ਭਜਨ ਲਾਲ 

ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਾਣੀ ਤੇ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ 

ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਦੀ ਤਾੜਨਾ

ਕੈਮਬਲ 

ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲਾਗਨ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ

ਕੈਮਬਲ ਦੀ ਰੀਪੋਰਟ

ਲਾਗਨ ਦੀ ਚਿੱਠੀ

ਭਜਨ ਲਾਲ ਦੇ ਬਿਆਨ

ਲਾਗਨ ਦੀ ਰੀਪੋਰਟ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਈਸਾਈ ਬਣਿਆ 

ਵਲੈਣ ਭੇਜਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰ

ਗਾਈਜ਼ ਨੂੰ ਇਨਾਮ

ਵਲਾਇਤ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ

ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਦੀ ਚਿੱਠੀ, ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੂੰ ਇਨਾਮ

ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਛੱਡਣਾ

ਨੇਹੇਮੀਆਂ ਗੋਰੇ, ਬਾਰਕਪੁਰ ਵਿਚ 

ਸ਼ਾਹਜ਼ਾਦਾ ਵਾਪਸ ਮੁੜਿਆ 

ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਵੱਲੋਂ ਅੰਜੀਲ ਭੇਟਾ 

ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਦੀ ਚਿੱਠੀ

ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਕੂਚ

ਤਿੱਜਾ ਕਾਂਡ

ਕਲਕੱਤੇ ਤੋਂ ਤੁਰਨਾ

ਵਲਾਇਤ ਪੁੱਜਣਾ

ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਲਿਬਾਸ

ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਰਹਿਣੀ 

ਮਲਕਾਂ ਤੇ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ 

ਕੋਹਿਨੂਰ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ

ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਆਦਰ ਤੇ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨੂੰ ਸਾੜਾ

ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾ ਮਿਲੀ 

ਮੈਨਜ਼ੀਜ਼ ਮਹਿਲ

ਬੰਦਸ਼ਾਂ ਹਟਾਓ ਤੇ ਪੈਨਸ਼ਨ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਦਿਓ

ਇਟਲੀ ਨੂੰ ਰਵਾਨਗੀ

ਕਾਲਾ ਸ਼ਾਹਜ਼ਾਦਾ, ਰੋਮ ਵਿਚ

ਪੋਂਪੇ

ਅਵਧ ਰਾਜ ਜ਼ਬਤ

ਨੌਂ ਦਸੰਬਰ, ੧੮੮੬ ਦੀ ਚਿੱਠੀ

ਉਪਰਲੀ ਚਿੱਠੀ ਦਾ ਉੱਤਰ

ਗ਼ਦਰ, ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਭਿੱਜਾ

ਜਿੰਦਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਟੀ ਚਿੱਠੀ, ਨੇਹੇਮੀਆਂ ਗੋਰੇ ਵਾਪਸ

ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਲੁਟਿਆ ਗਿਆ

ਕਾਲਾ ਸ਼ਾਹਜ਼ਾਦਾ

ਸ਼ਾਹਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਵਿਆਹ

ਮੁਲਗਰੇਵ ਮਹਿਲ, ਬੰਦਸ਼ਾਂ ਹਟੀਆਂ

ਲਾਗਨ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਮੁੱਕੀ 

ਹਿੰਦ ਕੰਪਨੀ ਹੱਥੋਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ 

ਕੁਰਗ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜ਼ਾਦੀ 

ਸ਼ਿਵਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਾਗੀਰ 

ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ 

ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਲਕੱਤੇ ਵਿਚ 

ਜਿੰਦਾਂ ਤੇ ਜੰਗ ਬਹਾਦਰ 

ਜਿੰਦਾਂ ਕਲਕੱਤੇ ਨੂੰ 

ਮਾਂ ਪੁੱਤ ਦਾ ਮਿਲਾਪ 

ਸਰਕਾਰ ਹਿੰਦ ਤੇ ਜਿੰਦਾਂ 

ਮਹਾਰਾਜਾ ਤੇ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ 

ਵਲਾਇਤ ਪੁੱਜੇ

ਜਿੰਦਾਂ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ

ਜਿੰਦਾਂ ਵੱਖਰੇ ਘਰ ਵਿਚ

ਹੈਦਰੁਪ ਜਾਗੀਰ, ਐਲਵੇਡਨ ਮਹਿਲ 

ਜਿੰਦਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਸਮਾਂ, ਆਖਰੀ ਸੱਧਰ 

ਜਿੰਦਾਂ ਸੁਰਗਵਾਸ

ਜਿੰਦਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ

ਸਕੰਦਰੀਆ, ਬੰਬਾ ਮੂਲਰ ਨਾਲ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਵਿਆਹ 

ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਔਲਾਦ 

ਚੌਥਾ ਕਾਂਡ

ਗੌਰਮਿੰਟ ਨਾਲ ਮੁਕੱਦਮਾ

ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀਆਂ ਗੌਰਮਿੰਟ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀਆਂ

ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਐਡੀਟਰ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ 

ਉਸ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਟਾਈਮਜ਼ ਦਾ ਮੁੱਖ-ਲੇਖ

ਪਹਿਲਾ ਕਾਂਡ

 

ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ

ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ, ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਸ: ਮੰਨਾ ਸਿੰਘ' ਔਲਖ ਜੱਟ, ਪਿੰਡ ਚਾਹੜ, ਤਹਿਸੀਲ ਜ਼ਫਰਵਾਲ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਛੋਟੀ ਲੜਕੀ ਸੀ । ਇਹ ਸ਼ੇਰੇ-ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਰਾਣੀ ਸੀ । ਸੁੰਦਰਤਾ, ਸੁਭਾ ਤੇ ਸਮਝ ਦਾ ਸਦਕਾ ਇਹਨੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਵਾਸਤੇ ਚੰਗਾ ਥਾਂ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਸ਼ੇਰੇ-ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਹੋਰ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ । ਚੰਗੇ ਰੂਪ, ਸੁਘੜਤਾ, ਸਿਆਣਪ ਨਾਲ ਇਹਨੇ ਸੁਆਮੀ ਦਾ ਦਿਲ ਮੋਹ ਲਿਆ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਰੀਝ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਣੀ ਦੀ ਪਦਵੀ ਤੇ 'ਮਹਿਬੂਬਾ' (ਪਿਆਰੀ) ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਪਲ ਭਰ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜ ਇਸ ਦਾ ਵਿਛੋੜਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਹਿ ਸਕਦੇ । ਇਹ ਦਿਨ ਜਿੰਦਾਂ ਵਾਸਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਸਨ ।

ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ

ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਭਾਗ ਲਾਇਆ ਤੇ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਮਾਂ ਬਣੀ ।੪ ਸਤੰਬਰ, ੧੮੩੮ ਈ. ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਬਾਲ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ੇਰੇ-ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਕੰਵਰ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਰੱਖਿਆ। ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਵਾਜੇ ਵੱਜੇ, ਵਧਾਈਆਂ ਨਾਲ ਮਹਿਲ ਗੂੰਜ ਉਠੇ ਤੇ ਪੁੰਨ ਦਾਨ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਮਾਲਾ ਮਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਸੀ । ਆਪਣੀ ਮਹਿਬੂਬਾ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਉਸ ਹੱਸਦੇ ਬਾਲ ਰੂਪ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ, ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਦਿਲ

-----------------------------------------------------------------------------------------

੧.ਸ: ਮੋਨਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵੱਡੀ ਲੜਕੀ ਸ: ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਭੜਾਣੀਏਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹੀ ਹੋਈ ਸੀ।

੨. ਮੰਨਾ ਸਿੰਘ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਮਹਿਲੀਂ ਆਈ ਬਹਾਰ

ਜੰਮੀ ਦੇਵੀ ਸੁਰਗ ਦੀ, ਰੂਪ ਜਿੰਦਾਂ ਦਾ ਧਾਰ

ਪੱਟ ਪੰਘੂੜੇ ਝੂਟਦੀ ਹੋਈ ਜਦ ਮੁਟਿਆਰ

ਚਰਚਾ ਉਹਦੇ ਰੂਪ ਦੀ, ਪਹੁੰਚੀ ਸਿੱਖ ਦਰਬਾਰ

ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਭਰ ਉਛਲਦਾ । ਇਸ ਵੇਲੇ ਸਭ ਪਾਸੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਹੀ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਸਨ ।

 

ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ

ਛੇਤੀ ਹੀ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਗਮੀਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਬਿਮਾਰ ਰਹਿ ਕੇ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦੇ ਦਿਨ ਵੀਰਵਾਰ, ੧੫ ਹਾੜ, ੧੮੯੬ ਬ੍ਰਿਕਮੀ (੨੭ ਜੂਨ, ੧੮੩੯ ਈ.) ਨੂੰ ਗੁਰਪੁਰੀ ਸਿਧਾਰ ਗਏ" । ਦਿਨ ਦੀਵੀਂ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਦੇ ਭਾ ਦਾ ਹਨੇਰ ਪੈ ਗਿਆ । ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੁੱਖ ਤੇ ਚਾ ਸੁਹਾਗ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ । ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਉਸ ਦਿਨ ੯ ਮਹੀਨੇ ਤੇ ੨੪ ਦਿਨ ਦਾ ਸੀ ।

ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ ਅੰਤਮ ਸੇਜਾ 'ਤੇ ਲਿਟਾਇਆ ਗਿਆ । ਟਿੱਕਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਪਿਤਾ ਦੀ ਚਿਖਾ ਨੂੰ ਲੰਬੂ ਲਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਖਲੋਤਾ ਸੀ । ੧੧ ਰਾਣੀਆਂ ਆਪਣੇ ਸੁਆਮੀ ਨਾਲ ਸਤੀ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਚਿਖਾ ਵਿਚ ਬੈਠੀਆਂ ਸਨ । ਇਹ ਸਮਾਂ ਜਿੰਦਾਂ ਵਾਸਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਔਖਾ ਸੀ । ਜਿਸਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਣੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਸੁਆਮੀ ਵੱਧ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਦਾ ਪ੍ਰਾਣ-ਪਿਆਰੀ (ਮਹਿਬੂਬਾ) ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਵੇਖਿਆਂ ਬਿਨਾਂ ਇਕ ਪਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਸੀ, ਕੀ ਉਹ ਜਿੰਦਾਂ ਇਹ ਸਹਾਰ ਲਵੇਗੀ, ਕਿ ਹੋਰ ਰਾਣੀਆਂ ਮਹਾਰਾਜ ਨਾਲ ਸਤੀ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਉਹ ਰੰਡੇਪੇ ਦੇ ਭਾਰ ਥੱਲੇ ਦੱਬ-ਦੱਬ ਕੇ ਮਰਨ ਵਾਸਤੇ ਰਹਿ ਜਾਵੇ ? ਉਹਦੀ ਛਾਤੀ ਪਾੜ ਕੇ ਦਿਲ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਨ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਚਿਖਾ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਵਾਸਤੇ

-> ਮੋਹਿਆ ਮਨ ਰਣਜੀਤ ਦਾ, ਉਹਦੇ ਰੂਪ ਅਪਾਰ

ਵਿਆਹੀ ਰਾਣੀ ਆਖਰੀ, ਰਤਨਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੰਗਾਰ

ਪੁੱਜਣ ਤੁੱਲ ਨਾ ਓਸ ਦੇ, ਹੀਰੇ ਲਾਲ ਜਵਾਹਰ

ਕੁਦਰਤ ਰਾਣੀ ਓਸ 'ਤੇ ਤੁੱਠੀ ਕਿਰਪਾ ਧਾਰ

ਬਖਸ਼ਿਆ ਲਾਲ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ, ਮਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸਰਦਾਰ

ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ ਵਿਅੰਗ ਦੇ, ਹੈਸੀ ਮੂੰਹ ਪਸਾਰ

ਰੋਲਾਂਗੀ ਪਰਦੇਸ ਮੈਂ, ਇਹ ਲਾਲਾਂ ਦਾ ਹਾਰ

'ਸੀਤਲ' ਹਾਰਨ ਲੇਖ ਜਾਂ, ਫੁੱਲ ਬਣਨ ਅੰਗਿਆਰ

੧. ਮੋਇਆ ਸ਼ੇਰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ, ਧਾਹ ਜਿੰਦਾਂ ਮਾਰੀ

ਉਹਦੇ ਭਾੱ ਦੀ ਉਲਟ ਗਈ, ਅੱਜ ਦੁਨੀਆਂ

ਸਾਰੀ ਤਖਤੋਂ ਧਰਤੀ ਢਹਿ ਪਈ, ਉਹ ਰਾਜ ਦੁਲਾਰੀ

ਮਹਿਲੀ ਵਸਦੀ ਮੌਤ ਨੇ, ਨਾ ਵੇਖ ਸਹਾਰੀ

ਸੁਰਗ ਸਾੜਿਆ ਓਸਦਾ, ਸੁੱਟ ਕੇ ਅੰਗਿਆਰੀ

ਕੱਖੋਂ ਹੌਲੀ ਹੋ ਗਈ, ਲਾਲਾਂ ਤੋਂ ਭਾਰੀ

ਛਾਤੀ ਘੁੱਟ ਦਲੀਪ ਨੂੰ, ਉਹ ਇਉਂ ਪੁਕਾਰੀ

ਤੇਰੇ ਬਦਲੇ ਜੀਵਾਂਗੀ, ਮਾਂ ਸਦਕੇ ਵਾਰੀ