ਦੁਖੀਏ ਮਾਂ-ਪੁੱਤ

 

 

ਗਿਆਨੀ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ

ਮੁੱਢਲੀ ਬੇਨਤੀ

ਜਦੋਂ ਮੈਂ 'ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਕਿਵੇਂ ਗਿਆ ?' ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਓਦੋਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਹ 'ਦੁਖੀਏ ਮਾਂ-ਪੁੱਤ' ਪੁਸਤਕ ਲਿਖਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਮੈਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਇਕੋ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਾਲ ਖੋਜਦਾ ਗਿਆ, ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਅਥਾਹ ਪੀੜ ਨਾਲ ਭਰਦਾ ਗਿਆ। ਦੁਨੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਨਿਭਾਗੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਦੁੱਖੀ ਤੋਂ ਦੁੱਖੀ ਤੇ ਕੰਗਾਲ ਤੋਂ ਕੰਗਾਲ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ। ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚੋਂ ਬਹਾਦਰ ਕੌਮ ਤੇ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਪਟਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਰੋਟੀ ਬਦਲੇ ਤਰਲੇ ਲੈਣੇ ਪਏ ਤੇ ਉਮਰ ਦਾ ਚੰਗਾ ਹਿੱਸਾ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿਚ ਕੱਟਣਾ ਪਿਆ । ਮਰ ਕੇ ਵੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਦਿਲੋਂ ਉਸਦਾ ਵੈਰ ਨਾ ਗਿਆ । ਉਹਦੀ ਲੋਥ ਨੂੰ ਵੀ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਪਰਦੇਸ ਵਿਚ ਰੁਲਣਾ ਪਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਸਿਵੇ ਦੀ ਭਬੂਤੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਤਰਸਦੀ ਰਹਿ ਗਈ । ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਨਿਰਦਈ ਦੁਨੀਆਂ ਨੇ ਐਨਾ ਵੈਰ ਕਮਾਇਆ ਹੋਵੇ ।

ਦੂਜਾ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਗੁਨਾਹ ਦੇ ਆਦਮ ਵਾਂਗ ਬਹਿਸ਼ਤ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਹਨੇ ਇਕੋ ਪਾਪ ਕੀਤਾ ਸੀ; ਇਹ ਕਿ ਉਹਨੇ ਇਕ ਭਲੇਮਾਣਸ ਤੇ ਬਲਵਾਨ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਯਰਾਨੇ ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ ਫਲ ਉਹਨੂੰ ਰਾਜ ਭਾਗ ਤਿਆਗ ਕੇ ਉਮਰ ਭਰ ਦੇ ਦੁੱਖ, ਕਲੇਸ਼ ਤੇ ਝੋਰੇ ਖਰੀਦਣੇ ਪਏ । ਅਨੋਖਾ ਵਪਾਰੀ ਸੀ ਉਹ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਕੇ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਵਟਾ ਲਈ ਸੀ । ਕੋਹਿਨੂਰ ਪਹਿਨਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਹੀਰੇ ਮੋਤੀ ਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਇਕ ਦਿਨ ਮਾਸਕੋ (ਰੂਸ) ਦੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ ਭਿੱਛਿਆ ਮੰਗਦਾ ਫਿਰਦਾ ਸੀ । ਭਾਗਾਂ ਭਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਾਲਕ ਅੰਤ ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਤਰਸਦਾ ਮਰ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ-ਜੀ ਕਦੇ ਸੁੱਖ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।

ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਂਡ ਬੜੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਤੇ ਮੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਕਹੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ 'ਸਿੱਖ-ਰਾਜ ਕਿਵੇਂ ਗਿਆ ?' ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਹਾਲ ਬੜੇ ਖੁਹਲ ਕੇ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ । ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ, ਜੋ ਪਾਠਕ

ਤਤਕਰਾ

ਮੁੱਢਲੀ ਬੇਨਤੀ 

ਪਹਿਲਾ ਕਾਂਡ 

ਮੰਨਾ ਸਿੰਘ, ਜਿੰਦਾਂ, ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ

ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਸੁਰਗਵਾਸ 

ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ 

ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ

ਮਹਾਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਰਾਜਾ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ 

ਸੰਧਾਵਾਲੀਏ ਕਤਲ

ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣਿਆਂ 

ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਵਜ਼ੀਰ ਬਣਿਆ

ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ 

ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਿਹਾਈ

ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ ਕਤਲ, ਜੱਲ੍ਹਾ ਪੰਡਤ

ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ, ਜੱਲ੍ਹਾ, ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਤੇ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ 

ਸ਼ਿਵਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹਜ਼ਾਦਾ

ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਕਤਲ, ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਕਤਲ 

ਜਿੰਦਾਂ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਬਣੀ

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਤੇ ਤੇਜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ

ਸਤਲੁਜ ਯੁੱਧ ਦਾ ਐਲਾਨ, ਲੜਾਈਆਂ

ਜਿੰਦਾਂ ਸਿਰ ਝੂਠੇ ਇਲਜ਼ਾਮ

ਗੁਨਾਹੀ ਕੌਣ ਸਨ ?

ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿਚ 

ਹਾਰਡਿੰਗ ਦਾ ਦਰਬਾਰ 

ਪਹਿਲੀ ਸੁਲ੍ਹਾ, ੯ ਮਾਰਚ, ੧੮੪੬ 

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੇਸ-ਨਿਕਾਲਾ

ਭੈਰੋਵਾਲ ਦੀਆਂ ਸੁਲ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ

ਜਿੰਦਾਂ ਭੈਰੋਵਾਲ ਦੀ ਸੁਲ੍ਹਾ ਦੇ ਵਿਰੁਧ 

ਲਾਰੰਸ ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਬਣਿਆਂ, ਹਾਰਡਿੰਗ ਜਿੰਦਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁਧ

ਰੈਜੀਡੈਂਟ ਦੀ ਜਿੰਦਾਂ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ

ਜਿੰਦਾਂ ਦਾ ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਨੂੰ ਉੱਤਰ 

ਪਰਮੇ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ

ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆਂ

ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਨੂੰ ਹਾਰਡਿੰਗ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਜਿੰਦਾਂ ਵਿਰੁਧ 

ਜਿੰਦਾਂ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰੇ ਕੈਦ

ਸੰਤ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਕ ਲੇਖ

ਹਾਰਡਿੰਗ ਦਾ ਐਲਾਨ ਜਿੰਦਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਬਾਰੇ 

ਨਵੇਂ ਹਾਕਮ 'ਕਰੀ' ਤੇ 'ਡਲਹੌਜ਼ੀ'

ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਕੀਲ

ਜਿੰਦਾਂ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਇਨਾਮ ਵਾਪਸ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ

ਜਿੰਦਾਂ ਸਿਰ ਨਵੀਆਂ ਬੰਦਸ਼ਾਂ

ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ, ਜਿੰਦਾਂ ਦਾ ਵਕੀਲ

ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਦਾ ਉੱਤਰ 

ਮੁਲਤਾਨ ਬਗ਼ਾਵਤ

ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਤੇ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ

ਜਿੰਦਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ-ਨਿਕਾਲੇ ਦਾ ਹੁਕਮ 

ਜਿੰਦਾਂ ਨੇ ਸ਼ੇਖੁਪੁਰਿਓਂ ਤੁਰਨਾ 

ਜਿੰਦਾਂ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਕੰਢੇ ਉੱਤੇ

ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਦੀ ਰੀਪੋਰਟ, ਜਿੰਦਾਂ ਦੇ ਦੇਸ-ਨਿਕਾਲੇ

ਬਾਰੇ ੩੬ ਦੇਸ-ਨਿਕਾਲੇ ਦਾ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਅਸਰ 

ਜਿੰਦਾਂ ਬਨਾਰਸ ਵਿਚ 

ਜਿੰਦਾਂ ਦੀ ਜਾਮਾ-ਤਲਾਸ਼ੀ

ਸ: ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ 

ਇਲੀਅਟ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ

ਆਖਰੀ ਸੁਲ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ

ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਤਖ਼ਤੋਂ ਲਾਹਿਆ ਜਾਣਾ ਦੁੱਜਾ ਕਾਂਡ ਜਿੰਦ ਕੌਰ, ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਨਿਊ ਮਾਰਚ 

ਜਿੰਦਾਂ ਬਾਰੇ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਦੀ ਚਿੱਠੀ 

ਜਿੰਦਾਂ ਚੁਨਾਰ ਵਿਚ ਕੈਦ