ਅਸ਼ੋਕ ਪਰਾਸ਼ਰ ਲਈ

ਕਥਾ

ਜਦੋਂ ਸਾਧਾਰਣ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਕੁਝ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਥਾ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਤੁਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਜਵਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮੂੰਹੋਂ ਮੂੰਹੀਂ ਤੁਰਦੀ ਜੀਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਸ਼ਕਤੀ ਇਸ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਜਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਇਸ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਰੰਗ ਭਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਇਸ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਘਟਨਾ ਜੋੜਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਥਾ ਬਲਵਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੁਨਰ-ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕੋਈ ਇਸ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਅਵਚੇਤਨ ਦੀ ਛੁਹ ਛੱਡ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਚੇਤ ਅਚੇਤ ਇਸ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਵਰਗ ਜਾਂ ਜਾਤ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸਵਾਰਥ ਦੇ ਰੰਗ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਤੁਰਦਿਆਂ ਤੁਰਦਿਆਂ ਕਈ ਵਾਰ ਕਥਾ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ, ਕੋਈ ਅੰਗ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭੁਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਡਿੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਗਵਾਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਕਥਾ ਵਿਚ ਚਿੱਬ ਅਤੇ ਖੱਪੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਕਥਾਕਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਕਲਪਨਾ ਰਾਹੀਂ ਨਵਾਂ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਅਪੂਰਨ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਥਾ ਮੈਂ 89-90 ਵਿਚ ਲਿਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। 94-95 ਵਿਚ ਮਿੱਤਰ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠ ਇਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਝਾਅ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਮੁੜ ਮੁੜ ਕਥਾ ਦੇ ਸੋਮਿਆਂ ਵੱਲ ਪਰਤਿਆ ਤੇ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਵਾਪਸ ਆਇਆ। ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵ ਤੇ ਮੋਹਨਜੀਤ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਇਹਦਾ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਬਦ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਵਾਚਿਆ ਅਤੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤੇ। ਕੇਵਲ ਧਾਲੀਵਾਲ ਨੇ ਮੂਲ ਖਰੜੇ ਦਾ ਕਈ ਵਾਰ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਘਟਾਉਣ ਵਧਾਉਣ ਬਾਰੇ ਰਾਏ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਤੇ ਲੇਖਕ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਜੋਸ਼ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਅੰਤਿਮ ਖਰੜੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਮੁੱਲਵਾਨ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤੇ । ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਦੋਸਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ । ਪ੍ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਹੋਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੰਚਨ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਭਾਗ ਬਾਰੇ ਦਿੱਤੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਲਈ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ।

ਸਵਰਾਜਬੀਰ

ਆਦਿ-ਕਥਾ

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਤ੍ਰਿਸ਼ੰਕੂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਤ੍ਰਿਸੰਕੂ ਦੀ ਕਥਾ ਰਮਾਇਣ (ਵਾਲਮੀਕੀ ਰਮਾਇਣ -ਬਾਲ ਕਾਂਡ, ਸਰਗ 57-59), ਸ੍ਰੀ 'ਮਦ ਭਾਗਵਤ (ਨੌਵਾਂ ਸਕੰਦ), ਹਰੀਵੰਸ਼ (ਅਧਿਆਇ 12 ਤੇ 13) ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਭਾਗਵਤ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੁਰਾਤਨ ਰਿਖੀ ਵਸਿਸ਼ਠ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ ਇਸ ਕਥਾ ਦੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਝਗੜੇ ਦੇ ਵਰਣਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ (ਜਿਵੇਂ ਮਹਾਂਭਾਰਤ-ਆਦਿਪਰਵ) ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਕਥਾ ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੈ ਪਰ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਇਸਦਾ ਰੂਪ ਖੰਡਿਤ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਥਾ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਇਹਦਾ ਸੰਯੁਕਤ ਰੂਪ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਣਦਾ ਹੈ :

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਯੋਧਿਆ ਦੇ ਰਾਜੇ ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਬਾਹੂਬਲ ਬਾਰੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਵਾਰ ਜਦ ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਧੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਵਿਆਹ-ਮੰਡਪ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਲਾੜੀ ਨੂੰ ਉਠਾ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ । ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਗੁੱਸੇ ਹੋ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜ ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ ਨੇ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੂੰ ਅਯੋਧਿਆ ਛੱਡ ਦੇਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨਗਰ ਤੇ ਬਾਹਰ ਤਥਾ ਕਥਿਤ ਨੀਵੇਂ ਲੋਕਾਂ (ਦਲਿਤਾਂ ਤੇ ਸ਼ਵ-ਪਾਚਕਾਂ) ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਾਫ ਇਸ਼ਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਦੇਸ਼ ਅਯੋਧਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਵਸਿਸ਼ਠ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਵਸਿਸ਼ਠ ਕਰਕੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਪੂਰੇ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਵਸਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਤੀ ਬਹੁਤ ਘ੍ਰਿਣਾ ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੇ ਇਸ ਆਦੇਸ਼ ਪਿੱਛੇ ਰਿਸ਼ੀ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦਾ ਹੱਥ ਹੈ।

ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਨਗਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਵੀ ਵੈਰਾਗ ਆਇਆ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਤਪ ਕਰਨ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ, ਪ੍ਰੋਹਤਾਈ ਤੇ ਜਜਮਾਨੀ ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਨ ਰਾਜਕਾਜ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮਕਾਰ ਰਿਸ਼ੀ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਰਾਜ ਵਿਚ ਭਿਆਨਕ ਕਾਲ ਪਿਆ ਤੇ ਕਈ ਸਾਲ ਵਰਖਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਕੇ, ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਕ ਦਿਨ ਭੁੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ ਦੀ

ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਸਤਿਆਵਤੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗਭਲੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਗਲ ਵਿਚ ਦਰਬਾ ਘਾਹ ਦੀ ਵੱਟੀ ਰੱਸੀ ਪਾਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਵੇਚਣ ਤੁਰ ਪਈ । ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨਾਲ ਹੋਈ. ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਵਚਨ ਦਿੱਤਾ । ਗਲੇ ਵਿਚ ਰੱਸੀ ਪੈਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਬਾਲਕ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਗਾਲਵ ਰਿਸ਼ੀ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਇਕ ਵਾਰ ਖਾਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਾ ਮਿਲਣ ਤੇ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੇ ਰਿਸ਼ੀ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਗਊ ਨੰਦਨੀ ਚੁਰਾਈ. ਉਹਨੂੰ ਮਾਰਿਆ, ਉਸਦਾ ਮਾਸ ਆਪ ਖਾਧਾ ਤੇ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਖੁਆਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਰਿਸ਼ੀ ਵਸਿਸ਼ਠ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਚੰਡਾਲ ਬਣ ਜਾਣ ਦਾ ਸਰਾਪ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਤਿੰਨ ਪਾਪਾ ਜਾ ਸ਼ੰਕੂਆਂ (ਪਿਤਾ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾ ਮੰਨਣਾ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਧੀ ਦਾ ਉਧਾਲਣਾ 'ਤੇ ਗਊ-ਹੱਤਿਆ) ਦਾ ਅਪਰਾਧੀ ਠਹਿਰਾ ਕੇ ਤ੍ਰਿਸਕੂ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ । ਦਿਲ ਵਿਚ ਡੂੰਘਾ ਗੁੱਸਾ ਲੈ ਕੇ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਜੰਗਲਾਂ 'ਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਘੋਰ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ।

ਤਪੱਸਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਾ (ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਹਰ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਪੂਜਕ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਾ ਅਨੁਸਾਰ) ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਏ। ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ ਨੇ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਰਾਜ ਕਾਜ ਦੁਬਾਰਾ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ । ਰਾਜਾ ਬਣ ਕੇ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੇ ਕਈ ਸਾਲਾ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਦੇਹ ਸਣੇ ਸਵਰਗ ਜਾਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ। ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੇ ਇਹ ਇੱਛਾ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਕੋਲ ਪ੍ਰਗਟਾਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਅਜੀਬ ਇੱਛਾ ਤੇ ਕ੍ਰੋਧਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਫਿਰ ਚੰਡਾਲ ਬਣ ਜਾਣ ਦਾ ਸਰਾਪ ਦਿੱਤਾ।

ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਸਰਾਪ ਤੋਂ ਚੰਡਾਲ ਬਣ ਜਾਣ ਤੇ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਫਿਰ ਵਣ ਵਿਚ ਭਟਕਣ ਲੱਗਾ। ਏਥੇ ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸਤਿਆਵਤੀ ਨੇ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦਵਾਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਹਾਇਤਾ ਬਾਰੇ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸੀ ਸੀ) ਨੇ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੂੰ ਚੰਡਾਲਪਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਤਪ ਦੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਸਦੇਹ ਹੀ ਸਵਰਗ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ । ਜਦ ਇੰਦਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੂੰ ਸਰੀਰੀ ਜਾਮੇ ਵਿਚ ਸਵਰਗ ਵਿਚ ਆਉਂਦਿਆਂ ਵੇ ਖਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਗਦੜ ਮਚ ਗਈ। ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਵਰਗ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਧੱਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਵਾਪਸ ਧਰਤੀ ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ । ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦਿਆਂ ਦੇਖ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ ਨੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਤਪ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਧਰਤੀ ਤੇ ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਅਤੇ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਸਵਰਗ ਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਲਟਕਣ ਲੱਗਾ। ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਵਿਉਹਾਰ ਤੋਂ ਖਿਝ ਕੇ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ ਨੇ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਲਈ ਵੱਖਰੇ ਸਵਰਗ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਘਬਰਾ ਕੇ ਇੰਦਰ ਤੇ ਹੋਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ ਕੋਲ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿ-ਸਵਰਗ ਬਨਾਉਣ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੰਦਰ ਖੁਦ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੂੰ ਸਦੇਹ ਹੀ ਸਵਰਗ ਵਿਚ ਲੈ ਗਿਆ।

ਕਈ ਪੁਰਾਣਾ ਵਿਚ ਇਹ ਵਰਨਣ ਹੈ ਤੇ ਕਈਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ੰਕੂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਵਰਗ ਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਟਕ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਉਸ ਦੇ ਚੰਡਾਲਪਣ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਮਿਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਿਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਕਿਤੇ ਕਿਸੇ ਉਸ ਦੇਵੀ ਜਾਂ ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਨਾਟਕ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹਰੀਵੰਸ਼ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਕਥਾ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਉਪਰ ਦਿੱਤੀ ਕਹਾਣੀ ਲਈ ਮੈਂ ਸ੍ਰੀ ਵੈਟਮ ਮਨੀ (ਕਰਤਾ ਪੌਰਾਣਿਕ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ) ਦਾ ਵੀ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ।

ਸਵਰਾਜਬੀਰ

ਆਦਿ ਕਥਨ

ਕਥਾਵਸਤੂ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣਾ

ਸਵਰਾਜਬੀਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਥਾਵਸਤੂ ਪੁਰਾਣ-ਇਤਿਹਾਸ, ਵਾਲਮੀਕੀ ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚੋਂ ਲਈ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਅਯੋਧਿਆ ਦੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੀ ਕਥਾ-ਕਹਾਣੀ ਥਾਂ ਥਾਂ ਪਈ ਹੋਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਸਵਰਗ ਜਾਣ ਅਤੇ ਸਵਰਗ ਤੋਂ ਉਸਦੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢੇ ਜਾਣ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਕਥਾ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਸੰਦਰਭ ਹਨ। ਉਹ ਸੰਦਰਭ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਚਰਿਤ੍ਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਵਰਾਜਬੀਰ ਨੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸੱਤਿਆਵਤ ਦੀ ਇਸੇ ਖਿਲਰੀ ਹੋਈ ਕਥਾ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਥਾਵਸਤੂ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ।

ਪੁਰਾਣ-ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਮੂੰਹੋਂ ਮੂੰਹ ਚੱਲੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਕਥਾਵਾ ਹਨ। ਕਿਤੇ ਇਹ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੱਧਰੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਜਟਿਲ। ਕੋਈ ਵੀ ਰਚਨਾਕਾਰ ਜਦੋਂ ਪੁਰਾਣ- ਸਾਹਿਤ ਵਿਚੋਂ ਕਥਾ-ਕਹਾਣੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਕ ਬਨਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਉਸ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਰਵਾਇਤੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਤੋੜਕੇ ਉਸਨੂੰ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਢਾਲਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਥਾਵਸਤੂ ਦੀ ਰਚਨਾ-ਕਿਰਿਆ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਗੁਜ਼ਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਰਵਾਇਤੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਕਈ ਅੰਸ਼ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਅੰਸ਼ ਜੋੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਕਥਾ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸੰਦਰਭਾਂ ਅਤੇ ਚਰਿਤ੍ਰਾ ਨੂੰ ਤਾਰਕਿਕ ਸੰਗਤੀ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਨਵੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰਚਨਾ-ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਰਵਾਇਤੀ ਕਥਾ ਕਲਾਤਮਕ ਕਥਾਵਸਤੂ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸਵਰਾਜਬੀਰ ਨੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸੱਤਿਆਵਤ (ਤ੍ਰਿਸ਼ੰਕੂ) ਦੀ ਪੁਰਾਣਕ ਕਥਾ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸੇ ਰਚਨਾ- ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਹੈ । ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਰਚਨਾਕਾਰ, ਜੋ ਪੁਰਾਣ, ਵਾਲਮੀਕੀ ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚੋਂ ਕਥਾ-ਕਹਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਕਲਾ ਕਿਰਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸੇ ਰਚਨਾ-ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਕਵੀ ਅਤੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਕਥਾ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਾਟਕਕਾਰ ਮਹਾਂਕਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਕਥਾਵਸਤੂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।

1. ਕਣਵ ਰਿਸ਼ੀ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਮੁੜ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਦੁਸ਼ਯੰਤ-ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਪਰਵਾਨਗੀ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

2. ਇਕ ਦਿਨ ਗਰਭਵਤੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸੀ । ਦੁਰਵਾਸਾ ਰਿਸ਼ੀ ਭਿੱਖਿਆ ਮੰਗਣ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਸੋਚੀਂ ਪਈ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ। ਉਹ ਸਰਾਪ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਹੀ ਏਂ. ਉਹ ਸਮਾਂ ਪੈਣ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਵੇਗਾ।

3. ਕਣਵ ਰਿਸ਼ੀ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਕੋਲ ਜਾਣ ਲਈ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਬੇੜੀ ਵਿਚ ਬੈਠੀ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਦੀ ਪਹਿਨਾਈ ਅੰਗੂਠੀ ਉਸ ਦੀ ਉਂਗਲੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਕੇ ਨਦੀ ਵਿਚ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਉਸ ਨੂੰ ਖਾਣ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਸਮਝ ਕੇ ਨਿਗਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

4.ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਦੇ ਰਾਜਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਾ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਚਾਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਤੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਗੰਧਰਵ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੀ ਅੰਗੂਠੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਵਜੋਂ ਦਿਖਾਉਣ ਲਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲੀ ਵਿਚ ਅੰਗੂਠੀ ਨਾ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

5. ਰਾਜਾ ਦੇ ਸਵੀਕਾਰ ਨਾ ਕਰਨ ਤੇ ਉਹ ਉਦਾਸ ਅਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਈ ਮਾਰੀਚ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਚਲੀ ਜਾਦੀ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਭਰਤ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

6. ਇਕ ਦਿਨ ਕੋਈ ਮਛੇਰਾ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਦੀ ਰਾਜ ਸਭਾ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮਛਲੀ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲੀ ਅੰਗੂਠੀ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅੰਗੂਠੀ ਦੇਖ ਕੇ ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਨੂੰ ਸਕੁੰਤਲਾ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗੰਧਰਵ ਵਿਆਹ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਬਿਰਹੇ ਵਿਚ ਤੜਪ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਅਸਰਾ ਨਾਲ ਹੋਏ ਇਕ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਇੰਦਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਕੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜਦਾ ਹੋਇਆ ਮਾਰੀਚ ਰਿਸੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਅਤੇ ਸਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪੁਰਾਣ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕਥਾ ਅਤੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਸਕੁੰਤਲਾ ਨਾਟਕ ਦੀ ਇਸ ਉਦਾਹਰਣ ਤੋਂ ਸਪਸਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣ-ਸਾਹਿਤ ਦੀਆ ਕਥਾਵਾਂ ਰਿਵਾਇਤੀ ਹੁੰਦੀਆ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਕ ਕਥਾਵਸਤੂ ਦਾ ਜਾਮਾ ਪਹਿਨਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਰੂਪਾਤਰਣ ਕਰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਸਵਰਾਜਬੀਰ ਨੇ ਵੀ ਅਯੁਧਿਆ ਦੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸੱਤਿਆਵਤ ਦੀ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾ ਨੂੰ ਅਰਥ-ਪੂਰਨ ਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਬਨਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਦਾ ਰੂਪਾਤਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਐਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਐਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਇਸ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਕਈ ਨਵੀਆ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸ੍ਰਿਸਟੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨਾਟਕ ਦਾ ਥੀਮ ਹੈ, ਬੰਦੇ ਦਾ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਕਰਮ। ਸਵਰਾਜਬੀਰ ਨੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸੱਤਿਆਵਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਉਹੀ ਪ੍ਰਸੰਗ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਲਈਆ ਹਨ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਥੀਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੀਆ ਹਨ। ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਟਕ ਦੇ ਥੀਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀ ਰੱਖਦੀਆ, ਉਹ ਉਸਨੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀਆ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੇ ਸੱਤਿਆਵਤ ਦੇ ਸਵਰਗ ਜਾਣ ਦੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਉਥੇ ਕੱਢੇ ਜਾਣ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਥਾਵਸਤੂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀ ਬਣਾਇਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਥੀਮ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਵਾਲੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦਾ ਬਾਲਕਾ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸਵਰਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਜਗਾਉਣਾ. ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਧੀ ਅਤੇ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦਾ ਆਪਸੀ ਪਿਆਰ, ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦਾ ਦੋ ਵਾਰ ਧਰਮ-ਸਭਾ ਬੁਲਾਉਣਾ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕਹਾਣੀ ਨਵੇਂ ਅਰਥ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨਾਟਕ ਦੀ ਕਥਾਵਸਤੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਵਰਾਜਬੀਰ ਨੇ ਰਚਨਾ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਟਕਸਾਲੀ ਢੰਗ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ।

ਨਵੇਂ ਨਾਟ-ਰੂਪ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ

ਸਵਰਾਜਬੀਰ ਦੇ ਨਾਟਕ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਟ-ਰੂਪ ਅਤੇ ਰੰਗਮੰਚ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਜਾਣ ਲੈਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਰੰਗਮੰਚ ਦੀ ਅਮੀਰ ਪਰੰਪਰਾ ਸਾਡੇ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਪਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਮਹਾਨ ਨਾਟਕਾਰ ਪ੍ਰੇਖਤ ਨੇ ਸਾਡੇ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਕੁਝ ਨਾਟ ਰੂਪ ਨੂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਰੰਗਮੰਚ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕਕਾਰ ਸੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਪੱਛਮ ਦੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਰੰਗਮੰਚ ਨੂੰ ਮਾਡਲ ਬਣਾ ਕੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਰੰਗਮੰਚ ਉਸਾਰਨ ਵੱਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ

ਹੈ। ਇਧਰ ਦੇ ਇਕ ਨਾਟਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਕੁਝ ਇਕ ਨਾਟ-ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਝਲਕ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣੀ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਚੰਗੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਏਥੇ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦੇਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਰਸੇ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਲੋਕ-ਨਾਟਕ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕ। ਇਸ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਰਸੇ ਤੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੰਗਮੰਚ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਰਾਠੀ ਦਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਇਸ ਦਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਇਹ ਮਰਾਠੀ ਦਾ ਲੋਕ-ਨਾਟਕ ਸੀ । ਕੁਝ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਮਾਂਜ ਸੁਆਰਕੇ, ਕਲਪਨਾ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਰੰਗ ਭਰਕੇ ਇਸ ਲੋਕ-ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਰਾਠੀ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨਾਟਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੀਪੁਰ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਪ੍ਰੇਮ-ਬੱਧ ਹੋ ਕੇ ਮਨੀਪੁਰੀ, ਉੜੀਸੀ ਤੇ ਕੱਥਕ ਦੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਨਾਚ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।

ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਾਟ-ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ-ਰੂਪ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪਰਿਕਲਪਨਾ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਨਵੀਂ ਨਾਟ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚੋਂ ਨਾਟਕ ਦੇ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਅੰਗ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ-ਰੂਪ ਲਏ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨਾਟਕ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਰੂਪ ਹੀ ਮੌਲਿਕ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੇ ਇਸ ਮੌਲਿਕ ਨਾਟ- ਰੂਪ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਨਾਟਕ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਪੱਧਰ-ਦਰ-ਪੱਧਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨਾਟਕ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪੱਧਰ ਹੈ - ਮੂਲ ਕਥਾਵਸਤੂ। ਇਹ ਕਥਾਵਸਤੁ ਅਯੋਧਿਆ ਦੇ ਰਾਜਾ ਤ੍ਰਿਆਰੁਣ, ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ, ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਵਸਿਸ਼ਠ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ, ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਸਵਾਮਿੱਤਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ 'ਧਰਮ' ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ 'ਕਰਮ' ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚਲਦੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕਰਮ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨਾਟਕ ਦਾ ਮੁੱਖ ਥੀਮ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਜਨਮ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ. ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਏਸੇ ਨੂੰ ਧਰਮ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪਾਪ-ਪੁੰਨ ਦਾ ਡਰ ਭੈਅ ਦਿਖਾ ਕੇ ਜਕੜੀ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਉਸ ਦਿਨ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਰਹੇਗੀ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਇਸ ਦੀ ਜਕੜ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਨਹੀਂ ਪਾ ਲੈਂਦਾ ।

ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨਾਟਕ ਦੀ ਇਸ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਸਵਰਾਜਬੀਰ ਨੇ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚੋਂ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਨਾਟ-ਰੂਪ ਲਏ ਨੇ ਜਾਂ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਸਿਰਜੇ ਨੇ ਉਹ ਪਰਤ ਦਰ ਪਰਤ ਚਲਦੇ ਨੇ । ਉਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਬੰਨ੍ਹੀ ਬੰਨ੍ਹਾਈ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਕਥਾਵਸਤੂ ਨੂੰ ਗਤੀ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ. ਥੀਮ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਵਾਸਤੇ ਅਤੇ ਚਰਿਤ੍ਰਾਂ ਨੂੰ ਸਪਸਟ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮੌਲਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ ਸੂਤਰਧਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸੂਤਰਧਾਰ ਨਾਟਕ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਾ ਕੇ ਪਰਦੇ ਪਿੱਛੇ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਉਹ

ਸਿਰਫ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸੂਤਰਧਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੈ । ਉਹ ਨਟ ਤੇ ਨਟੀਆਂ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਰੰਗ-ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਦੇ ਨਾਟਕ ਦੇ ਥੀਮ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਕਥਾਵਸਤੂ ਨੂੰ ਗਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਇਕ ਵਾਰ ਗੱਦ ਦਾ ਵੀ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ਨਟ ਨਟੀਆਂ ਨਾਲ ਗੀਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤਕ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਨਾਟਕ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਰੂਪ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੀ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨਾਟਕ ਦਾ ਆਰੰਭ ਵੀ ਸੂਤਰਧਾਰ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਪਤੀ ਵੀ ਸੂਤਰਧਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਅੰਤਿਮ ਸਮੂਹ ਗਾਣ ਵਿਚ ਹੋਰ ਕਲਾਕਾਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹ-ਗਾਣ ਵਿਚ ਉਹ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕ ਦੇ ਭਰਤਵਾਕਯ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੂਤਰਧਾਰ, ਨਟ ਅਤੇ ਨਟੀਆਂ ਪੂਰੇ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਦੂਜੀ ਪੱਧਰ ਦਾ ਪਰਦਾ ਤਾਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਰੌਚਕ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੱਧਰ ਦਰ ਪੱਧਰ ਉਸਾਰੀ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਲੋਕ-ਨਾਟ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਖੌਲ ਤੇ ਟਿੱਚਰ ਤੇ ਚੁਗਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਦ੍ਰਿਸ ਦਾ ਰੂਪ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਲੋਕ-ਨਾਟ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਸੰਵਾਦ ਵਚਿੱਤਰ ਤੇ ਅਦਭੁੱਤ ਦੀਆ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਆਰ ਪਾਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਚੇਲੇ ਅਤੇ ਭੁੱਖ ਦੇ ਮਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਗੀਤ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਸਤੋਤ੍ਰ ਨਵੀਂ ਪੱਧਰ ਕਾਇਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਟ-ਰੂਪ ਤੇ ਸਰੂਪ ਦਾ ਕੈਨਵਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੀ ਇਕ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੂਲ ਪਾਤਰ ਗੱਦ ਵਿਚ ਹੀ ਸੰਵਾਦ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰਾ ਨਾਟ ਸੰਵਾਦ ਗੱਦ ਤੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਚਲਦਾ ਹੈ।

ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਪੱਧਰ ਦਰ ਪੱਧਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਪਰਤੀ ਨਾਟਕ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਬਾਰੇ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਾਟ-ਰੂਪ ਤੇ ਨਾਟ-ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰਕ ਬਣ ਕੇ ਆਈਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਘੁਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇਕ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨਾਟਕ ਦੇ ਬਹੁਪਰਤੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵੇਂ ਨਾਟ-ਰੂਪ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ                                                                                              ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵ

ਜੁਲਾਈ /99

 

ਧਰਮ ਗੁਰੂ

ਪਾਤਰ

ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ       :         ਅਯੋਧਿਆ ਦਾ ਰਾਜਾ

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ       :         ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਅਯੋਧਿਆ ਦਾ ਯੁਵਰਾਜ

ਵਸਿਸ਼ਠ          :         ਰਿਖੀ ਅਤੇ ਅਯੋਧਿਆ ਦਾ ਧਰਮ ਗੁਰੂ

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ         :         ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪਤਨੀ

ਸੁਧਰਮਾ          :         ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦਾ ਮਿੱਤਰ

ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ     :         ਇਕ ਹੋਰ ਪੁਰਾਤਨ ਰਿਖੀ

ਸਤਿਆਵਤੀ      :         ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ ਦੀ ਪਤਨੀ

ਵਿਸਵਾਮਿੱਤਰ ਦਾ ਬੇਟਾ

ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਚੇਲੇ

ਸੂਤਰਧਾਰ

ਨਟ, ਨਟੀਆਂ, ਮਾਲਣ, ਢੰਡੋਰਚੀ

ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆ,

ਆਮ ਲੋਕ

ਸਥਾਨ

ਅਯੋਧਿਆ ਨਗਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦਾ ਇਲਾਕਾ

ਸਮਾਂ

ਉੱਤਰ-ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ

ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ

(ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਹਨੇਰਾ ਹੈ। ਹੱਥਾ ਉੱਤੇ ਜਗਦੇ ਦੀਵੇ ਰੱਖੀ ਸੂਤਰਧਾਰ, ਨਟ ਤੇ ਨਟੀਆਂ ਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ।)

ਸੂਤਰਧਾਰ, ਨਟ ਅਤੇ ਨਟੀਆਂ:

ਕਥਾ ਸੁਣਾਉਣੀ ਔਖੀ ਲੋਕੇ!

ਕਥਾ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸੁਣਾਈਏ ?

ਕਥਾ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸੁਣਾਈਏ ?

ਕਥਾ ਸੁਣਾਉਣੀ ਔਖੀ ਹੈ ਬੜੀ

ਕਥਾ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸੁਣਾਈਏ ?

ਕਥਾ......

 

ਇਹ ਕਥਾ ਹੈ ਆਦਿ-ਧਰਮ ਦੀ

ਬੰਦੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਰਮ ਦੀ

ਔਝੜ ਪੰਥ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਂਡੇ

ਕਿਵੇਂ ਕਥਾ ਤਕ ਜਾਈਏ ?

ਕਿਵੇਂ ਕਥਾ ਤਕ ਜਾਈਏ ?

ਕਿਵੇਂ ਇਹ ਕਥਾ ਸੁਣਾਈਏ ?

ਕਿਵੇਂ.....

 

ਇਹ ਕਥਾ ਹੈ ਪੁੰਨ ਪਾਪ ਦੀ,

ਇਕ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਮਹਾਂ-ਸਰਾਪ ਦੀ,

ਪਾਪ ਪੁੰਨ ਦੇ ਨੁਕਤੇ ਔਖੇ

ਨੁਕਤੇ ਕਿਵੇਂ ਉਠਾਈਏ ?

 

ਨੁਕਤੇ ਕਿਵੇਂ ਉਠਾਈਏ ?

ਕਥਾ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸੁਣਾਈਏ ?

ਕਥਾ....

ਕਿਵੇਂ ਨੁਕਤੇ ਉਠਾਈਏ ?

ਕਿਵੇਂ ਕਥਾ ਤਕ ਜਾਈਏ ?

 

ਕਿਵੇਂ ਕਥਾ ਤਕ ਜਾਈਏ ?

ਕਿਵੇਂ ਕਥਾ ਤਕ ਜਾਈਏ ?

ਕਿਵੇਂ..........?

(ਗੀਤ ਵਿਚ ਸੂਤਰਧਾਰ, ਨਟ ਅਤੇ ਨਟੀਆਂ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਹਨੇਰੇ 'ਚੋਂ ਕਥਾ ਲੱਭਣ ਦਾ ਅਭਿਨੈ (ਮਾਈਮ) ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਮੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।)

ਅੰਕ 1

ਦ੍ਰਿਸ਼ 1

(ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਹਨੇਰਾ ਹੈ। ਪਿਛਵਾੜੇ 'ਚੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਸਲੋਕ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।)

ਚੰਦ੍ਰਮਾ ਅਪਸਵੰਤਰਾ ਸੁਪਰਣੇ ਧਾਵਤੇ ਦਿਵਿ।

ਨ ਹੋ ਹਿਰਣਯਨੇਮਯ : ਪਦੰ ਵਿੰਦੰਤਿ ਵਿਦਯੁਤੇ ਵਿੱਤੀ ਮੈਂ ਅਸਯ ਰੋਦਸੀ ।

 

ਅਰਥਮਿਦੁਵਾ ਓ ਅਰਥਿਨ ਆ ਜਾਯਾ ਯੁਵਤੇ ਪਤਿਮ ।

ਤੁੰਜਾਤੇ ਵਿਸ਼ਣਯੰ ਪਯ : ਪਰਿਦਾਯ ਰਸੰ ਦੁਹੇ ਵਿੱਤੀ ਮੇ ਅਸਯ ਰੋਦਸੀ॥

 

ਮੋ ਸ਼ੁ ਦੇਵਾ ਅਦ : ਸਵ ਸ਼ਰਵ ਪਾਦਿ ਦਿਵਸਪਰਿ ।

ਮਾ ਸਮਯਸਯ ਸੰਭਵ : ਸੁਨੇ ਭੂਮ ਕਦਾ ਚਨ ਵਿੱਤੀ ਮੇ ਅਸਯ ਰੋਦਸੀ ॥

 

ਯਗਯ ਪਿੱਛਾਮਯਵਮੰ ਸ ਤਦਦੂਤ ਵਿ ਵੇਚਤਿ।

ਕੁਵ ਰਿਤੰ ਪੂਰਵਯੰ ਗਤੰ ਕਸਤੀਦਿਵਭਰਤਿ ਨੂਤਨ ਵਿੱਤੀ ਮੇ ਅਸਯ ਰੋਦਸੀ॥

 

ਅਮੀ ਯੇ ਦੇਵਾ : ਸਥਨ ਤ੍ਰਿਸ਼ਣਾ ਰੋਚਨੇ ਦਿਵ : ।

ਕਦਵ ਰਿਤੰ ਕਦ ਨਿਤੰ ਕਵ ਪ੍ਰਤੁਨਾ ਵ ਆਹੁਤਿਕ ਵਿੱਤ ਮੇ ਅਸਯ ਰੋਦਸੀ॥

 

ਕਦਵ ਰਿਤਯ ਧਰਣਸਿ ਕਦਵਰੁਣਸਯ ਚਕਸਣਮ।

ਕਦਰਯਮਣੇ ਮਹਸਪਥਾਤਿ ਕ੍ਰਮੇਮ ਦੁਢਯੋ ਵਿੱਤੀ ਮੇ ਅਸਯ ਰੋਦਸੀ॥

(ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਗਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਯੋਧਿਆ ਦੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉੱਚੇ ਆਸਣ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਵਸਿਸ਼ਠ ਗੁਰੂਕੁਲ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ। ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿਚ ਅਯੋਧਿਆ ਦਾ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਵੀ ਹੈ।)

ਵਸਿਸ਼ਠ:         ਪਿਆਰੇ ਬਾਲਕੇ, ਇਹ ਛਿਣਭੰਗਰ ਸੰਸਾਰ-ਚੱਕਰ ਪਰਵਾਹ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਜਰ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਸਦਾ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਵੀ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਜੋ ਵੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਇਸ ਜਗਤ ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਯੂ ਨਿਸਚਤ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਇਸ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਸਤਿਕ ਤੇ ਸਰਧਾਲੂ ਰਹੇ ਹੋਣ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਯੂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਕਸ਼ਟ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ। ਏਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਮੋਹ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨ ਵਿਚ ਗ੍ਰਸੇ ਮਨੁੱਖ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਕਾਮਨਾ ਤੇ ਕ੍ਰੋਧ ਵਿਚ ਫਸੇ ਹੋਣ. ਮ੍ਰਿਤਯੂ ਸਮੇਂ ਅਤਿਅੰਤ ਕਸ਼ਟ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੋ ਪ੍ਰਾਣੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਵਰਗ 'ਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੋ ਮੰਦੇ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਨਰਕ ਦਾ ਭਾਗੀ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ:      ਗੁਰੂਵਰ, ਕਰਮ ਚੰਗਾ ਏ ਜਾ ਮੰਦਾ. ਇਹਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇਗਾ?

ਵਸਿਸ਼ਠ:         ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਤਾਂ ਧਰਮ ਨੇ ਹੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ:      ਧਰਮ! ਤੁਹਾਡਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ?

ਵਸਿਸ਼ਠ :        ਨਹੀਂ ਰਾਜਕੁਮਾਰ, ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਜਾਂ ਮੰਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਧਰਮ-ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੈ।

ਇਕ ਹੋਰ ਬੱਚਾ:   ਗੁਰੂਵਰ, ਸਵਰਗ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?

ਵਸਿਸ਼ਠ:         ਪੁੱਤਰ ਸਵਰਗ ਉਹ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਦੇਵਤਿਆ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੈ। ਸੁੱਖ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੈ। ਏਹ ਬੜੀ ਸੁੰਦਰ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ।

ਦੂਸਰਾ ਬੱਚਾ:     ਵਸਿਸ਼ਠ ਜਿਵੇਂ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦਾ ਮਹੱਲ, ਗੁਰੂਦੇਵ!

ਵਸਿਸ਼ਠ:         ਨਹੀਂ ਪੁੱਤਰ, ਓਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ। ਓਥੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਇਕਸੁਰ ਹਨ। ਓਥੇ ਸ਼ਾਂਤ ਚਿੱਤ ਨਦੀਆਂ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ । ਬੱਦਲ ਤੇ ਬਿਰਖ ਗੱਲਾ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਸਵਰਗ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਗੀਤ ਹੈ। ਚੰਗੇ ਕਰਮਾਂ ਵਾਲੇ ਹੀ ਓਥੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਨੇ।

(ਵਿਸਮਾਦ ਵਿਚ..... ਜਿਵੇਂ ਸਵਰਗ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਹੋਵੇ ।)

ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਨਿਵਾਸ, ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ

ਦੇਵਰਾਜ ਇੰਦਰ ਤੇ ਸੂਰਯ ਦਾ ਨਿਵਾਸ

ਵੇਦਮਈ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਓਥੇ

ਰਤਨਾ ਨਾਲ ਜੜੇ ਮੰਡਪ

ਗੂੰਜਦਾ ਹੈ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਨਾਂ ਓਥੇ

ਵੇਦਮਈ, ਅਵਿਨਾਸੀ, ਅਗਨੀ ਦਾ ਨਿਵਾਸ

ਉਹ ਹੈ ਪਰਮਧਾਮ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਨਿਵਾਸ

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼

ਬੱਚਿਓ, ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਏ ਸਵਰਗ!

(ਚੇਲੇ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼)

ਚੇਲਾ :            ਗੁਰੂਵਰ !,,,,, ਮੈਂ ਯਾਦ ਕਰਾਉਣ ਆਇਆ ਸਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਅਯੋਧਿਆ ਜਾਣਾ ਹੈ।

ਵਸਿਸ਼ਠ :        ਹੱਛਾ ਬੱਚਿਓ! ਮੈਂ ਮਹਾਰਾਜ ਤ੍ਰਿਆਆਰੁਣ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਅਯੋਧਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਸ਼ੀਘਰ ਹੀ ਪਰਤ

ਆਵਾਂਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਮਨ ਲਗਾ ਕੇ ਸ਼ਲੋਕ ਯਾਦ ਕਰਨਾ। (ਬੱਚੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਵਸਿਸ਼ਠ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ) ਚਿਰੰਜੀਵ ਰਹੋ! ਚਿਰੰਜੀਵ ਰਹੋ!

(ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੰਦਿਆਂ ਦਿੰਦਿਆਂ ਵਸਿਸ਼ਠ ਅਤੇ ਚੇਲਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬੱਚੇ ਇਕਦਮ ਖੇਡਣ ਵਿਚ ਮਗਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।)

ਪਹਿਲਾ ਬੱਚਾ:    ਰਾਜਕੁਮਾਰ, ਮ੍ਰਿਤਯੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੂੰ ਸਵਰਗ 'ਚ ਜਾਏਂਗਾ? ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ 5 ਹੋਰ ਮੈਂ ਨਰਕ 'ਚ ਜਾਵਾਂਗਾ ?

ਦੂਸਰਾ ਬੱਚਾ :    ਰਾਜਕੁਮਾਰ, ਸਵਰਗ ਤਾਂ ਅਯੋਧਿਆ ਦੇ ਮਹੱਲ ਨਾਲੋਂ ਸੋਹਣਾ ਹੋਵੇਗਾ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੇ ਵੀ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦੱਸਿਐ।

ਪਹਿਲਾ ਬੱਚਾ :   ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਨਰਕ 'ਚ ਈ ਜਾਣਾ ਪੈਣਾ ਏ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਕਿਉਂ ?

ਪਹਿਲਾ ਬੱਚਾ :   ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਕਹਿੰਦੀ ਏ, ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਆਖੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਉਹਨੂੰ ਸਤਾਉਂਦਾ भां।

ਦੂਸਰਾ ਬੱਚਾ :    ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂਦੇਵ ਝਿੜਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਨਰਕ 'ਚ ਈ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     (ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਲੇ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ) ਤੁਸੀਂ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ ! ਸਵਰਗ 'ਚ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਈ ਚੱਲੋਗੇ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵਾਂਗਾ ।

ਬੱਚੇ :             (ਇਕੱਠੇ) ਉਹ ਕਿਵੇਂ ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਅਸੀਂ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗੇ.... ਜੀਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸਵਰਗ 'ਚ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿਉ। ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰੀਏ। ਗੁਰੂਵਰ, ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਓ, ਹੁਣ ਏਸ ਲਈ

(ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਇਕੱਠੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।)

ਹੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ!

ਹੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ!

ਸਾਨੂੰ ਸਵਰਗ ਦਵੋ!

ਸਾਨੂੰ ਸਵਰਗ ਦਵੋ!

 

ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ!

ਕੋਈ ਬਣਤ ਬਣਾਓ

ਖੇਡਾਂ ਅਤੇ ਖਿਲੌਣੇ

ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੇ ਲਾਓ

ਤੇ ਹਾਥੀ ਬਣਵਾਓ

ਹੋਵੇ ਮੈਨਾ ਕਰਦੀ ਚੈਂ ਚੈਂ

ਤੇ ਤੋਤੇ ਬੁਲਵਾਓ

ਮੱਥਿਆ ਲਈ ਚੰਦਨ

ਤੇ ਸੋਹਣੇ ਵਸਤਰ ਦਿਲਵਾਓ

ਹੋਣ ਚੁਫੇਰੇ ਹਾਸੇ ਖੇੜੇ

ਏਹਨੂੰ ਇੰਝ ਸਜਾਓ

 

ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ!

ਕੋਈ ਖੇਡ ਦਿਖਾਓ

ਸਾਡੇ ਸਭ ਲਈ ਸਵਰਗ ਬਣਾਓ

 

ਹੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ!

ਹੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ !

ਹੇ........।।

ਦ੍ਰਿਸ਼ 2

(ਸੂਤਰਧਾਰ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਾਲਣ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕੁੜੀਆਂ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਫੁੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਲੜੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਉਹ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।)

ਸੂਤਰਧਾਰ:       ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਗਿਆ। ਅਯੋਧਿਆ ਰਾਜ ਨੇ ਕਈ ਬਸੰਤਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਪੱਤਝੜਾਂ ਵੇਖੀਆਂ। ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੇ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਵਸਿਸ਼ਠ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਵਰੇਸ ਵਿਚ ਪੈਰ ਧਰਿਆ। (ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼) ਸੋਹਣੇ ਅਤੇ ਸਖੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੰਨਿਆ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। (ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਨਾਲ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ।)

(ਸੰਗੀਤ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰੇਮ- ਕਲੋਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੋਣੇ ਵਿਚ ਸੂਤਰਧਾਰ ਜੜ੍ਹਵਤ (ਫਰੀਜ਼) ਹੈ। ਮਾਲਣ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।)

ਕੁੜੀਆਂ:          ਚੰਬਾ ਖਿੜੇ

ਮਾਲਣੇ ਨੀ !

ਚੰਬਾ ਕਦ ਖਿੜੇ ?

ਮਾਲਣ :          ਜਦ ਕੋਈ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰੇ

ਕੁੜੀਓ ਨੀ !

ਜਦ ਕੋਈ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰੋ

(ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਮੁਦਰਾ ਬਦਲਦੇ ਹਨ।)

ਕੁੜੀਆਂ :                   ਚੰਬਾ ਮਹਿਕੇ

ਮਾਲਣੇ ਨੀ !

ਚੰਬਾ ਕਦ ਮਹਿਕੇ ?

ਮਾਲਣ :          ਜਦ ਨਾਰ ਨਵੇਲੀ ਆਏ

ਮੌਲੀ ਮਹਿੰਦੀ ਕਜਰਾ ਲਾਏ

ਚੰਬਾ ਮਹਿਕ ਮਹਿਕ ਜਾਏ

ਚੰਬਾ ਮਹਿਕ ਮਹਿਕ ਜਾਏ

(ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਕੇ ਮੁਦਰਾ ਬਦਲਦੇ ਹਨ।)

ਕੁੜੀਆਂ :         ਪੌਣ ਰੁਮਕੇ, ਮਾਲਣੇ ਨੀ ! ਪੌਣ ਕਦ ਰੁਮਕੇ ?

ਮਾਲਣ :          ਜਦ ਪੀਆ ਚਿੱਤ ਚੁਰਾਏ

ਨੈਣਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਨੈਣ ਮਿਲਾਏ

ਪੌਣ ਰੁਮਕ ਰੁਮਕ ਜਾਏ

(ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਕੇ ਮੁਦਰਾ ਬਦਲਦੇ ਹਨ।)

ਕੁੜੀਆਂ :         ਘਟਾ ਛਾਏ

ਮਾਲਣੇ ਨੀ !

ਘਟਾ ਕਦ ਛਾਏ ?

ਮਾਲਣ :          ਜਦ ਪੀਆ ਅੰਗ ਛੁਹਾਏ

ਤੇਹ ਜਨਮਾਂ ਦੀ ਬੁਝ ਜਾਏ

ਘਟਾ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਛਾਏ

(ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਮੁਦਰਾ ਬਦਲਦੇ ਹਨ।)

ਕੁੜੀਆਂ :         ਚੰਨ ਚਮਕੇ

ਮਾਲਣੇ ਨੀ !

ਚੰਨ ਕਦ ਚਮਕੇ ?

ਮਾਲਣ :          ਜਦ ਰਹੇ ਨਾ ਕੋਈ ਬੰਧਨ

ਤੇ ਦੇਹੀ ਬਣਦੀ ਚੰਦਨ

ਚੰਨ ਚਮਕ ਚਮਕ ਜਾਏ

(ਮਾਲਣ, ਕੁੜੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਤਰਧਾਰ ਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ, ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਅਤੇ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਚਿੰਤਾ ਵਿਚ ਡੁੱਬੀ ਹੋਈ ਹੈ।)

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ, ਵੇਖ ਕਿੰਨੇ ਸੁਹਣੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜੇ ਨੇ!

(ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿੰਤਾ ਵਿਚ ਡੁੱਬੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਉੱਤਰ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ।)

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਕੀ ਗੱਲ ਏ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ, ਤੂੰ ਏਨੀ ਚਿੰਤਾਵਾਨ ਕਿਉਂ ਏਂ ?

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ         ਕੁਮਾਰ, ਗੱਲ ਹੀ ਚਿੰਤਾ ਵਾਲੀ ਏ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਕਿਉਂ ਕੀ ਹੋਇਐ?

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ         ਪਿਤਾ ਜੀ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇਵਪੁਰ ਗਏ ਸੀ। ਓਥੇ ਕਿਸੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਲੜਕੇ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਆਏ ਨੇ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਤੈਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ?

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ :       ਮੈਨੂੰ ਮਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਐ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਕਮਾਲ ਹੈ! ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ 'ਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਸੰਕੋਚ ਹੈ ! ਮੈਂ ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਹਾਂ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਹਾਂ,,,,, ਮਹਾਂਬਲੀ ਇਕਸ਼ਾਵਾਕੂ ਦੀ ਕੁਲ ਚੋਂ ਹਾਂ ! ਨਾਲੇ ਕਸ਼ੱਤਰੀਆਂ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ 'ਚ ਤਾਂ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਆਏ ਨੇ। ਕਈ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀਆਂ ਵੀ ਵਿਆਹੀਆਂ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨਾਲ!

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ :       ਕੁਮਾਰ, ਗੱਲ ਏਹ ਨਹੀਂ! ਓਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਾਣਦੀ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੈਸ਼, ਸ਼ੂਦਰ ਤੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਯੁਵਤੀਆਂ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕੀਤੀਆਂ ਨੇ ।.....ਪਰ ਪਿਤਾ ਜੀ.....।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     (ਗੱਲ ਕੱਟਦਾ ਹੋਇਆ) ਪਿਤਾ ਜੀ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ?

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ :       ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਏ. ਤੁਸੀਂ ਮਦਿਰਾ ਪੀਂਦੇ ਓ! ਮਾਸ ਖਾਂਦੇ ਓ ! ਸ਼ੂਦਰਾ

ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ 'ਚ ਜਾਂਦੇ ਓ ! ਸਧਾਰਣ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰਦੇ ਓ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ, ਮੈਂ ਅਯੋਧਿਆ ਰਾਜ ਦਾ ਯੁਵਰਾਜ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਰਾਜ ਕਾਜ ਸੰਭਾਲਣਾ ਏ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹਾਂ । ਕਸ਼ੱਤਰੀ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਵੈਸ਼, ਸੂਦਰ,, ਨਾਗ, ਨਿਸ਼ਾਦ, ਗੰਧਰਵ, ਭੀਲ..... ਮੈਂ ਸਭ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹਾਂ ।

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ:        ਕੁਮਾਰ, ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਛੱਡੋ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਮਹੂਰਤ ਨਿਕਲ ਆਇਆ, ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਵਿਆਹ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੈ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਤੂੰ ਮਾਂ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ?

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ:        ਘਰ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਐ । ਪਰ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਭ ਬੇਵਸ ਨੇ । ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਡਰ ਲੱਗ ਰਿਹੈ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਡਰਨ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਏ ? ਮੇਰੇ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰੱਖ। ਮੈਂ ਸੰਭਾਲ ਲਵਾਂਗਾ।

(ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਗਲਵਕੜੀ ਵਿਚ ਸਿਮਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੂਤਰਧਾਰ, ਨਟ ਅਤੇ ਨਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਚ ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ)

ਸੁਤਰਧਾਰ        (ਗਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ)

ਰਾਜਕੁਮਾਰ

ਕਰੇ ਪਿਆਰ

ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ-ਪੁੱਤਰੀ ਨਾਲ!

ਨਟ ਤੇ ਨਟੀਆਂ : (ਗਾਇਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ)

ਹੈ ! ਹੈਂ !

ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਰਾਜ-ਕੁਮਾਰ....

ਤੇ ਕਰੇ ਪਿਆਰ...

ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ-ਪੁੱਤਰੀ ਨਾਲ !

ਸੂਤਰਧਾਰ :      (ਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ)

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਹੈ ਰਾਜਕੁਮਾਰ

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਹੈ ਬ੍ਰਾਹਮਣ-ਨਾਰ

ਨਟ :             (ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ)

ਚੌੜਾ ਮੱਥਾ, ਰੋਸ਼ਨ ਅੱਖਾਂ,

ਠੰਡੀ ਉੱਤੇ ਕਾਲਾ ਤਿਲ

ਹੋਂਠ ਓਸਦੇ ਰਸਭਰੀਆਂ

ਉਹ ਹੈ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦਾ ਦਿਲ

ਨਟੀਆਂ :         (ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ)

ਮਿਲਦੇ ਨੇ ਉਹ ਰੋਜ਼ ਰੋਜ਼

ਮਿਲਦੇ ਨੇ ਉਹ ਬਾਰ ਬਾਰ

ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ :     (ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ)

ਰਾਜਕੁਮਾਰ

ਕਰੇ ਪਿਆਰ

ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ-ਪੁੱਤਰੀ ਨਾਲ !

ਰਾਜਕੁਮਾਰ....

(ਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।)

ਦ੍ਰਿਸ਼ 3

(ਰਾਜਮਹੱਲ। ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਕਮਰੇ 'ਚ ਟਹਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਹੋ- ਸਾਹ ਹੋਇਆ ਸੁਧਰਮਾ "ਰਾਜਕੁਮਾਰ", "ਰਾਜਕੁਮਾਰ" ਪੁਕਾਰਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।)

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਮਿੱਤਰ ਸੁਧਰਮਾ, ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ?

ਸੁਧਰਮਾ :         ਕੁਮਾਰ, ਕੁਝ ਕਰੋ! ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਏ !

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਹੈਂ ! ਇਹ ਕੀ ਕਹਿ ਰਿਹੈਂ ?.

ਸੁਧਰਮਾ :         ਹਾਂ ਕੁਮਾਰ ! ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਰਾਜੇਂਦਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, ਬਿੰਦ ਕੁ ਪਹਿਲਾਂ। ਭੱਜਾ ਭੱਜਾ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਗਿਆ। ਉਹਦੇ ਪਿਤਾ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਉਹਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਮੈਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦੇਸ਼ ਵੀ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ! ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ... ਕੀ ਗੱਲ ਹੋਈ.... ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਨੇ ਵੀ ਕੋਈ ਸੁਨੇਹਾ ਨਹੀਂ ਭੇਜਿਆ।

ਸੁਧਰਮਾ :         ਸੁਨੇਹਾ ਕਿਵੇਂ ਭੇਜਦੀ! ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਘਰੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਣ ਦਿੱਤਾ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਮਿੱਤਰ ਸੁਧਰਮਾ, ਮੈਂ ਏਹ ਸ਼ਾਦੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿਆਂਗਾ! ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਮੇਰੀ ਏ ਤੇ ਮੇਰੀ ਰਹੇਗੀ !

ਸੁਧਰਮਾ :         ਕੁਮਾਰ, ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਵੇਲਾ ਨਹੀਂ । ਬਰਾਤ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀਆਂ ਬਰੂਹਾਂ ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਏ ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :     ਚਲੋ, ਮੈਂ ਵੇਖਦਾ ਆ. ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਏ ਇਹ ਵਿਆਹ....!

(ਸੁਧਰਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।)

ਦ੍ਰਿਸ਼ 4

(ਲੜਦੀਆਂ ਭਿੜਦੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਗਾਲੀ ਗਲੋਚ ਕਰਦੀਆਂ ਦੇ ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਾਰ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗੂੜ੍ਹੀਆਂ ਸੁਰਮੇ ਦੀਆਂ ਧਾਰੀਆਂ ਦੂਰ ਤੀਕ ਖਿੱਚੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਤੀਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਵ ਭਾਵ ਤੇ ਚੱਲਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਚਲਿੱਤਰਮਈ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਟਕ, ਚਲਾਕੀ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਪੂਰਕ ਹੋਣ । ਸੱਚ ਤੇ ਝੂਠ, ਗੱਪਾਂ ਤੇ ਅਫਵਾਹਾਂ ਅਸਲੀਅਤ ਤੇ ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਚਾਸ਼ਨੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਚਟਖਾਰੇ ਲੈ ਲੈ ਕੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨੀ, ਨਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਘੜਨੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਗਰ ਵਿਚ ਫੈਲਾਉਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕੋ ਇਕ ਕੰਮ ਹੈ।)

ਪਹਿਲੀ ਫੱਫੇਕੁਟਣੀ :       ਵੇਖ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਤੋਰ ਕੁੜੇ!

ਹੋ ਗਈ ਹੋਰ ਦੀ ਹੋਰ ਕੁੜੇ !

ਦੂਜੀ ਫੱਫੇਕੁਟਣੀ :          ਨੀ ਕੀ ਹੋਇਐ?

ਕਿਹੜੀ ਉਤਲੀ ਥੱਲੇ ਹੋ ਗਈ ?

ਕਿੱਥੇ ਬਿੱਲੀ ਛਿੱਕ ਗਈ ਏ ?

ਹਵਾ ਕਿਉਂ ਰੁਕ ਗਈ ਏ ?

ਪਹਿਲੀ :                   ਨੀ... ਕੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂ! ਦੂਜੀ

ਦੂਜੀ:                       ਨੀ... ਤੂੰ ਤੀਲ੍ਹੀ ਬਾਲ, ਮੈਂ ਬਾਲਣ ਧਰਾਂ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਨੀ... ਇਹ ਜੋ ਕੁਮਾਰ ਹੈ!

ਇਹਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ-ਧੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੈ!

ਦੂਜੀ:                       ਇਹ ਤਾਂ ਗੱਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ !

ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਕਹਾਣੀ ਹੈ !

ਪਹਿਲੀ :                   ਪਰ ਹੁਣ ਕੁਝ ਹੋਵਣ ਵਾਲਾ ਹੈ !

ਦੂਜੀ:                       ਪਰ ਕਿਉਂ ਉਂ ਉਂ..... ?

ਪਹਿਲੀ:                     ਨੀ ਏਸ ਵੇਲੇ!

ਦੂਜੀ:                       ਹਾਂ ਏਸ ਵੇਲੇ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਬ੍ਰਾਹਮਣ-ਕੁਮਾਰੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਵੇਦੀ ਤੇ ਹੈ ਬੈਠੀ !

ਦੂਜੀ:                       ਨੀ ਬੈਠੀ ਨਹੀਂ.... ਬਿਠਾਈ ਗਈ ਹੈ !

ਪਹਿਲੀ :                   ਮੌਲੀ ਮਹਿੰਦੀ ਲਾਈ ਗਈ ਹੈ!

ਦੂਜੀ:                       ਦੁਲਹਨ ਉਹ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ!

ਪਹਿਲੀ:                    ਵਿਆਹੁਣ ਲਈ ਬਰਾਤ ਆਈ ਹੈ!

ਦੂਜੀ:                       ਤੇ ਫਿਰ.. ਰ..ਰ..?

ਪਹਿਲੀ:                    ਫਿਰ. !

ਦੂਜੀ:                       ਹਾਂ ਫਿਰ...?

ਪਹਿਲੀ :                   ਪੰਡਤ ਮੰਤਰ ਉਚਾਰੇਗਾ!

ਦੂਜੀ:                       ਪਿਤਾ ਚਾਵਲ ਵਾਰੇਗਾ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਮਾਂ ਸੁਹਾਗ ਗਾਵੇਗੀ!

ਦੂਜੀ:                       ਕੁੜੀ ਵਿਆਹੀ ਜਾਵੇਗੀ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਫਿਰ ਕੁਮਾਰ ਕੀ ਕਰੇਗਾ?

ਦੂਜੀ :                      ਰੋਵੇਗਾ, ਪਿੱਟੇਗਾ, ਆਹਾਂ ਭਰੇਗਾ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਜਿਵੇਂ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਨੇ ਕਰਦੇ, ਉਹ ਵੀ ਉਵੇਂ ਕਰੇਗਾ!  

ਦੂਜੀ:                       ਲੈ ਦੱਸ ! ਹੋਰ ਕੀ ਕਰੇਗਾ ?

ਕੀ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਉਹ ਬੰਨ੍ਹ ਧਰੇਗਾ!

ਪਹਿਲੀ:                    ਚਲ ਛੱਡ ਨੀ, ਫੇਰ ਕੀ ਆ!

ਆਪਣੇ ਵੇਲੇ ਹਰ ਕੋਈ ਕਰਦਾ!

ਦੂਜੀ:                       ਨੀ, ਕੀ ਕਰਦੀ ਐਂ ਗੱਲ!

ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਕਦੇ ਕੁਝ ਨਾ ਕੀਤਾ !

ਗੱਲ ਵੱਡਿਆਂ ਦੀ ਮੰਨੀ, ਘੁੱਟ ਸਬਰ ਦਾ ਪੀਤਾ !

ਪਹਿਲੀ :                   ਚੱਲ ਨੀ ਵੱਡੀ ਫਾਫਾਂ! ਕਿਥੋਂ ਘੱਟ ਐਂ ਤੂੰ !

ਆਪਣਾ ਪਿੱਛਾ ਤਾਂ ਯਾਦ ਕਰ !

ਦੂਜੀ :                      ਨੀ ਕੀ ਯਾਦ ਕਰਾਂ ?

ਪਹਿਲੀ :                   ਨੀ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਸਭ ਪਤਾ!

ਦੂਜੀ :                      ਨੀ ਫੁੱਟ ਵੀ, ਕੀ ਪਤਾ ਐ ?

ਪਹਿਲੀ :                   ਨੀ ਨਾਲ ਕੁਜਾਤ ਤੂੰ ਯਾਰੀ ਲਾਈ!

ਦੂਜੀ :                      ਨਾ, ਨਾ. ਮੈਂ ਤਾਂ ਚੰਗੇ ਘਰ ਦੀ ਜਾਈ!

ਪਹਿਲੀ :                    ਨੀ ਇਹ ਮੂੰਹ ਤੇ ਮਸਰਾਂ ਦੀ ਦਾਲ !

ਦੂਜੀ:                       ਨੀ ਚੁੱਪ ਕਰ !

ਮੈਂ ਚੰਗੇ ਘਰ ਦੀ ਜਾਈ ਹਾਂ।

ਜਿਥੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਆਖਿਆ, ਓਥੇ ਹੀ ਪਰਣਾਈ ਹਾਂ।

ਵੱਡੇ ਘਰ ਦੀ ਸਰਨਾਈ ਹਾਂ।

ਪਹਿਲੀ :                   ਨੀ ਕਾਹਦੀ ਸਰਨਾਈ!

ਕੀ ਪਾਉਂਦੀ ਏਂ ਬਾਤ!

ਤੂੰ ਤੇ ਦਿਨ ਵੇਖੀ ਨਾ ਰਾਤ!

ਯਾਰ ਦਾ ਤੂੰ ਬੂਹਾ ਸੈਂ ਮੱਲਦੀ !

ਗਲੀ ਗਲੀ ਤੇਰੀ ਗੱਲ ਸੀ ਚੱਲਦੀ।

ਦੂਜੀ :                      ਨੀ ਚੁੱਪ ਕਰ !

ਨਾ ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਖੁਲ੍ਹਵਾ !

ਤੇਰਾ ਕਿੱਸਾ ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ !

ਪਹਿਲੀ ;                    ਨਾ ਨੀ ਨਾ !

ਮੈਂ ਕਦੇ ਚੂੰ ਨਾ ਕੀਤੀ ।

ਜਿੱਥੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਆਖਿਆ, ਓਥੇ ਸਿਰ ਨਿਵਾਇਆ।

ਓਥੇ ਹੀ ਵਿਆਹ ਰਚਾਇਆ।

ਦੂਜੀ :                      ਤੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ?

ਪਹਿਲੀ :                   ਚੁੱਪ ਕਰ ਨੀ ਮਰ ਜਾਣੀਏ!

ਦੂਜੀ:                       ਹੁਣ ਸੁਣ ਹੀ ਲੈ, ਖ਼ਸਮਾਂ ਖਾਣੀਏ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਚੁੱਪ ਕਰ ਨੀ ! ਨੀ ਚੁੱਪ ਕਰ ਨੀ!

ਦੂਜੀ :                      ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਕਾਰੇ!

ਲਏ ਨੇ ਤੂੰ ਸਵਾਦ ਕਰਾਰੇ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਨੀ ਚੁੱਪ ਕਰ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਣਾ!

ਤੇਰੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਭੈੜੀਆਂ ਨਾਰਾਂ!

ਹਰ ਨਾਰ ਦੀ ਮੈਂ ਨਾੜ ਪਛਾਣਾਂ!

ਦੂਜੀ :                      ਨੀ ਮੂੰਹ ਤੇਰਾ ਮੈਂ ਭੰਨ ਦਿਆਂਗੀ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਨੀ ਮੈਂ ਵੀ ਓਸੇ ਵੰਨ ਦਿਆਂਗੀ!

ਦੂਜੀ :                      ਤੇਰੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਮੈਂ ਸੁਰਮਾ ਬਣਾਵਾਂ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਡਾਹਵਾਂ !

ਦੂਜੀ:                       ਨੀ, ਜੀਭਾ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਸੰਭਾਲ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਕਰ ਦਊਂਗੀ ਬੁਰਾ ਮੈਂ ਹਾਲ!

ਪਰ... ਰ... ਰ. !

ਦੂਜੀ:                       ਪਰ ਕੀ.... ?..?..?

ਪਹਿਲੀ :                   ਨੀ ਤੂੰ ਤੇ ਮੈਂ ਫਿਰ ਵੀ ਭੈਣਾਂ !

ਦੂਜੀ:                       ਹਾਂ ਨੀ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਤੇ ਤੂੰ, ਫਿਰ ਵੀ ਭੈਣਾਂ !

(ਚਲਿੱਤਰਮਈ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਜੱਫੀ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਪਹਿਲੀ ਇਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਓਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਜਾ ਕੇ ਮੁੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਵੇਖਦੀਆਂ ਅਤੇ ਚਲਿੱਤਰ-ਮਈ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੱਸਦੀਆਂ ਹਨ। ਫਿਰ ਮੁੜ ਕੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਖਹਿੰਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲੰਘਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਮੁੜ ਬੋਲਦੀਆਂ ਹਨ।)

ਪਹਿਲੀ :                   ਨੀ, ਕੱਲ੍ਹ ਫਿਰ ਏਥੇ ਆਈ ਤੂੰ !

ਦੂਜੀ:                       ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਸੁਣਾਈ ਤੂੰ !

ਪਹਿਲੀ:                    ਗੱਲ ਦੇ ਵਿਚ ਮਸਾਲਾ ਹੋਵੇ!

ਦੂਜੀ:                       ਮਸਾਲਾ ਹੋਵੇ ਖਟਾਈ ਹੋਵੇ !

ਪਹਿਲੀ :                   ਕਿਸੇ ਕੁੜੀ ਭਰਮਾਈ ਹੋਵੇ!

ਦੂਜੀ:                       ਪਰਾਏ ਘਰੋਂ ਉਠਾਈ ਹੋਵੇ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਤੇ ਫਿਰ...? ਫਿਰ....!

ਪਹਿਲੀ :                   ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਹ!

ਦੂਜੀ:                       ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਰਾਹ!

(ਫਿਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਖਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁੜ ਕੇ ਬੋਲਦੀਆਂ ਹਨ ।)

ਪਹਿਲੀ :                   ਤੇ ਫਿਰ ?

ਦੂਜੀ:                        ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਘਰ!

(ਚਲਿੱਤਰਮਈ ਇਸ਼ਾਰੇ ਕਰਦੀਆਂ ਨ੍ਰਿਤਮਈ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਤੁਰਦੀਆਂ ਮੰਚ ਦੇ ਕੋਣਿਆਂ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਜੜਵਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।)

ਦ੍ਰਿਸ਼ 5

(ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੇ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਕੱਪੜਿਆਂ 'ਚ ਸੱਜੀ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਹਿਮੀ ਹੋਈ ਹੈ।)

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ :                 ਕੁਮਾਰ, ਮੈਨੂੰ ਲਗਦੈ, ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਵੀ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਤੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ?

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ :                 ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹਾਂ, ਆਰੀਆ-ਪੁੱਤਰ! ਪਰ ਲੋਕ ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ ? ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕਿਵੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਦਵਾਲੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਕੋਈ ਛੜਯੰਤਰ ਰਚਣਗੇ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਤੂੰ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰ ! ਜੋ ਹੋਏਗਾ ਦੇਖਿਆ ਜਾਏਗਾ!

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ :                 ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਡਰ ਨਾਲ ਜਾਨ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਐ। ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਤਾ ਜੀ.... ! ਕੁਮਾਰ, ਕੀ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਣਗੇ ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਡਰ ਨਾ ਪ੍ਰਿਯ ! ਚਲ ਰਾਜਮਹੱਲ ਚਲਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਤੋਂ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਮੈਂ ਕਰਾਂਗਾ।

(ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਮਹੱਲ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੁਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੀ ਕੋਣਿਆਂ ਤੇ ਜੜ੍ਹਵਤ ਹੋਈਆਂ ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆਂ ਇਕਦਮ ਹਰਕਤ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਲਗਭਗ ਗਾਉਣ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।)

ਪਹਿਲੀ ਫੱਫੇਕੁਟਣੀ :       ਨੀ ਵਿਆਹ ਲਿਆਇਐ!

ਦੂਜੀ ਫੱਫੇਕੁਟਣੀ:                    ਨੀ ਉਠਾ ਲਿਆਇਐ!  

ਪਹਿਲੀ:                    ਨੀ ਉਠਾ ਲਿਆਇਐ! 

ਦੂਜੀ:                       ਨੀ ਵਿਆਹ ਲਿਆਇਐ!

(ਕੁਝ ਹੋਰ ਤੀਵੀਂਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆਂ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਤੀਵੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਦੁਹਰਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।)

ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆਂ :             ਨੀ ਕੀ ਕਰਮ ਕਮਾਇਐ ?

ਤੀਵੀਂਆਂ:                    ਨੀ ਕੀ ਕਰਮ ਕਮਾਇਐ?

ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆਂ :             ਨੀ ਵਿਆਹ ਲਿਆਇਐ!

ਤੀਵੀਂਆਂ:                   ਨੀ ਵਿਆਹ ਲਿਆਇਐ!

ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆਂ :             ਜਾਂ ਉਠਾ ਲਿਆਇਐ ?

ਤੀਵੀਂਆਂ:                    ਉਠਾ ਲਿਆਇਐ!

ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆਂ :             ਚੁੱਕ ਲਿਆਇਐ!

ਤੀਵੀਂਆਂ :                  ਚੁੱਕ ਲਿਆਇਐ!

ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆਂ ਅਤੇ

ਤੀਵੀਂਆਂ (ਇਕੱਠੀਆਂ) :    ਚੁੱਕ ਲਿਆਇਐ! ਚੁੱਕ ਲਿਆਇਐ....!

(ਇਹ ਮਾਈਮ ਏਦਾਂ ਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆਂ ਅਤੇ ਤੀਵੀਂਆਂ ਪੂਰਾ ਜਗਤ ਹੋਣ ਅਤੇ ਉਹ ਜਗਤ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਉੱਤੇ ਊਜਾਂ ਲਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਸਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਰਾਜਮਹੱਲ ਵੱਲ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋਣ।)

ਦ੍ਰਿਸ਼ 6

(ਅਯੋਧਿਆ ਦਾ ਰਾਜਮਹੱਲ । ਅਯੋਧਿਆ ਦਾ ਰਾਜਾ ਅਤੇ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦਾ ਪਿਤਾ ਮਹਾਰਾਜ ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ, ਅਯੋਧਿਆ ਦਾ ਇਕ ਮੰਤਰੀ, ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਓਥੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਹੈ।)

ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ :               ਇਹ ਕੀ ਮੂਰਖਤਾ ਕੀਤੀ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ? ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਸ਼ਰਮ ਨਾ ਆਈ? ਨਗਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹੁਣੇ ਹੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਏ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲੱਜਿਆਵਾਨ ਹੋਣਾ ਪਿਆ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਪਿਤਾ ਜੀ, ਖਿਮਾਂ ਕਰਨਾ ! ਦੋਸ਼ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜਿਆ ਸੀ, ਬੇਨਤੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਅਨਿਆਂ ਕਰਨ ਤੇ ਤੁਲੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ :               ਅਨਿਆਂ ਕਾਹਦਾ ? ਉਹ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ। ਨਾਲੇ ਤੂੰ ਕੀ ਸੋਚਦਾ ਏਂ. ਮੈਂ ਉਧਾਲ ਕੇ ਲਿਆਂਦੀ ਯੁਵਤੀ ਨੂੰ ਰਾਜਵਧੂ ਬਣਾ ਲਵਾਂਗਾ ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਪਰ ਪਿਤਾ ਮਹਾਰਾਜ, ਏਦਾਂ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਆਇਐ! ਸਾਡੇ ਵੱਡੇ ਵਡੇਰੇ ਵੀ ਤਾਂ ਏਦਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਨੇ ।

ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ :               ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਨੇ। ਨਾਲ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀਆਂ ਜਿੱਤ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਨੇ.... ਆਪਣੇ ਬਾਹੂਬਲ ਨਾਲ.... ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ।.... ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਤੇਰੇ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ! ਆਪਣੇ ਹੀ ਰਾਜ ਦੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਵਿਆਹ-ਮੰਡਪ ਚੋਂ ਉਠਾ ਲਿਆ ! ਧਿੰਕਾਰ ਹੈ ਤੇਰੇ ਤੇ !

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਪਿਤਾ ਜੀ, ਇਹ ਪੂਰਾ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ!

ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ :               (ਹੋਰ ਕ੍ਰੋਧ ਨਾਲ) ਤਾਂ ਫੇਰ ਸੱਚ ਕੀ ਏ... ? ਪਰਜਾ ਦੇ ਸਵੈਮਾਣ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਉਣਾ ਯੁਵਰਾਜ ਨੂੰ ਸ਼ੋਭਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ । ਜੋ ਤੂੰ ਕੀਤਾ ਏ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ, ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਕੇ ਵੀ ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ ਏ।

ਮੰਤਰੀ                      ਮਹਾਰਾਜ ਕ੍ਰੋਧ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਓ। ਯੁਵਰਾਜ ਨੇ ਖਿਮਾ ਕਰ ਦਿਓ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਚ ਗੱਲ ਆਪੇ ਆਈ ਗਈ ਹੋ ਜਾਏਗੀ।

ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ :               ਨਹੀਂ! ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ! ਯੁਵਰਾਜ ਹੋਣ ਨਾਲ ਗਲਤ ਗੱਲ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ! ਪਾਪ ਪੰਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ! ਨਾਲੇ ਮੈਂ ਬਾਹਮਣਾ ਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਹਿ ਚਕਾ ਹਾ ਕਿ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗਾ। ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਵਸਿਸ਼ਠ ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕਰਨਗੇ। "

ਮੰਤਰੀ:                     (ਹਿਚਕਚਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ) ਮਹਾਰਾਜ, ਮੇਰੇ। ਮਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸ਼ੰਕਾ ਹੈ!

ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ ਬੋਲੋ, ਕੀ ਸ਼ੰਕਾ ਹੈ ?

ਮੰਤਰੀ                      ਮਹਾਰਾਜ, ਯੁਵਰਾਜ ਨੂੰ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ ਕਰਨਾ ... ਇਹ ਯੰਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ!

ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ :               ਨਹੀਂ! ਮੈਂ ਵਚਨ ਦੇ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਧਰਮ-ਸਭਾ 'ਚ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੰਤਰੀ                      (ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ) ਜੋ ਆਦੇਸ਼, ਮਹਾਰਾਜ!

(ਮੰਤਰੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)

ਦ੍ਰਿਸ਼ 7

(ਅਯੋਧਿਆ ਦਾ ਚੌਰਾਹਾ। ਕੁਛ ਲੋਕ ਖੜ੍ਹੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਆ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੇ ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀ ਨਗਾਰੇ ਤੇ ਚੋਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਐਲਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।)

ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀ :         ਸੁਣੋ .. ! ਸੁਣੇ ...!! ਸੁਣੋ !!! ਅਯੋਧਿਆ ਦੇ ਨਗਰ-ਵਾਸੀਓ ਸੁਣੇ ! ਮਹਾਰਾਜ ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਸੁਣੋ! ਇਸ ਨਗਰ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸੋਮਸ਼ਰਮਾ ਦਾ ਆਰੋਪ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਬੇਟੀ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਮੰਡਪ ਚੋਂ ਉਠਾ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜ ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਧਰਮ-ਸਭਾ ਬੁਲਾਈ ਜਾਏ। ਕੱਲ੍ਹ ਇਸ ਧਰਮ-ਸਭਾ ਵਿਚ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੂੰ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਏਗਾ । ਸੁਣੋ...! ਸੁਣੋ !! ਸੁਣੋ...!!!

(ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।)

ਦ੍ਰਿਸ਼ 8

(ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਮੈਦਾਨ । ਵਿਚਕਾਰ ਸਭਾ-ਮੰਚ ਹੈ। ਓਥੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਸ ਵਿਚ ਗੱਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਸੁਧਰਮਾ ਵੀ ਓਥੇ ਹਨ। ਹੇਠਲੇ ਵਰਗ ਦੇ ਦੋ ਜਣੇ ਗੋਡੇ ਟੇਕ ਕੇ ਬੜੀ ਦੀਨ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਆਰੰਭ ਕਰਦੇ ਹਨ।)

ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ :                 ਹੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ!

ਹੇ ਧਰਮ-ਗੁਰੂ!!

ਹੈ ਕਿੱਥੇ ਮੁੱਕੇਗੀ ਕਹਾਣੀ ?

ਤੁਸੀਂ ਕੀਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ।

ਹੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ!

ਹੇ ਧਰਮ-ਗੁਰੂ!!

ਹੇ....।

(ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਜਿਵੇਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਫਿਰ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਚੀ ਉੱਠਦੀ ਹੈ।)

ਬਣਿਆ ਧਰਮ ਹੈ ਬੰਦੇ ਲਈ

ਜਾਂ ਬੰਦਾ ਧਰਮ ਲਈ ?

ਕਿਹੜਾ ਮਾਰਗ ਕੂੜ ਦਾ

ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਸੱਚ ਸਹੀ ?

ਕੌਣ ਦੇਵੇਗਾ ਐਸੇ ਉੱਤਰ ?

ਸੱਚ ਝੂਠ ਜੇ ਆਵੇ ਨਿੱਤਰ।

ਹੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ!

(ਇਕ ਪਲ ਦੀ ਚੁੱਪ ਦੇ ਬਾਅਦ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਉਤਰ ਏਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ। ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਫਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ:                  ਕੌਣ ਕਰੇ ਨਿਤਾਰਾ

ਕਿੱਥੇ ਜਾਈਏ ?

ਪਾਪ ਤੇ ਪੁੰਨ ਦੀ

ਗੱਲ ਉਠਾਈਏ।

ਝੂਠ ਤੇ ਸੱਚ ਦੀ

ਕਲ੍ਹਾ ਮਿਟਾਈਏ।

ਡਰ ਤੇ ਭੈਅ ਤੋਂ

ਮੁਕਤੀ ਪਾਈਏ।

ਮੁਕਤੀ ਪਾਈਏ!

ਮੁਕਤੀ ਪਾਈਏ!

ਹੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ!

ਹੇ ਧਰਮ-ਗੁਰੂ!!

ਦੁਬਿਧਾ, ਚਿੰਤਾ

ਬਹੁਤ ਸਤਾਏ!

ਸੰਕਾ ਦੇ ਵਿਚ

ਰੈਣ ਵਿਹਾਏ!

ਜੀਵਨ ਵਿਚ

ਕਈ ਪਾਪ ਕਮਾਏ!

ਕਲ੍ਹਾ ਮੁਕਾਵਣ

ਦਰ ਤੇ ਆਏ ।

ਅੱਜ ਕਰੋ ਨਿਬੇੜਾ

ਦੇਵੇ ਗੱਲ ਮੁਕਾਇ!

ਦੇਵੇ ਗੱਲ ਮੁਕਾਇ !!

ਹੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ!

ਹੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ !!

ਹੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ

(ਬੜੇ ਹੀ ਦੀਨ ਭਾਵ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਦਾ ਅੰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੰਚ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸਿਓਂ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਕੰਧ ਦੀ ਕੰਧ ਮੰਚ ਤੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀਅਤ ਦੀ ਕੰਧ ਹੈ । ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਚੇਲੇ ਬੜੇ ਜੈਸ਼ ਨਾਲ ਸ਼ਲੋਕ ਉਚਾਰਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹਨ।)

ਚੇਲੇ:                        (ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ)

ਧਰਮ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਮੂਲ, ਧਰਮ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਾਜ਼।

ਏਹੋ ਗਿਆਨ ਦੀ ਲੋਅ, ਰੱਖੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਲਾਜ।

 

ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵੇ ਮੋਕਸ਼ ਦੇਵੇ, ਏਹ ਹੈ ਮੁਕਤੀ-ਦੁਆਰ ।

ਏਹੋ ਰਿਧੀਆਂ ਸਿਧੀਆਂ ਦਾ ਘਰ, ਏਹੇ ਜੋਗ ਦੀ ਸਾਰ।

 

ਕਰਮ ਨੂੰ ਦੇਵੇ ਸੇਧ, ਏਹ ਹੈ ਨਿੱਤ ਗਤੀ ਦਾ ਭੇਤ ।

ਇਹਦੇ ਰੰਗ ਹਜ਼ਾਰਾ, ਇਹਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਅਨੇਕ।

 

ਧਰਮ ਸਹਾਰਾ ਸਭ ਦਾ, ਏਹ ਸਭਨਾਂ ਦੀ ਓਟ ।

ਕਰੇ ਇਹ ਦੂਰ ਹਨ੍ਹੇਰਾ, ਲਟ ਲਟ ਜਗਦੀ ਜੋਤ ।

 

ਜੇ ਨਾ ਹੋਇਆ ਧਰਮ, ਤਾਂ ਕਿੱਥੇ ਜਾਵਾਂਗੇ ?

ਕਿੱਥੇ ਟੇਕਾਂਗੇ ਮੱਥੇ, ਕਿੱਥੇ ਪਾਪ ਬਖ਼ਸ਼ਾਵਾਂਗੇ ?

ਜਦੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੁਝ ਵੀ, ਧਰਮ ਓਦੋਂ ਵੀ ਸੀ!

ਧਰਮ ਹੀ ਆਦਿ, ਧਰਮ ਜੁਗਾਦਿ, ਨਿੱਤ ਰਹੇਗਾ ਇਹ!

ਅਨੰਤ ਰਹੇਗਾ ਇਹ, ਅਨੰਤ ਰਹੇਗਾ ਇਹ!

(ਆਖਰੀ ਸ਼ਲੋਕ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ ਤੇ ਚੇਲਿਆ ਦੀ ਕੰਧ ਮੰਚ ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ ਕੰਧ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ ਵਿਚ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।)

ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ :                 ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦਾ ਵੰਦਨ ਹੋਵੇ!

(ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਅਤੇ ਚੇਲਿਆ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਫਿਰ ਉਠਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵੰਦਨ ਕਰਦੀ ਹੈ)

ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਚੇਲੇ:        ਸਰਵਪੂਰਕ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਨਿਰਲੰਭ ॥

ਵਿਸ਼ਵਬੀਜਮ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਆਰੰਭ ॥

ਜਗਤਸ੍ਰਿਸ਼ਟਾ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਬਿਸੰਭਰ॥

ਗੁਰੂ ਹੀ ਧਰਤੀ, ਗੁਰੂ ਹੀ ਅੰਬਰ॥

ਅਪਾਰਜਿਤ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼॥

ਗੁਰੂ ਹੀ ਮਾਰਗ, ਗੁਰੂ ਆਦੇਸ਼॥

ਗੁਰੂ ਹੀ ਮਾਰਗ, ਗੁਰੂ ਆਦੇਸ ॥

(ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਉਤਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਆਤੰਕ ਦੇ ਰਲੇ ਮਿਲੇ ਭਾਵ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਚੇਲਿਆਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਸਿਮਟ ਕੇ ਸਭਾ-ਮੰਚ ਦੇ ਕੋਲ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਲੋਕਾ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਚੇਲਿਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ । ਸੰਖ ਵੱਜਦੇ ਹਨ। ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਚੇਲਿਆਂ ਦੀ ਤੌਰ ਤੋਂ ਇਉਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਉਂ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਨੂਰ ਹੈ, ਤਾਕਤ ਦਾ ਜਲੰਅ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਅੰਤਰੀਵ ਵਿਚ ਸਮਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੈ। ਉਹਦੇ ਆਉਣ ਉੱਤੇ ਸਭਾ ਵਿਚ ਸਨਾਟਾ ਛਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਭਾ-ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਣ ਦੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਤਮ-ਸੰਜਮ ਹੈ। ਅਜੇਹਾ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਵੇ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਸੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ।)

ਵਸਿਸ਼ਠ -                 ਧਰਮ ਉਹ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਹੈ। ਵੇਦਾਂ ਤੇ ਧਰਮ- ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹੈ । ਧਰਮ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਜੇ ਮਨੁੱਖ ਇਸਦਾ

ਪਾਲਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਪੁੰਨ ਦਾ ਭਾਗੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੇ ਸਵਰਗ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦਾ ਕਰਮ ਹੈ। ਕਸੱਤਰੀ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ, ਉਹ ਪਰਜਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੋ । ਵਿਉਪਾਰ, ਖੇਤੀ ਤੇ ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਵੈਸ਼ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ। ਸੂਦਰ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਉਹ ਸਭ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰੇ। ਧਰਮ ਸੂਰਜ ਵਾਂਗ ਲਿਸ਼ਕਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਨਿਰਮਲ ਧਾਰਾ ਹੈ।

(ਵਸਿਸ਼ਠ ਦਾ ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ ਜੋ ਸਭਾ-ਮੰਚ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਜੈਕਾਰਾ ਛੱਡਦਾ ਹੈ "ਧਰਮ-ਗੁਰੂ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੀ ।" ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਲੋਕ "ਜੈ" ਕਹਿ ਕੇ ਜੈ ਜੈਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।)

ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ                   ਧਰਮ ਗੁਰੂ, ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਤੇ ਲੱਗੇ ਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਲਈ ਇਹ

ਧਰਮ-ਸਭਾ ਬੁਲਾਈ ਗਈ ਹੈ।

ਵਸਿਸ਼ਠ -                 ਕੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਉਪਸਥਿਤ ਹਨ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 (ਅੱਗੇ ਆ ਕੇ) ਪ੍ਰਣਾਮ, ਧਰਮ ਗੁਰੂ!

(ਵਸਿਸਠ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਪ੍ਰਣਾਮ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਭੀੜ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਿਸੇ ਦੋਸ਼ੀ ਵਾਂਗ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ ।)

ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ :                 ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਤੇ ਆਰੋਪ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੰਨਿਆ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਦਾ ਅਪਹਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵੇਦ-ਮੰਤਰਾਂ ਤੇ ਅਗਨੀ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋ ਰਹੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪਵਿਤਰਤਾ ਭੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੇ ਉਹਦੇ ਸਬੰਧੀਆਂ ਦੀ ਬੇਪੱਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਵਸਿਸ਼ਠ                    ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ, ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਏ? ਕੀ ਇਹ ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੈ ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 ਨਹੀਂ ਧਰਮ-ਗੁਰੂ, ਕਦਾਚਿਤ ਨਹੀਂ। ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਇਸ ਨਗਰੀ ਦੀ ਕੰਨਿਆ ਏ । ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਲਪਣ ਤੋਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ । ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਏ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜਿਆ ਤੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ। ਪਰ ਉਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨੇ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਦਾ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਣਾ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਫਿਰ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਉਸਦੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ। ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਉਦੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਜਦੋਂ ਉਹਨੂੰ ਵਿਆਹ-ਮੰਡਪ ਵਿਚ ਬਿਠਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਵਸਿਸ਼ਠ                    ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਤਾਂ ਏਹੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨਦੇ ਓ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ-ਕੰਨਿਆ ਨੂੰ ਵਿਆਹ-ਮੰਡਪ ਚੋਂ ਉਠਾ ਕੇ ਲਿਆਏ।

ਸਵਿਆਵਤ :               ਹਾਂ ਧਰਮ ਗੁਰੂ, ਉਠਾ ਕੇ ਵੀ ਲਿਆਇਆ ਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਵੀ ਆਈ। ਜੇ ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦੈ ਉਹ ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲੈਂਦੀ। ਇਹ ਵਿਆਹ ਉਹਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ ।

ਵਸਿਸ਼ਠ                    ਧਰਮ ਕਿਸੇ ਕੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਨਿਰਣੇ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਇਹ ਅਧਿਕਾਰ ਉਹਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਹੈ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 ਪਰ ਗੁਰੂਵਰ, ਪਿਛਲੇ ਸਮਿਆਂ 'ਚ ਤਾਂ ਏਦਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ! ਕੁਮਾਰੀਆ ਆਪਣੇ ਵਰ ਆਪ ਚੁਣਦੀਆਂ ਸਨ। ਰਾਜਕੁਮਾਰੀਆ ਲਈ ਤਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਸਵੰਬਰ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ।

ਵਸਿਸ਼ਠ :                  ਰਾਜਕੁਮਾਰ, ਸਮਾਂ ਤੇ ਸਥਿਤੀਆਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਰਣ ਹਨ, ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਹਨ, ਜਾਤਾਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵੱਖਰਾ ਵੱਖਰਾ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਨਿਯਮ ਹਨ। ਇਹ ਨਿਯਮ ਧਰਮ ਹੀ ਨਿਸ਼ਚਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ-ਕੰਨਿਆ ਹੈ, ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨਹੀਂ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਪਰ ਧਰਮ ਗੁਰੂ, ਇਹ ਤਾਂ ਅਨਿਆ ਹੈ!

ਵਸਿਸ਼ਠ :                  ਅਨਿਆਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ! ਅਨਿਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਕੀਤਾ! ਅਨਿਆਂ ਉਹ ਹੈ, ਜੋ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ ! ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਬੇਪੱਤੀ ਕਰਨਾ, ਉਹਦੀ ਕੰਨਿਆ ਉਧਾਲ ਲੈਣੀ ਇਹ ਘੋਰ ਅਪਰਾਧ ਹੈ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਨਹੀਂ ਗੁਰੂਵਰ, ਮੈਂ ਅਪਰਾਧੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਵਸਿਸ਼ਠ :                  (ਕ੍ਰੋਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ) ਅਧਿਕਾਰ ਧਰਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਇਸ ਜਗਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ! ਧਰਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ !

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਖਿਮਾਂ ਕਰਨਾ ਗੁਰੂਵਰ, ਇਸ ਦਾ ਤਾਂ ਏਹ ਮਤਲਬ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਾਡਾ ਪ੍ਰੇਮ. ਸਾਡੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ.... ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਹੀ ਨਹੀਂ ?

ਵਸਿਸ਼ਠ :                  ਧਰਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀ ਹਰ ਇੱਛਾ ਭਰਮ ਹੈ! ਛਲਾਵਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਤੇ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ .. ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜੋ ਤਰਕ ਤੂੰ ਦੇ ਰਿਹਾ ਏਂ, ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ, ਉਹ ਵਿਅਰਥ ਹੈ। ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਤੇ ਪ੍ਰਾਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ. ਉਸਨੂੰ ਉਚਿਤ ਠਹਿਰਾ ਰਿਹਾ ਏਂ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਹਾਂ ਧਰਮ ਗੁਰੂ, ਮੈਂ ਫਿਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ. ਮੈਂ ਜੋ ਕੀਤਾ. ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਓਹੀ ਉਚਿਤ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ... ਮੈਂ ਯੁਵਰਾਜ ਹਾਂ. ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਹਾਂ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ

ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ .. ਤੇ ਜੇ ਮੈਂ ਕੀਤਾ, ਓਦਾਂ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਉਚਾ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਸਾਂ।

ਵਸਿਸ਼ਠ :                  ਤਾਂ ਤੂੰ ਮੰਨਦਾ ਏ ਕਿ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਤੂੰ ਬਲਪੂਰਵਕ ਕੀਤੀ ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਰ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗੁਰੂਵਰ!

ਵਸਿਸ਼ਠ :                  (ਅਤਿਅੰਤ ਕਰੋਧ ਵਿਚ) ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਬੁਰੀ ਸੰਗਤ ਨੇ ਤੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਦੂਸਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਨੇ ! ਪਹਿਲਾਂ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ. ਹੁਣ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੋਲਣ ਦਾ ਸਾਹਸ ਕਰਦਾ ਏ। ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ! ਆਪਣੇ ਕੁਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਨਹਿਰਾਉਂਦਾ ਏਂ। ਧਰਮ ਦਵਾਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਤੁੱਛ ਸਮਝਦਾ ਏਂ! ਵਾਹ! ਮੈਂ ਸੁਣਦਾ ਆਇਆ ਹਾਂ.. ਕਿ ਤੂੰ ਨੀਚ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਏ ! ਮਦਪਾਨ ਕਰਦਾ ਏਂ'! ਚਰਿਤਰਹੀਣ ਤੀਵੀਂਆਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰਦਾ ਏ। ਸੂਦਰਾ ਦੇ ਘਰੀਂ ਜਾਂਦਾ ਏਂ। ਅੱਜ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਤੇਰਾ ਧਰਮ ਤੇ ਕੋਈ ਨਿਸਚਾ ਨਹੀਂ। ਤੇਰੀ ਬੁੱਧੀ ਭ੍ਰਿਸਟ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਤੂੰ ਕੜੀ ਤੋਂ ਕੜੀ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਭਾਗੀ ਏ ! (ਥੋੜ੍ਹਾ ਰੁਕ ਕੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਸ ਧਰਮ-ਸਭਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਮੇਰਾ ਨਿਰਣਾ ਹੈ.... ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ ਤੈਨੂੰ ਰਾਜਕੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵੰਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ! ਹੁਣ ਤੋਂ ਤੈਨੂੰ ਯੁਵਰਾਜ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾਏਗਾ! ਤੈਨੂੰ ਰਾਜਮਹੱਲ ਛੱਡਣਾ ਪਏਗਾ ! ਤੂੰ ਨਗਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹੇਗਾ ! (ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਦੁੱਖ, ਸੰਤਾਪ ਅਤੇ ਭੈਅ ਦੇ ਭਾਵ ਉਭਰਦੇ ਹਨ।... ਜੇ ਤੂੰ ਯੁਵਰਾਜ ਪਦ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਏ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ! ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ!

(ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾ ਕੇ ਵਸਿਸਨ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਆਪੇ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੇ ਜੜ੍ਹਵਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਪਲ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਚੁੱਪ। ਫਿਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੇ ਚੇਲੇ ਕੰਧ ਵਾਂਗ ਮੰਚ ਤੇ ਫੈਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ)

ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੇ ਚੇਲੇ:          ਧਰਮ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ

ਸਿਰ ਉਠਾਵਣਗੇ ਜੋ

ਮਿਟ ਜਾਵਣਗੇ!

ਮਿਟ ਜਾਵਣਗੇ।

ਮੂਲ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਧਰਮ !

ਕੀਕਣ ਇਹਨੂੰ ਮਿਟਾਵਣਗੇ ?

ਕੀਕਣ ਇਹਨੂੰ ਮਿਟਾਵਣਗੇ ?

(ਦੁਹਰਾਉਂਦੇ ਹਨ)

ਧਰਮ ਰਿਹਾ ਹੈ

ਧਰਮ ਰਹੇਗਾ

ਯੁੱਗ ਆਵਣਗੇ

ਯੁੱਗ ਜਾਵਣਗੇ

ਧਰਮ ਰਿਹਾ ਹੈ

ਧਰਮ ਰਹੇਗਾ

ਯੁੱਗ ਆਵਣਗੇ

ਯੁੱਗ ਜਾਵਣਗੇ

ਧਰਮ ਰਹੇਗਾ!

ਧਰਮ ਰਹੇਗਾ!!

ਧਰਮ!!!

(ਇਸ ਸ਼ਲੋਕ ਦੇ ਗਾਇਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਵਸਿਸ਼ਠ ਆਪਣੇ ਇਕ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਲੋਕ ਦੀਆਂ ਆਖਰੀ ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਗਾਇਨ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ ਅਤੇ ਚੇਲਿਆਂ ਦੀ ਕੰਧ ਸਿਮਟਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਘੁਸਰ ਮੁਸਰ ਚੋਂ' 'ਅਨਿਆ ਹੈ', 'ਅਨਿਆ ਹੈ' ਦੀਆ ਪ੍ਰਤੀਧੁਨੀਆਂ ਉੱਠਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਬੜੀ ਹਲਕੀ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੈ। ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਮਜਬੂਰੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨਿਰਣੇ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਚਾਰਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਵਿਚਾਰਗੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਝਲਕਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿਲੇ ਜੁਲੇ ਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੇ ਮਨੋਭਾਵ ਇਕੱਲੇ ਰਹਿ ਗਏ ਆਦਮੀ ਵਾਲੇ ਹਨ।)

ਦ੍ਰਿਸ਼ 9

(ਧਰਮ-ਸਭਾ ਵਾਲਾ ਮੈਦਾਨ । ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਇਕੋਲਾ ਖੜ੍ਹਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।)

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਏਥੇ ਕਿੰਨਾ ਸੈਰ ਸੀ । ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪ੍ਰਚੰਡ ਸਰਾ ਹੁਣ ਇਹ ਥਾਂ ਕਿੰਨੀ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਕਿੰਨੀ ਸਾਂਤ ਚਿਤਲੇਖਾ ਅਜੇ ਤੀਕ ਨਹੀਂ ਆਈ ! ਪਰ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ ਰਿਹਾ ਏ ? ਇਕ ਪਾਸੇ ਨਗਰ ਤੇ ਮਹੱਲ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਣ ਦਾ ਦੁੱਖ ਪਿਤਾ ਤੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨ ਸਕਣ ਦਾ ਦੁੱਖ, ਮਿੱਤਰਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਦੁੱਖ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਚਿੜਲੇਖਾ ਨੂੰ ਪਾ ਲੈਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ! ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ? ਇਸ ਹਵਾ 'ਚ ਉਦਾਸੀ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਸਾਤੀ ਵੀ ਪਰ ਮੈਂ ਸਾਤ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸਾਂਤ ? ਖੁਸ਼ ਹਾਂ ਕਿ ਦੁਖੀ ? ਇਹ ਕੰਟ ਦੇਸ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਏਦਾਂ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਭਗਵਾਨ ? ਏਦਾ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਵਸਿਸ਼ਠ ਜਿਹੇ ਧਰਮ-ਗਿਆਨੀ, ਧਰਮ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ! ਏਹ ਕੈਸੀ ਮਾਇਆ ਹੈ, ਭਗਵਾਨ ? ਕਿੰਨੀਆਂ ਉਲਝੀਆਂ ਨੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆ ਤੰਦਾ !.... ਸ਼ਾਇਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਹੀ ਰਿਸ਼ੀ ਜੰਗਲਾਂ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਤਪ ਕਰਦੇ ਨੇ ! ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਓਥੇ ਜਾ ਕੇ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲੇਗਾ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੌਲ ਤਾਂ ਏਥੇ ਹੀ ਕਿਤੇ ਹੈ। ਹਾਂ, ਏਥੇ ਹੀ ਕਿਤੇ ! ਮੇਰੇ ਬੜਾ ਹੀ ਲਾਗੇ ' ਪਰ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ? ਕਿੱਥੇ ਹੈ ?

(ਹੱਥ ਵਿਚ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਗੰਢ ਲਈ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹਦੇ

ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਏਦਾ ਦੇ ਭਾਵ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਲੰਬੇ ਸਫਰ ਉੱਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਵੇ ।)

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ :                 ਚਲੋ ਕੁਮਾਰ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਹਾਂ, ਚਲੇ ਚਲੀਏ ਪਰ ਏਹ ਕੀ ਲਿਆਈਂ ਏਂ ?

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ :                 ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ ਸਖੀ ਤੋਂ ਕੁਝ ਵਸਤਰ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਹਾਂ। ਪਰ ਕੁਮਾਰ, ਅਸੀ ਜਾਵਾਂਗੋ ਕਿੱਥੇ ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 ਤੂੰ ਚਲ ਤਾਂ ਸਹੀ । ਹੁਣ ਤਾਂ ਓਥੇ ਹੀ ਜਾਵਾਂਗੇ, ਜਿੱਥੇ ਭਾਗ ਲੈ ਜਾਣਗੇ! ਇਸ ਨਗਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਿਤੇ ਤਾਂ ਥਾਂ ਮਿਲੇਗੀ!

(ਦੋਵੇਂ ਤੁਰ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਮਾਹੌਲ 'ਚ ਉਦਾਸੀ ਹੈ। ਪਿਛਵਾੜੇ `ਚੋਂ ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ ਉੱਭਰਦੇ ਹਨ ।) ਰਾਜ ਬਿਨਾ, ਧਰਮ ਬਿਨਾ

ਤੇਰਾ ਕੌਣ ਬੇਲੀ ?

ਬੰਦਿਆ, ਤੇਰਾ ਕੌਣ ਬੇਲੀ ?

ਤੇਰਾ...?

ਰਾਜਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਰਾਜ ਕਮਾਏਂ

ਤਾਕਤ ਭੋਗੇ, ਹੁਕਮ ਚਲਾਏਂ

ਮਹਿਲ ਮਾੜੀਆਂ ਝੁਕ ਝੁਕ ਜਾਵਣ

ਸੈਨ-ਸਿਪਾਹੀ ਰੁਕ ਰੁਕ ਜਾਵਣ

ਰਾਜ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਨਾ ਪੁੱਛਦਾ

ਕੋਈ ਨ ਹੋਵੇ ਬੇਲੀ

ਬੰਦਿਆ…

(ਬੰਦ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿਚਕਾਰ ਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ । ਸੈਨਿਕ ਝੁਕਦੇ ਅਤੇ ਸਲਾਮਾਂ ਕਰਦੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ - ਇਹ ਰਾਜਸੱਤਾ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਦਾ ਕਲਾਜ ਹੈ। ਗਾਇਨ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।)

ਧਰਮ ਦੱਸੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਰਾਹ

ਦੇਵੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਥਾਹ

ਧਰਮੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪ੍ਰਲੋਕ ਸੁਧਰੇ

ਏਹ ਜੀਵਨ, ਏਹ ਲੋਕ ਸੁਧਰੇ

ਇਸਦੇ ਬਿਨਾ ਭਉਸਾਗਰ ਵਿਚ

ਬੇੜੀ ਨਾ ਜਾਏ ਠੇਲ੍ਹੀ

ਬੰਦਿਆ, ਤੇਰਾ ਕੌਣ ਬੇਲੀ ?

ਤੇਰਾ….

(ਇਸ ਬੰਦ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਧਰਮ-ਗੁਰੂ, ਚੇਲੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆ ਤੇ ਪ੍ਰਲੋਕ ਸੁਧਰ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਹੈ । ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ ਸੱਤਾ ਦਾ ਕਲਾਜ ਹੈ। ਗਾਇਨ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।)

ਰਾਜ ਬਿਨਾਂ, ਧਰਮ ਬਿਨਾ

ਬੰਦਿਆ ! ਤੇਰਾ ਕੌਣ ਬੇਲੀ ? ਤੇਰਾ ਕੌਣ ਬੋਲੀ ?

ਨਾ ਤੂੰ ਰਾਜਾ, ਨਾ ਤੂੰ ਜੋਗੀ

ਤੇਰਾ ਕੌਣ ਬੇਲੀ ? ਤੇਰਾ ਕੌਣ ਬੇਲੀ?

ਬੰਦਿਆ,.....

ਅੰਕ 2

ਦ੍ਰਿਸ਼ 1

(ਆਯੋਧਿਆ ਦਾ ਚੋਰਾਹਾ । ਲੋਕ ਖੜ੍ਹੇ ਗੱਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਧਾਰਣ ਲੋਕ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੋਂ ਮਜਬੂਰੀ ਤੇ ਵਿਚਾਰਗੀ ਝਲਕਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਸੂਤਰਧਾਰ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ।)

ਸੂਤਰਧਾਰ                  ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੇ ਨਗਰ ਛੱਡ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਜ ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ ਨੂੰ ਪੁੱਤ ਦਾ ਵਿਗੋਚਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ। ਉਦਾਸੀ ਨੇ ਆ ਘੇਰਿਆ। ਮਨ ਵਿਚ ਵੈਰਾਗ ਆਇਆ ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਰਾਜ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਕਾਜ ਮਹਾਂਰਿਖੀ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰਕੇ ਉਹ ਤਪ ਕਰਨ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ। ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ

ਚੇਲਿਆ ਦੀ ਟੈਲੀ          (ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ)

ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੇ ਰਾਜਾ ਹੋਏ

ਧਰਮ ਦੀ ਜੈ ਜੈ ਕਾਰ ਹੋਈ

ਲੋਅ ਨਿਸ਼ਠਾ ਦੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ

ਕੱਚ ਕੂੜ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ

(ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਭਗਵੇ ਕਪੜੇ ਪਾਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਜਲੂਸ ਮੰਚ ਤੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੈ ।)

ਚੰਹੀ ਕੁੱਟੀ ਨਾਦ ਧਰਮ ਦਾ

ਸਿਰ ਧਰਮ ਦਾ ਉਚਾ ਹੋਇਐ

ਪਾਵਨ ਹੋਈ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ

ਤਨ ਮਨ ਸਾਡਾ ਸੁੱਚਾ ਹੋਇਐ

(ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਧਾਰਮਿਕ ਝੰਡੇ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਮੰਚ ਤੇ ਲਿਆਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਧਾਰਮਿਕ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਅਤੇ ਝੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨਾਈ ਜੇਲੇ ਪੰਜ ਉੱਤੇ ਦੀਵਾਰ ਵਾਂਗ ਫੈਲ ਜਾਦੇ ਹਨ। ਸਮੂਹ ਗਾਨ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਚੇਲੇ ਸਭ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।)

ਆਈ ਹੈ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਰਘੀ

ਹੋਈ ਧਰਮ ਦੀ ਲੋਅ ਲੋਕੋ!

ਮੇਥਿਆ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਚਾਨਣ

ਦਿਲਾ 'ਚ ਧਰਮ ਦੀ ਸੋਅ ਲੋਕੇ!

ਉੱਚੇ ਲੰਬੇ ਰੁੱਖ ਧਰਮ ਦੇ

ਧਰਮ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਂ ਲੋਕੇ!

ਇਸ ਛਾਇਆ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਬੈਠੇ

ਲਵੋ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾ ਲੈਕੇ !

(ਸੂਤਰਧਾਰ ਅਤੇ ਚੇਲਿਆ ਦੀ ਟੈਲੀ ਗਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਬਾਹਰ ਜਾਦੀ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਝੰਡੇ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ ਮੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।)

ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ            ਵੇਖ ਲਵੋ ਸਮੇਂ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲ ਜਾਦੇ ਨੇ ! ਹੁਣ ਹਰ ਪਾਸੇ ਧਰਮ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ। ਹਰ ਕਾਜ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਵੀ ਧਰਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ।

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ             ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾ ਤੇ ਹੋ ਰਿਹੈ ਜਾ ਇਹੀ ਧਰਮ ਹੈ ?

ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ :          ਕੀ ਮਤਲਬ ?

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ             ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਪਈ ਹਰ ਕੰਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਲਵੋ। ਗੱਲ ਗੱਲ ਤੇ ਦਾਨ ਦਿਓ। ਦਕਸਣਾ ਦਿਓ। ਕੀ ਏਹੀ ਧਰਮ ਹੈ ?

ਤੀਸਰਾ ਆਦਮੀ            ਦਾਨ ਦਕਸਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਰੱਖੋ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰੋ। ਪੂਜਾ ਕਰੋ।

ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ :          ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ੰਕਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਹੈ ?

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ :           ਸ਼ੰਕਾ ਹੈ! ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਬੜੀ ਸ਼ੰਕਾ ਹੈ!

ਤੀਸਰਾ ਆਦਮੀ            ਸ਼ੰਕਾ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਹੈ।

ਚੌਥਾ ਆਦਮੀ               ਫੇਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੌਣ ਕਰ ਸਕਦੈ?

ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ            ਹੁਣ ਤੇ ਸਾਰੇ ਫੈਸਲੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਹੀ ਕਰਦੇ ਨੇ ।

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ             (ਵਿਅੰਗ ਨਾਲ) ਹਾਂ-ਹਾਂ, ਹੁਣ ਤੇ ਉਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਨੇ! ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਨੂੰ ਨਗਰ ਚੋਂ ਕੱਢਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਮਹਾਰਾਜ ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ ਉਚਾਟ

ਹੋ ਕੇ ਜੰਗਲਾ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ।

ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ            ਤੁਹਾਡੀ ਸਮਝ ਦਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਈ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਏਹੋ ਗੱਲ ਤੇ ਚੰਗੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਾਰਾ ਰਾਜ-ਕਾਜ ਧਰਮ-ਗੁਰੂ ਵਸਿਸ਼ਠ ਹੀ ਵੇਖਦੇ ਨੇ।

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ             ਵੇਖਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਕਿ ਲੋਕ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਰਹੇ ਨੇ ? ਖਾਣ ਲਈ ਟੁੱਕ ਨਹੀਂ। ਦੋ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ਫਸਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਜੱਥਾ ਆਦਮੀ

ਤੀਸਰਾ ਆਦਮੀ:           ਰਾਜ-ਅਧਿਕਾਰੀ ਭ੍ਰਿਸਟ ਨੇ । ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਭਰੇ ਪਏ ਨੇ ।

ਚੌਥਾ ਆਦਮੀ               ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਦੇ ਵੀ ਭੰਡਾਰ ਭਰੇ ਪਏ ਨੇ।

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ :           ਏਹ ਸਭ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਿਲੀ-ਭੁਗਤ ਦਾ ਫਲ ਹੈ। ਚੇਲੇ, ਵਪਾਰੀ, ਰਾਜ ਅਧਿਕਾਰੀ ਇਹ ਸਾਰੇ ਇਕੇ ਥੈਲੀ ਦੇ ਚੱਟੇ-ਵੱਟੇ ਨੇ।

ਤੀਸਰਾ ਆਦਮੀ :          ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ ਵਾਪਸ ਆਉਣਗੇ । ਕਦੋਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਧਾਰੇਗਾ ?

ਚੌਥਾ ਆਦਮੀ :             ਸੱਚ ਕਿਹਾ ਈ ! ਪਈ. ਕਦੇ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਵੀ ਦਿਨ ਚੜਿਐ! ਕਦੇ ਬੱਦਲਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਵਰਖਾ ਹੋਈ ਐ। ਕਦੇ ਰਾਜੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਰਾਜ ਚੱਲਿਐ ?

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ             ਵਡੇਰੇ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਰਾਜੇ ਬਿਨਾਂ ਰਾਜ ਬਾਂਝ ਤੀਵੀਂ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦੈ! ਰਾਜੇ ਬਿਨਾ ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਪਰਜਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ            ਤੁਸੀਂ ਬੇਕਾਰ ਦੀ ਬਹਿਸ ਕਰ ਰਹੇ ਓ। ਹੁਣ ਤੇ ਹਰ ਕੰਮ ਧਰਮ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੈ।

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ             ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕਮਾਲ ਕਰਦੇ ਓ! ਭਲਾ ਧਰਮ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਨੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਐ ?

ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ            ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ ਐ। ਔਹ ਵੇਖੋ, ਸੁਣੋ ਰਾਜ-ਅਧਿਕਾਰੀ ਕੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਨੇ ?

(ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸਿਉਂ ਦੇ ਰਾਜ-ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ । ਰਾਜ-ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਗਾਰੇ ਚੋਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਰਾਜ-ਅਧਿਕਾਰੀ           (ਮੁਨਾਦੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ) ਸੁਣੇ ! ਸੁਣੇ " ਸੁਣੇ !!! ਅਯੋਧਿਆ ਦੇ ਨਗਰ ਵਾਸੀਓ, ਸੁਣੇ! ਧਰਮ-ਗੁਰੂ, ਧਰਮ-ਸਵਰੂਪ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਸੁਣੇ! ਸਭ ਨਗਰ ਵਾਸੀ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹਨ ਕਿ ਹੁਣ ਹਰ ਪਾਸੇ ਧਰਮ ਦੀ ਸੱਤਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ! ਕਸ਼ੱਤਰੀਆਂ ਲਈ ਆਦੇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੋਂ ਕਰਾਉਣ! ਇਸ ਵਿਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਿਤ ਹੈ। ਮੰਤਰ ਉਚਾਰਣ ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼ਸਤਰਾਂ 'ਚ ਵਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਕਸ਼ਤਰੀਆਂ ਤੇ ਵੈਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਆਦੇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮ ਪੂਰਨ ਨਿਸ਼ਠਾ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ। ਪਿਤਰਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਵਾਈ ਜਾਵੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਲਈ ਤਰਪਨ, ਪਿੰਡਦਾਨ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ

ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਕਰਾਏ ਜਾਣ ! ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਦਕਸ਼ਣਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ! ਕਿਸੇ ਘਰ ਤੋਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨਿਰਾਸ ਹੋ ਕੇ ਵਾਪਸ ਨਾ ਜਾਏ ਸ਼ੁਦਰਾ ਲਈ ਆਦੇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਤੇ ਵੈਸ਼ ਮਾਲਿਕਾ ਦੇ ਕਹੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਰੜਾ ਦੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਸੁਣੋ! ਸੁਣੋ ! ਸੁਣੋ ਸੁਣੋ! ਸੁਣੋ !.. III

ਰਾਜ ਕਰਮਚਾਰੀ           (ਮੁਨਾਦੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ) ਸੁਣੋ! ਸੁਣੋ ! ਸੁਣੋ III ਅਯੋਧਿਆ ਦੇ ਨਗਰ-ਵਾਸੀਓ ਸੁਣੋ ! ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਦੇਸ਼ ਸੁਣੋ! ਧਰਮ-ਗੁਰੂ ਵਸਿਸਠ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਮੰਤਰ -ਸਿੱਧ ਯੁੱਗ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਉੱਚੇ ਵਰਣਾ ਦੇ ਲੋਕ ਹੀ ਕਰਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸੂਦਰ ਸਿਰਫ ਮੰਤਰ-ਹੀਣ ਯੱਗ ਹੀ ਕਰਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਵਾਹਾਕਾਰ, ਵਸਟਾਕਾਰ ਤੇ ਮੰਤਰ ਉੱਤੇ ਸੂਦਰਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ । ਸੂਦਰ ਲਈ ਧਨ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਨਾ ਵੀ ਮਨ੍ਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਤੇ ਉਸਦਾ ਧਨ ਉਸਦੇ ਦ੍ਰਿਜ ਮਾਲਕ ਦੀ ਹੀ ਸੰਪਤੀ ਹਨ। ਕੋਈ ਵੀ ਸੂਦਰ ਨਾ ਤੇ ਵੇਦ ਅਤੇ ਧਰਮ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਹੈ ਨਾ ਹੀ ਸੁਣ ਸਕਦਾ ਹੈ! ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕੜਾ ਦੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਸੁਣੋ.. ਸੁਣੋ .. !! ਸੁਣੋ.. ਸੁਣੋ! ਸੁਣੋ ! ਸੁਣੋ III

(ਨਗਾਰੇ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ)

ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ :          ਇਹ ਆਦੇਸ਼ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੇ ਨੇ! ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ :           ਕੀ ਪਤਾ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੇ ਨੇ ਜਾਂ ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੇ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਦੇ !

ਤੀਸਰਾ ਆਦਮੀ            ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਡੁੱਬੀ ਤਾਂ ਜੇ ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਆਇਆ! ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੀ ਹੋਣ.... ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਮੰਨਣੇ ਪੈਣੇ ਨੇ !

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ             ਆਦੇਸ਼ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਕੌਣ ਭੱਜਦਾ ਐ! ਪਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਘਰ ਵਿਚ ਅੰਨ ਤੇ ਹੋਵੇ!

ਤੀਸਰਾ ਆਦਮੀ            ਹੱਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ! ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਦੇਣ ਲਈ ਟੁੱਕ ਨਹੀਂ ਤੇ ਅਸੀਂ ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਫਿਰੀਏ!

ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ :          ਉਹ ਤੇ ਕਰਨੀ ਹੀ ਪਵੇਗੀ। ਜੋ ਨਾ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਨਰਕਾਂ ਦੇ ਭਾਗੀ ਵੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ' ਹੀ ਬਣਨਾ ਏ।

ਚੌਥਾ ਆਦਮੀ               ਉਏ ਸਾਡੇ ਲਈ ਤੇ ਏਥੇ ਹੀ ਨਰਕ ਹੈ ! ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਸਾਡੀ ਹਾਲਤ ਤੇ ਵੇਖ

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ :           ਕਿਉਂ ਨਾ ਅਸੀਂ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਕੋਲ ਹੀ ਚੱਲੀਏ ਤੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ: ਦੱਸੀਏ ।

ਤੀਸਰਾ ਆਦਮੀ :          ਹਾਂ, ਹਾਂ, ਆਓ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਕੋਲ ਚੱਲੀਏ!

(ਸਾਰੇ ਚਲੇ, ਚਲੋ ਧਰਮ-ਗੁਰੂ ਕੋਲ ਚੌਲੀਏਂ ਬੋਲਦੇ ਹੋਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਿਛਵਾੜੇ ਚੋਂ ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ ਉਭਰਦੇ ਹਨ।)

ਗੀਤ:                       ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੇ ਰਾਜਾ ਹੋਏ

ਧਰਮ ਦੀ ਜੈ ਜੈ ਕਾਰ ਹੋਈ

ਲੇਅ ਨਿਸ਼ਠਾ ਦੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ

ਕੂੜ ਕਰਮ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ

ਦ੍ਰਿਸ਼ 2

(ਲੋਕ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਵਸਿਸਠ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਵਾਰ ਉੱਤੇ ਇਕ ਚੇਲਾ ਅਤੇ ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਨ ਦੀ ਰੌਂਅ ਵਿਚ ਹਨ।)

ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ            (ਚੇਲੇ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ) ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੁਮਾਰ, ਅਸੀਂ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਏ ਹਾਂ। ਚੇਲਾ                        ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਪੂਜਾ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ ।

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ             ਕਿਰਪਾ ਕਰੋ, ਤਾਪਸ, ਸਾਨੂੰ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਦਿਓ!

ਤੀਸਰਾ ਆਦਮੀ            ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨੀ ਏ। ਆਪਣਾ ਹਾਲ ਦੱਸਣਾ ਏ।

ਚੇਲਾ :                      ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਨਾ.. ਉਹ ਪੂਜਾ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ । ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ 'ਚ ਵਿਘਨ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਚੌਥਾ ਆਦਮੀ                    ਅਸੀਂ ਉਡੀਕ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੁਮਾਰ !

(ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ ਆਸ਼ਰਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।)

ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ                   ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ ? ਏਨਾ ਰੌਲਾ ਕਿਉਂ ਪੈ ਰਿਹਾ ?

ਕਈ ਲੋਕ                   (ਇਕੱਠੇ) ਦਇਆਨਿਧਾਨ, ਅਸੀਂ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਏ ।

ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ                   ਕਿਉਂ ਕੀ ਕਸ਼ਟ ਏ ? ਕਿਉਂ ਮਿਲਣਾ ਏਂ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ?

ਪੰਜਵਾਂ ਆਦਮੀ:            ਦਇਆਨਿਧਾਨ, ਦੁੱਖ ਤੇ ਕਸ਼ਟ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਨੇ! ਅਸੀਂ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨੀ ਏਂ ।

ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ :                 ਹੱਛਾ ਬਹੁਤ ਹੱਲਾ-ਗੁੱਲਾ ਨਾ ਕਰੋ ! ਮੈਂ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

(ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ ਅੰਦਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਚੇਲਾ ਅਤੇ ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀ ਵਿਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।)

ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀ :         ਹੋ ਸਕਦੈ, ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆ ਹੀ ਜਾਣ !

ਚੇਲਾ :                      ਹਾਂ, ਆ ਵੀ ਸਕਦੇ ਨੇ ।

ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀ :         (ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ) ਸਿੱਧੇ ਹੋ ਜਾਉ ਉਏ ! ਕੋਈ ਊਟ-ਪਟਾਂਗ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰੇ ਐਵੇਂ ਨਾ ਰੋਲਾ ਪਾਈ ਜਾਇਓ! ਇਕ ਵੇਲੇ ਇਕੋ ਆਦਮੀ ਹੀ ਬੋਲੇ ! ਨਹੀਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਬੁਰਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ! ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ....!

ਚੇਲਾ :                      (ਉਹ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ) ਸੁਣ ਲਿਐ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਿਓ! ਸੁਣੋ ! ਤੁਹਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕੋਈ ਸੂਦਰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ! (ਇਕ ਪਲ ਦੀ ਚੁੱਪ ਚੇਲਾ ਇਕ ਇਕ ਕਰਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁੰਘਣ ਦਾ ਅਭਿਨੈ (ਮਾਈਮ) ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਇਕ ਆਦਮੀ ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆ ਹਨ। ਚੇਲਾ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਤਾੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜੇ ਸੂਦਰ !

ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀ:          ਨੀਚ ! ਤੇਰੀ ਹਿੰਮਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ! ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਦਾ ਆਸ਼ਰਮ 'ਚ ਆਉਣਾ ਮਨ੍ਹਾ ਏ !.... ਦੁਸ਼ਟ ਪਾਪੀ! ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚਲਦਾ ਬਣ, ਨਹੀਂ ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਖੜ੍ਹੇ ਨੂੰ ਭਸਮ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ । ਦਫਾ ਹੈ। ਜਾ !

(ਚੇਲੇ, ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲਿਆ ਕੇ ਗ਼ਲਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਚੇਲੇ, ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦਾ ਧਿਰਕਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਉਹ ਆਦਮੀ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪਿੱਛੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨੇਜ਼ੇ ਬਣ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਧੱਕ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਦੀਆ ਨਜ਼ਰਾਂ 'ਚ ਸਹਿਮ ਹੈ। ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਕੇ ਉਹ ਦੌੜ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀ:          (ਤਾੜਦਾ ਹੋਇਆ) ਉਏ ਤੁਹਾਡੇ ਚੋਂ ਹੋਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਨੀਚ ? (ਲੋਕ ਨਾਹ ਵਿਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਡਰ ਗਏ ਹਨ।)

(ਏਨੇ ਵਿਚ ਸੰਖ ਵੱਜਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਓਮ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਵ ਉੱਭਰਦੇ ਹਨ। ਰਿਸ਼ੀ ਵਸਿਸ਼ਠ ਆਪਣੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨਾਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।)

ਵਸਿਸ਼ਠ                    ਚਿਰੰਜੀਵ ਰਵੋ ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਓ!

ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ            ਧਰਮ ਗੁਰੂ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਰਨ `ਚ ਆਏ ਹਾਂ। ਦੋ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ਫਸਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈ! ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ:                    ਰਿਸ਼ੀਵਰ, ਬੱਚੇ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਰਹੇ ਨੇ!

ਤੀਸਰਾ ਆਦਮੀ :          ਧਰਮ ਗੁਰੂ, ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅੰਨ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਐ!

ਚੌਥਾ ਆਦਮੀ               ਮੁਨੀਵਰ, ਵਪਾਰੀਆਂ ਤੇ ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਦਿਓ ਕਿ ਅੰਨ ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਵੰਡਣ !

ਪੰਜਵਾਂ ਆਦਮੀ             ਧਰਮ ਗੁਰੂ, ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਅਸੀਂ ਆਸ਼ਰਮ ਲਈ ਕੋਈ ਭੇਟਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਸਕਦੇ । ਘਰਾਂ 'ਚ ਅੰਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ!

ਵਸਿਸਠ                    ਸ਼ਾਂਤੀ ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਓ! ਸ਼ਾਂਤੀ ! ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਦੁੱਖ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਬੱਚਿਓ! ਇਸ ਕਾਲ ਤੇ ਦੁੱਖ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਵੀ ਦੁਖੀ ਹਾਂ। ਜਿਸਦੇ ਬੱਚੇ ਭੁੱਖੇ ਪਿਆਸੇ ਹੋਣ, ਉਸ ਪਿਤਾ ਦੀ ਕੀ ਹਾਲ ਹੋਵੇਗਾ? ਪਰ ਹੈ ਇਹ ਸਭ ਸਾਡੇ ਕਰਮਾ ਦਾ ਫਲ! ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਨੇ । ਮੈਨੂੰ ਦੂਰ ਭਵਿੱਖ ਦਿਸ ਰਿਹੈ। ਦਿਸ ਰਿਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਬਿਖਰ ਰਿਹੈ। ਇਹ ਭੁੱਖ ਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ, ਇਹ ਕਾਲ ਤੇ ਦੁੱਖ ਉਸ ਬਿਖਰਾਵ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਨੇ ਮਾਂ ਤੇ ਮੈਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਚਲ ਰਿਹਾ। ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਓ, ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਬਿਖਰਾਵ ਨੂੰ ਰੋਕਣੈ, ਆਰੀਆਵਤ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਚ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਲਿਆਉਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਤ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨੈ ਤਾ ਸਾਨੂੰ ਚਾਹੀਦੈ, ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਪੁਰਸ਼ਾ ਦੇ ਮੇਲਿਆਂ 'ਚ ਜਾਣਾ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰੀਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਬੰਦ ਕਰਾਈਏ। ਉਹ ਉਤੇਜਨਾ ਵਾਲੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਨਾ ਪਹਿਨਣ । ਪਤੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਉਹ ਘਰੋਂ ਨਾ ਨਿਕਲਣ ! ਇਸਤਰੀ ਲਈ ਪਤੀ ਹੀ ਯੱਗ ਹੈ, ਪਤੀ ਹੀ ਵ੍ਰਤ...। ਸੂਦਰ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਜਮ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਣ ! ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ੂਦਰ ਨਾ ਤਾਂ ਧਨ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ ਨਾ ਹੀ ਨਵੇਂ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨਣ ਦਾ ! ਸ਼ੂਦਰ ਆਪਣੇ ਦ੍ਰਿਜ ਮਾਲਿਕਾਂ ਦੇ ਉਤਾਰ ਹੀ ਪਹਿਨਣ ਤੋਂ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ!

ਕਈ ਲੋਕ                   (ਇਕੱਠੇ) ਦਇਆ ਕਰੋ ਪ੍ਰਭੂ ! ਦਇਆ ਕਰੋ। ਅੰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਾਓ! ਦਇਆ ਕਰੋ।

ਵਸਿਸ਼ਠ :                  ਸ਼ਾਂਤੀ ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਓ । ਉਤੇਜਿਤ ਨਾ ਹੋਵੇ ! ਇਸ ਦੁੱਖ ਵਿਚ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹਾਂ। ਜਾਓ, ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਓ ਜਾਓ, ਮੈਂ ਵੀ ਦੁੱਖ ਨਿਵਾਰਣ ਲਈ ਹਵਨ ਕਰਾਂਗਾ । ਸਭ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ! ਇਹ ਸਭ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਭੁਗਤਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੋ! ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਮਾਇਆ ਹੈ! ਇਸ ਮੋਹ ਤੋਂ ਬਚੋ! ਈਸ਼ਵਰ 'ਚ ਧਿਆਨ ਲਾਓ! ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ ਕਿ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਨਾ ਹੋਵੇ... ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹੀ ਭੂਦੇਵ ਹਨ ਉਹ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੇ ਸਾਖਸ਼ਾਤ ਦੇਵਤਾ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ ਜਲ ਤੋਂ ਅਗਨੀ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੋਂ ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਤੇ ਪੱਥਰ ਤੋਂ ਲੋਹੇ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਹਵਨ ਤੇ ਹੈਮ ਕਰਾਓ। ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦਿਓ । ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਕਦੇ ਨਿਰਧਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ! ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਦਾਨ ਜਨਮ-ਜਨਮਾਂਤਰਾਂ ਤਕ ਫਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦਾਨ. ਪੁੰਨ ਕਰੋ ! ਸਭ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। (ਥੋੜ੍ਹਾ ਰੁਕ ਕੇ) ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕ ਥੋਥੀ ਤਰਕ-ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਵੇਦਾਂ ਤੇ ਧਰਮ- ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਤੇ ਕਿੰਤੂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਧਰਮ-ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੇ ਆਸਥਾ ਨਾ ਰੱਖਣੀ ਮਹਾ-ਪਾਪ ਹੈ! ਉਹ ਲੋਕ ਵੀ ਦੰਡ ਦੇ ਭਾਗੀ ਹੋਣਗੇ। ਨੀਚ ਜੂਨੀਆਂ ਵਿਚ ਜਨਮ ਪਾਉਣਗੇ ! ਜੋ ਧਰਮ ਦਵਾਰਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨੇਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ. ਉਸ ਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰ ਵੀ ਦੰਡ ਦਵੇਗਾ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ! ਹੁਣ ਮੇਰਾ ਸਮਾਂ ਨਸ਼ਟ ਨਾ ਕਰੋ! ਜਾਓ! ਜਾਓ !! ਜਾਓ !!!

(ਬੋਲਦਾ ਹੋਇਆ ਵਸਿਸ਼ਠ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮੁੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਾਪਸ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋਕ ਰੌਲਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।)

ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ :          ਦੁਹਾਈ ਹੈ ! ਉਏ, ਅਸੀਂ ਤੇ ਆਏ ਸਾਂ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ, ਆਪਣੇ ਦੁਖੜੇ ਸੁਣਾਉਣ । ਤੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਵੇਖੋ ਸਾਡੀ ਗੱਲ ਕੀ ਸੁਣਨੀ ਐ, ਹੋਰ ਦੇ ਹੋਰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਡਹੇ ਨੇ!

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ :           ਗੱਲ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਹੀਂ ! ਜੋ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੇ ਕਿਹੈ, ਹੈ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ! ਇਸਤਰੀਆਂ ਤੇ ਸੂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਨਕੇਲ ਤਾਂ ਪਾਉਣੀ ਹੀ ਪਵੇਗੀ! ਨਹੀਂ ਤੇ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਬਚਣਾ!

ਤੀਸਰਾ ਆਦਮੀ            ਉਏ, ਇਹ ਕਾਹਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਐ? ਉਏ ਧਰਮ ਸਾਨੂੰ ਹੁਣ ਇਹ ਦੱਸੇਗਾ ਪਈ ਸਾਡੀਆਂ ਤੀਵੀਂਆਂ ਕੀ ਪਾਉਣ ਤੇ ਕੀ ਹੰਢਾਉਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹੀਏ ਤੇ ਕਿੱਥੇ ਨਾ ਖੜ੍ਹੀਏ!

ਤੀਸਰਾ ਆਦਮੀ            ਭਲਾ ਹੁਣ ਇਹ ਸਾਡੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸੇਗਾ ਭਈ ਕਿ ਕਿੱਥੇ ਜਾਓ ਤੇ ਕਿੱਥੇ

ਨਾ ਜਾਓ!

ਚੌਥਾ ਆਦਮੀ               ਉਏ ਹੁਣ ਤੇ ਏਹੋ ਦੱਸਣਾ ਰਹਿ ਗਿਐ ਪਈ ਕਦੇ ਸੋਈਏ ਤੇ ਕਦੋਂ ਉੱਠੀਏ ! ਕਦੇ ਹੌਸੀਏ ਤੇ ਕਦੋਂ ਰੋਈਏ! ਕਦੋਂ ਖਾਈਏ ਤੇ ਕਦੇ ਹੱਗੀਏ।

ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ            ਏਹ ਤਾਂ ਬੰਦੇ ਦੇ ਪੈਰਾਂ 'ਚ ਸੰਗਲ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਧਰਮ ਨਹੀਂ । ਧਰਮ ਤਾਂ ਮਿੱਤਰੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਵੰਡਾਉਣ 'ਚ ਹੈ।

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ             ਤੈਨੂੰ ਧਰਮ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਪਤਾ ਐ ? ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁੱਟ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ !

ਤੀਸਰਾ ਆਦਮੀ            ਉਏ ਗੱਲ ਤਾਂ ਹੋਰ ਦੀ ਹੋਰ ਈ ਹੋ ਗਈ ! ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਸੁਨਾਉਣ ਆਏ ਸਾ ਤੇ ਏਥੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ.....

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ             (ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਕੱਟਦਾ ਹੋਇਆ) ਬਹੁਤੀ ਬਕਬਕ ਨਾ ਕਰ ਓਏ। ਜੇ ਧਰਮ- ਗੁਰੂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਚੀਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿਆਗਾ !

ਤੀਸਰਾ ਆਦਮੀ :          ਤੂੰ ਹੱਥ ਤਾਂ ਲਾ ਕੇ ਵੇਖ!

ਦੂਸਰਾ ਆਦਮੀ             (ਧੱਕਾ ਮਾਰਦਾ ਹੋਇਆ) ਲੈ, ਕੀ ਕਰੇਂਗਾ?

(ਲੜਦੇ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਵੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਕੁੱਦ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਧੱਕਾ ਮੁੱਕੀ ਤੇ ਗਾਲ੍ਹੀ ਗਲੋਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।)

ਚੇਲਾ                        ਚੁੱਪ ਓਏ ! ਰੌਲਾ ਨਾ ਪਾਓ! ਏਹ ਆਸ਼ਰਮ ਹੈ। ਸਬਜ਼ੀ ਦੀ ਹਾਟ ਨਹੀਂ!

(ਲੋਕ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਚੇਲਾ ਅਤੇ ਰਾਜ-ਕਰਮਚਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕਦੇ ਹਨ। ਅੰਦਰੋਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਚੇਲੇ ਵੀ ਆ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੂਤਰਧਾਰ ਕੁਝ ਨਟ ਤੇ ਨਟੀਆਂ ਨਾਲ ਮੰਚ ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੜੇ ਤਿੱਖੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਾਲਾ ਸਮੂਹ-ਗਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।)

ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੇ ਰਾਜਾ ਹੋਏ

ਤੇ ਰਾਜੇ ਸੰਨਿਆਸੀ

ਗੂੰਜ ਧਰਮ ਦੀ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ

ਫਿਰ ਵੀ ਧਰਤ ਪਿਆਸੀ

ਦੁੱਧ ਦਹੀਂ ਨਾ ਟੁੱਕ ਰੋਟੀ ਦਾ

ਹਰ ਜਨ ਭੁੱਖਾ ਪਿਆਸਾ ਹੈ

ਲੱਗੀ ਟੇਕ ਨਸੀਬਾਂ ਉਤੇ

ਨੈਣੀਂ ਘੋਰ ਨਿਰਾਸਾ ਹੈ

ਭੁੱਖੇ ਮਰਦੇ ਲੋਕ ਵਿਚਾਰੇ

ਕਿਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਜਾਵਣ ਉਹ?

ਢੁੱਕੀਆਂ ਗਿਰਝਾਂ ਨਗਰਾਂ ਉੱਤੇ

ਕਹਿਰੀ ਖੰਭ ਫੈਲਾਵਣ ਉਹ

ਉੱਚੇ ਲੰਬੇ ਰੁੱਖ ਧਰਮ ਦੇ

ਧਰਮ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਂ ਵੇ ਲੋਕਾ!

ਏਸ ਛਾਇਆ ਵਿਚ ਝੁਲਸੇ ਸਾਰੇ

ਉਜੜੇ ਦੇਸ ਗਰਾਂ ਵੇ ਲੋਕਾ !

ਧਰਮ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਂ ਵੇ ਲੋਕਾ

ਉੱਜੜੇ ਦੇਸ ਗਰਾ ਵੇ ਲੋਕਾ!

ਉੱਜੜੇ ਦੇਸ ਗਰਾਂ ਵੇ ਲੋਕਾ!!

ਅੰਕ 3

ਦ੍ਰਿਸ਼ 1

(ਜੰਗਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰਵਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੀ ਝੌਂਪੜੀ। ਝੋਪੜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣਿਓ ਪਗਡੰਡੀ ਲੰਘਦੀ ਹੈ। ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ ਕਾਰ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।)

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ:                  ਕੁਮਾਰ, ਰਾਜਮਹੱਲ ਦੇ ਸੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵਿਰਵਾ ਜੰਗਲ ਇਹ ਝੌਂਪੜੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਸੁੰਨੇ ਸੁੰਨੇ ਲੱਗਦੇ ਹੋਣਗੇ ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਪਿਛਲੇ ਦੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਤੂੰ ਅਨੇਕ ਵਾਰ ਕਹੀ ਏ । ਸੁੱਖ ਕਿਹਨੂੰ ਚੰਗੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੇ ? ਤੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਸੁੱਖ ਦੇ ਸੁਫਨੇ ਲਏ ਹੋਣੇ ਨੇ!

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ:                  ਹਾਂ ਲਏ ਤਾਂ ਸੀ । ਕੁੜੀਆ ਏਹੋ ਸੁਫਨੇ ਲੈ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਤਾਂ ਜੀਉਂਦੀਆਂ ਨੇ ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਹਰ ਕੋਈ ਸੁੱਖ ਮੰਗਦਾ ਏ । ਜਦ ਅਸੀਂ ਬੱਚੇ ਸਾ ਤਾਂ ਸਵਰਗ ਦੇ ਸੁਫਨੇ ਲੈਂਦੇ ਸਾਂ । ਕਿੱਥੇ ਸਵਰਗ ਤੇ ਕਿੱਥੇ ਇਹ ਝੌਂਪੜੀ

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ:                  (ਹੱਥ ਵਿਚਲਾ ਕੰਮ ਛੱਡਦੀ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਚੀਖਦੀ ਹੋਈ, ਪਗਡੰਡੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ) ਹੇ ਭਗਵਾਨ! ਏਹ ਕੀ। ਸਵਾਮੀ। ਔਹ ਵੇਖੋ!

(ਸਾਹਮਣੇ ਪਗਡੰਡੀ ਉੱਤੇ ਅਧੇੜ ਉਮਰ ਦੀ ਔਰਤ ਸਤਿਆਵਤੀ ਆਉਂਦੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਗਲ ਵਿਚ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਤਿੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਟੀ ਰੱਸੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਲਤੂ ਜਾਨਵਰ ਵਾਂਗ ਫੜ੍ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਨਗਰ ਵੱਲ ਲਿਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਟੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਪੜੇ ਅਤੇ ਭੁੱਖ ਦੇ ਮਾਰੇ ਸਰੀਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਦਰਿਦ੍ਰਤਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦਿਲ ਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕਰੂਪ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੈ । ਮਾਤਾ' ਮਾਤਾ' ਪੁਕਾਰਦਾ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਭੱਜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।)

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 ਮਾਤਾ!

(ਡੌਰ ਭੌਰ ਹੋਈ ਸਤਿਆਵਤੀ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਭੁੱਖ ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨੇ ਉਹਦੀ ਸੁਰਤ ਮਾਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਮੋਹਿਤ ਉਹ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਵੱਲ ਵੇਖਦੀ ਹੈ।)

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 ਮਾਤਾ! ਕੌਣ ਹੋ ਤੁਸੀਂ ? ਸਤਿਆਵਤੀ : (ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡੌਰ ਭੌਰ ਹੋਈ ਤੇ ਸੰਮੋਹਨ ਵਿਚ) ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਬੱਚਾ ਖਰੀਦੇਗੇ ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               (ਜਿਵੇਂ ਜੋ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਉਸ ਉੱਤੇ ਵਿਸਵਾਸ ਨਾ ਆਇਆ ਹੋਵ) ਕੀ ਕਿਹੈ ਮਾਤਾ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               (ਓਦਾਂ ਹੀ) ਮੈਂ ਇਹ ਬੱਚਾ ਵੇਚਣਾ ਏ ! ਮੁੱਲ ਸਿਰਫ ਅਨਾਜ ! ਇਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਤੁਹਾਡਾ ਦਾਸ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇਗਾ। ਇਕ ਬੋਰੀ

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਮਾਤਾ, ਇਹ ਕੀ ਅਨਰਥ ਕਰ ਰਹੇ ਓ! ਇਕ ਬੋਰੀ ਅਨਾਜ ਲਈ ਏਡਾ ਸੋਹਣਾ ਬੱਚਾ ਵੇਚ ਰਹੇ ਓ ?

ਸਤਿਆਵਤੀ :              ਏਸ ਭੁੱਖਮਰੀ ਵਿਚ ਤਾਂ ਮਾਵਾਂ ਨੇ ਸੇਰ ਸੇਰ ਅੰਨ ਲਈ ਬੱਚੇ ਵੇਚੇ ਨੇ ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਫਿਰ ਪੂਰੀ ਇਕ ਬੇਰੀ ਅੰਨ ਮੰਗ ਰਹੀ ਆਂ। ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ : ਮਾਤਾ, ਏਨਾ ਕਾਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਿਆ!

ਸਤਿਆਵਤੀ                ਤੈਨੂੰ ਕਾਲ ਦਾ ਕੀ ਪਤਾ? ਤੂੰ ਤੇ ਜਵਾਨ ਏਂ! ਅੰਨ ਉਗਾ ਸਕਦਾ ਏ! ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਜੰਗਲਾਂ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਕੰਦ ਮੂਲ ਤੇ ਫਲ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਏਂ ! ਤੂੰ ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵੀ ਖੇਡਦਾ ਹੋਣਾ ਏਂ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 ਹਾਂ ਮਾਤਾ, ਪਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵੇਚਣਾ ਇਹ ਤਾਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ! (ਨਾਲ ਹੀ ਬੱਚੇ ਦੇ ਗਲ ਚੋਂ ਰੱਸੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਗਦਾ ਹੈ।)

ਸਤਿਆਵਤੀ :              (ਹਿੰਸਕ ਹੋ ਕੇ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਗਲੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ) ਇਹਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾ ਲਾ! ਮੇਰੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬੱਚੇ ਨੇ । ਜੇ ਏਹਨੂੰ ਨਾ ਵੇਚਿਆ ਤਾਂ ਬਾਕੀ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਜਾਣਗੇ ! ਏਹ ਮੇਰਾ ਗਭਲਾ ਪੁੱਤਰ ਐ। ਮੈਂ ਮਾਂ ਆ ਮਾਂ ! ਦਿਲ ਤੇ ਪੱਥਰ ਰੱਖ ਕੇ ਇਹਨੂੰ ਵੇਚਣ ਤੁਰੀਂ ਆਂ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਨਹੀਂ ਮਾਤਾ. ਤੁਸੀਂ ਏਥੇ ਹੀ ਭੋਜਨ ਕਰੋ! ਕੁਝ ਖਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੇ ਆ। ਅੰਨ ਲਈ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵੇਚਣਾ ਅਧਰਮ ਹੈ!

ਸਤਿਆਵਤੀ :              ਮੈਨੂੰ ਧਰਮ ਨਾ ਸਿਖਾ, ਪੁੱਤਰ ! ਤੂੰ ਜਾਣਦਾ ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾ ? ਮੈਂ ਸਤਿਆਵਤੀ ਹਾਂ ਧਰਮ-ਸਰੂਪ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ ਦੀ ਪਤਨੀ.. । ਓਧਰ ਉਹ ਤਪ ਕਰਨ ਜੰਗਲਾਂ 'ਚ ਗਏ ਨੇ ਤੇ ਏਧਰ ਏਧਰ ਅਸੀਂ ਇਹ ਤਪ ਕਰ ਰਹੇ ਆਂ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 (ਲਗਭਗ ਰੋਂਦਾ ਹੋਇਆ ਸਤਿਆਵਤੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਡਿਗਦਾ ਹੈ) ਧਰਮ

ਪਾਲਕ, ਧਰਮ-ਸਰੂਪ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਇਹ ਹਾਲਤ ! ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖਿਆ ਛੱਡ ਆਦਮੀ ਤਪ ਕਰਨ ਤੁਰ ਜਾਵੇ। ਏਹਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਨੇ ਭਗਵਾਨ । ਏਹਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਨੇ ?

ਸਤਿਆਵਤੀ :              (ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਵਿਰੁੱਧ ਕਹੀ ਗੱਲ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੀ ਹੋਈ) ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਨਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ! ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਵੱਡੀ ਹੈ। ਵੱਡੀ ਸਾਧਨਾ ਵੱਡਾ ਹੇਠ ਮੰਗਦੀ ਹੈ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 ਮਾਤਾ ਤੁਸੀਂ ਬੈਠੇ ! ਭੋਜਨ ਕਰੋ। (ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਗਲ 'ਚ ਪਈ ਰੱਸੀ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।)

ਸਤਿਆਵਤੀ                (ਉਹ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੇ ਵਿਹਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ ਹੈ।) ਕੀ ਨਾਂ ਏ ਤੇਰਾ ? ਤੂੰ ਸਧਾਰਣ ਨਾਗਰਿਕ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 ਸਧਾਰਣ ਤੇ ਅਸਧਾਰਣ ਦੀ ਕੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਏਂ ! ਮਾਤਾ ਮੈਂ ਤੇ ਇਸ ਨਗਰੀ ਦਾ ਨਾਗਰਿਕ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਹੈ।

ਸਤਿਆਵਤੀ                (ਹੈਰਨੀ ਨਾਲ) ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ! ਜਿੰਨੂ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਵਸਿਸ਼ਠ ਨੇ ਦੰਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਹਾਂ ਮਾਤਾ. ਮੈਂ ਉਹੀ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਹਾਂ। ਇਹ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਹੈ। ਸਤਿਆਵਤੀ (ਅਸੀਸ ਦਿੰਦੀ ਹੋਈ) ਜੁੱਗ ਜੁੱਗ ਜੀਵੇ ਪੁੱਤਰ! ਪਰ ਮੈਂ ਤੇ ਸੁਣਿਐ ਤੇਰੇ ਪਿਤਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਤ੍ਰਿਆਅਰੁਣ ਵੀ ਰਾਜਭਾਗ ਛੱਡ ਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ ਨੇ ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਸੁਣਿਆ ਏ, ਮਾਤਾ । ਮੇਰੇ ਰਾਜਮਹੱਲ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਵੀ ਉਚਾਟ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਰਾਜ-ਕਾਜ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਨੇ।

ਸਤਿਆਵਰਤੀ :            (ਵਿਅੰਗ ਨਾਲ) ਹਾ, ਹੁਣ ਤੇ ਉਹੀ ਰਾਜਾ ਨੇ ! ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ : ਮਾਤਾ, ਏਹ ਗੱਲਾਂ ਛੱਡੋ! ਤੁਸੀਂ ਭੋਜਨ ਕਰੋ। ਮੈਂ ਪ੍ਰਣ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ, ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਸੀਂ ਕਰਾਂਗੇ!

ਸਤਿਆਵਤੀ :              ਇਹ ਔਖੇ ਸਮੇਂ ਨੇ ਪੁੱਤਰ! ਤੇ ਔਖੇ ਸਮਿਆਂ 'ਚ ਪ੍ਰਣ ਨਹੀਂ ਕਰੀਦੇ !. ਨਿਭਦੇ ਨਹੀਂ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਨਹੀਂ ਮਾਤਾ.. ਮੈਂ ਪ੍ਰਣ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਮੈਂ ਨਿਭਾਵਾਂਗਾ ਵੀ!

ਸਤਿਆਵਤੀ:               ਪ੍ਰਣ ਕਰਦਾ ਏਂ । ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹਾਂ ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 ਨਹੀਂ, ਮਾਂ ਨਹੀਂ। ਮਾਂ ਤੇ ਮਾਂ ਹੁੰਦੀ ਏ! ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਿਰਧਨ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ। ਜਿਸ ਹਾਲ ਵਿਚ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੇਖਿਐ, ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਤਾਂ ਇਹੀ ਕਰਦਾ, ਜੇ ਹੁਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਮਾਤਾ ਤੇ ਬਾਲਕ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਕਰਾਓ!

ਸਤਿਆਵਤੀ                ਜੀਉਂਦਾ ਰਹਿ ਪੁੱਤਰਾ ਪਰ ਮੈਂ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ। ਵਿਲਕਦੇ ਹੋਣੇ ਨੇ। ਉਹ ਭੁੱਖੇ ਹੁਣ ਤੇ ਮੈਂ ਖਾ ਲਵਾ ਏਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ? ਛੇ ਦੂਸਰੇ ਅੱਜ ਏਹ ਕਿਵੇਂ ਹੈ

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਮਾਂ. ਤੁਸੀਂ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ। ਮੈਂ ਭੇਜਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਕੇ ਹੁਣੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਹਾਂ।

(ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਚਿੜਲੇਖਾ ਖਾਣਾ ਲੈਣ ਲਈ ਅੰਦਰ ਉੱਪੜੀ ਵਿਚ ਜਾਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਰਿਸ਼ੀ ਪਤਨੀ ਸਤਿਆਵਤੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਦੀਆਂ ਨਜਰਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਗਰ ਦੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ, ਜੰਗਲ ਵਾਸੀਆਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਟੈਲੀਆ ਮੰਚ ਉਤੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।)

ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਟੋਲੀ          ਭੁੱਖੇ ਹਾਂ ਤੇ ਭਿੱਖਿਆ ਮੰਗੀਏ

ਕੀ ਮੱਥਿਆ ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਏ ?

ਫੜ੍ਹਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਸ਼ਾਹ ਅਸਾਡੀ

ਕੋਈ ਨਾ ਦੇਂਦਾ ਭਿੱਖਿਆ ਏ।

ਮਾਂਵਾ ਤੇ ਪਿਓ :            (ਟੋਲੀ ਵਿਚ)

ਰੋਟੀ ਲਈ ਨਿਗੂਣੇ ਹੋਈਏ

ਕੀ ਕੀ ਕਰੀਏ ਏਹਦੇ ਲਈ!

ਕਮਾਈਏ, ਮੰਗੀਏ ਭਾਵੇਂ ਚੁਰਾਈਏ

ਟੁੱਕ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਵਣ ਲਈ!

ਚੇਲਿਆਂ ਦੀ ਟੋਲੀ :         ਅਧਰਮ ਹੈ ਜੀਣਾ ਰੋਟੀ ਖਾਤਿਰ

ਇਹ ਰਾਹ ਛੱਡੇ, ਮੈਕਸ ਮੰਗੋ!

ਘੜਾ ਪਾਪ ਦਾ ਦੇਹ ਅਸਾਡੀ

ਇਸਦੀ ਖਾਤਿਰ ਕੁਝ ਨਾ ਮੰਗੇ!

ਮਾਵਾ ਤੇ ਪਿਓ:             (ਟੋਲੀ ਵਿਚ)

ਦੇਹ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਜੀਵਨ ਚਲਦਾ

ਦੇਹ ਬਿਨਾਂ ਨਾ ਅਰਥ ਮਿਲੇ ।

ਦੇਹ ਤੋਂ ਹੀ ਸਭ ਹੋਏ ਪੈਦਾ

ਦੇਹ ਤੋਂ ਹੀ ਸਭ ਵੰਸ਼ ਚਲੇ।

ਚੇਲਿਆਂ ਦੀ ਟੈਲੀ:          ਦੇਹ ਕਮਾਨੀ ਮੋਹ ਹੈ ਲੈਂਦੀ

ਇਸ ਮੋਹ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪਾਵੇ।

ਅਧਰਮ ਪਾਪ ਦੀਆ ਰਾਹਾ ਛੱਡ ਕੇ

ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ 'ਚ ਆਵੇ।

ਮਾਵਾ, ਪਿਉ ਤੇ

ਸਧਾਰਣ ਲੋਕ               (ਇਕੱਠੇ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਤੇਵਰਾਂ ਨਾਲ)

ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੇ ਰਾਜਾ ਹੋਏ

ਤੇ ਰਾਜੇ ਸੰਨਿਆਸੀ।

ਗੂੰਜ ਧਰਮ ਦੀ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ

ਫਿਰ ਵੀ ਧਰਤ ਪਿਆਸੀ!

ਫਿਰ ਵੀ ਮਾਵਾ ਬੱਚੇ ਵੇਚਣ

ਫਿਰ ਵੀ ਹੋਂਠ ਪਿਆਸੇ ਨੇ।

ਕੈਸਾ ਹੈ ਇਹ ਰਾਜ ਧਰਮ ਦਾ

ਸਭ ਦੇ ਨੈਣ ਨਿਰਾਸੇ ਨੇ!

ਫਿਰ ਵੀ ਮਾਵਾ ਬੱਚੇ ਵੇਚਣ

(ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ, ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ, ਸਤਿਆਵਤੀ ਬੱਚਾ ਅਤੇ ਟੋਲੀਆਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।)

ਦ੍ਰਿਸ਼ 2

( ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੀ ਝੌਂਪੜੀ। ਹਰਿਆਵਲ ਦੀ ਥਾਂ ਸੋਕੇ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ । ਝੱਪੜੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹੀ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਗੱਲਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹਨੇ ਫਟਿਆ ਪੁਰਾਣਾ ਲਿਬਾਸ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ :                 (ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਹੋਈ) ਕਿੰਨਾ ਸੋਹਣਾ ਸੀ ਸਭ ਕੁਝ ਰੁੱਖ, ਬੂਟੇ, ਵੇਲਾਂ, ਨਦੀਆਂ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਪਸਾਰਾ/ ਕੇਹੀ ਕਰੋਪੀ ਆਈ ਏ। ਇਉਂ ਲਗਦੈ ਜਿਵੇਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁੱਕ ਮੁੱਕ ਜਾਣੈ! ਹੇ ਭਗਵਾਨ! ਦੇ ਛਿੱਟਾਂ ਮੀਂਹ ਤੇ ਪਾ ! ਧਰਤੀ ਦੀ ਹਿੱਕ ਤੇ ਕੁਝ ਤੇ ਉੱਗੇ!

(ਪਾਟੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਈ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼। ਉਹ ਬਹੁਤ ਥੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।)

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ, ਛੇਤੀ ਕਰ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਕਰਾ ਦੇ ! ਬਹੁਤ ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ ਏ।

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ:                  ਆਰੀਆ ਪੁੱਤਰ, ਮੈਂ ਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਹੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। (ਘੜੇ ਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲੈਟਾ ਭਰ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਦਿੰਦੀ ਹੋਈ) ਲਓ, ਮੂੰਹ ਹੱਥ ਧੋ ਲਓ। ਪਰ ਖਾਣ ਨੂੰ ਤੇ ਘਰ 'ਚ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               (ਪਾਣੀ ਦਾ ਲੋਟਾ ਲੈ ਕੇ ਹੱਥ ਭਿਉਂ ਕੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਫੇਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦਾ ਹੈ) ਫਿਰ, ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕੀ ਪਹੁੰਚਾਵਾਂਗੇ ?

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ :                 ਜਦ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਖਾਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੀ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦੇ ਆਂ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਭਿਆਨਕ ਸੋਕਾ ਪਿਆ ਏ ! ਕੰਦ-ਮੂਲ ਤਕ ਸੁੱਕ ਗਏ ਨੇ! ਅੰਨ ਤੇ ਅੰਨ, ਕੋਈ ਪਸ਼ੂ, ਪੰਛੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ! ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਅੰਨ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਨੇ, ਉਹ ਇਕ ਦਾਣਾ ਦੇਣ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ। ਭੁੱਖ ਨੇ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਕੀਤਾ ਏ । ਮਹਾਂਰਿਸੀ ਦੇ ਬੱਚੇ, ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਮੇਰੀ ਰਾਹ ਤੱਕਦੇ ਹੋਣਗੇ!

 ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ :                ਵਰ੍ਹੇ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਏ. ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਨਾਗਾ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਦਿੱਤਾ। ਇਕ ਦਿਨ ਨਾ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਨਹੀਂ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ, ਜੇ ਸਾਡਾ ਇਹ ਹਾਲ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਮਾਸੂਮ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋਣਗੇ ! ਅੱਗੇ ਹੀ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਦਾ ਭੋਜਨ ਮਿਲ ਰਿਹੈ।

(ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੱਤਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸਤਿਆਵਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ)

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਤੇ

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ                   (ਇਕੱਠੇ ) ਪ੍ਰਣਾਮ ਮਾਤਾ!

ਸਤਿਆਵਤੀ :              ਜੁੱਗ ਜੁੱਗ ਜੀਵੇ ਪੁੱਤਰ! ਵਧੇ ਫਲੋ! ਪੁੱਤਰ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਉਡੀਕ ਉਡੀਕ ਕੇ ਆਈ ਹਾਂ !... ਜਾਣਦੀ ਆ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦੇ ਰਹੀ ਆ! ਪਰ ਮੈਂ ਵੀ ਕੀ ਕਰਾਂ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਨਹੀਂ ਮਾਂ, ਇਹ ਤੇ ਮੇਰਾ ਕਰਤੱਵ ਹੈ। ਅੱਜ ਮੈਂ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤਕ ਗਿਆ। ਪਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਕੰਦ-ਮੂਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ! ਅੱਜ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮਨ ਮਾਰ ਕੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਵੀ ਗਿਆ। ਉਹਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਦੁੱਧ ਮੰਗਿਆ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।... ਹੇ ਭਗਵਾਨ! ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਆਸ਼ਰਮ ਏਨੀਆਂ ਗਊਆਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਚੁਲੀ ਭਰ ਦੁੱਧ ਵੀ ਨਹੀਂ !

ਸਤਿਆਵਤੀ :              ਭਗਵਾਨ ਤੇਰਾ ਭਲਾ ਕਰੋ ਪੁੱਤਰ! ਕੁਝ ਤੇ ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ ਏ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ (ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਇਸਾਰਾ ਕਰਕੇ ਸਮਝਾਉਂਦੀ ਹੋਈ) ਏਡੇ ਏਡੇ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ! ਵੇਖੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ! ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਤੇਰਾ ਈ ਆਸਰਾ ਏ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 (ਗੋਡਿਆਂ ਭਾਰ ਹੈ, ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਰਿਸ਼ੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ) ਹੋ ਭਗਵਾਨ! ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ ! ਕੀ ਕਰਾਂ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਦੇਣ ਲਈ ਟੁੱਕ ਲੱਭੇ! ਭਗਵਾਨ, ਦਇਆ ਕਰ ਦਇਆ ਕਰ! ਦਇਆ ਕਰ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆ ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਦਇਆ ਕਰ!

ਚਿਤੁਲੇਖਾ ਅਤੇ

ਸਤਿਆਵਤੀ                (ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ) ਦਇਆ ਪ੍ਰਭੂ! ਦਇਆ ਕਰੋ! ਦਇਆ ਕਰੋ!!

(ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਨੀਝ ਲਾ ਕੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ 'ਚ ਮਗਨ ਰਿਸ਼ੀ-ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਤੱਕਦਾ ਹੈ। ਰਿਸ਼ੀ-ਪਤਨੀ ਦਾ ਭੁੱਖ ਮਾਰਿਆ ਸਰੀਰ ਤੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਚਿਹਰਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ

ਵਹਿਸ਼ਤ ਦੇ ਭਾਵ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਝੌਂਪੜੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਾਤਰ ਲੈ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਰਿਸ਼ੀ-ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋਈਆਂ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖਦੀਆਂ ਹਨ)

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਮਾਤਾ. ਤੁਸੀਂ ਚੱਲੇ । ਮੈਂ ਕੋਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਤਿਆਵਤੀ :              ਕਿੱਥੇ ਚੱਲਿਆ ਏ ਪੁੱਤਰ ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਮਾਤਾ ਤੁਸੀਂ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ! ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਤਾਂ ਕਰਾਂਗਾ ਈ! (ਮਜਬੂਰੀ ਤੇ ਬੇਵਸੀ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਹਿਸਾਸ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ਲੱਭਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਹਿਚਕਚਾਹਟ ਅਤੇ ਬੇਦਿਲੀ ਨਾਲ).. ਜੇ ਮੰਗਿਆ ਕੁਝ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਮਾਂ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਉਪਾਅ ਕਰਾਂਗਾ!

(ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੰਚ ਤੇ ਹਨੇਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।)

ਦ੍ਰਿਸ਼ 3

(ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੋਣ ਨਾਲ ਦੋ ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆਂ ਮੰਚ ਤੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।)

ਪਹਿਲੀ ਫੱਫੇਕੁਟਣੀ         ਤੱਕ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਤੇਰ ਕੁੜੇ!

ਦੂਜੀ ਫੱਫੇਕੁਟਣੀ :          ਜਿਉਂ ਪਿੰਪਲ ਰੁੱਖ ਵਿਚ ਖੇੜ ਕੁੜੇ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਹੱਥ ਪਾਓ ਤੇ ਨਿਕਲਣ ਕੀੜੇ!

ਦੂਜੀ                        ਹੱਥ ਵਿਚ ਦਾਤਰ, ਪਾਟੇ ਲੀੜੇ।

ਪਹਿਲੀ                     ਕੌਣ ਸੀ ? ਉਹ ਕੌਣ ਸੀ ?

ਦੂਜੀ:                        ਨੀ ਏਹ ਤਾਂ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸੀ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਜਿਹੜਾ ਕੁਟੀਆ ਦੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ!

ਦੂਜੀ:                       ਦੁੱਖ, ਭੁੱਖ ਅੜੀਏ ਸਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਪਹਿਲੀ :                   ਨੀ ਕੇਹਾ ਰਾਜ ਤੇ ਕੇਹਾ ਕੁਮਾਰ ?

ਦੂਜੀ:                       ਇਹ ਵਿਚਾਰਾ ਕਿਸ ਪਾਣੀਹਾਰ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਹੜਬਾਂ ਨਿਕਲੀਆਂ ਭੁੱਖ ਦੇ ਨਾਲ!

ਦੂਜੀ:                       ਵਹੁਟੀ ਏਹਦੀ ਬੁਰੇ ਹਾਲ!

ਪਹਿਲੀ .                   ਫਿਰ ਵੀ ਵੱਡਾ ਦੇਵਣਹਾਰ!

ਦੂਜੀ:                       ਕੰਦ ਮੂਲ ਤੇ ਫਲ ਲਿਆਏ।

ਪਹਿਲੀ :                   ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਅੰਨ ਖਵਾਏ!

ਦੂਜੀ:                       ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਭੋਜਨ ਲਾਏ !

ਪਹਿਲੀ :                   ਆਪ ਭੁੱਖਾ ਰਹੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਵਾਏ!

ਦੂਜੀ:                       ਭੋਰਾ ! ਭੋਰਾ "

ਪਹਿਲੀ                     ਥੋੜ੍ਹਾ ! ਥੋੜ੍ਹਾ  !!

(ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਵਕਫਾ । ਉਤਸੁਕਤਾ ਭਰਪੂਰ ਸੰਗੀਤ।)

ਦੂਜੀ :                      ਪਰ ..ਰ.. ਰ.. ।

ਪਹਿਲੀ                     ਪਰ ਕੀ..  ੀ..  ੀ.. ।

ਦੂਜੀ:                       ਅੱਜ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ।

ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਨਾ ਮਿਲਿਆ !!

ਪਹਿਲੀ :                   ਫਿਰ?

ਦੂਜੀ :                      ਮੂੰਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਟੱਡੇ ਹੋਏ!

ਭੁੱਖੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਬਣੀਆਂ ਟੈਏ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਫਿਰ?

ਦੂਜੀ:                        ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਉਹ ਗੁੱਸਾ ਖਾ ਕੇ ।

ਨਿਕਲਿਆ ਅੰਦਰੋਂ ਦਾਤਰ ਲੈ ਕੇ।

ਪਹਿਲੀ :                   ਪਰ ਕੀ ਕਰੇਗਾ ? ਕਿੱਥੇ ਜਾਏਗਾ ?

ਅੰਨ ਉਹ ਕਿੱਥੋਂ ਲਿਆਏਗਾ ?

ਦੂਜੀ :                      ਹਾਂ ਅੰਨ ਤੇ ਸਾਰਾ ਤੂੰ ਖਾ ਲਿਆ !

ਪਹਿਲੀ :                   ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਤੂੰ ਖਾ ਲਿਆ!

ਦੂਜੀ :                      ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ ਤੂੰ ਖਾ ਲਿਆ!

ਦੋਵੇਂ:                        (ਇਕੱਠੀਆਂ ਪਿੱਟਦੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ) ਖਾ ਲਿਆ ! ਖਾ ਲਿਆ ਖਾ ਲਿਆ !

ਅੰਨ ਸਾਰਾ ਅਸਾਂ ਖਾ ਲਿਆ ! ਅੰਨ ਸਾਰਾ ਅਸਾਂ ਖਾ ਲਿਆ !

(ਥੋੜ੍ਹਾ ਰੁਕ ਕੇ)

ਧਰਤੀ ਦਾ ਹੁਣ ਸੀਨਾ ਪਾਟੇ !

ਪੰਛੀ ਨਾ ਹੁਣ ਭਰਨ ਫਰਾਟੇ!

ਪੰਛੀ......

(ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਦਾ ਵਕਫ਼ਾ। ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਦੁੱਖ ਡਰ ਤੇ ਕੁਝ ਅਣਹੋਣੀ ਵਾਪਰਨ ਦੀ ਗੰਧ ਹੈ ।)

ਪਹਿਲੀ :                   ਪਰ ਕਿਹੜਾ ਹੁਣ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ?

ਦੂਜੀ:                       ਕਿੱਥੋਂ ਪੈਦਾ ਅੰਨ ਕਰੇਗਾ ?

ਪਹਿਲੀ :                   ਹਾਏ ਨੀ ਭੈਣਾਂ ਡਰ ਲਗਦਾ ਹੈ!

ਦੂਜੀ :                      ਸਾਰਾ ਦੁੱਖ ਏਸੇ ਜੱਗ ਦਾ ਹੈ!

ਪਹਿਲੀ                     ਕੌਣ ਦੱਸੇ ਜੱਗ ਦੀ ਸਾਰ ਕੁੜੇ!

ਦੂਜੀ                        ਇਹ ਕਲਯੁੱਗ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਕੁੜੇ!

ਪਹਿਲੀ :                   ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਮੋਹ ਪਿਆਰ ਕੁੜੇ!

(ਅਖੀਰਲੇ ਬੋਲ ਬੋਲਣ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਤਿਆਵਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼। ਉਹਦੇ ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਦਾਤਰ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਲਹੂ 'ਚ ਭਿੱਜੀਆ ਦੇ ਪੋਟਲੀਆ ਹਨ। ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆਂ ਫਿਰ ਬਿੱਲੀ ਰੋਵੇਗੀ, ਫਿਰ ਅਣਹੋਣੀ ਹੋਵੇਗੀ ਬੋਲਦੀਆਂ ਤੇ ਪਿੰਟਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੱਚਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਸਤਿਆਵਤ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਸਿਆਪਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਫੇਡ ਆਊਟ ।)

ਦ੍ਰਿਸ਼ 4

(ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੀ ਝੌਂਪੜੀ। ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਝਾੜ ਪੂੰਝ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਦਾਤਰ ਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਦੇ ਪੋਟਲੀਆਂ ਲਈ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ । ਪੋਟਲੀਆਂ ਤੇ ਦਾਤਰ ਲਹੂ 'ਚ ਭਿੱਜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੀਆ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਉਹੀ ਵਹਿਸੀਪੁਣਾ ਹੈ।)

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ                   ਏਨੀ ਦੇਰ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ! ਕੀ ਲਿਆਏ ਹੋ ਆਰੀਆ ਪੁੱਤਰ ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               (ਖਿੜਿਆ ਹੋਇਆ) ਖਾਣ ਲਈ ਹੀ ਲਿਆਇਆ ਹਾਂ ਕੁਝ!

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ                   ਫਿਰ ਵੀ ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 (ਹੋਰ ਖਿੱਝ ਕੇ) ਦੇਖਦੀ ਨਹੀਂ ਮਾਸ ਏ!

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ                   ਕਾਹਦਾ ਮਾਸ ਹੈ ਏਹ ?

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 (ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ) ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਆਦਮੀ ਦਾ ਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ :                 (ਜ਼ਿਦ ਕਰਦਿਆਂ) ਦੱਸੋ ਤਾਂ ਸਹੀ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਜਦ ਅਸੀਂ ਮਾਸ ਖਾ ਲੈਂਦੇ ਆਂ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਾਹਦਾ ਝਗੜਾ ? ਭੁੱਖ ਅੱਗੇ ਏਸ ਗੱਲ ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਨੇ ? (ਸ਼ਬਦਾ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ) ਇਹ ਗਊ ਦਾ ਮਾਸ ਹੈ। (ਇਕ ਪੇਟਲੀ ਰੱਖਦਾ ਹੋਇਆ) ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮੈਂ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਦੇ ਆਵਾਂ । ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਢਿੱਡ 'ਚ ਕੁਝ ਤਾਂ ਪਵੇ!

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ:                  (ਉਹਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਲਗਭਗ ਹਿੰਸਕ ਹੈ) ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਇਹ ਮਾਸ ਪਕਾਉਣਾ। (ਹਿੰਸਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਘਟ ਚੁੱਕੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਡਰ ਉਸ ਤੇ ਹਾਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਭੈਅ ਭੀਤ ਹੋਈ ਉਹ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।) ਕੁਮਾਰ, ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਮਾਸ ਨਾ ਖਵਾਓ ! ਇਹ ਪਾਪ ਹੈ। ਸਰਾਪ ਲੱਗੇਗਾ!

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ                 ਲੱਗਦਾ ਏ ਤਾਂ ਲੱਗੇ ! ਭੁੱਖ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਿਹੜਾ ਸਰਾਪ ਏ ? ਭੁੱਖ ਪੁੰਨ ਤੇ ਪਾਪ

ਦੀ ਵਿਚਲੀ ਲੀਕ ਮਿਟਾ ਦਿੰਦੀ ਏ । ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਏ ਬੱਚੇ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਰਹੇ ਹੋਣ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਪੁੰਨ ਪਾਪ ਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾ ਦੇਵੇ!

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ:                  (ਰੋਦੀ ਹੋਈ) ਨਹੀਂ ਕੁਮਾਰ ! ਨਹੀਂ !

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ :               ਉਠ... ਅੱਗ ਬਾਲ ਤੇ ਹਾਡੀ ਚੜ੍ਹਾ। ਮਾਸ ਚੋਂ ਵਾਸ਼ਨਾ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਭੁੱਖ ਹੋਰ ਚਮਕ ਰਹੀ ਏ। ਮੈਂ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਝੌਂਪੜੀ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਹੁਣੇ ਆਇਆ।

                             (ਮਾਸ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਪੋਟਲੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ)

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ                   (ਡੂੰਘੀ ਮਾਨਸਿਕ ਪੀੜਾ ਤੇ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿਚ) ਨਹੀਂ ਭਗਵਾਨ! ਨਹੀ! ਮੈਂ ਗਊ ਮਾਸ ਨਹੀਂ ਖਾ ਸਕਦੀ! ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਏ। ਮੈਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਧੀ ਹਾ ! ਗਉ ਮਾਸ ਖਾਣਾ ਘੋਰ ਪਾਪ ਐ! ਅਧਰਮ ਐ! ਭੁੱਖ ਨੇ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਮਨ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤੇ! ਹੇ ਭਗਵਾਨ! ਹੇ ਭਗਵਾਨ, ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ ? ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ ? ਕੁਮਾਰ ਮੇਰਾ ਸਵਾਮੀ ਐ। ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਮੰਨਣੀ ਪੈਣੀ ਐ! ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਉਹਦੀ ਠੀਕ ਵੀ ਏ । ਭੁੱਖ ਅੱਗੇ ਪੁੰਨ ਪਾਪ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ? ਹੇ ਭਗਵਾਨ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ । ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ ? ਦਇਆ ਕਰੋ! ਦਇਆ ਕਰੋ ਭਗਵਾਨ! ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਹੁਣੇ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਣੈ ! (ਮਾਸ ਦੀ ਪੋਟਲੀ ਚੁੱਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਥੱਲੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ) ਹੇ ਭਗਵਾਨ, ਅੱਜ ਮੈਂ ਉਹ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਆ, ਜੋ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨਾ! ਜੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨਾ !

(ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਕਈ ਵਾਰ ਪੇਟਲੀ ਵੱਲ ਹੱਥ ਵਧਾਉਂਦੀ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ। ਅੰਤ ਵਿਚ ਪੋਟਲੀ ਨੂੰ ਚੁੱਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਥੱਲੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹਦੀ ਰੂਹ ਇਸ ਦਵੰਧ ਵਿਚ ਵਲੂੰਧਰੀ ਗਈ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਫੱਫੇਕੁਟਣੀਆਂ ਫਿਰ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਈ ਪੋਟਲੀ ਉਤੇ ਚਿੱਟੀ ਚਾਦਰ ਵਿਛਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਫਿਰ ਚਾਦਰ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਪਾਣੀ ਤਰਕਦੀਆਂ ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਮੰਤਰ ਉਚਾਰਦੀਆਂ ਹਵਨ ਕਰਨ ਦੀ ਰਹੁਰੀਤ ਦੀ ਨਕਲ (ਮਾਈਮ) ਉਤਾਰਦੀਆਂ ਹਨ - ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਹਵਨ ਨੇ ਪਾਪ ਦੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਪੁੰਨ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦੇਣਾ ਹੋਵੇ! ਹਵਨ ਦੇ ਮਾਈਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਘੋਰ ਵੇਦਨਾ ਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੈ। ਪਿਛਵਾੜੇ ਚੋਂ ਡੂੰਘੀ ਪੀੜਾ ਦੇ ਬੋਲ ਉੱਭਰਦੇ ਹਨ ।)

ਪਾਪ ਹੋਇਐ, ਪਾਪ ਹੋਇਐ!

ਪਾਪ ਹੋਇਐ, ਪਾਪ ਹੋਇਐ!

ਲੁੱਟੀ ਹੈ ਕਿਸੇ ਪੱਤ ਧਰਤ ਦੀ

ਬੀਜ ਅਧਰਮ ਦਾ ਫਿਰ ਬੋਇਐ।

ਪਾਪ ਹੋਇਐ, ਪਾਪ ਹੋਇਐ!

ਪਾਪ ਹੋਇਐ, ਪਾਪ ਹੋਇਐ!

ਵੇਖੋ ਕੀ ਅਣਹੋਣੀ ਹੋਈ

ਲਹਿੰਦੇ ਵੱਲੋਂ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਿਐ !

ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਪੈਣ ਤਰਾਟਾਂ

ਧਰਮ ਨੂੰ ਫਿਰ ਕਾਂਬਾ ਛਿੜਿਐ!

ਦਾਗ਼ ਚੰਦ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਹੋਏ

ਮਰਿਆਦਾ ਨੇ ਮੱਥਾ ਫੜਿਐ।

ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿਸੇ ਗਊ ਦੀ ਹੱਤਿਆ

ਮਾਸ ਉਸਦਾ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਧਰਿਐ!

ਮਾਸ ਉਸਦਾ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਧਰਿਐ!

ਘੜਾ ਪਾਪ ਦਾ ਫਿਰ ਭਰਿਐ।

ਘੜਾ ਪਾਪ ਦਾ ਫਿਰ ਭਰਿਐ!

ਪਾਪ ਹੋਇਐ ਪਾਪ ਹੋਇਐ!

ਪਾਪ ਹੋਇਐ, ਪਾਪ

(ਪਾਪ ਨੂੰ ਪੁੰਨ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦੇਣ ਦਾ ਯਤਨ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਗੰਧ ਹੈ ।)

 

ਦ੍ਰਿਸ਼ 5

(ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਦੀ ਝੌਂਪੜੀ। ਝੌਂਪੜੀ ਨੂੰ ਸੈਨਿਕਾ ਨੇ ਘੇਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦਾ ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ ਵੀ ਹੈ। ਸੈਨਿਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਤੇ ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਝੌਂਪੜੀ ਦੇ ਬੂਹੇ ਕੋਲ ਆਉਂਦੇ ਨੇ । ਸੈਨਿਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਆਦਰ ਨਾਲ "ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ" ਕਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ ਅਤੇ ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।)

ਸਤਿਆਵ੍ਰਤ -              ਕੀ ਗੱਲ ਏ ?

ਸੈਨਿਕ-ਅਧਿਕਾਰੀ :       (ਆਦਰ ਨਾਲ) ਪ੍ਰਣਾਮ ਯੁਵਰਾਜ! ਯੁਵਰਾਜ, ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਵੇ।

ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ:                  (ਇਕਦਮ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵਾਲੇ ਭਾਵ ਵਿਚ) ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਨਗਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਨਗਰ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ 'ਚ ਕੋਈ ਦਖਲ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ । ਫਿਰ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨੇ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਸੱਦਿਆ ਏ ?

ਸੈਨਿਕ ਅਧਿਕਾਰੀ :        ਆਦਰਨੀਯ ਰਾਜਵਧੂ ! ਇਸ ਦੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਆਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਿਹਾ।

ਮੁੱਖ ਚੇਲਾ :       (ਉਹਦੇ ਬੋਲਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿਚ ਆਦਰ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਜਿਵੇਂ ਸੈਨਿਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿਚ ਸੀ - ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਘੱਟ) ਮੈਂ ਦੱਸਦਾ ਹਾ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ! ਪਤਾ ਲੱਗੈ ਚਾਰ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਸੀਂ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਵਸਿਸ਼ਠ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ 'ਚ ਗਏ ! ਓਥੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਿਆਰੀ ਗਊ ਨੰਦਨੀ ਚੋਰੀ ਕੀਤੀ! ਉਹਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਹਦਾ ਮਾਸ ਖਾਧਾ। ਇਹ ਘੋਰ ਅਪਰਾਧ ਹੈ। ਏਸ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਧਰਮ-ਸਭਾ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਲਈ ਸੱਦਿਆ ਗਿਐ।