ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਆਪਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧੀਏ, ਬੱਸ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਜਿਹਾ ਸਵਾਲ ਪੁਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਉਹ ਬੜਾ ਦੋਸਤਾਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪਾਤਰ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਕ ਹੋਰ ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਉਸ ਵਿਚ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਕੀ ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਕਰਕੇ ਹੈ?
—ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰੋਂ ਇਕ ਆਵਾਜ਼ (ਸਹਿਜ ਗਿਆਨ-Intution ) ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹੀ ਦਸ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਜੋ ਸੰਕੇਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਪਰਸਪਰ ਵਿਰੋਧ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੋਨੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਵੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਤੋਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਜੋ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ ਉਹ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੋਣਗੇ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ, ਬੈਠਣ ਜਾਂ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਦੇ ਢੰਗ ਤੋਂ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹਰਕਤ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅਚੇਤ ਮਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਐਸੇ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਆਪਾਂ ਫਿਰ ਹੋਰ ਗਲਬਾਤ ਕਰਾਂਗੇ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਕੀ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਦਿਮਾਗ ਸਾਡੀਆਂ ਪੰਜ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰੇ ਵੀ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ?
—ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਆਪਾਂ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਗਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਦਿਮਾਗ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਬੋਲਣ ਦੇ ਢੰਗ (Paralanguage) ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਹ ਸਾਡੇ ਅਚੇਤ ਮਨ ਨੂੰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਉਸ ਵਕਤ ਤੱਕ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਣ ਛਾਣ ਤੋਂ ਜੋ ਨਤੀਜਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਉਹੀ ਸਾਡੀ ‘ਅੰਦਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼’ ਜਾਂ ‘ਸਹਿਜ-ਗਿਆਨ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਸਾਡਾ ਅਚੇਤ ਮਨ ਇਸੇ ਸਹਿਜ-ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਡੇ ‘ਸੁਚੇਤ’ ਮਨ ਤਕ ਭੇਜਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨਾਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਰਵੱਈਆ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਕੀ ਕੁਝ ਲੋਕ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ‘ਸਮਝਣ' ਵਿਚ ਬਾਕੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ?
—ਹਾਂ ! ਬਿਲਕੁਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਖੇਡ ਵਿਚ, ਸੰਗੀਤ, ਗਾਣ ਵਜਾਣ ਜਾਂ ਨਾਚ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਲਾ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਜਿੰਨੇ ਵਧੀਆ ਨਾ ਬਣ ਸਕੀਏ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਵਧੀਆ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨਾ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਬਹੁਤਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਉਸ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਚੰਗੇ
ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਤਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੱਤ ਅਧਿਆਇ ਪੜ੍ਹਨ ਮਗਰੋਂ ਅਸੀਂ ਸਰੀਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਚੰਗੇ ਖਿਡਾਰੀ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗੇ?
—ਬਿਲਕੁਲ ਐਸਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ—ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਐਸੀ ਹੀ ਆਸ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ‘ਦੇਖਣ’ ਅਤੇ ‘ਸੁਣਨ’ ਨੂੰ ਵਾਕਈ ਹੀ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਬਣਾ ਲਵੋਗੇ, ਅਤੇ ਜੋ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖਣ ਲੱਗੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ-ਸਿੱਖ ਲਵੋਂਗੇ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਚੇਤੰਨ ਬਣਾ ਲਵੋਗੇ। ਜਦੋਂ ਐਸਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਹੀ ਇਹ 'ਜਾਦੂ' ਹੁੰਦਾ ਦੇਖੋਗੇ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ? ਜਿਵੇਂ 55….30....ਜਾਂ ਐਸੀਆਂ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ?
-ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਐਸਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ 55, 38, 7-ਇਹ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋ ਹੀ ਜਾਣਗੇ। ਬਸ ਗੱਲ ਦਰਅਸਲ ਸਿਰਫ ਇਹ ਸਮਝਣ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਬੰਧ ਸਹੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ 'ਪਿਛਾੜੀ’ ਕਿਉਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ? ਇਥੇ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ ਸਮਾਜਕ ਜਾਂ ਨਿੱਜੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ—ਆਮ ਜਾਣ ਪਛਾਣ, ਕੰਮਕਾਰ ਦੇ ਸਬੰਧ, ਵਪਾਰਕ ਸਬੰਧ, ਗਾਹਕਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ—ਗੱਲ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਲਉ, ਸਾਰੇ ਹੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿਚਣ ਦੀ ਵੀ ਅਤੇ ਦੂਰ ਧੱਕਣ ਦੀ ਵੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਅਸੀਂ ‘ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵ' ਬਾਰੇ ਅਕਸਰ ਸੁਣਦੇ ਆਏ ਹਾਂ। ਤਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ?
—ਇਹ ਇਕ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਬੜੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਮੁਖੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਨਾਪਸੰਦਗੀ ਜਾਂ ਭਰੋਸਾ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਤਹਿ ਵਿਚ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਦੇਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੱਲਾਂ ਹਨ। ਸਾਡਾ ਦਿਮਾਗ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ ਇਕ ਛਿਣ ਵਿਚ ਹੀ ਪੁਣ ਛਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਮੈਨੂੰ ਗੱਲ ਕੁਝ ਸਮਝ ਲੱਗ ਗਈ ਹੈ। ਸਰੀਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਅਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਝੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਉਸ ਵਲੋਂ ਵਰਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ?
ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਦਾ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।
ਕਾਫੀ ਬਰੇਕ
1. ਚੂੰਕਿ ਸਰੀਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮਨ ਦਾ ਝ....ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਉਸਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਚੇਤੰਨ ਹੋਣ ਲਈ ਸ...., ਸੰ.... ਅਤੇ ਪ....ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।
2. ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਬਾਰੇ ਸਰੀਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਣ ਲਈ ਸ....,ਸ.... ਅਤੇ ਸ.... ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
3. ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਾ ਸਮਝਣ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ .....ਵਾਲੀ ਗਲਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ।
4. ਆਪਣੀਆਂ ਭ.... ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਹੇਠ ਰੱਖਣਾ ਵੀ ਉਤਨਾ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸ....।
5. ਜੇ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮਨ ਦੇ ਅ..... ਦੇਖਣ ਲਈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬ....ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਤੋਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਵੀ ਤ... ਬਾਰੇ ਇਹ ਕੁਝ ਕ... ਦਾ ਜਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
6. ਇਸ ਗੱਲ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਰਹੋ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕੋਈ ਹਰਕਤ ਵੀ ਦੂਜੇ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜ... ਹਰਕਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਜੇ ਉਸਦੀ ਉਹ ਹਰਕਤ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।
7. ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਵਰਗੀ ਚੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਵੋ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਰੀਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ ਦ.... ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੈ।
8. ਭ... ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਿ... ਸ਼... ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੱਸੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
9. ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹੀਏ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸਰੀਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖ...ਜਾਂ ਦ....ਧ... ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ।
10. ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਡੀਆਂ ਭ... ਅਤੇ ਰ... ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸਾਧਨ ਰਹੇਗਾ।
11. ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਬਦ ਤੁਹਾਡੀ ਸਰੀਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ... ਨਹੀਂ ਹਨ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੇ ਗ... ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸਿਰਫ ਤੁਹਾਡੀ ਕੋਈ ਮ....ਆਦਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰਗਟ ਕਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ।
12. ਖੋਜ ਅਤੇ ਸਰਵੇਖਣ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਰੀਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੂਜਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ:
a) ਪ....ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ
b) ਪਸੰਦ ਅਤੇ ਨ....
c) ਦਿਲਚਸਪੀ ਅਤੇ ਓ........
d) ਸ........ਅਤੇ ਧੋਖਾ
13. ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਦੂਜਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।
a) ਅ..........
b) ਚ....ਦੇ ਭ.....
c) ਦ.......
d) ਨ..... ਮ.....
е) ਮ.....
f) ਛ......
g) ਪ......
h) ਹ... ਬਾਹਵਾਂ ਅਤੇ ਲ... ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ
i) ਸਰੀਰਕ ਤ....
14. ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੱਲ ਦਾ 90 ਫੀਸਦੀ ਮਤਲਬ ਨ…. ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਸਰੀਰ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅ.... ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਚੀਜਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਹੀ ਸ..... ਤੋਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
15. ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ:
a) ਦ.... ਕਿਵੇਂ ਹੋ?
b) ਬ....ਕਿਵੇਂ ਹੋ?
c) ਬ..... ਕੀ ਹੋ?
16. ਜੇਕਰ ਸਾਨੂੰ ਸ..... ਨਾ ਦਿਸੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵ.....ਮ........ਹਿੱਸੇ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।
17. ਜਦੋਂ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵੱਲ ਦੇਖੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸਦੇ ਅ....ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਜਾਂ ਬ..... ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੇਖਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਬ..... ਹੈ ਜਾਂ ਖ......।