹਦਾ ਹਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਤੇ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹਦਾ ਸਾਂ । ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵਲਾਇਤੀ ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਭੁੱਬਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵਗਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਟੇ ਦੀ ਚੱਕੀ ਤੇ ਮੂੰਜੀ ਛੜਨ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਵੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਚੱਕੀ ਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਏਥੇ ਰੌਣਕ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਫੀ ਤੇ ਭਾਬੀ ਜ਼ਮੀਲਾ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ ਕਿਉਂ ਜੁ ਆਟੇ ਦੀ ਚੱਕੀ ਤੇ ਮੂੰਜੀ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣੇ ਖਰਚ ਤੋਂ ਵਾਧੂ ਆਟਾ ਚੌਲ ਆਪਣੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਤੇ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ।

ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਖਰਚਾ ਵੀ ਏਥੋਂ ਈ ਕੁੱਝ-ਕੁੱਝ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਅਨਾਜ ਤੋਲਣ ਲਈ ਲੋਹੇ ਦਾ ਪੱਕਾ ਵੱਟਾ ਤੇ ਕੋਈ ਕੋਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਪੱਥਰਾਂ ਤੇ ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਵੱਟੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਸਨ । ਅਨਾਜ ਪੀਹਣ ਤੇ ਛੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਰ ਵੱਟੇ ਪਾਂਵਦੇ ਸਨ ਤੱਕੜ ਉੱਤੇ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਤੋਲ ਤੋਲਦੇ ਸਨ।

ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਫੀ ਤੇ ਜ਼ਮੀਲਾ ਕਿੱਧਰੇ ਜਾਵਣ ਲਈ ਨਿੱਕਲ ਰਹੇ ਸਨ । ਮੈਂ ਜਾਂਦਿਆਂ ਜ਼ਮੀਲਾ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਭਾਬੀ, ਅੱਜ ਤੇ ਕੋਈ ਖਾਸ ਚੜ੍ਹਾਈ ਲਗਦੀ ਏ ।" ਭਾਬੀ ਮੁਸਕਰਾਈ। ਉਹ ਬਣੀ ਠਣੀ ਵੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਚੱਜ ਨਾਲ ਸੀ । ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀ ਤੇ ਮਸੂਮ ਦਿਸ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਜੇ ਬਾਲ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਦੋਵੇਂ ਜਵਾਨ ਤੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸਨ । ਭਾਬੀ ਦੇ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਸ਼ਫੀ ਆਖਿਆ:

"ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰ ਪੁੱਤਰਾ, ਤੇਰਾ ਕੰਡਾ ਵੀ ਖਿੱਚਿਆ ਈ ਸਮਝ, ਫੇਰ ਤੈਨੂੰ ਆਪੇ ਮਲੌਮ ਹੋ ਜਾਸੀ ਕਿ ਚੜਾਈਆਂ ਕਿੰਜ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ।"

ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਮੇਰਾ ਕੰਡਾ ? ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੋਇਆ ?

ਭਾਬੀ ਜ਼ਮੀਲਾ ਆਖਿਆ, "ਵੇ ਦੇਵਰਾ! ਅਸੀਂ ਸ਼ਹਿਰ ਚੱਲੇ ਆਂ ਫਿਰਨ ਤੁਰਨ। ਤੂੰ ਵੀ ਚੱਲਣਾ ਏ ਤੇ ਆ ਜਾ।"

"ਤੁਸਾਂ ਖੌਰੇ ਕੀ ਕੀ ਕਰਨਾ ਏ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ, ਕਿੱਥੇ ਕਿੱਥੇ ਉੱਠਣਾ ਬੈਠਣਾ ਏ, ਮੈਂ

ਐਵੇਂ ਈ ਨਾਲ ਲਾਗੀ ਬਣਿਆ ਫਿਰਾਂ।"

ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਫੀ ਆਖਿਆ, "ਨਹੀਂ ਓਏ, ਲਾਗੀ ਦਿਆ ਪੁੱਤਰਾ, ਜੇ ਚੱਲਣਾ ਈ ਤੇ ਆ ਜਾ, ਬੱਸ ਅਸਾਂ ਸੈਲ ਸਪਾਟਾ ਈ ਕਰਨਾ ਏਂ । ਹੋਟਲ ਤੋਂ ਖਾ ਪੀ ਲਵਾਂਗੇ ਤੇ ਫਿਲਮ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਘਰ ਪਰਤ ਆਵਣਾ ਏ।"

ਫਿਲਮ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਤੇ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਫਿਲਮ ਕੇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਮੈਂ ਵੀ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹਦਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਹੁਣ ਇੱਕਦਮ ਕਿਵੇਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸਾਂ। ਇੱਕ ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਦੇ ਤੇ ਕੋਈ ਸਬੱਬ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ, ਪਰ ਹੁਣ ਅਚਾਨਕ ਜਾ ਕੇ ਮੈਂ ਪਿਉ ਨੂੰ ਨਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਖੌਰੇ ਪਿਉ ਨੇ ਅੱਜ ਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਕੀ ਕੀ ਸੋਚਿਆ ਹੋਵੇ। ਛਾਹ ਵੇਲੇ ਮਗਰੋਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਦੇਣਾ ਈ ਪੈਣਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਨਹੀਂ, ਭਾਈਆ, ਤੁਸੀਂ ਜਾਓ, ਫੇਰ ਕਦੀ ਸਹੀ।"

ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਫੀ ਆਖਿਆ, "ਤੇਰੀ ਮਰਜ਼ੀ, ਅੱਜ ਤੇ ਸਾਰਾ ਖਰਚਾ ਵੀ ਅਸਾਡਾ ਸੀ।

ਭਾਬੀ ਜ਼ਮੀਲਾ ਆਖਿਆ, "ਤੇਰੀ ਫੇਰ ਖੌਰੇ ਕਦੋਂ ਆਵਣੀ ਏ। ਕਦੀ ਹੱਸ ਖੇਡ ਵੀ ਲਿਆ ਕਰ। ਜਵਾਨ ਜਹਾਨ ਏ, ਹਰ ਵੇਲੇ ਘੁੱਟਿਆ ਵੱਟਿਆ ਈ ਰਹਿਨਾ ਏਂ। ਮੈਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕੀਤੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੈਂ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ। ਉਹ ਝੋਨਾ ਛੜਨ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਛਾਨਣੇ ਪਿਆ ਬਦਲਦਾ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਸਾਰੇ ਲੀੜੇ ਤੇ ਹੱਥ ਮੂੰਹ ਤੇਲ ਦੀ ਕਾਲਖ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਪਰਤਿਆ। ਉਹਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਦੂਰੋਂ ਈ ਟਿਚਕਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

"ਅੱਜ ਤੇ ਹੋਸ਼ਾਂ ਆਈਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਨੇ ਚਾਚਾ ।"

“ਹਾਂ, ਹੋਸ਼ਾਂ ਈ ਤੇ ਆਈਆਂ ਨੇ”, ਉਸ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਲੰਡੂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਈ ਖੁਸ਼ੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ । ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਵੇਖ ਮੁਸਕਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਸਾਹਮਣੇ ਦੀ ਕੰਧ ਨਾਲ ਰੱਖੇ ਬਗਲਾ ਮਾਰਕਾ ਸਿਗਰਟ ਫੜੇ । ਡੱਬੀ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਿਗਰਟ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਝਕਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਝੱਟ ਆਖਿਆ, "ਲੈ ਲੈ, ਚੰਗੇ ਨੇ। ਅਸਾਡੀ ਤੇ ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਏਹ ਸਿਗਰਟ ਈ ਪੀਂਦੀ ਏ।"

"ਏਹੋ ਈ ਕਿਉਂ ਭਲਾਂ ? ਕੀ ਖੂਬੀਆਂ ਏ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ?" ਮੈਂ ਸਿਗਰਟ ਫੜ ਕੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਲਾ ਲਈ। ਉਸ ਮਾਚਸ ਦੀ ਤੀਲੀ ਬਾਲ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਸਿਗਰਟ ਧੁਖਾਵਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਦਿੱਤੀ।

"ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖੂਬੀਆਂ ਪਈਆਂ ਨੇ", ਲੰਡੂ ਆਪਣਾ ਸਿਗਰਟ ਧੁਖਾ ਕੇ ਧੂੰ ਨੂੰ ਨਾਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਇਹਦੇ ਇੱਕ ਇੱਕ ਸੂਟੇ ਨਾਲ 'ਹੋਸ਼ਾਂ' ਆਂਵਦੀਆਂ ਨੇ।"

ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਲੰਡੂ ਅੱਜ ਕਿੰਜ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਏ। ਗੱਲ ਨੂੰ ਟੁੰਬਣ ਲਈ ਮੈਂ ਸਿੱਧੇ ਵਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮੂੰਹ ਖੋਹਲਿਆ।

"ਕਦੋਂ ਆਈ ਸੀ ਹੋਸ਼ਾਂ ? ਸੱਚ ਚਾਚਾ, ਇਹ ਤੇ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਏ। ਹੁਣ ਕਿੱਥੇ ਵੇ?"

"ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਵੱਸ ਏ ਹੋਸ਼ਾਂ। ਤੇਰੇ ਵੱਸ ਏ ਪੁੱਤਰਾ।"

“ਕੀ ਮਤਲਬ ਚਾਚਾ, ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵੱਸ ਕੀ ਏ?"

"ਬੜਾ ਕਾਕਾ ਬਣਨਾਂ ਏਂ । ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਟਾਂਗੀ ਚੁੱਕਣੀ ਪੈਸੀ।"

"ਚੁੱਕ ਲਵਾਂਗਾ ਚਾਚਾ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਸਮਝ ਤਾਂ ਆਵੇ।" ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਤੀਕਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਚਾਚਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਭਾਵੇਂ ਜਿਹੜੀ ਮਰਜ਼ੀ ਕਸਮ ਲੈ ਲੈ, ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ।”

"ਅੱਛਾ।" ਉਹਨੇ ਧੌਣ ਡਿੰਗੀ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਘੂਰ ਕੇ ਵੇਖਿਆ। ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਠ ਉੱਠ ਕੇ ਪੈਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਗਲ ਵਾਲ਼ੇ ਤਾਵੀਜ਼ ਨੂੰ ਡੋਰੀ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ਕੀਤਾ, ਜਿਹੜਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਫਿਰਕੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ।

"ਵੇਖਿਆ ਈ ਤਾਵੀਜ਼ ਦਾ ਅਸਰ ।" ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਆਖਿਆ। "ਕਿੱਥੋਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਿੱਥੇ ਆ ਜੁੜੀ ਏ । ਬੱਸ ਛੇਤੀ ਈ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਬੱਬ ਵੀ ਲੱਗ ਜਾਣਾ ਏ, ਫਿਰ ਹੋਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆ ਜਾਣਾ ਏ!"

"ਸੁਫਨੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਹੋਣੀ ਏ ਤੈਨੂੰ ਚਾਚਾ!"

"ਸੁਫਨੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਹੋਸ਼ਾਂ ਰੋਜ਼ ਮਿਲਦੀ ਏ। ਹੁਣ ਸੱਚੀ ਮੁੱਚੀਂ ਮਿਲਾਪ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਏ।"

“ਸੱਚ ਏ, ਚਾਚਾ, ਤੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਫੇਰ ਝੱਲਾ ਹੋਇਆ ਜਾਪਨਾ ਏਂ । ਖਾ ਖਸਮਾਂ ਨੂੰ, ਮੈਂ ਚੱਲਿਆ ਵਾਂ।" ਮੈਂ ਜਾਵਣ ਲਈ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਬਾਹੋਂ ਫੜਕੇ ਬਿਠਾ ਲਿਆ। ਇੱਕ ਇੱਕ ਪੱਕੀ ਇੱਟ ਫੜਕੇ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖ ਲਈ। ਬਗਲੇ ਦੇ ਸਿਗਰਟ ਮੁੱਕ ਗਏ ਸਨ। ਉਸ ਇੱਕ ਹੋਰ ਡੱਬੀ ਕੱਢ ਕੇ ਸਿਗਰਟ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਨਾ ਲਿਆ । ਉਸ ਸਿਗਰਟ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਧੁਖਾਈ ਤੇ ਇੱਕ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਖਿੱਚ ਕੇ ਸੂਟਾ ਲਿਆ, ਫਿਰ ਧੂ ਉਤਾਂਹ ਵੱਲ ਸੁੱਟਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਫਿਰ ਉਦਾਸ ਹੋਵਣ ਲੱਗਾ ਏ।

ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਕੌੜੇ ਧੂਏਂ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਖੰਘ ਆ ਗਈ। ਕੁੱਝ ਬਲਗਮ ਥੁੱਕ ਕੇ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, “ਮੇਰੀ ਹੋਸ਼ਾਂ ਤੇਰੀ ਸੱਸ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਏ । ਸਭ ਆਪਣੇ ਤਾਵੀਜ਼ ਦਾ ਅਸਰ ਏ।" ਉਸ ਤਾਵੀਜ਼ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾ ਕੇ ਬੜੇ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਫੇਰ ਤਾਵੀਜ਼ ਵਾਲੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਕੇ ਬਿਸਮਿੱਲਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਫੂਕ ਮਾਰੀ।

"ਕਿਹੜੀ ਸੱਸ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ" -ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਕਿੱਧਰੇ ਚਾਚੇ ਨੂੰ ਸੱਚੀ-ਮੁੱਚੀ ਝੱਲਪੁਣੇ ਦਾ ਦੌਰਾ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪੈ ਗਿਆ। ਨਹੀਂ, ਉਹ ਤੇ ਖੁਸ਼ ਸੀ । ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਚਮਕ ਵੱਧ ਸੀ । ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮੁਸਕਾਨ ਤੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਯਕੀਨ ਦੀ ਰੌ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ

ਚੁੱਪ ਵੇਖ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, "ਕੱਲ੍ਹ ਰਾਤ ਤੇਰੀ ਭੂਆ ਵਾਸਤੇ ਆਏ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਤੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਕਰ ਗਏ ਨੇ ।"

"ਇਹ ਝੂਠ ਏ।” ਮੇਰੀ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਚੀਕ ਈ ਨਿੱਕਲ ਚੱਲੀ ਸੀ। "ਹੁਣ ਤਾਂ ਤੇਰਾ ਆਵਣਾ ਜਾਣਾ ਬਣ ਈ ਗਿਆ ਏ। ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦੇ ਸੁਨੇਹੜੇ ਲੈ ਆਇਆ ਕਰੇਂਗਾ। ਮੇਰਾ ਹਾਲ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਸੁਣਾਏਂਗਾ।"

ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਗਵੇੜ ਲਾਇਆ। "ਭੂਆ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮੰਗਣ ਵਾਲਿਆਂ ਕੋਲ ਤੇ ਕੋਈ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਸੱਸ ਕੌਣ ਤੇ ਵਹੁਟੀ ਕਿਹੜੀ ਹੋਈ । ਨਾਲ਼ੇ ਹੋਸ਼ਾਂ ਵੀ ਤੇ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਲੰਡੂ ਕਿਹੜੇ ਖਿਆਲਾਂ ਵਿੱਚ ਏਂ ।" ਕੋਈ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ।

"ਚਾਚਾ, ਐਵੇਂ ਮਖੌਲ ਨਾ ਕਰ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਾਂਗ ਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਲੱਗਦਾ ਏ ਤੂੰ ਫਿਰ ਝੱਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਏਂ ।"

"ਜੋ ਕੁੱਝ ਹੋਣਾ ਸੀ ਹੋ ਗਿਆ ਵਾ, ਹੁਣ ਤੇਰੀ ਵਾਰੀ ਏ। ਵੇਖਣੇ ਆਂ ਖੋਤਾ ਬੇੜੀ ਕਿਵੇਂ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਦਾ। ਸਿਆਣੇ ਸੱਚ ਆਖਦੇ ਨੇ, ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਪੈਂਦਾ ਏ ਉਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਏ ਕਿ ਬੰਦੇ ਦਾ ਅਸਲਾ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਹੁਣ ਕੰਮ ਪਿਆ ਏ ਤੇ ਝੱਟ ਪੁੱਤਰ ਬਣ ਗਿਆ ਏਂ ਝੂਠਿਆ।" ਉਹਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਫੇਰ ਲਿਆ।

"ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਏਂ ਚਾਚਾ", ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਮੋਢਿਓਂ ਫੜਕੇ ਮੂੰਹ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।

“ਸੱਚੀਂ, ਚਾਚਾ, ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਗੱਲ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਜੇ ਕੁੱਝ ਮੇਰੇ ਵੱਸ ਹੋਇਆ, ਤੇਰੀ ਮਦਦ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਸਾਂ ।”

“ਇਹ ਹੋਈ ਨਾ ਗੱਲ ਸੱਜਣਾ ਮਿੱਤਰਾਂ ਵਾਲੀ", ਲੰਡੂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। "ਜਾ ਘਰੋਂ ਜਾ ਕੇ ਮਲੂਮ ਕਰੀਂ । ਤੈਨੂੰ ਸਭ ਸਮਝ ਆ ਜਾਵੇਗੀ।"

ਮੈਂ ਘਰ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਭੂਆ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ ਨਜ਼ਰ ਆਈ । ਘਰ ਦੇ ਕੰਮ ਫੁਰਤੀ ਤੇ ਸਫਾਈ ਨਾਲ ਕਰਦੀ ਸੀ ਪਈ । ਭੂਆ ਦੇ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਭੋਏਂ ਉੱਤੇ ਪੈਰ ਈ ਨਹੀਂ ਸਨ ਟਿਕਦੇ। ਮਾਂ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਲਾਗੇ ਬੈਠੀ ਰੋਟੀਆਂ ਪਕਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮਾਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਵੇ ਗੋਗੀ, ਕਿੱਧਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੈਂ। ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਕਰ ਲੈ, ਮੈਂ ਅਜੇ ਲਿਆਰੀਆਂ ਵੀ ਚੋਣੀਆਂ ਨੇ।"

"ਅਜੇ ਤੀਕਰ ਲਿਆਰੀਆਂ ਡੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ, ਕਿਉਂ ਮਾਂ, ਕੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਕਿੱਥੇ ਗਿਆ ਏ। ਉਸ ਲਿਆਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਚੋਇਆ ?" ਮੈਂ ਇੱਕੋ ਸਾਹੇ ਕਿੰਨੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ ਤੇ ਰੋਟੀ ਖਾਵਣ ਬਹਿ ਗਿਆ।

ਮਾਂ ਆਖਿਆ, "ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਤੇਰਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਏ। ਤੇਰੀ ਭੂਆ ਦੇ ਨਾਲ ਤੇਰਾ ਵੱਟੇ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਏ। ਹੁਣ ਲਟਬੌਰਿਆਂ ਵਾਂਗਰ ਨਾ ਫਿਰਿਆ ਕਰੀਂ। ਕਿਸੇ ਚੰਗੀ ਮੰਦੀ ਤੇ ਪੱਕੀ ਥਾਵੇਂ ਪੈਰ ਨਾ ਧਰੀਂ। ਆਪਣਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖੀਂ । ਤੇਰੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਵੀ ਆਖ ਦਿੱਤਾ। ਏ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਲਈ ਘਰੋਂ ਦੂਰ ਨਾ ਜਾਵਣ ਦੇਵੇ।"

ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਪੱਕਾ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ, ਕਿ ਇਹ ਵਿਆਹ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਏ। ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਭਾਵੇਂ ਵਿਆਹ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭੂਆ ਨਾਲ ਵੱਟਾ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਨਾਲ ਜਟੋ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੇ ਭੂਆ ਨੂੰ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਬਦਲਾ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਮੇਰੀ ਹੋਵਣ ਵਾਲੀ ਵਹੁਟੀ ਆਮ ਕੁੜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਸੀ । ਸਮਝਦਾਰ ਤੇ ਸੁੱਘੜ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਵੇਖੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਪਿਉ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ, ਜਿਹੜੇ ਭੂਆ ਦੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਅਹਿਸਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਆਪਣੀ ਧੀ ਵੱਟੇ ਵਿੱਚ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।

ਮੇਰੀ ਹੋਵਣ ਵਾਲੀ ਵਹੁਟੀ ਦਾ ਪਿਉ ਕਾਲਾ ਤੇ ਮਾਂ ਗੋਰੀ-ਚਿੱਟੀ ਸੀ। ਧੀ ਉੱਤੇ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਰਲ ਕੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਣਕ ਵਰਗਾ ਸਾਫ਼ ਰੰਗ, ਨਾ ਗੋਰਾ ਨਾ ਕਾਲਾ।

ਏਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਉੱਤੇ ਮਾਂ ਖੁਸ਼ ਸੀ, ਭੂਆ ਖੁਸ਼ ਸੀ । ਪਰ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਕਰਕੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ।

ਘਰੋਂ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਮੈਂ ਸ਼ਾਹੂ ਦੇ ਖੋਲਿਆਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਮਾਰਿਆ। ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਈ ਉੱਧਰ ਤੁਰ ਪਏ। ਖੋਲਿਆਂ ਲਾਗੇ ਦੋ ਕੁ ਪੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਬਜੀ ਬੀਜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਅਸਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਏਥੋਂ ਈ ਸਬਜ਼ੀ ਤੋੜ ਲਿਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਮੈਂ ਨੇੜੇ ਅੱਪੜ ਗਿਆ। ਜ਼ੋਹਰਾ ਖੌਰੇ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸੀ । ਝੱਟ ਸਬਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ। ਅੱਜ ਫੇਰ ਉਸ ਗੁੱਤ ਵਿੱਚ ਮੋਟਾ ਲਾਲ ਪਰਾਂਦਾ ਪਰੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲੀੜੇ ਵੀ ਲਾਲ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਉਹਦਾ ਰੰਗ ਵੀ ਲਾਲ ਸੀ। ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਭਖ਼ਦਾ ਲਾਲ ਰੰਗ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਬਹੁਤ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਅੱਖਾਂ ਭਰਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। ਅੱਜ ਉਹਦੀ ਵੇਖਣੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਈ ਗੂੜ੍ਹ ਸੀ । ਪਹਿਲੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਲੱਗ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਆਪ ਚੁੱਪ ਸੀ। ਹਮੇਸ਼ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਬੁਲਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਛੇੜਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਹੱਸਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਚੁੱਪ ਸੀ। ਸਬਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਐਵੇਂ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਫਿਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਮੈਥੋਂ ਰਿਹਾ ਨਾ ਗਿਆ, ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ ਆਖਿਆ:

"ਅੱਜ ਤੇ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਜਾਪਦੀ ਏ।" ਮੇਰਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਲਾਲ ਰੰਗ ਤੇ ਲਾਲ ਲੀੜਿਆਂ ਵੱਲ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਪਰਤਕੇ ਆਖਿਆ:

“ਅੱਗ ਲੱਗਦੀ ਬੁਝਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ, ਪਰ ਦਿਲ ਕਦੀ ਕਦੀ ਲੱਗਦਾ ਏ”, ਉਹ ਸਮਝੀ ਮੈਂ ਟਿਚਕਰ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤੀ ਏ। ਮੈਨੂੰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੋਇਆ।

"ਜ਼ੋਹਰਾ! ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਦਿਲ ਦੁਖਾਵਣ ਤੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਮੈਂ ਤੇ ਤੈਨੂੰ..."

"ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ, ਤੂੰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰ ।" ਉਸ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਟੋਕ ਦਿੱਤੀ। "ਨਾ ਕੁੱਝ ਤੇਰੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਏ ਨਾ ਮੇਰੇ । ਕਸੂਰ ਤੇ ਦੋਸ਼ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਹਾਲਾਤ ਈ ਇੰਜ ਦੇ ਨੇ, ਵੇਲਾ ਈ ਇੰਜ ਦਾ ਏ।" ਉਹ ਬੋਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਦੇ ਸੂਹੇ ਲੀੜਿਆਂ ਤੇ ਭਖ਼ਦੇ ਜੁੱਸੇ ਨੂੰ ਛੂਹ ਕੇ ਵੇਖਾਂ। ਉਹਨੇ ਆਖਿਆ:

“ਗੋਗੀ, ਔਰਤ ਆਮ ਸੜਕ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਟੁਰਿਆ ਫਿਰੇ। ਔਰਤ ਦੀ ਹਿੱਕ ਨਰਮ ਤੇ ਮੁਲਾਇਮ ਹੁੰਦੀ ਏ। ਇਹਦੀ ਗੋਦ ਬੜੀ ਕੂਲੀ ਤੇ ਨਿੱਘੀ ਹੁੰਦੀ ਏ। ਹਰ ਕੋਈ ਇਹਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਮਾ ਸਕਦਾ। ਇਹਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਜਿਹੜੇ ਪਹਿਲੇ ਕਦਮ ਟਿਕ ਜਾਵਣ, ਸਾਰੀ ਹਯਾਤੀ ਉਹਨਾਂ ਕਦਮਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਟਦੇ। ਇਹ ਨਿਸ਼ਾਨ ਈ ਔਰਤ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਔਰਤ ਦੀ ਹਯਾਤੀ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੇ ਜਜ਼ਬੇ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਪਲ ਜਾਵਣ, ਫੇਰ ਉਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਰਦੇ।"

“ਪਰ ਜ਼ੋਹਰਾ ਮੇਰਾ ਤੇ..."

"ਤੂੰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰ।" ਉਸ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਟੋਕ ਦਿੱਤੀ। "ਇਹ ਤੇਰਾ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ। ਤੂੰ ਮਰਦ ਏਂ। ਨਾਲੇ ਏਹੋ ਜੇਹੇ ਕੱਚੇ ਤੇ ਆਹਭੂ ਜਜ਼ਬੇ ਤੇਰੀ ਲੋੜ ਦੇ ਨਹੀਂ। ਤੇਰੇ ਜਜ਼ਬੇ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਨੇ।”

"ਨਾ ਜ਼ੋਹਰਾ ! ਮੈਂ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਆਂ ਤੇ ਨਾ ਈ ਮੇਰੇ ਜਜ਼ਬੇ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਨੇ।"

"ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕਦੋਂ ਗ਼ਲਤ ਕਹਿੰਨੀ ਆਂ। ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਅੰਦਰਲੀ ਅੱਗ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਏ ਕਿ ਜੋ ਮੈਂ ਹੁਣ ਤੀਕ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਏ। ਤੂੰ ਫੁੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਰਸ ਚੂਸਣ ਵਾਲਾ ਭੰਵਰਾ ਨਹੀਂ, ਤੇਰੀ ਉਡਾਰੀ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਏ। ਐਵੇਂ ਪੰਧ ਖੋਟਾ ਨਾ ਕਰ ।"

"ਐਵੇਂ ਟਾਲ ਨਾ ਜ਼ੋਹਰਾ, ਮੈਂ ਗੈਰਾਂ ਵਾਲੀ ਤੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਫੇਰ ਦੋਸ਼ ਕਿਉਂ ਦੇਨੀ ਏਂ। ਮੇਰਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਪੰਧ ਨਹੀਂ।”

"ਮੈਂ ਕਦੋਂ ਦੋਸ਼ ਦੇਨੀ ਆਂ ਤੇ ਨਾ ਈ ਤੈਨੂੰ ਗੈਰ ਸਮਝਦੀਆਂ। ਮੈਂ ਤੇ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨੀ ਆਂ।”

"ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਖੇਹ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨੀ ਏਂ! ਆਂਵਦਿਆਂ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਤਾਹਨੇ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਈ ਏਂ।"

"ਵੇਖ ਜ਼ੋਹਰਾ, ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ। ਮੈਂ ਕੋਈ ਕਮੀਨਾ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਆਂ ਕਿ ਸ਼ੁਹਦਪੁਣਾ ਕਰਾਂ । ਮੈਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਸਕਨਾ ਵਾਂ । ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਏਨੀ ਹਿੰਮਤ ਤੇ ਜ਼ੁਰਅਤ ਹੈ।" ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਹਿੱਕ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਆਖਿਆ।

ਜ਼ੋਹਰਾ ਮੁਸਕਰਾਈ । ਉਸ ਮੇਰੀ ਗੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਉਂਗਲੀ ਨਾਲ ਦਬਾਇਆ ਤੇ ਆਖਿਆ : "ਗੋਗੀ! ਤੇਰੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਲੋੜ ਤੇਰੀ ਭੂਆ ਨੂੰ ਏ । ਵੱਟਾ ਸੱਟਾ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਹੋਰ ਗੱਲ ਸੀ।"

"ਲੈ ਅਜੇ ਕਿਹੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਏ। ਗੱਲ ਈ ਹੋਈ ਏ ਨਾ", ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਮੈਂ ਤੇ ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।"

"ਗੱਲ ਦਾ ਈ ਤੇ ਸਾਰਾ ਮੁੱਲ ਹੁੰਦਾ ਏ" ਜ਼ੋਹਰਾ ਬੋਲੀ, "ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਵੀ ਤੇ ਗੱਲ ਈ ਏ ਨਾ, ਹੋਰ ਕੀ ਏ ?"

"ਅਤੇ ਫਿਰ ਹੁਣ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਵਾਸਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਵਾਂ ।" ਮੈਂ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। "ਵੇਖ ਜ਼ੋਹਰਾ !"

"ਵੇਖ”, ਉਸ ਬੜੇ ਹੌਂਸਲੇ ਤੇ ਨਰਮ ਸੁਭਾਅ ਨਾਲ ਆਖਿਆ:

"ਜਿਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇ, ਜੱਗ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਘਟ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਤੇਰੀ ਭੂਆ ਮੇਰੀ ਸਹੇਲੀ ਏ। ਪਹਿਲੀ ਸਹੇਲੀ । ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ ਨਾ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕਿੰਨਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਏ, ਸਕੀ ਭੈਣ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤਾ ।"

"ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ।"

"ਅਤੇ ਫੇਰ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਸਹੇਲੀ ਵਾਸਤੇ ਸੁੱਖ ਖਰੀਦਣੇ ਹੋਵਣਗੇ।" ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੁਣ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲਈ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ। ਮੈਨੂੰ ਚੁੱਪ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਆਖਿਆ:

"ਯਾਦ ਈ ਗੋਗੀ, ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਮੂੰਹ ਚੁੰਮ ਲਿਆ ਕਰਦੀ ਸਾਂ।" ਮੈਂ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਇਕਰਾਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਆਖਿਆ, “ਪਤਾ ਈ, ਕਿਉਂ ?”

ਮੈਂ ਰੋਣਹਾਕਾ ਸਾਂ, ਬੋਲਿਆ, "ਨਿੱਕਾ ਸਮਝਕੇ।" ਮੇਰੇ ਏਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬੋਲਣ 'ਤੇ ਉਸਦਾ ਹਾਸਾ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ, ਬੋਲੀ "ਨਹੀਂ ਵੇ ਗੋਗੀ, ਨਿੱਕਾ ਸਮਝ ਕੇ ਨਹੀਂ। ਨਾ ਈ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਛੋਟਾ ਸਮਝਦੀ ਆਂ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੀ ਸ਼ੈ ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਂਵਦੀ ਸੀ!"

"ਕਿਹੜੀ ਸ਼ੈ ? ਕਿਉਂ ਚੁੰਮਦੀ ਸੈਂ ? ਕੀ ਏ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਉਦੋਂ ਹੈਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ? ਕੀ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ ਸੀ ਤੈਨੂੰ ?" ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਤਲਖੀ ਵਧ ਗਈ ਸੀ।

“ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਏ ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਹੈਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਦੂਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਗੋਗੀ।"

"ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਜ਼ੋਹਰਾ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ, ਕੁੱਝ ਵੀ ਤੇ ਨਹੀਂ। ਐਵੇਂ ਨਾ ਪਰਚਾ, ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈਂਦਾ ਹੋਸੀ ।" ਮੈਂ ਤਾਅਨਾ ਮਾਰਿਆ।

"ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਇੰਜ ਈ ਹੋਵੇ, ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈਂਦਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਹੈ ਜ਼ਰੂਰ। ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਸ਼ੈ ਜੀਹਦਾ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਈ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਪਿਆ ਕਿ ਕਿਹੜੀ ਸ਼ੈ ਹੈ ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ।"

ਮੈਂ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਜ਼ੋਹਰਾ ਹੈ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੀ ਸ਼ੈ। ਗੁੱਸਾ, ਜ਼ਿੱਦ ਨਫਰਤ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ।

"ਨਹੀਂ ਵੇ, ਗੁੱਸਾ, ਜ਼ਿੱਦ ਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਈ ਹੁੰਦੀ ਏ। ਕੋਈ ਦਬਾਈ ਫਿਰਦਾ ਏ ਤੇ ਕੋਈ ਦਬਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਪਰ ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਏ ਜਿਸਦੀ ਮੈਨੂੰ ਖਿੱਚ ਏ। ਉਹ ਕੀ ਏ, ਮੈਨੂੰ ਮਲੂਮ ਨਹੀਂ।"

"ਤੇਰੀਆਂ ਤੂੰ ਜਾਣੇ ਜ਼ੋਹਰਾ, ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਉਂ ਆ ਰਹੀ।" ਏਨੀ ਗੱਲ ਆਖ ਕੇ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਜੱਫੀ ਪਾ ਲਈ । ਉਹ ਜੱਫੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਪਰ੍ਹਾਂ ਖਲੋ ਗਈ।

ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਜ਼ੋਹਰਾ, ਤੂੰ ਕਹਿਣਾ ਕੀ ਚਾਹਨੀ ਏਂ ?"

ਉਸ ਆਖਿਆ, "ਵਾਅਦਾ ਕਰ, ਅੱਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਯਾਦ ਰੱਖਾਂਗੇ।"

ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਸਾਂ। ਉਸ ਫੇਰ ਆਖਿਆ, "ਇੱਕ ਪਲ ਖਲੋਤਾ ਰਹਵੀਂ ਅਮਨ ਨਾਲ, ਮੈਂ ਜ਼ਰਾ ਤੇਰਾ ਮੱਥਾ ਚੁੰਮ ਲਵਾਂ ।" ਫੇਰ ਉਸ ਏਨੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਮੱਥਾ ਚੁੰਮਿਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਅੱਥਰੂ ਨਿੱਕਲ ਆਏ।

ਉਹ ਵੀ ਖੌਰੇ ਆਪਣੇ ਅੱਥਰੂ ਪੂੰਝਦੀ ਹੋਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਸੁਨਹਿਰੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਪਰਾਂਦੇ ਨਾਲ ਸਜੀ ਗੁੱਤ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿੱਕਲਿਆ, "ਭਲਾਂ ਇਹ ਵੀ ਕੋਈ ਭੁੱਲਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਏ ਜ਼ੋਹਰਾ!" ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਮੱਥਾ ਟੋਹ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਜਿੱਥੇ ਅਜੇ ਤੀਕਰ ਉਹਦੇ ਬੁੱਲਾਂ ਦੀ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲਾ ਫੇਰ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਅਖਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਘਰੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਜਾਵਣ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਉੱਤੇ ਆ ਕੇ ਲੰਡੂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਲੈਣੀ ਤੇ ਕਦੀ ਭਾਬੀ ਜ਼ਮੀਲਾ ਕੋਲ ਝੱਟ ਬਹਿ ਕੇ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਰਿਕਾਰਡ ਹੋਏ ਗੀਤ ਸੁਣਦਾ ਸਾਂ । ਇੰਜ ਈ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦਾ ਆਖਣਾ ਕਿ ਮੈਂ ਜਾ ਕੇ ਹੋਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਾਂ, ਪਰ ਸ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿੰਜ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸਾਂ । ਮੈਂ ਸ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਖ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਨੂੰ ਟਾਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਦੀ ਦੀ ਕਾਹਲ ਉਹਨੂੰ ਸੀ । ਸ਼ਾਦੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਾਸਤੇ ਉਹ ਅਸਾਥੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਾਡੇ ਕੰਮ ਆਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।

ਪੋਹ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜੁਮਾਰਾਤ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਤੇਲ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਸੁਹਾਗ ਗਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਖਾਰੇ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਪਹਿਲੀ ਤਲਾਈ ਚਾੜ੍ਹੀ ਗਈ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਸੱਤ ਰੰਗ ਦਾ ਪਸ਼ਮ ਦਾ ਗਾਨਾ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਖੂੰਡੀ ਜੀਹਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਛੱਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਖੂੰਡੀ ਵੀ ਲੋਹੇ ਦੀ ਸੀ । ਖੂੰਡੀ ਵਿੱਚ ਛੱਲੇ ਛਣਕਦੇ ਸੋਹਣੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ।

ਪੂਰੇ ਸੱਤ ਦਿਨ, ਰੋਜ਼ ਇੱਕ ਤੇਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਰੋਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਵਟਣਾ ਮਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਰੋਜ਼ ਈ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਸਵਾਣੀਆਂ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਖਾਰੇ ਦਵਾਲੇ ਆ ਕੇ ਗਾਂਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ। ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਰੋਜ਼ ਇੰਜ ਦਾ ਈ ਹੋਵੇ ਤੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਕਾਹਲ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਮੇਰੇ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ (ਮਾਮਿਆਂ ਤੇ ਮਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ) ਸੱਤਾਂ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਈ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਗਾਂਦੀਆਂ, ਨੱਚਦੀਆਂ, ਹੱਸਦੀਆਂ, ਤੇ ਰੌਣਕ ਲਾਈ ਰੱਖਦੀਆਂ ਸਨ।

ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਰੇ ਜ਼ਰੇ ਛੇੜਦੀਆਂ, ਮਖੌਲ ਕਰਦੀਆਂ। ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਰਾਜਾ ਆਂ ਤੇ ਇਹ ਸਭ ਦਾਸੀਆਂ ਤੇ ਬਾਂਦੀਆਂ ਹੋਵਣ ਪੂਰੇ ਸੱਤ ਦਿਨ ਤੀਕਰ (ਸੱਤ ਤੇਲ ਪੂਰੇ ਹੋਵਣ ਤੀਕਰ)।

ਮੇਰਾ ਨਹਾਣਾ ਧੋਣਾ ਤੇ ਬੰਦ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਨਾਲ ਈ ਮੂੰਹ ਹੱਥ ਤੇ ਕੀ... ਪਾਣੀ ਦੀ ਛਿੱਟ ਉੱਤੇ ਪਾਵਣੀ ਮਨਾਹ ਸੀ।

ਕਿਉਂ ਜੁ ਬਹੁਤ ਰੂਪ ਲਈ ਪੂਰੇ ਸੱਤ ਦਿਨ ਮੈਲਾ ਰਹਿਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ । ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿਣਾ ਤੇ ਕੀ ਘਰੋਂ ਨਿੱਕਲਣਾ ਵੀ ਏਸ ਲਈ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡਾ ਸੁੱਚਾ ਸੀ। ਸੁੱਚੇ ਪਿੰਡੇ ਰੋਜ਼ ਵਟਣਾ ਮਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਵਟਣਾ ਮਲੇ ਹੋਏ ਪਿੰਡੇ ਉੱਤੇ ਬਾਹਰ ਦੀਆਂ ਸ਼ੈਆਂ 'ਜਿੰਨ', 'ਭੂਤ' ਝੱਟ ਆ ਚਿੰਬੜਦੀਆਂ ਸਨ । ਬਾਹਰ ਦੀਆਂ ਸ਼ੈਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਵਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਘਰ ਈ ਡੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਅੰਨ੍ਹਾ ਕੀ ਭਾਲੇ ਦੋ ਅੱਖੀਆਂ । ਮੇਰੀ ਕੰਮਾਂ ਕਾਜਾਂ ਤੋਂ ਜਾਨ ਛੁੱਟੀ। ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਤੇ ਮੈਂ ਬੜੇ ਅਰਾਮ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਕੱਢੇ ਪਰ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਘਰ ਬਹਿ ਰਹਿਣਾ ਈ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਲੱਗਾ। ਸਾਰਾ ਜੁੱਸਾ ਥੱਕਿਆ ਥੱਕਿਆ ਤੇ ਅੱਕਿਆ ਅੱਕਿਆ, ਉਦਾਸ ਉਦਾਸ ਤੇ ਸੁਸਤ ਸੁਸਤ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।

ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਏਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕੈਦ ਵੀ ਕੱਟਣੀ ਪਈ।

ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸਵਾਣੀਆਂ ਰੋਜ਼ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ (ਪਤਾਸੇ, ਟਾਂਗਰੀ) ਮੇਰੀ ਝੋਲੀ ਪਾਂਦੀਆਂ ਜੀਹਨੂੰ ਅਸਾਂ ਆਪਣੇ ਰਵਾਜ ਮੂਜਬ "ਤਲਾਈ" ਆਖਦੇ। ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਆਈ ਚੀਜ਼ ਮੈਂ ਬਾਲਾਂ, ਕੁੜੀਆਂ ਤੇ ਸਵਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੰਦਾ। ਇਹ ਈ ਰੀਤ ਸੀ ਖੌਰੇ ਉਸ ਵੇਲੇ।

ਮਾਸੀ ਬਸੀਰਾਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਟਾਂਗਰੀ ਦੀ ਤਲਾਈ ਚਾੜੀ। ਮਾਸੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ੋਹਰਾ ਤੇ ਮਾਝਾਂ ਵੀ ਸਨ।

ਟਾਂਗਰੀ ਵੰਡਦਿਆਂ ਵੰਡਦਿਆਂ ਜਦ ਮੈਂ ਜ਼ੋਹਰਾ ਨੂੰ ਮੁੱਠ ਭਰਕੇ ਟਾਂਗਰੀ ਫੜਾਈ ਤਾਂ ਉਸ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ ਤੇ ਹੱਥ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਭ ਕੁੱਝ ਏਥੇ ਈ ਸੁੱਟ ਕੇ ਗੋਲ ਵੀਣੀ ਵਾਲ਼ਾ ਗੋਰਾ ਹੱਥ ਚੁੰਮ ਲਵਾਂ, ਪਰ ਮੈਂ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਮਾਝਾਂ ਝੱਟ ਕਰਕੇ ਉੱਥੋਂ ਇੱਕ ਟਾਂਗਰੀ ਫੜਕੇ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਨਾਲ ਈ ਇੱਕ ਹਟਕੋਲੀ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਜੜ ਦਿੱਤੀ । ਮਾਝਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾਲ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਕੁੜੀਆਂ ਵੀ ਇੰਝ ਈ ਸ਼ਰਾਰਤ ਕੀਤੀ।

ਮਾਝਾਂ ਇਹ ਸ਼ਰਾਰਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ੋਹਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਸ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾ ਕੀਤੀ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਕੇ ਤੱਕਿਆ ਤੇ ਧਿਆਨ ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੇਰੇ ਕਲੇਜੇ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਰੁੱਗ ਭਰ ਲਿਆ ਹੋਵੇ।

ਹਰ ਰੋਜ਼ ਗਾਂ ਦੇ ਗੋਹੇ ਦਾ ਪੋਚਾ ਫੇਰ ਕੇ ਖਾਰੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਦਾ ਦੀਵਾ ਬਾਲ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਅੱਠਵੇਂ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਵਾਜੇ ਵਾਲੇ ਆ ਗਏ । ਰਾਤ ਉਹਨਾਂ ਏਥੇ ਈ ਰਹਿਣਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਝੱਟ ਕੁ ਅਸਾਡੀ ਝੁੱਗੀ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਜਾ ਵਜਾਇਆ, ਕੁੱਝ ਵੇਲਾਂ ਲਈਆਂ ਤੇ ਫੇਰ ਵਾਜਾ ਵਜਾਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਵਾਜੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਰੱਤ ਕੱਟਣ ਲਈ ਇੱਕ ਡੰਗਰਾਂ ਵਾਲਾ ਅੰਦਰ ਵਿਹਲਾ ਕਰਕੇ ਭੋਏਂ ਉੱਤੇ ਪਰਾਲੀ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੀ। ਕੁੱਝ ਲੇਫ ਦੇ ਦਿੱਤੇ। ਦੂਜੇ ਆਏ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਇੰਜ ਈ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਰਾਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜੀਹਨੂੰ ਅਸਾਂ ਲੋਕ ਸੰਭਾਲ ਆਖਦੇ ਸਾਂ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੁੜੀਆਂ ਮੁੰਡੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੌਣਕਾਂ ਲਾਈ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਕੁੜੀਆਂ ਗਿੱਧਾ ਪਾਇਆ, ਨੱਚਿਆ ਗਾਇਆ ਤੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਲੁੱਡੀ ਤੇ ਭੰਗੜਾ ਪਾ ਕੇ ਜੀ ਰਾਜ਼ੀ ਕੀਤਾ। ਵਡੇਰੇ ਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਬਾਤਾਂ ਪਾ ਕੇ ਰਾਤ ਗੁਜ਼ਾਰੀ । ਰਾਤ ਨੂੰ ਭੂਆ ਦੀ ਜੰਜ ਵੀ ਆਈ ਸੀ । ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਜੰਜ ਵਾਲਿਆਂ ਵੀ ਖੇਡ ਤਮਾਸ਼ਾ ਕੀਤਾ।

ਰਾਤ ਨੂੰ ਗੁੜ ਤੇ ਲੂਣ ਵਾਲ਼ੇ ਚੌਲ ਦੀਆਂ ਦੇਗਾਂ ਪੱਕੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਵੀ ਇੰਜ ਦਾ ਈ ਵਰਤਾਰਾ ਸੀ। ਡੀਗਰ ਵੇਲ਼ੇ ਭੂਆ ਦੀ ਡੋਲੀ ਚਲੀ ਗਈ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਜੰਜ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਸੋਤੇ ਵੇਲ਼ੇ ਤੀਕਰ ਤਿਆਰੀਆਂ ਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਨਹਾਵਣ ਲਈ ਖਾਰੇ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਗਿਆ। ਮਾਮੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਵਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਘੋੜੀਆਂ ਗਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਖਾਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁੱਝ ਚੱਪਣੀਆਂ ਤੇ ਠੂਠੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਵਾਰ ਵਾਰ ਗਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ:

ਫੁੱਲਾਂ ਭਰੀ ਚੰਗੇਰ ਇੱਕ ਫੁੱਲ ਤੋਰੀ ਦਾ

ਏਸ ਵੇਲ਼ੇ ਦੀ ਲੋੜ ਮਾਮਾ ਲੋੜੀ ਦਾ।

ਮਾਮਿਆਂ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਭਰੇ (ਪੈਸੇ ਦਿੱਤੇ) । ਖਾਰੇ ਲਾਗੇ ਸਾਡਾ ਜੱਦੀ ਮਰਾਸੀ ਵੀ ਆ ਖਲੋਤਾ। ਉਸ ਮੇਰੇ ਲੱਥੇ ਲੀੜੇ ਲੈਣੇ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਪਾਟੇ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਨ। ਕੁੱਝ ਵੇਲਾਂ ਵੀ ਲੈਣੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਵਾਣੀਆਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਘਰ ਦਿਆਂ ਦੇਣੀਆਂ ਸਨ। ਮਰਾਸੀ ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਦਾਦੇ ਤੇ ਪੂਰੀ ਜੱਦ ਦੀ ਤਾਰੀਫ ਬਹੁਤ ਕੀਤੀ। ਉਹਦੀ ਤਾਰੀਫ ਤੋਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਪੂਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਤੇ ਅਸਾਡਾ ਕੁਨਬਾ ਉੱਚੇ ਤੇ ਆਅਲਾ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਏ ਤੇ ਬਾਕੀ ਜਹਾਨ ਥੱਲੇ ਈ ਥੱਲੇ ਤੇ ਹੀਣਾ ਏ। ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰ ਹਾਸਾ ਵੀ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਵੀ । ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਜੇ ਸਾਰੇ ਜੱਗ ਨਾਲੋਂ ਅਸਾਂ ਉੱਚੇ ਆਂ ਤੇ ਫੇਰ ਨੀਵਾਂ ਕੌਣ ਏ?

ਮੇਰੇ ਘਰ ਵਾਲ਼ੇ ਤੇ ਦੂਜੇ ਸਾਕ ਮਰਾਸੀ ਦੀ ਤਰੀਫ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਮਰਾਸੀ ਨੂੰ ਰੱਜ ਵੇਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਮਰਾਸੀ ਦੇ ਹਟਣ ਮਗਰੋਂ ਮੈਨੂੰ ਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਖਾਰੇ ਉੱਤੋਂ ਚੱਪਣੀਆਂ ਤੇ ਠੂਠੀਆਂ ਉੱਤੇ ਛਾਲ ਮਾਰਨੀ ਹੈ। ਚੱਪਣੀਆਂ ਤੇ ਠੂਠੀਆਂ ਭੰਨਣੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉੱਥੇ ਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਚਿੱਕੜ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਛਾਲ ਮਾਰੀ ਤੇ ਇੱਕ ਦੋ ਚੱਪਣੀਆਂ ਠੂਠੀਆਂ ਟੁੱਟੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਹੋਸਨ, ਪਰ ਚਿੱਕੜ ਦੀਆਂ ਛਿੱਟਾਂ ਦਵਾਲੇ ਦੇ ਸਭ

ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਚਿੱਕੜ ਪੁਆ ਕੇ ਵੀ ਲੋਕ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਹੱਸਦੇ ਹੱਸਦੇ ਮਾਮਿਆਂ, ਚਾਚਿਆਂ ਬਾਕੀ ਠੂਠੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਭੰਨਿਆ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ਠੂਠੀਆਂ, ਚੱਪਣੀਆਂ ਭੰਨਣ ਵਿੱਚ। ਕੋਈ ਬਲਾ ਟਲੀ ਸੀ ਯਾ ਕੋਈ ਚੜ੍ਹਤਲ ਦਾ ਸ਼ਗਨ ਸੀ।

ਮੈਨੂੰ ਨਵੇਂ ਲੀੜੇ ਪਵਾ ਕੇ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਪੱਗ ਉੱਤੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਤਾਰਾਂ ਵਾਲਾ ਸਿਹਰਾ ਜੜਿਆ ਗਿਆ । ਜਦ ਫੁਲੇਰਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ, ਉਹ ਵੀ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਬੱਝ ਗਿਆ। ਪੋਹ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ, ਨਹਾਵਣ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਠੰਡ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂ ਜੁ ਨੀਂਗਰ ਚੰਦ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੇ ਨੀਂਗਰ ਚੰਦ ਬੋਲੇ ਤਾਂ ਝਬਾੜਾ ਸਦਾਂਵਦਾ ਏ। ਮੇਰੀ ਤਕਲੀਫ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖਿਆਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਚਾਅ ਤੇ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਠੰਡ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਦੰਦ ਪਏ ਵੱਜਦੇ ਸਨ।

ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਵੇਂ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਇੱਕ ਖੇਸ ਲਿਆ ਕੇ ਮੇਰੇ ਦਵਾਲੇ ਵਲ੍ਹੇਟ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਠੰਡ ਵੱਲੋਂ ਅਰਾਮ ਹੋਇਆ। ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਜੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੱਜਰੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਏਨੀ ਪਿਆਰੀ ਤੇ ਭਲੀ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ ਜਰ ਈ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਸਿਹਰੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਫੁੱਲ ਸਨ।

ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ ਕਦੀ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਵਾਸ਼ਨਾ ਸੁੰਘੀ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗੋਹੇ ਤੇ ਚਿੱਕੜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਭਲਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਵਾਸ਼ਨਾ ਦੀ ਕੀ ਕਦਰ ! ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦਰ ਆ ਗਈ।

ਮੈਂ ਬਥੇਰੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਅੱਖ ਖੋਹਲਦਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਅੱਖ ਤੇ ਮੱਲੋ-ਮੱਲੀ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉੱਧਰ ਧੌਂਸੇ ਸੱਟ ਵੱਜੀ, ਜੰਜ ਤਿਆਰ ਹੋਈ । ਵਾਜੇ ਖੜਕ ਪਏ, ਜਿਵੇਂ ਫੌਜਾਂ ਕਿਸੇ ਮਹਾਜ ਉੱਤੇ ਚੱਲੀਆਂ ਨੇ, ਕੋਈ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਤਹਿ ਕਰਨਾ ਏ!

ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਮੁੜ ਮੁੜ ਨੀਂਦਰ ਦੇ ਦੌਰੇ ਪੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਘਰ ਦੇ ਮੈਨੂੰ ਉਠਾਵਣ, ਮੈਂ ਉੱਠਾਂ ਤੇ ਫੇਰ ਬਹਿ ਜਾਵਾਂ।

ਉਹ ਬੁਲਾਵਣ : ਕੀ ਗੱਲ ਏ ? ਤੂੰ ਉੱਠਦਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ? ਜੰਜ ਤਿਆਰ ਖਲੋਤੀ ਏ।"

ਮੈਂ ਬੋਲਾਂ ਤੇ ਅਵਾਜ਼ ਭਾਰੀ ਨੀਂਦਰ ਭਰੀ, ਮੈਥੋਂ ਬੋਲਿਆ ਨਾ ਜਾਵੇ।

ਰੌਲਾ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਦੀਆਂ ਸ਼ੈਆਂ ਘੁੱਟ ਲਿਆ ਏ । ਸਵਾਣੀਆਂ ਅਫਸੋਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਹੁੰਮ ਹੁਮਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖਣ ਆਈਆਂ। ਮੇਰੀ ਨਾਨੀ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਹੋਈ ਕਿ "ਤੂੰ ਗੋਗੀ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਕਿਉਂ ਜਾਵਣ ਦਿੱਤਾ ?"

ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਆਖੇ, "ਨਹੀਂ ਅੰਮਾ, ਮੈਂ ਤੇ ਪੂਰੇ ਅੱਠ ਦਿਨ ਇਹਨੂੰ ਘਰੋਂ ਨਿੱਕਲਣ ਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਨੂੰ ਕੋਈ ਸਾਇਆ ਨਹੀਂ।"

"ਫੇਰ ਕੀ ਏ ਕੁੜੀਏ! ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਪਿਆ ਡੁੱਬਦਾ ਏ।”

ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਫਿਕਰ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਏ ਮਾਂ।"

ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੋਂ ਸਿਹਰਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕੁੱਝ ਹਵਾ ਲਵਾਈ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆ ਗਈ । ਮੈਂ ਉੱਠ ਬੈਠਾ, ਖੂੰਡੀ ਫੜ ਲਈ। ਨਾਨੀ ਪੁੱਛਿਆ, "ਵੇ ਗੋਗੀ, ਕੀ ਗੱਲ ਸੀ? ਤੂੰ ਤੇ ਡਰਾ ਈ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।"

"ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਨਾਨੀ, ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦਰ ਆ ਗਈ ਸੀ।"

ਨਾਨੀ ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ "ਤੂੰ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਰਹਵੀਂ । ਪਲ ਪਲ ਸਿਹਰਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਇਹਨੂੰ ਹਵਾ ਲਵਾਂਦਾ ਰਹਵੀਂ ।"

ਮਾਮੇ ਮਖੌਲ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਇੰਜ ਨਾ ਕਰੀਏ ਮਾਂ, ਸਿਹਰਾ ਲਾਹ ਲਈਏ, ਨੇੜੇ ਜਾ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲਵਾਂਗੇ।"

ਨਾਨੀ ਆਖਿਆ, "ਨਾ, ਇਹ ਬੇਸ਼ਗਨੀ ਏ। ਤੂੰ ਹਵਾ ਲਵਾਂਦਾ ਜਾਵੀਂ।

ਮਾਮੇ ਦੇ ਮਖੌਲ ਨੂੰ ਭਲਾਂ ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਜ਼ਰ ਲੈਣਾ ਸੀ, ਝੱਟ ਆਖਿਆ, "ਨਾਨੀ, ਇਹਨੂੰ ਆਖ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਚੁੱਕ ਲਵੇ ਜਿਵੇਂ ਏਸ 34 ਚੱਕ ਵਾਲੀ ਨਹਿਰ ਪਾਰ ਕਰਾਵਣ ਲਈ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ।"

"ਤੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸ਼ਰਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਜ ਆਇਆ", ਮਾਮੇ ਮੇਰਾ ਮੋਢਾ ਫੜਕੇ ਘੁੱਟ ਕੇ ਆਖਿਆ। "ਸ਼ਰਮ ਕਰ ਵੱਡਾ ਏਂ ਤੂੰ ।"

ਮੈਂ ਬਚਪਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਲਾਈ, “ਨਾਨੀ, ਮਾਰਦਾ ਈ।' ਨਾਨੀ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਜੱਫੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਪਿਆਰ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ:

“ਕਿੰਨਾ ਪਿਆਰ ਏ ਮਾਮੇ ਭਣੇਵੇਂ ਦਾ! ਰੱਬ ਹਯਾਤੀ ਦੇਵੇ।"

ਜੰਜ ਟੁਰ ਪਈ। ਨੇੜੇ ਈ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਪੈਦਲ ਈ ਮੇਰੀ ਜੰਜ ਰਵਾਨਾ ਹੋਈ।

ਮੇਰੇ ਵਿਆਹ ਉੱਤੇ ਪਿਉ ਦਾ ਖਰਚਾ ਬਹੁਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਸਾਡੇ ਕੁਨਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲਾ ਵਿਆਹ ਸੀ। ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਸਾਂ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ । ਪਿਉ ਕੁੱਝ ਤੇ ਡੰਗਰ ਵੇਚੇ, ਕੁੱਝ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਕੋਲੋਂ ਕਰਜਾ ਵੀ ਲਿਆ ਹੋਣਾ ਏ।

ਮਾਂ ਵੀ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਗਨ ਪੂਰੇ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ । ਖਰਚੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕੰਜੂਸੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵਰਤੀ ਗਈ। ਆਪਣੀ ਹੈਸੀਅਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤਾ ਖਰਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕੰਮੀਆਂ ਤੇ ਲਾਗੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਪੈਸੇ ਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ।

ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੇ ਤਬਕੇ ਦੇ ਅਸਾਂ ਲੋਕ ਭੂਤਰ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਸੱਜਾ ਖੱਬਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦੇ। ਕੰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਰੀਫਾਂ ਤੇ ਅਸੀਸਾਂ ਨਾਲ ਅਸਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਰਾਜੇ ਤੇ ਅਣਖੀ ਸੂਰਮੇ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਾਂ।

ਮੇਰਾ ਪਿਉ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਅੱਡੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭੋਏਂ 'ਤੇ ਲੱਗਦੀ।

ਜਾਂਜੀ ਵੀ ਧਾੜਵੀ ਜਾਪਦੇ ਸਨ । ਪੋਹ ਦੀ ਰਾਤ ਪਾਲ਼ੇ ਦਾ ਜ਼ੋਰ । ਅਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ

ਜੰਗਲ ਦੇ ਰਾਹ ਉੱਤੇ ਨੱਚਦੇ ਟੱਪਦੇ, ਨਾਅਰੇ ਮਾਰਦੇ ਜਾਂਜੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।

ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਦੇ ਚਾਚੇ ਨਰਾਜ਼ ਸਨ । ਉਹ ਜੰਜ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ਗਏ, ਮੇਰੇ ਸਹੁਰੇ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ਸਨ ।

ਜੰਜ ਢੁੱਕਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਈ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤੇ ਆਖਿਆ, "ਪਹਿਲੇ ਰੁੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਮਨਾ ਕੇ ਲਿਆਓ।" ਰੁੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਮਨਾਵਣ ਗਏ ਤਾਂ ਉਹ ਰੱਫੜ ਪਾ ਕੇ ਬਹਿ ਗਏ। ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੀਕਰ ਰੱਫੜ ਪਿਆ ਰਿਹਾ । ਜੰਜ ਤੇ ਲਾੜਾ ਵਿਹੜਿਉਂ ਬਾਹਰ ਈ ਖਲੋਤੇ ਰਹੇ। ਆਖਰ ਤਰਲੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਮਗਰੋਂ ਰੁੱਸੇ ਮੰਨੀਜੇ ਤਾਂ ਜੰਜ ਢੁਕੀ। ਠਰੇ ਹੋਏ ਜਾਂਜੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਬਾਲ ਕੇ ਸੇਕਣੀ ਨਸੀਬ ਹੋਈ।

ਮੁਜਰੇ ਵਾਸਤੇ ਦੋ ਕੰਜਰੀਆਂ ਵੀ ਬੁਲਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਕਈ ਦਿਨ ਪਹਿਲੇ ਈ ਮੁਜਰੇ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਟੁਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਰਾਹਕਾਂ ਵੇਲਾਂ ਦੇਵਣ ਵਾਸਤੇ ਕਰਜਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪੈਸਿਆਂ ਨਾਲ ਬੋਝੇ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕਈਆਂ ਡੰਗਰ ਵੱਛਾ ਵੇਚ ਕੇ ਰਕਮ ਪੱਲੇ ਬੱਧੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਕੰਜਰੀਆਂ ਸੁਰ ਕਲਾਮ ਵਾਲੀਆਂ ਸਨ । ਰਾਹਕਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵਧ ਵਧਕੇ ਵੇਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਮੁਜਰਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹਨਾਂ ਕੰਜਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਨਾਂ ਖੌਰੇ ਅਨਾਇਤੀ ਸੀ। ਬੜੀਆਂ ਸਾਫ਼ ਸੱਦਾਂ ਤੇ ਸੁਰਾਂ ਲਾਂਵਦੀ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਸੱਦ ਯਾ ਸੁਰ ਉੱਤੇ ਰਾਹਕ ਤੜਫ ਤੜਫ ਪੈਂਦੇ ਤੇ ਮੁੱਠਾਂ ਭਰ ਭਰ ਨੋਟ ਸੁੱਟਦੇ, ਵਾਰਦੇ, ਚਾਂਗਰੇ ਮਾਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਕਈ ਰਾਹਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਅੱਥਰੂ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ? ਦਿਨ ਚੜ੍ਹੇ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਸਹੁਰਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਵਾਈ ਗਈ।

ਸਿੱਠਣੀਆਂ ਦੇਵਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਰਾਤ ਦੀ ਕਸਰ ਹੁਣ ਰੱਜ ਕੇ ਕੱਢੀ। ਫੇਰ ਜਦ ਪੱਗ ਵੇਲੇ ਸੁਹਾਗ ਗਾਇਆ ਕਿ

ਸੁਹਾਗ ਤੇਰਾ ਲੱਖਦਾਤਾ ਕੁੱਝ ਮੰਗਦਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ

ਸੁਹਾਗ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰਾ ਤੇ ਵਿੱਚੋ ਵਿੱਚ ਹਾਸਾ ਨਿੱਕਲਦਾ ਸੀ। ਦਾਜ ਵਿੱਚ ਮੰਜੀ ਨਾ ਪੀੜ੍ਹੀ। ਮੇਜ ਨਾ ਕੁਰਸੀ । ਲੀੜਾ ਨਾ ਭਾਂਡਾ, ਤੇ ਸਹੁਰਾ ਲੱਖਦਾਤਾ ਏ, ਪਰ ਅਸਾਂ ਵੀ ਤੇ ਇੰਜ ਦੇ ਈ ਸਾਂ।

ਚਾਂਦੀ ਦੀਆਂ ਪੰਜੇਬਾਂ ਤੇ ਇੱਕ ਨੱਥ ਲੈ ਕੇ ਗਏ ਸਾਂ। ਬਾਕੀ ਤੇ ਸਭ ਅੱਲਾਹ ਈ ਅੱਲਾਹ ਯਾ ਫੇਰ ਇੱਕ ਸੂਹਾ ਜੋੜਾ ਸੀ ਮੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਵਾਸਤੇ । ਅਸਾਨੂੰ ਵੀ ਮਰਾਸੀ ਰਾਜਾ ਆਖਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਏਥੇ ਸਹੁਰਾ ਲੱਖਦਾਤਾ ਏ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ ?

ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਡੋਲੀ ਨਿੱਕਲੀ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਮਾਪੇ ਤੇ ਭਰਾ ਇੰਜ ਭੁੱਬਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਰੋਏ ਕੇ ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਕੀਤਾ ਮੈਂ ਵੀ ਰੋਵਾਂ ਤੇ ਇਹਨੂੰ ਏਥੇ ਈ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂ। ਸੱਚੀਂ ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਈ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਵਾਂ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ੁਲਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ।

ਪਰ ਅਜਬ ਗੱਲ ਤੇ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕੁੜੀਆਂ ਤੇ ਸਵਾਣੀਆਂ ਡੋਲੀ ਨਿੱਕਲਣ ਵੇਲ਼ੇ

ਨਾਲੇ ਰੋਈ ਵੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਨਾਲੇ ਗਾਈ ਵੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ।

ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਰੋਵਣ ਤੇ ਗਾਵਣ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁੜੀਆਂ ਗਾਵੰਦੀਆਂ ਗਾਵੰਦੀਆਂ ਹੱਸ ਵੀ ਪੈਂਦੀਆਂ ਤੇ ਅੱਥਰੂ ਵੀ ਕੇਰੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਛੇੜ ਵੀ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਅੱਥਰੂ ਵੀ ਡੋਲ੍ਹ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਚਲੋ ਰੋਣਾ ਗਾਵਣਾ ਤੇ ਹੋਇਆ ਪਰ ਹਾਸਾ ਮਖੌਲ ਠੱਠਾ ਵੀ ਵਿੱਚੇ ਈ ਇੱਕੋ ਵੇਲ਼ੇ ਇੱਕੋ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਕਮਾਲ ਸੀ । ਡੋਲੀ ਅਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਗਈ। ਕੁੜੀਆਂ ਤੇ ਸਵਾਣੀਆਂ ਥਕਲਿਆਂ ਵਾਂਗ ਆਣ ਢੁਕੀਆਂ। ਡੋਲੀ ਦਵਾਲੇ ਗੀਤ ਗਾਏ ਗਏ।

ਬੀਬੀ ਵੰਗਾ ਨਾ ਛਣਕਾ ਅਸਾਡਾ ਨੀਂਗਰ ਈ ਇਆਣਾ

ਚੱਪਾ ਟੁੱਕਰ ਦੇ ਕੇ ਵਰਚਾਣਾ

"ਲੈ ਭਲਾਂ, ਮੈਂ ਬਾਲ ਕਿੱਥੇ ਸਾਂ", ਮੈਂ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਸੋਚਿਆ "ਜੇ ਮੈਂ ਬਾਲ ਸਾਂ ਤਾਂ ਫੇਰ ਵਿਆਹ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਏ ਮੇਰਾ ?"

ਪਰ ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੈਂ ਗੁਟਕ ਵੀ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਸਾਰੇ ਟੱਬਰ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕੋ ਕੁੱਲੀ ਸੀ ਅਸਾਡੀ। ਪੋਹ ਦੀ ਰਾਤ, ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਵੀ ਅਜੇ ਇੱਥੇ ਈ ਸਨ। ਅਸਾਡੇ ਲਾੜੀ ਲਾੜੇ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸ਼ਗਨ ਕਿੱਥੋਂ ਪੂਰੇ ਹੋਣੇ ਸਨ! ਬੜੀ ਬੇਸ਼ਗਨੀ ਹੋਈ ਸੀ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ।

ਦਿਨ ਚੜ੍ਹੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਵਹੁਟੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵੇਖਿਆ, ਉਹ ਵੀ ਗਾਨਾ ਖੇਡਣ ਵੇਲੇ । ਮੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ੋਹਰਾ ਵੀ ਆਈ ਸੀ । ਉਸ ਮੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਨਾਲ ਢੇਰ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵੀ ਨਾ। ਮੈਂ ਦੂਰੋਂ ਈ ਮੁਸਕਰਾ ਛੱਡਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਲਖੀ ਤੇ ਉਦਾਸੀ ਸੀ। ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰ ਮੈਂ ਪੱਚੀ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।

ਅੱਠਾਂ ਦਸਾਂ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਅਸਾਡਾ ਮਰਾਸੀ ਸਰਘੀ ਵੇਲੇ ਨਾਜ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਹਿਰ ਦੀ ਠੰਡ ਸੀ, ਸੀਤ ਡਿੱਗਦੀ ਪਈ ਸੀ । ਮਰਾਸੀ ਪਾਲਾ ਝਾਗਦਾ, ਕੰਬਦਾ ਕੰਬਦਾ ਕੁੱਬਾ ਹੁੰਦਾ ਵਿਹੜੇ ਆ ਵੜਿਆ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਵਧਾਈ ਛੋਹ ਦਿੱਤੀ, ਰੰਗ ਬਰੰਗੇ ਰਾਗ ਕੱਢੇ ਤੇ ਅਸਾਡੇ ਸੱਜਰੇ ਪੜ੍ਹ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਅਸਾਨੂੰ ਅਸਮਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ । ਮਰਾਸੀ ਦੇ ਹੁਨਰ ਤੇ ਫਨ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਤਰਸ ਆਇਆ। ਢਿੱਡ ਦੀ ਭੁੱਖ ਮਿਟਾਵਣ ਲਈ ਕੰਮੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮੀ ਬਣਨਾ ਪੈਂਦਾ ਏ, ਮਾਂਗਤਾਂ ਦਾ ਮਾਂਗਤ ਵੀ ਅਖਵਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ।

ਸਮਾਜ ਤੇ ਜੂਹ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਅਸਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਮਾਣੇ ਤੇ ਹੇਠਲੇ ਤਬਕੇ ਦੇ ਕੰਮੀ ਕਮੀਨ ਆਂ, ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਅਸਾਡਾ ਵੀ ਕੰਮੀ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਏ । ਰੱਬਾ! ਏਹੋ ਜਿਹੀ ਰਹਿਤਲ ਦੀ ਬਣਤਲ ਕੀ ਏ । ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹੋਰ ਤਲਖੀ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਆਖਰ ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਏ ? ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਕਿ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਏਨਾ ਹੀਣਾ ਕਿਉਂ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਨੇ ।

ਮੇਰੇ ਵਿਆਹ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਨਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮੀ ਆਇਆ। ਕੋਈ ਮਾਛੀ ਤੇ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਾਗ ਵਸੂਲਣ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਮੈਂ ਖਿਝਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ,ਪਰ ਮੂੰਹੋਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂ ਜੁ ਮੇਰੇ ਮਾਪੇ ਤੇ ਭਰਾ, ਚਾਚੇ ਤਾਏ ਲਾਗ ਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਖੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ, ਭਾਵੇਂ ਘੜੀ ਦੀ ਘੜੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਮੁਅੱਜ਼ਜ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।

"ਵਾਹ, ਅਸੀਂ ਵੀ ਮੁਅੱਜ਼ਜ ਹੋ ਗਏ ਆਂ ।" ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਏਨੀ ਗੱਲ ਸੁਣਕੇ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਹੰਗੂਰਾ ਭਰਿਆ।"ਇਹ ਸਭ ਭਰਜਾਈ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਬਰਕਤ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਏ।" ਭਰਾ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਬਰਕਤ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰਾ ਹਾਸਾ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ। "ਉਏ ਕਿਹੜੀ ਬਰਕਤ ? ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਸਬਰ ਕਰ, ਫੇਰ ਅਸਾਂ ਹੋਵਾਂਗੇ ਤੇ ਬੇਬਰਕਤੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜਦੋਂ ਅਸਾਡੀ ਫਸਲ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਆਪਣੇ ਕਰਜ਼ ਬਦਲੇ ਲੈ ਜਾਵੇਗਾ, ਬਾਕੀ ਉਧਾਰ ਵਸੂਲਣ ਵਾਲ਼ੇ ਲੋਕ ਅਸਾਡਾ ਬੂਹਾ ਪੁੱਟ ਮਾਰਨਗੇ ਤਾਂ ਅਸਾਡੀ ਖਾਧੀ ਬੁਰਕੀ ਦੀ ਵੀ ਗਿਣਤੀ ਹੋਇਆ ਕਰੇਗੀ।"

ਭਰਾ ਆਖਿਆ, "ਏਨਾ ਤੱਤਾ ਨਾ ਹੋਇਆ ਕਰ ਭਰਾ ! ਇਹ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਈ ਅਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਰਕਤ ਪਾਵੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਲਈ ਹੱਸ ਖੇਡ ਕੇ ਮਨ ਪਰਚਾ ਲਈਦਾ ਏ। ਇਹ ਈ ਅਸਾਡੀ ਦੌਲਤ ਤੇ ਇਹ ਈ ਸਾਡੀ ਬਰਕਤ ਏ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਤੂੰ ਕਿਹੜੀ ਬਰਕਤ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਏ। ਹਰ ਗੱਲ ਵਿੱਚੋਂ ਨੁਕਸ ਤੇ ਬੇਸਵਾਦੀ ਈ ਭਾਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਏਂ।"

ਮੈਂ ਕਿਹੜੀ ਬਰਕਤ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਆਂ, ਇਹ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮਲੂਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲਾ ਬੰਦਾ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਅਸਾਡੇ ਘਰ ਲਾੜੀ ਦੇ ਆਵਣ ਨਾਲ ਵਿਹੜਾ ਸੁਹਣਾ ਸੁਹਣਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ । ਨਵੀਂ ਵਹੁਟੀ ਦੇ ਚੂੜੇ ਦੇ ਛਣਕਾਰੇ ਤੇ ਪੰਜੇਬਾਂ ਦੀ ਛਨ ਛਨ ਨਾਲ ਘਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕੁੱਝ ਨਰੋਇਆ ਨਰੋਇਆ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਨੂੰਹ ਪਸੰਦ ਆ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਨੂੰਹ ਦੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਲਾਹਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਥੱਕਦੀ। ਲਾੜੀ ਹੈ ਵੀ ਡਾਢੀ ਸਮਝਦਾਰ ਸਿਆਣੀ ਸੀ । ਉਸ ਛੇਤੀ ਈ ਮੇਰੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਿਆ। ਘਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੁਰਤੀਲੀ ਤੇ ਚੰਗੀ ਸੂਝ ਰੱਖਦੀ ਸੀ। ਵਾਹੀ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਵਾਹਵਾ ਉੱਦਮ ਵਿਖਾਵੰਦੀ ਤੇ ਡੰਗਰ ਬੰਨ੍ਹ ਖੋਹਲ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਸੱਚੀਂ, ਨੂੰਹ ਸੱਸ ਦਾ ਚੰਗਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣ ਗਈ ਸੀ।

ਮੇਰੀ ਹਰ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲੈਂਦੀ ਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੀ । ਪਰ ਜਦ ਕਦੀ ਵੀ ਮੈਂ ਉਹਦੀ ਤੌਹੀਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉੱਕਾ ਨਾ ਜਰਿਆ ਕਰਦੀ, ਸ਼ੇਰਨੀ ਵਾਂਗ ਗੁੱਸਾ ਕਰਦੀ ਤੇ ਰੁੱਸ ਕੇ ਪੇਕਿਆਂ ਨੂੰ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਫੇਰ ਕਈ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਉੱਥੇ ਈ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਹਨੂੰ ਮਨਾ ਕੇ ਲਿਆਵਣ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਮਾਪੇ ਵੀ ਕੋਈ ਕਾਹਲ ਨਾ ਵਿਖਾਵੰਦੇ। ਮੇਰੇ ਮਾਪੇ ਅਜੇ ਮੈਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਲਾਇਕ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਮਝਦੇ। ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਅਜੇ ਕੱਚੀ ਸੀ। ਏਸ ਗੱਲ ਦਾ ਡਾਢਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਈ ਰਲਕੇ ਬਹਿਣ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਏ। ਏਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਦੇ ਕਿ ਅਸਾਂ ਦੋਵੇਂ ਰਲਕੇ ਬੈਠਣਾ, ਉੱਠਣਾ ਤੇ ਸੌਣਾ ਤਾਂ ਕੀ, ਅਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਾਸੇ ਮਖੌਲ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਏਹੋ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਜਦ ਮੇਰੀ ਵਹੁਟੀ

ਰੁੱਸ ਕੇ ਪੇਕੇ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਾਪੇ ਛੇਤੀ ਲੈਣ ਨਾ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਨਾ ਉੱਥੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਸੀ । ਜਦ ਵਾਹੀ ਬੀਜੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਯਾ ਫਸਲ ਦੀ ਵਾਢੀ ਫਾਂਡੀ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਝੱਟ ਜਾ ਕੇ ਲੈ ਆਂਵਦੇ।

ਵਹੁਟੀ ਦੇ ਆਵਣ 'ਤੇ ਉਹੀ ਯਤਨ ਕਿ ਅਸਾਂ ਰਲ ਕੇ ਨਾ ਬੈਠੀਏ, ਪਰ ਅਸਾਂ ਵੀ ਰਾਹਵਾਂ ਕੱਢ ਲਈਆਂ ਸਨ । ਮਾਪਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਅਸਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਾਸੇ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰਦੇ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਈ ਰਹਿੰਦੇ, ਪਰ ਦਿਨ ਨੂੰ ਫਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਬਿਲਕੁਲ ਅਜ਼ਾਦ ਸਾਂ । ਹਾਸੇ ਮਖੌਲ ਤੇ ਹੋਰ ਸਭ ਕੁੱਝ ਲਈ ਅਜ਼ਾਦ ਸਾਂ। ਸਗੋਂ ਰੱਜ ਕੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਸਾਂ । ਮਾਪੇ ਸਾਨੂੰ ਅਜੇ ਤੀਕਰ ਨਾਦਾਨ ਤੇ ਸ਼ਰੀਫ ਈ ਸਮਝਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਅਸਾਂ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਈ ਮੌਜਾਂ ਮਾਣੀਆਂ ਜੋ ਮਾਣ ਸਕਦੇ ਸਾਂ । ਵੇਲਾ ਆਪਣੀ ਚਾਲੇ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਅਸਾਂ ਆਪਣੀ ਚਾਲੇ ਚਲਦੇ ਰਹੇ।

ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਝੂਠ ਈ ਬੋਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹਨੇ ਜਦ ਵੀ ਹੋਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਮੈਂ ਹੋਸ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਤਾਰੀਫ ਦੇ ਬੋਲ ਸੁਣਾਵੰਦਾ ਤੇ ਆਖਦਾ ਕਿ ਚਾਚਾ ਉਹ ਤੇ ਆਖਦੀ ਏ, "ਮੈਂ ਲੰਡੂ ਤੋਂ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹਨੀ ਆਂ ਪਰ ਕੀ ਕਰਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਦੋ ਬਾਲ ਚਿੰਬੜੇ ਹੋਏ ਨੇ, ਆਖਰ ਮਾਂ ਵਾਂ ।" ਚਾਚਾ ਉਹ ਤੇ ਤੇਰਾ ਈ ਨਾ ਜਪਦੀ ਏ ਤੇ ਤਰਲਾ ਕਰਦੀ ਏ ਕਿ ਲੰਡੂ ਨੂੰ ਆਖੋ ਕੁ ਦਿਨ ਹੋਰ ਇਕਲਾਪਾ ਕੱਟ ਲਵੇ, ਮੈਂ ਛੇਤੀ ਈ ਬਹੁੜ ਪੈਸਾਂ, ਬੱਸ ਜ਼ਰਾ ਬਾਲ ਸਮਝਦਾਰ ਹੋ ਜਾਵਣ ਤਾਂ। ਸੱਚੀਂ ਚਾਚਾ ਉਹ ਬਾਲਾਂ ਦੀ ਮਾਰੀ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗੀ ਹੋਈ ਏ, ਨਹੀਂ ਤੇ ਉਹਦਾ ਦਿਲ ਨਹੀਉਂ ਲੱਗਦਾ।

ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਲਈ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਆਖਦਾ, "ਮੈਂ ਵੀ ਇਹ ਈ ਸੋਚਨਾ, ਮਜ਼ਬੂਰ ਏ ਵਿਚਾਰੀ।... ਬਾਲਾਂ ਦੀ ਮਾਰੀ ਹੋਈ, ਨਹੀਂ ਤੇ ਚਿਰੋਕਣਾ ਆ ਜਾਂਦੀ । ਆਖਰ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨੇ ਆਂ ਅਸਾਂ ।" ਸੱਚ ਏ ਚਾਚਾ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਦੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਭੁੱਲਦੇ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਹੋਸ਼ਾਂ ਤੇ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਈ ਬਹੁਤ ਕਰਦੀ ਏ। ਮੇਰੀ ਏਸ ਤਸੱਲੀ ਉੱਤੇ ਲੰਡੂ ਬਹੁਤ ਰਾਜ਼ੀ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਆਖਦਾ, “ਯਾਰ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਵੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਅਹਿਸਾਨਮੰਦ ਆਂ ਕਿ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਖ਼ੈਰੀਅਤ ਲਿਆ ਦੇਨਾਂ ਏਂ।”

ਝੂਠ ਬੋਲਣਾ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਤੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਮੈਂ ਕਦੀ ਵੀ ਹੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ, ਮਿਲ ਕੇ ਵੀ ਕੀ ਆਖਦਾ ਜਦ ਕਿ ਉਹ ਲੰਡੂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਲੋਕੀਂ ਵੀ ਆਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹੋਸ਼ਾਂ ਲੰਡੂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਗਈ ਹੋਈ ਏ । ਪਰ ਮੈਂ ਸੱਚ ਬੋਲਕੇ ਚਾਚੇ ਲੰਡੂ ਦਾ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਤੋੜਨਾ ਚਾਹਦਾ। ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਕੰਨੀ ਕਤਰਾਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸਾਂ ਕਿ ਮੈਥੋਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਪੁੱਛੇ ਤੇ ਨਾ ਈ ਕੋਈ ਹੋਸ਼ਾਂ ਵਾਸਤੇ ਸੁਨੇਹੜਾ ਦੇਵੇ, ਪਰ ਉਹ ਤੇ ਆਪ ਮੈਨੂੰ ਲੱਭ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਫੇਰ ਕਿੰਨੀ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਹੋਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਮੈਂ ਤੋੜ ਕੇ ਜਵਾਬ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹਦਾ।

ਵਿਆਹ ਹੋਵਣ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਤਾਂ ਹਾਸਾ ਮਖੌਲ ਖੇਡਦਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਅੱਗ ਬੁਝੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਈ ਉਦਾਸੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਈ ਪੁਰਾਣੇ ਰੋਗ, ਨਾ ਸਮਝ

ਆਵਣ ਵਾਲੇ ਸੁਫਨੇ ਤੇ ਤਲਖੀ, ਉਹ ਈ ਕੰਮ ਤੇ ਉਹ ਈ ਹਾਲਾਤ !

ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਮਹਿੰਦ ਬਖ਼ਸ਼ ਆਇਆ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੂਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਏਥੇ ਉਹਦੇ ਕੁੱਝ ਜਾਣੂ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਸ ਏਥੇ ਆ ਕੇ ਹੱਟੀ ਪਾ ਲਈ। ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਹਿਕਮਤ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਤੇ ਦਮ ਦਰੂਦ ਵੀ ਕਰਦਾ। ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਕੁਰਾਨ ਸਰੀਫ ਤੇ ਅਰਬੀ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਦਾਨਾ ਤੇ ਸਰੀਫ ਇਨਸਾਨ ਸੀ। ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁਹੱਬਤ, ਉਣਸ ਤੇ ਸੱਚਾਈ ਫੁੱਟਦੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ । ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਬੜੇ ਖਲੂਸ ਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਬੜੀ ਸੁਰੀਲੀ ਤੇ ਸੋਜ਼ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਆਵਣ ਵਾਲੀ ਤਬੀਅਤ ਤੇ ਸੁਭਾਅ ਸੀ ਉਹਦਾ। ਦਰਵੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦਾ ਰਹਿਣਾ ਬਹਿਣਾ ਉਹਨੂੰ ਪਸੰਦ ਸੀ । ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਵਣ ਵੇਲੇ ਉਹ ਹੱਟੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਹੱਟੀ ਦੇ ਅੱਗੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਥੜ੍ਹੇ 'ਤੇ ਈ ਸਫ਼ ਵਿਛਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹਾਵਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਜਦ ਵੀ ਕੋਈ ਵੇਲਾ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਥੜ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਜਾ ਬੈਠਦਾ ਸਾਂ, ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦਾ, ਸੋਚਦਾ, ਚਿੱਥਦਾ।

ਏਥੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਜ਼ੋਹਰਾ ਦਾ ਘਰ ਸਾਫ਼ ਨਜ਼ਰ ਆਂਵਦਾ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਤਾੜੀ ਉੱਧਰ ਈ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਸ਼ਰਹ ਸ਼ਰਈਅਤ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਮੌਲਵੀਆਂ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ, ਨਰਮ ਨਰਮ ਤੇ ਸਵਾਦੀ ਸਵਾਦੀ ਗੱਲਾਂ ਬਹੁਤ ਈ ਮਨ ਭਾਵਦੀਆਂ ਸਨ । ਸਗੋਂ ਉਹ ਤੇ ਮੌਲਵੀ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮੌਲਵੀ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਲਤੀਫੇ ਯਾਦ ਸਨ ਉਹਨੂੰ । ਸਵਾਦਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨ ਲਈ ਮੈਂ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਉੱਥੇ ਥੜ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਯਾ ਹੱਟੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ । ਗੱਲਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਬਾਬਾ ਮਹਿੰਦ ਬਖਸ਼ ਜਵਾਨੀ ਵੇਲ਼ੇ ਰਾਸਧਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਸੰਗ ਨਾਲ ਰਲਕੇ ਸਾਂਗ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਗਾਣਾ ਤੇ ਕਈ ਸਾਜ਼ ਵੀ ਵਜਾਵਣੇ ਆਂਵਦੇ ਸਨ।

ਮੈਨੂੰ ਵੰਝਲੀ ਵਜਾਵਣੀ ਤੇ ਆਂਵਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਚੱਜ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੱਜਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਾਜ਼ ਵਜਾਵਣ ਦੀ ਅਚਕਲ ਹੋਈ ਤੇ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਸਾਜ਼ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੀ ਰੀਝ ਦੱਸਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਬਾਬਾ ਜੀ! ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਸਾਜ਼ ਵਜਾਣਾ ਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਏ।" ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਫੇਰ ਮੇਰੇ ਰੋਜ਼ ਰੋਜ਼ ਦੇ ਆਖਣ ਉੱਤੇ ਬੈਂਜੋ ਵਜਾਵਣੀ ਸਿਖਾਣ ਦੀ ਹਾਮੀ ਭਰ ਲਈ । ਬੈਂਜੋ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਪਰ ਸਾਡੇ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਵੀ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਮਲੂਮ ਕਰਾਵਣ ਤੇ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਚੰਗੀ ਬੈਂਜੋ ਦਾ ਮੁੱਲ ਸਤਾਰਾਂ ਅਠਾਰਾਂ ਰੁਪਏ ਹੈ।

ਕੋਈ ਸਾਜ਼ ਵਜਾਵਣਾ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਏਨੇ ਪੈਸੇ ਕਿੱਥੋਂ ਲਿਆਵਾਂ। ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ। ਕਈ ਦਿਨ ਹੱਟੀ ਦੇ ਥੜ੍ਹੇ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਬੇ ਮੈਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, “ਤੂੰ ਏਥੇ ਆਇਆ ਕਰ। ਐਵੇਂ ਦਿਲ ਨਾ ਛੱਡ। ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਇਕਲਾਪਾ ਕੁੱਝ ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਬੈਂਜੋ ਖਰੀਦਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਪੈਸੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨਾ ਵਾਂ

ਤੇ ਕੁੱਝ ਤੂੰ ਕਰ ਲੈ, ਅੱਛਾ ਚੱਲ ਦਸ ਰੁਪਏ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੇ ਅੱਠ ਰੁਪਏ ਤੇਰੇ ਵੱਲੋਂ, ਬੈਂਜੋ ਵੀ ਤੇਰੀ ਹੋਈ।"

ਅੱਠ ਰੁਪਏ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਗੱਡ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵਿੱਚੋਂ ਬੇਈਮਾਨੀ ਕਰਨੀ ਪਈ ਸੀ। ਹੇਰਾ ਫੇਰੀ ਕਰਕੇ ਹਰ ਫੇਰੇ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਪੈਸੇ ਬਚਾਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਅੱਠ ਰੁਪਏ ਜੋੜ ਈ ਲਏ।

ਬੇਈਮਾਨੀ ਮੈਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਲੱਗਦੀ ਸੀ ਪਰ ਸ਼ੌਕ ਅੱਗੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਹੀਣਾ ਲੱਗਿਆ। ਸ਼ੌਕ ਲਈ ਮੈਂ ਬੈਂਜੋ ਖਰੀਦਣੀ ਸੀ ਉਹ ਖਰੀਦ ਲਈ। ਜਿਹੜੇ ਦਿਨ ਬਾਬਾ ਮਹਿੰਦ ਬਖਸ਼ ਬੈਂਜੋ ਖਰੀਦ ਕੇ ਲਿਆਇਆ ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੀ।

ਬੈਂਜੋ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖੌਰੇ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਬੋਲਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਰੋਗ ਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫਰਿਆਦ ਬਣ ਕੇ ਨਿੱਕਲਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਮੈਂ ਬੈਂਜੋ ਵਜਾਵਣੀ ਸਿੱਖੀ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰ ਪੈਲੀਆਂ ਤੇ ਬੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕ ਲੁਕ ਕੇ। ਜਿੰਨੀ ਕੁ ਜਾਚ ਬਾਬੇ ਮਹਿੰਦ ਬਖਸ਼ ਨੂੰ ਆਂਵਦੀ ਸੀ ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਸਿਖਾ ਦਿੱਤੀ । ਜਦ ਭਿੱਜੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਮੈਂ ਬੈਂਜੋ ਵਜਾਵੰਦਾ, ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਹੰਝੂ ਵੀ ਵਗ ਵਗ ਪੈਂਦੇ ਸਨ । ਬੈਂਜੋ ਤੇ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਖਿਡੌਣਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰਾ ਮਨ ਪਰਚਾਵਣ ਵਿੱਚ ਬੈਂਜੋ ਮੇਰਾ ਬੜਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਖੁਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ, ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼। ਜਦ ਵੀ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਕੋਈ ਲਹਿਰ ਆਂਵਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬੈਂਜੋ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਛੇੜ ਕੇ ਰੂਹ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ । ਬੈਂਜੋ ਹੱਟੀ ਉੱਤੇ ਈ ਰੱਖਦਾ ਸਾਂ । ਪਿਉ ਦੇ ਡਰ ਪਾਰੋਂ ਮੈਂ ਘਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ ਸਕਦਾ । ਬਾਬੇ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹਦਾ ਬਾਲ ਬੱਚਾ ਤੇ ਜੀਅ ਜੰਤ ਵੀ ਹੈ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਕਾਰਨ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਏਥੇ ਆ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ ਏ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਈ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਸੀ ਕਿ ਏਨਾ ਚੰਗਾ ਬੰਦਾ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਨਰਾਜ਼ ਹੋਇਆ ਏ। ਪਰ ਬਾਬੇ ਮਹਿੰਦ ਬਖਸ਼ ਆਪਣੇ ਨਰਾਜ਼ ਹੋਵਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸੀ। ਜਦ ਕਦੀ ਬਾਬਾ ਮਹਿੰਦ ਬਖਸ਼ ਉਦਾਸ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਸੈਫ਼ ਅਲਮਲੂਕ ਪੜ੍ਹਕੇ, ਸਗੋਂ ਗਾ ਕੇ ਜੀਅ ਹੌਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ: ਨੀਚਾਂ ਦੀ ਅਸ਼ਨਾਈ ਕੋਲੋਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਕਿਸੇ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ, ਕਿੱਕਰ 'ਤੇ ਅੰਗੂਰ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਤੇ ਹਰ ਗੁੱਛਾ ਜਖ਼ਮਾਇਆ।

ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਗੱਡ ਦਾ ਕੰਮ ਕਮੋਕੀ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕਲਿਆ। ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਮਹੀਨੇ ਮਗਰੋਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਬਾਬੇ ਮਹਿੰਦ ਬਖਸ਼ ਨੂੰ ਘਰ ਵਾਲੇ ਮਨਾ ਕੇ ਲੈ ਗਏ ਨੇ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਮੈਨੂੰ ਬੈਂਜੋ ਦੀ ਫਿਕਰ ਹੋਈ ਪਰ ਘਰੋਂ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਬੈਂਜੋ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ ਏ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਡਰਿਆ। ਭੇਤ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਿਉ ਕੋਲੋਂ ਝਾੜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਫੰਡ ਪੈਣ ਦਾ ਖੌਫ਼ ਵੱਖ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ । ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਕੀ ਮਲੂਮ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਹੜੀ ਖਚਾ ਵਿੱਚ ਆਂ। ਉਹਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਤੇਰੀ ਕਿੰਗ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀਆਂ ਖੜਕਦੀਆਂ ਨੇ।" "ਹੈਂ।” ਮੈਂ ਭਕ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, "ਤੂੰ ਤਾਰਾਂ ਵੀ ਖੜਕਾ ਲਈਆਂ ਨੇ!"

ਹੁਣ ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਕੋਈ ਉਹਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ।

“ਹਾਂ ਜੀ", ਮੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਆਖਿਆ। ਸਭ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁੱਝ ਮਲੂਮ ਏ। ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਕੋਈ ਉਹਲਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ।”, "ਹੁਣ ਕੀ ਬਣੇਗਾ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਹੋਇਆ ਏ। ਇਹਦੇ ਨਾਲੋਂ ਤੇ ਚੰਗਾ ਸੀ ਕਿ ਬੈਂਜੋ ਬਾਬਾ ਈ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ।" ਮੈਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਕੋਈ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ। ਕਿੰਗ ਹੈ ਤੇ ਤੇਰੀ ਨਾ ?"

"ਹੈ ਤੇ ਮੇਰੀ", ਮੈਂ ਆਖਿਆ, “ਪਰ ਤੂੰ ਕਿਵੇਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੋਈ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ? ਯਾ ਫੇਰ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਯਾ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਛੇੜ ਕੇ ਚਸਕਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹਨੀ ਏਂ।" ਨਹੀਂ, ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਚਸਕੇ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਪਿਉ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ। ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ, ਪਰ ਇੱਕ ਸ਼ਰਤ ਏ।" "ਉਹ ਕਿਹੜੀ ?" ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਬੇਇਖਿਆਰ ਨਿੱਕਲਿਆ। "ਤੂੰ ਹੌਂਸਲਾ ਕਰ ਲਵੇਂ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਕਿੰਗ ਏਥੇ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਈ ਰਹਵੇਗੀ। ਤੇਰਾ ਸ਼ੌਕ ਮਾੜਾ ਨਹੀਂ।" ਵਹੁਟੀ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਤਸੱਲੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ ਸੀ।

"ਇਹ ਗੱਲ ਤੂੰ ਕਹਿਨੀ ਏ ਪਰ ਪਿਉ ਤੇ ਨਹੀਂ ਨਾ ਸਮਝਦਾ। ਤੂੰ ਇੰਜ ਕਰ ਬੈਂਜੋ ਕਿਧਰੇ ਗਾਇਬ ਕਰ ਦੇ।" ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਡਰਿਆ ਜਾਣ ਕੇ ਉਸ ਖਿਝ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਭਲਿਆ! ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਡੰਗਰ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਸਗੋਂ ਉਹਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਤੂੰ ਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਕਮਾਊ ਪੁੱਤਰ ਏਂ, ਤੈਨੂੰ ਨਰਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਕੋਈ ਸੌਖੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।"

"ਵਾਹ!” ਮੇਰੇ ਮੂਹੋਂ ਨਿੱਕਲਿਆ। "ਗੱਲ ਤੇ ਤੇਰੀ ਠੀਕ ਏ।" ਮੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਡਰ ਮੁੱਕ ਗਿਆ ਸੀ।

ਕਈ ਦਿਨ ਤੀਕਰ ਉਡੀਕਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਘਰ ਦਾ ਜੀਅ ਬੈਂਜੋ ਦਾ ਜਿਕਰ ਛੇੜੇ ਤੇ ਸਾਫ ਕਹਿ ਦਿਆਂ ਕਿ ਮੇਰਾ ਸ਼ੌਕ ਏ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਾ ਪੁੱਛਿਆ।

ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਜਦ ਵੀ ਦਾਅ ਲਗਦਾ ਝੱਟ ਤਾਰਾਂ ਖੜਕਾਵਣ ਬਹਿ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਲਈ ਵੀ ਖੇਡ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਛੋਟੇ ਦੇਵਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਛੇੜ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਖਿੱਚ ਧੂਹ ਨਾਲ ਬੈਂਜੋ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਦਿਨ ਸਹੀ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਸੀ ? ਆਖਰ ਟੁੱਟ ਭੱਜ ਕੇ ਖਿੱਲਰ ਪੁੱਲਰ ਗਈ। ਮੈਂ ਕਿੱਥੋਂ ਬਣਵਾਂਦਾ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਜੋੜਦਾ? ਪੁਰਜ਼ਾ-ਪੁਰਜ਼ਾ ਹੋ ਕੇ ਆਖਰ ਬੈਂਜੋ ਗੁਆਚ ਈ ਗਈ। ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਆਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਖੌਰੇ ਇਹ ਢੰਗ ਸੋਚਿਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਅਸਲ ਸ਼ੈ ਈ ਮੁਕਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ।

ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਲੋਭੂ ਤੇ ਰਸ ਚੂਸ ਰਵੱਈਏ ਪਾਰੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੱਲੇ ਕੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਚਦਾ । ਅਸਾਂ ਮੁਕਾਮੀ ਲੋਕ ਤੇ ਆਦੀ ਸਾਂ ਏਸ ਸੁਭਾਅ ਦੇ। ਅਰਾਈਂ ਲੋਕ ਜਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤੀਕਰ ਜ਼ਰ ਨਾ ਸਕੇ। ਉਹਨਾਂ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਸਬਜ਼ੀ ਬੀਜਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਬੜੀ ਖੇਚਲ ਤੇ ਖਰਚਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਕੋਲੋਂ ਉਧਾਰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਸਬਜ਼ੀ ਦੀ ਬਿਜਾਈ

ਉੱਤੇ ਖਰਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਪੱਕੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਤੇ ਕਲਰਾਠੀ ਭੋਏਂ ਵਿੱਚ ਭਲਾਂ ਸਬਜ਼ੀ ਕੀ ਵਧਣਾ ਫੁੱਲਣਾ ਸੀ । ਛੋਟਾ ਛੋਟਾ ਕੱਦ ਕਰਕੇ ਸਬਜ਼ੀ ਦੇ ਬੂਟੇ ਮਰੋੜ ਹੋ ਕੇ ਖਲੋ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਪਾਣੀ ਦਿਉ ਤੇ ਕੱਕੇ ਹੋ ਕੇ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਪਾਣੀ ਨਾ ਦਿਉ ਤੇ ਧੁੱਪ ਨਾਲ ਸੜ ਭੁੱਜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਅਰਾਈਂ ਲੋਕ ਮੁੜ ਮੁੜ ਖੇਚਲ ਕਰਦੇ, ਸਬਜ਼ੀ ਬੀਜਦੇ, ਖਾਦਾਂ ਪਾਂਵਦੇ, ਪਰ ਭਰਵੀਂ ਫਸਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦਾ ਕਰਜਾ ਵੱਖ ਸਿਰ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਜਿਹੜੇ ਸ਼ੌਕ ਨੂੰ ਆਏ ਸਨ, ਉਹ ਸ਼ੌਕ ਹੁਣ ਉਲਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਿਛਲੀ ਕੀਤੀ ਕਮਾਈ ਵੀ ਉਹ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਖਰਚ ਕਰ ਬੈਠੇ ਸਨ, ਅੱਗੋਂ ਕੁੱਝ ਵੱਟੀਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਿਹੜੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤ ਸਬਜ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਉਹ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦਾ ਉਧਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ।

ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਵੀ ਜਵਾਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਵੀ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਉੱਤੇ ਗੇੜਾ ਮਾਰਿਆ ਕਰਦੇ ਤੇ ਅਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਫਜੂਲ ਕੰਮ 'ਤੇ ਲਾ ਲੈਂਦੇ। ਕਦੀ ਖਾਲ ਇੱਧਰੋਂ ਪੁੱਟ ਕੇ ਉੱਧਰ ਬਣਵਾਂਦੇ, ਕਦੀ ਹਵੇਲੀ ਢਾਹ ਕੇ ਉੱਧਰ ਬਣਵਾਂਦੇ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਤੀਸਰੀ ਵਹੁਟੀ ਕੀਤੀ ਜਿਹੜੀ ਸ਼ੇਖਾਂ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਉਹ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਮੁਰੱਬਿਆਂ ਉੱਤੇ ਰੀਝ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਜਦ ਕਦੀ ਮੁਰੱਬਿਆਂ ਦੀ ਸੈਰ ਨੂੰ ਆਂਵਦੀ ਤੇ ਕੋਈ ਆਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਜਾਂਦੀ - ਏਧਰ ਬਾਗ਼ ਲਾਓ, ਉੱਥੇ ਸੜਕ ਬਣਾਓ, ਏਥੇ ਕਮਾਦ ਤੇ ਉੱਥੇ ਮਕਈ ਉਗਾਓ ਤੇ ਫੁੱਲ ਉਗਾਓ। ਇੰਜ ਰਾਹਕ ਸਭ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੇ ਗੋਲੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਭਲਾਂ ਪੱਕੀਆਂ ਤੇ ਕਲਰਾਠੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮਾਦ, ਮਕਈ ਤੇ ਸਬਜ਼ੀ ਕਿੱਥੇ ਉੱਗਣੀ ਸੀ। ਏਥੇ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਝੋਨਾ ਈ ਬੀਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਯਾ ਕਿਧਰੇ ਕਣਕ ਤੇ ਜੌਂ ਉਗਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਈ ਤੇ ਰਾਹਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਸਬਜ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਜਿਹੜੇ ਆਏ ਸਨ, ਉਹ ਆ ਕੇ ਪਛਤਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਉੱਤੋਂ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਤੇ ਸ਼ੇਖਣੀ ਦੀਆਂ ਨਵੀਂਆਂ ਬੁਤੀਆਂ ਤੇ ਫ਼ਰਮਾਇਸ਼ਾਂ ਕੌਣ ਪੂਰਾ ਕਰੇ ? ਰਾਹਕਾਂ ਦੇ ਡਰੇ ਡਰੇ ਸਹਿਮੇ ਸਹਿਮੇ ਜੇ ਭੁੱਖੇ ਨੰਗੇ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ੇਖਣੀ ਮੂੰਹ ਵੱਟਦੀ ਤੇ ਪਰ੍ਹਾਂ ਪਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿਣ ਲਈ ਆਖਦੀ। ਗੰਦੇ ਤੇ ਬਿਮਾਰ ਜਿਹੇ ਬਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ੇਖਣੀ ਨੂੰ ਭਲਾਂ ਕਿੰਜ ਭਲੇ ਮਲੂਮ ਹੋਣੇ ਸਨ । ਗੁਆਚੀ ਗੁਆਚੀ ਰੂਹ ਤੇ ਬੁਝੇ ਬੁਝੇ ਨੈਣਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ, ਖਾਲੀ ਖਾਲੀ ਤੇ ਉਦਾਸ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਸਵਾਣੀਆਂ, ਤਰਲੇ ਪਾਂਵਦੇ ਵਿਛ ਵਿਛ ਜਾਵਣ ਵਾਲ਼ੇ ਰਾਹਕ ਭਲਾਂ ਖਾਂਦੀ ਪੀਂਦੀ ਸ਼ੇਖਣੀ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਚੰਗੇ ਲੱਗਣੇ ਸਨ, ਪਰ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਲਾਮ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਂਜ ਦਾ ਈ ਸਲੂਕ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਸ਼ੇਖਣੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਮਗਰੋਂ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਹੋਰ ਵੀ ਲੋਭੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਛੋਟੀ ਛੋਟੀ ਗ਼ਲਤੀ ਤੇ ਭੁੱਲ ਉੱਤੇ ਵੀ ਰਾਹਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਜੋ ਕੁੱਝ ਲੱਭਦਾ ਖੋਹ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕਾਕੂ ਲੰਙਾ ਜਿਹੜਾ ਹਰ ਵੇਲ਼ੇ ਰਾਹਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਤੇ ਭੁੱਲਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤੀ ਲੱਭ ਈ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਕਰ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਕੰਨ ਭਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਕੰਨ ਤੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਭਰੇ ਈ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਢਿੱਡ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਰਦਾ।

ਇੱਕ ਰਾਹਕ ਸਰਾਜਦੀਨ ਨੂੰ ਸਜਾ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਫਸਲ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਗੱਲ ਵੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਹੈ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਚੇਤਰ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਛੋਲੇ ਤੇ ਜੌਂ ਪੱਕਣ ਉੱਤੇ ਆ ਗਏ ਸਨ, ਕਣਕਾਂ ਅਜੇ ਹਰੀਆਂ ਸਨ। ਸਰਾਜਦੀਨ ਦੇ ਬਾਲਾਂ ਥੱਬਾ ਕੁ ਜੌਂ ਵੱਢ ਲਿਆਂਦੇ । ਜੌਂ ਭੁੰਨ ਬਣਾ ਕੇ ਪੀਸ ਕੇ ਉਨਾਂ ਸੱਤੂ ਬਣਾ ਲਏ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਚੇਤਰ ਉਂਜ ਈ ਤੇਰਵਾਂ ਮਹੀਨਾ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਪਿਛਲੀ ਫਸਲ ਦੇ ਸਾਂਭੇ ਦਾਣੇ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਤੇ ਅਗਲੀ ਫਸਲ ਅਜੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਏਸ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਚੇਤਰ ਕਾਲ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਵਾਹੀਵਾਨ ਏਸ ਮਹੀਨੇ ਜੌਂ ਡੰਡੇ ਉੱਤੇ ਈ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਦੇ ਨੇ ।

ਸਾਰੇ ਰਾਹਕ ਈ ਇੰਜ ਕਰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਚੱਜ ਨਾਲ, ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ, ਪਰਦੇ ਨਾਲ। ਸਰਾਜਦੀਨ ਦੇ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਚੱਜ ਨਾ ਆਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਾਹੀ ਦੇ ਜੌਂ ਸਨ। ਚੰਗੀ ਫਸਲ ਉੱਗੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉੱਤੇ ਅੰਨ ਵੀ ਚੰਗਾ ਆਇਆ ਹੋਵੇ, ਵਾਹੀਵਾਨ ਨੂੰ ਵੇਖ ਵੇਖ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹਦੇ ਨੇ । ਸੋਹਣੀ ਫਸਲ ਪੱਕੀ ਵੇਖੀ, ਘਰ ਵਿੱਚ ਅਨਾਜ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਸਰਾਜਦੀਨ ਦੇ ਬਾਲ ਥੱਬਾ ਕੁ ਜੌਂ ਵੱਢ ਲਿਆਏ ਸਨ । ਕਾਕੂ ਲੰਡੇ ਨੂੰ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਨੂੰ ਜਾ ਦੱਸਿਆ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਹਲਕਾਏ ਕੁੱਤੇ ਵਾਂਗ ਪਹਿਲੇ ਈ ਬਹਾਨੇ ਭਾਲਦਾ ਸੀ। ਹਰ ਹਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਸ਼ੈ ਨੂੰ ਚੱਕ ਵੱਢਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸੀ।

ਉਸ ਸਰਾਜਦੀਨ ਨੂੰ ਵੀ ਸੱਦ ਲਿਆ ਤੇ ਹੋਰ ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ। ਕਈ ਤਮਾਸ਼ਾ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਕਈ ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ। ਸਰਾਜਦੀਨ ਨੂੰ ਚੋਰਾਂ ਵਾਂਗ ਸਾਹਮਣੇ ਖਲ੍ਹਾਰ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਹਾਂ ਬਈ ਸਰਾਜੀ ! ਜੌਆਂ ਦੀ ਕੀ ਗੱਲ ਏ ?" "ਜੀ ਹਾਜੀ ਸਾਹਿਬ! ਕਿਹੜੇ ਜੌਂ ?" ਸਰਾਜਦੀਨ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਕੰਬ ਰਹੀ ਸੀ । "ਜਿਹੜੇ ਤੂੰ ਵੱਢ ਲਿਆਇਆ ਏਂ। ਸੁਣਿਆਂ ਏ ਤੂੰ ਸਾੜ ਬਾਲ ਕੇ, ਪੀਸ ਕੇ ਖੋਜ ਖੁਰਾ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤਾ ਏ।"

"ਹਾਂ ਜੀ, ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਖਾਵਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਫਾਕੇ ਸਾਂ, ਬਾਲ ਆਪਣੀ ਬੀਜੀ ਫਸਲ ਵਿੱਚੋਂ ਥੱਬਾ ਕੁ ਵੱਢ ਲਿਆਏ ਸਨ ਤੇ ਸੱਤੂਆਂ ਦੀ ਲੱਪ ਬਣਾ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਏ, ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਤੰਗੀ ਦੇ ਦਿਨ ਨੇ।"

"ਹੱਛਾ... ਵਾਹ ਭਈ ਵਾਹ ਵਾਹ ਓਏ ਸਰਾਜੀ.. ਲੱਪ ਕੁ ਸੱਤੂਆਂ ਦੀ... ਤੇਰੀ ਆਪਣੀ ਬੀਜ਼ੀ ਫਸਲ । ਕੀਹਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਤੂੰ ?”

ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਚਿੱਥ ਚਿੱਥ ਕੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਲਫਜ਼ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆਵਣ ਵੇਲੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਲੋਸਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਹਰਕਤ ਉਹ ਹੁਣ ਵੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਹੋਰਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਸਰਾਜਦੀਨ ਨੇ ਵੀ ਸਮਝ ਲਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਖ਼ੈਰ ਨਹੀਂ। ਸਹਿਮ ਕੇ ਆਜਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ, “ਹਾਜੀ ਸਾਹਿਬ, ਮੁਆਫੀ ਦੇ ਦਿਓ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਖਾਵਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਚਾਹਦਾ ਕਿ ਪੁੱਛੇ ਬਿਨਾਂ ਤੀਲਾ ਵੀ ਛੇੜਾਂ, ਪਰ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰ ਬੈਠੇ ਨੇ ।" ਸਰਾਜਦੀਨ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗ ਰਿਹਾ

ਸੀ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਹਕ ਦੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਬੋਲਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਹੀ। ਰਾਹਕਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੋਂ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਆਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਣ ਕਿ ਵਗਦੇ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਚਿੜੀ ਚੁੰਝ ਭਰ ਲਵੇ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਵਿਗੜਦਾ, ਪਰ ਕੋਈ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਸੁਣੇ। ਏਨੀ ਬੇਵਸੀ ਕਿ ਆਪਣੀ ਵਾਹੀ ਵਿੱਚੋਂ ਰਾਹਕ ਇੱਕ ਦਾਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਠੋਂਗ ਸਕਦਾ।

ਦੂਜੇ ਰਾਹਕ ਵੀ ਜੌਂ ਡੰਡੇ ਉੱਤੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪੈਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਵਿਰਲਾ ਵਿਰਲਾ ਸਿੱਟਾ ਡੰਗ ਲਿਆਂਵਦੇ ਸਨ ਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰ ਕੁੱਟ ਛੱਟ ਲੈਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਸਰਾਜਦੀਨ ਦੇ ਘਰ ਦਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਇੰਜ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਚਾਅ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰ ਬੈਠੇ ਸਨ ਤੇ ਹੁਣ ਸਰਾਜਦੀਨ ਨੂੰ ਝਾੜਾਂ ਪਾਵੰਦਿਆਂ ਹਾਜੀ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ: "ਅੱਜ ਤੈਨੂੰ ਫੱਕਾ ਕੁ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਸੀ, ਫੇਰ ਮੁਠ ਕੁ ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਗ਼ਰਜ਼ ਪੈ ਜਾਸੀ, ਇੰਜ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਉਜਾੜ ਦੇਵੇਂਗਾ ਤੂੰ, ਮੇਰਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਲੁੱਟ ਕੇ ਲੈ ਜਾਵੇਂਗਾ, ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਭੋਏਂ ਉੱਤੇ ਇਹ ਲੁੱਟ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਦੇਣੀ।"

ਸਰਾਜਦੀਨ ਬਥੇਰੇ ਤਰਲੇ ਕੀਤੇ ਤੇ ਆਖਿਆ, "ਹਾਜੀ ਸਾਹਿਬ ! ਲੱਪ ਕੁ ਸੱਤੂਆਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਤੁਸਾਂ ਦੂਣੇ ਭਰ ਲਵੋ ਆਖ਼ਰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਵਾਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਵਾਹੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿੱਟਾ ਨਹੀਂ ਫੜਿਆ।"

"ਆਪਣੀ ਵਾਹੀ” ਦਾ ਸਰਾਜਦੀਨ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੁਣ ਕੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਗਰਮ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਗਾਲ ਕੱਢ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਭੋਂਏ ਮੇਰੀ, ਪਾਣੀ ਮੇਰੇ ਟਿਊਬ ਵੈੱਲ ਦਾ, ਖਰਚੇ ਲਈ ਕਰਜ਼ਾ ਮੈਥੋਂ ਲਿਆ, ਓਏ ਖੋਤੀ ਦਿਆ... ਤੂੰ ਫਸਲ ਬੀਜਣ ਨਾਲ ਈ ਮਾਲਕ ਬਣ ਗਿਆ ਏਂ ? ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ...।”

ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਏਨਾ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮੋੜ ਦੇਣ ਦੀ ਜੁਰਅਤ ਨਾ ਹੋਈ । ਉਸ ਆਪਣੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, "ਓਏ ਕਾਕੂ, ਇਹਦੀ ਸਾਰੀ ਫ਼ਸਲ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰਕੇ ਇਹਨੂੰ ਭੋਏਂ ਤੋਂ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦੇ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਚੋਰਾਂ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ, ਬਹੁਤੀ ਬਕ ਬਕ ਕਰੇ ਤਾਂ ਪੁਲਸ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਕਰ ਦੇਵੀਂ।"

ਫੈਸਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਫ਼ਰਿਆਦ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਰਾਜਦੀਨ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਦੀ ਕੁੱਲੀ ਵੀ ਪੁਟਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤੇ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਰਾਹਕ ਲੋਕ ਅਸਲੋਂ ਈ ਡਰ ਗਏ। ਫਸਲ ਚੁੱਕਣ ਮਗਰੋਂ ਕਈ ਲੋਕ ਖਿਸਕਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ । ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਤਾਂ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਨੱਸ ਗਏ ਸਨ । ਰੋਂਦੂ ਤੇ ਉਹਦੇ ਦੂਜੇ ਘਰ ਵਾਲ਼ੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਿੰਡ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਪਿੰਡ ਉੱਜੜਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅਰਾਈਂ ਲੋਕ ਵੀ ਚੁੱਪ ਚਪੀਤੇ ਵਾਪਸ ਨੱਸ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਆਏ ਸਨ, ਓਦੂੰ ਵੱਧ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਗਏ ਸਨ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਪੁਰਾਣੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਪਰਤਣ ਨਾਲ

ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕੀ ਵਰਤੀ ਸੀ। ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਕਿਸ ਹਾਲ ਹੋਸਨ ! ਏਥੇ ਤਾਂ ਉਹ ਈ ਹਾਲ ਸੀ। ਫਸਲ ਬੀਜੋ, ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕਰੋ । ਪੱਕਣ ਉੱਤੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਵੇ, ਦਾਣੇ ਕੱਠੇ ਕਰੋ। ਕੁੱਝ ਕਰਜੇ ਵਿੱਚ ਤੇ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰੋ ਤੇ ਆਪ ਇੰਜ ਦੇ ਇੰਜ ਈ ਰੱਬ ਦੀਆਂ ਰਹਿਮਤਾਂ ਵੱਲ ਝਾਕਦੇ ਰਹਵੋ ਤੇ ਜਿੰਦਾ ਰਹਿਣ ਲਈ ਤਰਲੇ ਲੈਂਦੇ ਫਿਰੋ। ਪਾਪੀ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਲਈ ਫੇਰ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਅੱਗੇ ਦਰਜੇ ਲਈ ਲਿੱਲ੍ਹਾਂ ਲੈਂਦੇ ਰਾਹਕ ਮਰਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਨਵਾਂ ਕਰਜ਼ਾ ਦੇਵਣ ਵੇਲੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਸੌ ਸੌ ਝਿੜਕਾਂ ਦਿੰਦਾ, ਤੇ ਕਈ ਕਈ ਸ਼ਰਤਾਂ ਲਾਂਵਦਾ ਸੀ। ਨਮਾਣੇ ਰਾਹਕ ਝਿੜਕਾਂ ਸਹਿ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਸ਼ਰਤਾਂ ਮੰਨ ਜਾਂਦੇ ।

ਫਸਲ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਹੋਵੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਰਾਹਕ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉੱਤਰਦਾ।

ਜੇ ਕਿਸੇ ਰਾਹਕ ਕੋਲ ਚੰਗੀ ਲਿਆਰੀ ਹੁੰਦੀ, ਤਾਂ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਕਰਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵੀ ਖੋਹਲ ਕੇ ਲੈ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇੰਜ ਈ ਉਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕਈ ਬਹਾਰਾਂ ਆਈਆਂ ਤੇ ਕਈ ਬਹਾਰਾਂ ਗਈਆਂ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਹਕ ਨੂੰ ਬਹਾਰ ਦੇ ਆਵਣ ਤੇ ਜਾਵਣ ਦੀ ਉੱਕਾ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਤੇ ਬੱਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਜੁਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੀ ਘੜੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਸਨ ਜਿਹੜੀ ਅਜੇ ਤੀਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਦੇ ਆਵਣ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਮਲੂਮ ਸੀ ।

ਅਚਨਚੇਤ ਪੂਰੀ ਜੂਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਖਿੱਲਰ ਗਈ। ਰਾਹਕਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਸ ਤੇ ਬੁਝੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਚਮਕ ਆਂਵਦੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਲ ਫਿਰ ਸਹਿਮ ਜਾਂਦੇ । ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਜੋੜ ਕੇ ਸਲਾਹ ਕਰਦੇ, ਪੁੱਛਦੇ ਦੱਸਦੇ, ਉਮੀਦ ਤੇ ਨਾ ਉਮੀਦ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤਣੇ ਗਏ ਸਨ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਰਿਟਾਇਰਡ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫ਼ਸਰ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਗੀਰ ਆਬਾਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਹਕ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ। ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਰਾਹਕਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਉਹਨੂੰ। ਉਸ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਰੀ ਜੂਹ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਖਿਲਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਨਾਲ ਹੀ ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਫਸਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੱਧ ਹਿੱਸਾ ਦੇਣ ਦਾ ਲੋਭ ਦਿੱਤਾ। ਹੋਰ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਆਖਿਆ ਕਿ ਏਥੋਂ ਦੇ ਰਾਹਕਾਂ ਦੇ ਕਰਜੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੱਲਿਓਂ ਮੋੜੇਗਾ ਤੇ ਉੱਥੇ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਅਗਲੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਨ ਵੀ ਮੁਫ਼ਤ ਦੇਵੇਗਾ। ਸਿੰਧ ਜਾਵਣ ਲਈ ਕਿਰਾਇਆ ਭਾੜਾ ਵੀ ਰਾਜਾ ਦੇਵੇਗਾ (ਰਿਟਾਇਰਡ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫ਼ਸਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕਰਿੰਦੇ ਰਾਜਾ ਈ ਆਖਦੇ ਸਨ)।

ਰਾਜੇ ਵੱਲੋਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਰਾਹਕ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਖਿਲ ਪੈਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਨਾਲ ਈ ਡਰ ਜਾਂਦੇ ਕਿ ਕਿਧਰੇ ਪਰਦੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਲ ਕੇ ਈ ਨਾ ਮਰ ਜਾਈਏ, ਰਾਜਾ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਮੁੱਕਰ ਈ ਨਾ ਜਾਵੇ । ਏਸੇ ਗੱਲ ਪਾਰੋਂ ਰਾਹਕ ਕਦੀ ਦਿਲ ਕੱਢਦੇ ਤੇ ਕਦੀ ਦੜ ਵੱਟ ਲੈਂਦੇ ਸਨ।

ਸਿੰਧ ਜਾਵਣ ਲਈ ਤਾਇਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਕਾਹਲੀ ਵਿਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹ ਆਖਦਾ, "ਜਾਣਾ ਤੇ ਅਸਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਖਰਚ ਉੱਤੇ ਵੇ, ਫੇਰ ਡਰ ਕਾਹਦਾ ? ਉੱਥੇ ਕੁੱਝ ਵੇਲੇ ਮਗਰੋਂ ਆਪ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਖਰੀਦ ਲਵਾਂਗੇ। ਸੁਣਿਆਂ ਏ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਬਹੁਤ ਸਸਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ।"

ਚਾਚਾ ਤੇ ਮੇਰਾ ਪਿਉ ਆਖਦੇ, "ਸਾਈਂ”, ਤਾਇਆ ਹੁਣ ਆਪ ਭੰਗ ਪੀਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਬਹਿੰਦਾ ਸੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਟੁੱਟਣ ਪਾਰੋਂ ਯਾ ਖ਼ੌਰੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਜ੍ਹਾ ਕਾਰਨ ਤਾਇਆ ਕਦੇ ਕਦੇ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਵਾਂਗ ਧੂਣੀ ਧੁਖਾ ਕੇ ਵੀ ਬਹਿ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜੀਹਨੂੰ ਉਹ 'ਮਚ' ਆਖਦਾ ਸੀ । ਏਸੇ ਲਈ ਅਸਾਂ ਸਾਰੇ ਤਾਏ ਨੂੰ ਸਾਈਂ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਾਂ, "ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਤੇ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਖਰੀਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ, ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਕਿੱਥੋਂ ਆਏ ?"

"ਓਏ ਝੁੱਡੂ ਓ! ਕਿੰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਏ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ, ਇਹ ਵੇਚ ਦੇਵੋ। ਇਹਨਾਂ ਪੈਸਿਆਂ ਨਾਲ ਤੇ ਉੱਥੇ ਦੋ ਮੁਰੱਬੇ ਭੋਏਂ ਖਰੀਦੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਏ । ਨਾਲੇ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਅਸਾਂ ਹੱਥਾਂ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਬੈਠ ਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ, ਕਮਾਈ ਕਰਸਾਂ ਕਮਾਈ ।" ਤਾਇਆ ਜ਼ੋਸ਼ ਨਾਲ ਆਖਦਾ। "ਫੇਰ ਸਾਡੇ ਦਿਨ ਵੀ ਫਿਰ ਜਾਸਨ ਤੇ ਅਸਾਂ ਵੀ ਭੋਏਂ ਵਾਲ਼ੇ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ।" ਪਰ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਡਰਦੇ ਤੇ ਚਿੰਤਾ ਕਰਦੇ। ਆਖਦੇ, "ਕਿਧਰੇ ਪਰਦੇਸ ਵਿੱਚ ਗਵਾਚ ਈ ਜਾ ਜਾਈਏ, ਸਾਈਂ, ਸੋਚ ਲੈ।"

ਅੱਗੋਂ ਤਾਇਆ ਖਿਝ ਕੇ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਆਖਦਾ, “ਸੱਪ, ਸ਼ੀਂਹ, ਫ਼ਕੀਰ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਕਿਹੜਾ ? ਤੁਹਾਡਾ ਇੱਥੇ ਫਲਾਨਾ ਥੋਕ ਪਿਆ ਏ । ਆਏ ਵੱਡੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਾਲ਼ੇ। ਓਏ ਮੂਰਖੋ! ਸਾਨੂੰ ਏਥੇ ਕੋਈ ਜਨੌਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ। ਡੰਗਰ ਸਮਝਦੇ ਨੇਂ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਸਾਨੂੰ । ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਂ ਲਵੋ ਤੇ ਏਥੋਂ ਨਿੱਕਲ ਚੱਲੀਏ, ਨਹੀਂ ਤੇ ਏਸ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਕਫਣ ਵੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਇਹ ਸਰ-ਕਪ ਧਰਤੀ ਏ।"

"ਪਰ ਅਸਾਂ ਕੱਲੇ ਈ ਟੁਰ ਪਈਏ, ਸਾਈਂ! ਅੰਗ ਨਾ ਸਾਕ, ਕੋਈ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜਾਵੇ।"

"ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਕੱਲਿਆਂ ਨੂੰ ਗਿੱਦੜ ਪੈਂਦੇ ਨੇ ?" ਤਾਇਆ ਜੋਸ਼ ਤੇ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਆਖਦਾ "ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ, ਬੱਸ ਮੋਹਰ ਲਾਵਣ ਦੀ ਦੇਰ ਏ।"

"ਪਰ ਇਹ ਮੋਹਰ ਅਸਾਂ ਲਾਵਣੀ ਏ ?" ਭਰਾ ਆਖਦੇ। "ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਅੱਗੇ ਅਸੀਂ ਕਿਉਂ ਆਈਏ ?"

"ਕਿਹੜੇ ਲੋਕ ? ਛੱਡ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ, ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਰੋ, ਆਪਣੀ।"

"ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਸਾਕ ਅਸੀਂ ਕਿਉਂ ਛੱਡ ਜਾਈਏ, ਸਾਈਂ ਤੈਨੂੰ ਤੇ ਬੂਟੀ ਦੀ ਖ਼ਮਾਰੀ ਚੜ੍ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ। ਕਿਉਂ ਸਾਡਾ 'ਬੀ' ਘੋਟਣ ਲੱਗਾ ਏਂ ?”

ਤਾਏ ਨੂੰ ਏਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਆਖਦਾ, "ਅੱਗੇ ਤੁਹਾਡਾ 'ਬੀ' ਬੜਾ ਪੁੰਗਰ ਪੁੰਗਰ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਡਰਾਕਲ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੇ । ਤੁਸਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਤੇ ਨਾ ਜਾਓ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਜਾਸਾਂ ।" ਤਾਏ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਕੰਮ ਵਿਖਾ ਗਈ। ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਭਲਾਂ ਕਿਵੇਂ ਛੱਡ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਚੁੱਪ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਤਾਇਆ ਫੇਰ ਆਖਦਾ, “ਖੌਰੇ ਰੱਬ ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਸਬੱਬ ਲਾ ਦੇਵੇ ਜੇ ਕੁੱਝ ਵੀ ਟੂਣਾ ਨਾ ਫਿਰਿਆ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਕਿਹੜੇ ਬੂੰਦੇ ਲਾ ਜਾਵਣਗੇ। ਸਾਡੇ ਪੱਲੇ ਈ ਕੀ ਏ ਜਿਸਦੇ ਗਵਾਚਣ ਦਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੌਖ਼ਲਾ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਏ ? ਮੇਰੀ ਮੰਨੋ ਤੇ ਵੇਲ਼ਾ ਨਾ ਗਵਾਓ।"

ਹਰ ਘਰ ਰੋਜ਼ ਈ ਬਹਿਸ ਹੁੰਦੀ "ਜਾਈਏ ਕਿ ਨਾ ਜਾਈਏ?" ਕਿੰਜ ਦਾ ਸਲੂਕ ਕਰਨਗੇ ? ਜੇ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਰਾਜੇ ਮੂੰਹ ਫੇਰ ਲਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਕੀ ਹੋਸੀ ?"

ਇੰਜ ਈ ਹਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਕੁੱਝ ਜੀਅ ਜਾਵਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਨਾ ਜਾਵਣ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ । ਪੂਰੀ ਜੂਹ ਵਿੱਚ ਇਹ ਈ ਰੌਲਾ ਸੀ । ਜੂਹ ਕੀ, ਰਾਜੇ ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਹਿਸੀਲ ਫ਼ੀਰੋਜ ਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਟੋਰ ਛੱਡੀ ਸੀ।

ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਇਹ ਈ ਬਹਿਸ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ, ਫੇਰ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਸਿੰਧ ਜਾਵਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਅੱਸੀ ਨੱਬੇ ਕੁਨਬੇ ਸਿੰਧ ਵੱਲ ਤੁਰਨ ਲੱਗੇ। ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਵੀ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੇ ਕੁੱਝ ਖਰਚ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਕਰਜ਼ਾ ਵੀ ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਤਾਏ ਸਾਡੀਆਂ ਵੀ ਭਾਜੜਾਂ ਚੁਕਵਾਈਆਂ ਤੇ ਅਸਾਂ ਵੀ ਸਿੱਧ ਨੂੰ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ। ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਵੇਚ ਕੇ ਰਕਮ ਘੁੱਟ ਕੇ ਪੱਲੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲਈ ਸੀ । ਕਈ ਰਾਹਕ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਡਾਂ ਨਾਲ ਲੈ ਟੁਰੇ ਤੇ ਕਈ ਏਥੇ ਈ ਵੇਚ ਕੇ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਗਏ।

ਮੇਰੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਮੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਜਾਵਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਆਖਿਆ ਕਿ ਤੂੰ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਏਥੇ ਰਹਿ ਪਓ, ਤੇਰੀ ਹਾਲਤ ਖੱਜਲ ਹੋਵਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਲੋਕ ਉੱਥੇ ਵਸ ਪੈਣ ਤਾਂ ਅਸਾਂ ਤੈਨੂੰ ਛੱਡ ਆਵਾਂਗੇ, ਪਰ ਮੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਸਾਫ਼ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਖਿਆ, “ਚਾਹੇ ਤੰਗੀ ਆਵੇ ਯਾ ਖੁਸ਼ੀ, ਮੈਂ ਨਾਲ ਜਾਵਾਂਗੀ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀ।"

ਮੈਂ ਵੀ ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਏਥੇ ਈ ਰਹਵੇ, ਪਰ ਉਹਦੇ ਇਨਕਾਰ 'ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਪੁੱਛਿਆ, "ਤੇਰੇ ਪੇਕੇ ਆਖਦੇ ਤਾਂ ਠੀਕ ਨੇ, ਤੂੰ ਇਨਕਾਰ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਏ?"

ਮੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸਦਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਆਖਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਵਣ ਵਾਲ਼ੇ ਜੀਅ ਦਾ ਵਜੂਦ ਸਾਡੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕੀ ਏਤਬਾਰ! ਰੱਬ ਨਾ ਕਰੇ, ਜੇ ਆਵਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਜਵਾਬ ਦੇਵਾਂਗੀ? ਜੇ ਉੱਥੇ ਤੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਆਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕੀ ਸਮਝਾਵਾਂਗੀ ?

ਵਹੁਟੀ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੰਨ ਲਈ। ਸਿੰਧ ਜਾਣਾ ਯਾ ਨਾ ਜਾਣਾ ਮੇਰੇ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਜੋ ਹੁਕਮ ਪਿਉ ਦਾ ਉਹ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ।

ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਿੱਧ ਜਾਵਣ ਦੇ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਨਵੇਂ ਥਾਂ ਵੇਖਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਦੇ ਦਬਾ ਕੋਲੋਂ ਅਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਦੀ ਰੀਝ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹਾਸੇ ਖਿੱਲਰ ਖਿੱਲਰ ਪੈਂਦੇ ਸਨ। ਫੱਗਣ ਚੇਤਰ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਨਰੋਈ ਨਰੋਈ ਰੁੱਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਉਦਾਸ ਉਦਾਸ ਤੇ ਦੁਖੀ ਵੀ ਜਾਪਦੇ ਸਨ । ਜੂਹ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਬਹਾਰ ਖਿੱਲਰਦੀ ਪਈ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਰੰਗਤਾਂ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ । ਪਰ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਸੱਜਣ ਪਿਆਰੇ ਪਿੱਛੇ

ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਥਾਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।

ਟੇਸ਼ਣ ਉੱਤੇ ਖਲੋਤੀ ਮਾਲ ਗੱਡੀ ਦੇ ਡੱਬਿਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਰਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦਰਦ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਪਈਆਂ ਸਨ, ਸੀਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸਾੜ ਉੱਠਦੇ ਸੀ, ਸਾਹਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਸੇਕ ਨਿੱਕਲਦਾ ਸੀ। ਰੁੱਖ ਫੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ, ਟਹਿਣੀਆਂ ਵੀ ਹਰੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਅਸਾਂ ਸੁੱਕੇ ਪੱਤਰਾਂ ਵਾਂਗ ਵਤਨਾ ਤੋਂ ਝੜ ਰਹੇ ਸਾਂ।

ਕਿੰਨੇ ਈ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਵਿਛੜ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਬਾਬਾ ਮਹਿੰਦ ਬਖ਼ਸ਼, ਚਾਚਾ ਲੰਡੂ, ਭਾਬੀ ਜਮੀਲਾ, ਜ਼ੋਹਰਾ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਵਾਕਫ਼ ਤੇ ਜਾਣੀ ਲੋਕ, ਨਦੀ, ਡੇਕ, ਲਹੌਰ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ ਨੂੰ ਮਿਲਾਂਵਦੀ ਸੜਕ ਤੇ ਡੇਕ ਦਾ ਪੁਲ ਸਭ ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਮੈਥੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਖਾਸ ਕਰ ਨਾਨਕਾ ਪਿੰਡ ਤੇ ਬਹੁਤ ਯਾਦ ਆਵਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।

ਬਾਕੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਅ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਤੇ ਅਣਦੇਖੇ ਸਫ਼ਰ ਉੱਤੇ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਮੈਂ ਸਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਮਾਲ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਸਾਂ । ਕਈ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਨ ਨਾਲ ਸਨ। ਮਾਲ ਗੱਡੀ ਅਜੇ ਰਵਾਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਖੌਰੇ ਆਖ਼ਰੀ ਵਾਰ ਲਹੌਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਨਾਲ ਈ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲ਼ੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਤਾੜੀ ਲਾਈ ਹੋਈ ਸੀ । ਦੂਜੇ ਸਾਥੀ ਖੁਸ਼ ਸਨ, ਹੱਸ ਰਹੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਖੌਲ ਕਰਕੇ ਖਿੱਲੀ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੰਝੂ ਵਗ ਰਹੇ ਸਨ । ਮੈਂ ਭੁੱਬਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਰੋ ਪਿਆ ਸਾਂ । ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਮੇਰੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਸੰਭਾਲਦੇ ਤਾਂ ਖੌਰੇ ਮੈਂ ਡੱਬੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨੂੰ ਟੱਕਰਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਮਰ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਆਪਣੀ ਬੇਵਸੀ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਰਹਿਤਲ ਉੱਤੇ। ਗੁੱਸਾ ਕੱਢਣ ਲਈ ਮੈਂ ਰੋ ਈ ਸਕਦਾ ਸਾਂ, ਹੋਰ ਮੇਰੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸੀ! ਮੈਨੂੰ ਰੋਂਦੇ ਨੂੰ ਈ ਲੈ ਕੇ ਗੱਡੀ ਕੂਕ ਮਾਰ ਕੇ ਟੁਰ ਪਈ । ਜਦ ਤੀਕਰ ਦਿਨ ਦਾ ਚਾਨਣ ਸੀ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ । ਰਾਤ ਹੋਵਣ ਵੇਲ਼ੇ ਈ ਮੈਂ ਵੇਖਣਾ ਛੱਡਿਆ ਸੀ। ਦਿਨ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿੱਚ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਲੋਕ ਗੱਡੀ ਦੀ ਲਾਈਨ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਖੇਤਾਂ ਤੇ ਪੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਈ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਪਿੰਡ ਵੀ ਅਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਰਗੇ ਨਜ਼ਰ ਆਂਵਦੇ ਸਨ । ਬੇਵਾਰਸੇ ਤੇ ਬੇਵਸੇ ਜਿਹੇ ਲੋਕ । ਅਸਾਨੂੰ ਲੈ ਜਾਵਣ ਵਾਲੀ ਮਾਲ ਗੱਡੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਅਪੜਾ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੋਂ ਅੱਗੇ ਗੱਡੀ ਦੀ ਲਾਈਨ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਏ, ਉੱਥੋਂ ਘੁੰਮ ਕੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਂਵਦੀ ਏ। ਇਹ ਬਦੀਨ ਰੇਲਵੇ ਟੇਸ਼ਨ ਸੀ।

ਸਿੰਧ ਦੇ ਬਦੀਨ ਰੇਲਵੇ ਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਅਜੇ ਅਸਾਂ ਹੋਰ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਬਦੀਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕ ਹੁੰਮ ਹੁਮਾ ਕੇ ਵੇਖਣ ਆਏ ਸਨ। ਨੁਮਾਇਸ਼ ਲੱਗੀ ਹੋਵੇ ਜਿਵੇਂ। ਅਸਾਡੀਆਂ ਗੱਡਾਂ ਅਸਾਡੇ ਡੰਗਰ ਜੋ ਅਸਾਂ ਨਾਲ ਲਿਆਂਦੇ ਸਾਂ, ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਿੰਧੀਆਂ ਲਈ ਵੱਖਰਾ ਵੱਖਰਾ ਸੀ । ਅਸਾਡੇ ਬਾਲ, ਅਸਾਡੀਆਂ ਸਵਾਣੀਆਂ, ਅਸਾਡਾ ਮੰਜੀ ਪੀੜਾ, ਤਵਾ ਪਰਾਤ, ਡੋਈ ਭਾਂਡਾ ਤੇ ਬਾਣਾ ਗਹਿਣਾ, ਸਭ ਕੁੱਝ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਸਿੱਧੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੋਂ ਝਲਕਦੀ ਭੁੱਖ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੋਂ ਦਿਸਦੀ ਗੁਰਬਤ ਸਾਂਝੀ ਜੇਹੀ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦੀ

ਸੀ। ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਉਦਾਸੀ ਤੇ ਵੀਰਾਨੀ ਸੀ।

ਦੋਵੇਂ ਕੌਮਾਂ ਭੁੱਖ ਮਾਰੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ । ਕਈ ਸਿੰਧੀ ਸਵਾਣੀਆਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਅਸਾਡੀਆਂ ਸਵਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਸਹੇਲਪੁਣਾ ਵੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਆਵਣ ਦਾ ਮਕਸਦ ਵੀ ਪੁੱਛ ਲਿਆ। ਸਿੰਧੀ ਮਾਨਵਾਂ ਵੀ ਵਾਕਫ਼ੀਅਤ ਬਨਾਵਣ ਵਿੱਚ ਢਿੱਲ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਸਿੰਧੀ ਕੌਮ ਦਾ ਮਿਲਣ ਤੇ ਬਹੁਤ ਈ ਆਜਜ਼ੀ ਤੇ ਪਿਆਰ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਪਰ ਉੱਥੇ ਬਦੀਨ ਰਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਸਭਾਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਯਾ ਸਰਕਾਰੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਸਨ, ਝੱਟ ਆ ਕੇ ਅਸਾਨੂੰ ਸਿੰਧੀਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਨਫ਼ਰਤ ਭਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਈਆਂ ਤੇ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਲਈ ਮੱਤ ਦਿੱਤੀ।

ਅੱਠ ਪਹਿਰ ਦਾ ਠਹਿਰਨਾ ਸੀ ਉੱਥੇ। ਅਸਾਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੁੜ ਉੱਖੜੀਆਂ ਗੱਡਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਘਰਾਂ ਦਾ ਨਿਕਸੁੱਕ ਲੱਦਿਆ ਤੇ ਅੱਗੇ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ। ਬਦੀਨ ਤੋਂ ਚਾਲੀ ਮੀਲ ਦੂਰ ਅਸਾਡੇ ਮਾਲਕ ਅਫ਼ਸਰ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਸੀ। ਪੰਨੂ ਪਲਾਹੀ ਦੀ ਗੋਠ (ਪਿੰਡ) ਲਾਗੇ ।

ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਆਂਵਦੇ ਜਾਂਦੇ ਮਸਕੀਨ ਤੇ ਨਿਮਾਣੇ ਸਿੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਅਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗੱਭਰੂਆਂ ਦਾ ਐਵੇਂ ਈ ਮੋਢਾ ਮਾਰਨ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕਰਦਾ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਹ ਇੰਜ ਵੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਸਿੰਧੀ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਤੱਕਦੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਸਿੱਧੀਆਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖਿਆ। ਰਾਹ ਦੀ ਗੋਠ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਵੇਖਣ ਲਈ ਗੋਠਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਆਂਵਦੇ ਸਨ। ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵੇਖਦੇ ਸਨ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਨੂੰ !

ਸ਼ਾਮ ਤੀਕਰ ਇਹ ਕਾਫ਼ਲਾ ਗੋਠ ਪੰਨੂ ਪਲਾਹੀ ਜਾ ਪੁੱਜਾ । ਏਥੇ ਈ ਉਸ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਡੇਰਾ ਸੀ, ਗੋਦਾਮ ਸਨ ਤੇ ਵਾਹੀ ਬੀਜੀ ਦਾ ਹਲ ਵਾਹਣ ਵਾਲ਼ਾ ਸਮਾਨ ਤੇ ਟਰੈਕਟਰ ਸਨ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਅਸਾਡੇ ਮਾਲਕ ਆਵਣਾ ਸੀ । ਮਾਲਕ ਦਾ ਆਪਣਾ ਘਰ ਲਹੌਰ ਵਿੱਚ ਮਾਡਲ ਟਾਊਨ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤੇ ਜਾਗੀਰ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ। ਉਸ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਤੀਕਰ ਆਵਣਾ ਸੀ। ਏਸ ਅਫ਼ਸਰ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਈ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਰਾਜੇ ਦੇ ਡੇਰੇ ਉੱਤੇ ਉਹਦੇ ਕਾਮਿਆਂ ਤੇ ਮੁਨਸ਼ੀਆਂ ਰਾਜੇ ਦੀ ਤਬੀਅਤ, ਪਸੰਦ ਨਾਪਸੰਦ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਝੂਠ ਫ਼ਰੇਬ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ, ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜਿਆਦਾ ਬਹਿਸ ਕਰਨਾ ਵੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਏਸ ਲਈ ਆਂਵਦਿਆਂ ਸਲਾਮ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਜਿਆਦਾ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਲੰਮੇ ਸਫਰ ਮਗਰੋਂ ਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਅਰਾਮ ਕਰਦੇ ਨੇ ।

ਅਸਾਂ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਸਾਂ। ਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕਾਰ ਦੀ ਧੂੜ ਦੂਰੋਂ ਈ ਮਲੂਮ ਪਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਆ ਰਹੇ ਨੇ । ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਲੰਮੀ ਕਾਰ ਉੱਤੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਵੇਖਦਿਆਂ ਵੇਖਦਿਆਂ ਕਾਰ ਅਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆ ਖਲੋਤੀ।

ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਸਲਾਮ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਚਲਾਕ ਲੋਕ ਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਵਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਫ਼ਖਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਰਾਜੇ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੱਧੀ ਰਾਹਕ ਸਨ। ਰਾਹਕਾਂ ਦੇ ਆਵਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ