مُّڈھلی بےنتی

جدوں مَےں 'سِّکھ راج کِوےں گِآ ?' لِکھ رِها ساں, اَودوں هی مےرے دِل وِچ ِاه 'دُکھیاے ماں-پُّت' پُستک لِکھن دے وِچار پَےدا هواے ۔ جِاُں-جِاُں مَےں مهارانی جِںد کَور تے اُس دے ِاکو ِاک پُّتر مهاراجا دلیپ سِںگھ دے هال کھوجدا گِآ, مےرا دِل اتھاه پیڑ نال بھردا گِآ۔ دُنیآں اُّتے کوای نِبھاگے هواے هن, دُّکھی توں دُّکھی تے کںگال توں کںگال, پر ِاهناں دوهاں دی مِسال نهیں مِلےگی۔ دُنیآں بھر وِچوں بهادر کَوم تے جگت پرسِّدھ بادساه دی پٹرانی جِںد کَوراں نُوں ِاک روٹی بدلے ترلے لَےنے پاے تے اُمر دا چںگا هِّسا جےلھ دیآں کال کوٹھڑیآں وِچ کّٹنا پِآ ۔ مر کے وی دُسمناں دے دِلوں اُسدا وَےر نا گِآ ۔ اُهدی لوتھ نُوں وی کای مهینے پردےس وِچ رُلنا پِآ۔ اُس دے سِوے دی بھبُوتی وی آپنی جنم بھُومی نُوں ترسدی رهِ گای ۔ هور کوای نهیں هويا, جِس نال ِاس نِردای دُنیآں نے اَےنا وَےر کمايا هووے ۔

دُوجا, مهاراجا دلیپ سِںگھ, جو بِناں کِسے گُناه دے آدم واںگ بهِست وِچوں کّڈھ دِّتا گِآ ۔ ساری اُمر وِچ اُهنے ِاکو پاپ کیتا سی; ِاه کِ اُهنے ِاک بھلےمانس تے بلوان گُآںڈھی دے ےرانے اُّتے بھروسا کر لِآ سی ۔ ِاس دا پھل اُهنُوں راج بھاگ تِآگ کے اُمر بھر دے دُّکھ, کلےس تے جھورے کھریدنے پاے ۔ انوکھا وپاری سی اُه, جِس نے کِسمت دے کے بدکِسمتی وٹا لای سی ۔ کوهِنُور پهِنن والا تے هیرے موتی دان کرن والا, ِاک دِن ماسکو (رُوس) دے بجاراں وِچ بھِّچھِآ مںگدا پھِردا سی ۔ بھاگاں بھرے پںجاب دا مالک اںت روٹی نُوں ترسدا مر گِآ ۔ اُس نُوں جِاُںدے-جی کدے سُّکھ نسیب نهیں هويا۔

ِاس پُستک دا پهِلا کاںڈ بڑے تھوڑھے سبداں وِچ لِکھِآ گِآ هَے, تے موٹیآں-موٹیآں گّلاں هی کهیآں هن, کِاُںک 'سِّکھ-راج کِوےں گِآ ?' وِچ سارے هال بڑے کھُهل کے لِکھے گاے هن ۔ چںگا هووے, جو پاٹھک

ِاه پُستک 'دُکھیاے ماں-پُّت' پڑھن توں پهِلاں 'سِّکھ راج کِوےں گِآ ?' پڑھ لَےن ۔ ِاس ترھاں ِاسدا پهِلا کاںڈ سَوکھا سمجھِآ جاوےگا۔

جِنھاں کِتاباں دی سهاِاتا نال ِاه پُستک لِکھی هَے, مَےں اُهناں دے لِکھاریآں دا دھنّوادی هاں ۔

کادی وِںڈ (کسُور)

هُن, سیتل بھون,

ماڈل گرام, لُدھِآنا-2

سوهن سِںگھ 'سیتل'

         ۵ اپرَےل, ۱۹۴۶ ای.

تتکرا

مُّڈھلی بےنتی 

پهِلا کاںڈ 

منّا سِںگھ, جِںداں, دلیپ سِںگھ دا جنم

سےرے پںجاب سُرگواس 

مهاراجا کھڑک سِںگھ 

مهاراجا نَونِهال سِںگھ

مهارانی چںد کَور

مهاراجا سےر سِںگھ تے راجا دھِآن سِںگھ دا کتل 

سںدھاوالیاے کتل

دلیپ سِںگھ مهاراجا بنِآں 

هیرا سِںگھ وجیر بنِآ

جواهر سِںگھ کَےد کیتا گِآ 

جواهر سِںگھ دی رِهاای

کسمیرا سِںگھ کتل, جّلھا پںڈت

هیرا سِںگھ, جّلھا, سوهن سِںگھ تے لابھ سِںگھ دا کتل 

سِودےو سِںگھ ساهجادا

پسَورا سِںگھ کتل, جواهر سِںگھ کتل 

جِںداں سرپرست بنی

لال سِںگھ تے تےج سِںگھ دے منسُوبے

ستلُج ےُّدھ دا اَےلان, لڑاایآں

جِںداں سِر جھُوٹھے ِالجام

گُناهی کَون سن ?

اںگرےج سِّکھ راج وِچ 

هارڈِںگ دا دربار 

پهِلی سُلھا, ۹ مارچ, ۱۸۴۶ 

لال سِںگھ نُوں دےس-نِکالا

بھَےرووال دیآں سُلھا دیآں سرتاں

جِںداں بھَےرووال دی سُلھا دے وِرُدھ 

لارںس رَےجیڈَےںٹ بنِآں, هارڈِںگ جِںداں دے وِرُدھ

رَےجیڈَےںٹ دی جِںداں نُوں چِّٹھی

جِںداں دا رَےجیڈَےںٹ نُوں اُّتر 

پرمے نُوں پھاںسی

تےجا سِںگھ راجا بنِآں

رَےجیڈَےںٹ نُوں هارڈِںگ دی چِّٹھی جِںداں وِرُدھ 

جِںداں سےکھُوپُرے کَےد

سںت نِهال سِںگھ دا ِاک لےکھ

هارڈِںگ دا اَےلان جِںداں دی کَےد بارے 

نوےں هاکم 'کری' تے 'ڈلهَوجی'

ساهِب سِںگھ لال سِںگھ دا وکیل

جِںداں دا دِّتا ِانام واپس کروايا گِآ

جِںداں سِر نویآں بںدساں

جیون سِںگھ, جِںداں دا وکیل

جیون سِںگھ نُوں ڈلهَوجی دا اُّتر 

مُلتان بگاوت

گںگا رام تے کاهن سِںگھ نُوں پھاںسی

جِںداں نُوں دےس-نِکالے دا هُکم 

جِںداں نے سےکھُپُريوں تُرنا 

جِںداں ستلُج دے کںڈھے اُّتے

رَےجیڈَےںٹ دی ریپورٹ, جِںداں دے دےس-نِکالے

بارے ۳۶ دےس-نِکالے دا لوکاں 'تے اسر 

جِںداں بنارس وِچ 

جِںداں دی جاما-تلاسی

س: چتر سِںگھ تے راجا سےر سِںگھ دی بگاوت راجا سےر سِںگھ دیآں لڑاایآں 

ِالیاٹ لاهَور وِچ

آکھری سُلھا دیآں سرتاں

دلیپ سِںگھ دا تکھتوں لاهِآ جانا دُّجا کاںڈ جِںد کَور, جیون سِںگھ تے نِاُو مارچ 

جِںداں بارے ڈلهَوجی دی چِّٹھی 

جِںداں چُنار وِچ کَےد

جِںداں چُنار وِچوں نّس گای

جِںداں نےپال وِچ

جںگ بهادر دے دربار وِچ

جِںداں نُوں گُجارا دِّتا گِآ

م. دلیپ سِںگھ تے اُس دی رهِنی 

اگست, ۱۸۵۷ توں پِچھوں 

بگاوت سمےں

گُلاب سِںگھ اٹاری کَےد

آکھری اَےلان تے م. دلیپ سِںگھ 

لُڈلو دی رااے

م. دلیپ سِںگھ نُوں پَےنسن

نَوکر هٹااے گاے

لاگن, توساکھانا

کوهِنُور ولاِات کِوےں گِآ ?

لاگن, دلیپ سِںگھ بارے, لاگن دا گھر

مهاراجے دی وِّدِآ

مهاراجے دا جنم دِن

ڈلهَوجی تے مهاراجے دی مُلاکات لاهَور وِچ 

مهاراجے نُوں دوس-نِکالے دا هُکم 

دےس-نِکالے دی تِآری 

روانگی

پھتهِگڑھ پُّجنا

گُرُو گرںتھ ساهِب تے گرںتھی نال نهیں لاے 

والٹر گاایج

لارںس دی چِّٹھی مهاراجے نُوں

پھتهِگڑھ وِچ

مهاراجا سےر سِںگھ دی رانی

مهاراجا تے سےر سِںگھ دی بھَےن

کُرگ دی ساهجادی

ڈلهَوجی پھتهِگڑھ وِچ 

مهاراجا هرِدوار وِچ 

مهاراجا مسُوری 

مهاراجا ایساای کِوےں بنِآں

بھجن لال 

سےر سِںگھ دی رانی تے دلیپ سِںگھ 

رانی نُوں ڈلهَوجی دی تاڑنا

کَےمبل 

دلیپ سِںگھ دی لاگن نُوں چِّٹھی

کَےمبل دی ریپورٹ

لاگن دی چِّٹھی

بھجن لال دے بِآن

لاگن دی ریپورٹ

مهاراجا ایساای بنِآ 

ولَےن بھےجن دے وِچار

گاایج نُوں ِانام

ولاِات جان دی آگِآ

ڈلهَوجی دی چِّٹھی, بھجن لال نُوں ِانام

پھتهِگڑھ چھّڈنا

نےهےمیآں گورے, بارکپُر وِچ 

ساهجادا واپس مُڑِآ 

ڈلهَوجی وّلوں اںجیل بھےٹا 

ڈلهَوجی دی چِّٹھی

هِںدُستان توں کُوچ

تِّجا کاںڈ

کلکّتے توں تُرنا

ولاِات پُّجنا

مهاراجے دا لِباس

مهاراجے دی رهِنی 

ملکاں تے دلیپ سِںگھ 

کوهِنُور تے مهاراجا

مهاراجے دا آدر تے ڈلهَوجی نُوں ساڑا

ےُونیورسِٹی وِچ داکھل هون دی آگِآ نا مِلی 

مَےنجیج مهِل

بںدساں هٹااَو تے پَےنسن دا هِساب ديو

ِاٹلی نُوں روانگی

کالا ساهجادا, روم وِچ

پوںپے

اودھ راج جبت

نَوں دسںبر, ۱۸۸۶ دی چِّٹھی

اُپرلی چِّٹھی دا اُّتر

گدر, نَےپولیان بھِّجا

جِںداں نُوں بنااُٹی چِّٹھی, نےهےمیآں گورے واپس

پھتهِگڑھ لُٹِآ گِآ

کالا ساهجادا

ساهجادی دا وِآه

مُلگرےو مهِل, بںدساں هٹیآں

لاگن دی سرپرستی مُّکی 

هِںد کمپنی هّتھوں بادساه نُوں 

کُرگ دی ساهجادی 

سِودےو سِںگھ نُوں جاگیر 

هِںد نُوں جان دی آگِآ 

مهاراجا کلکّتے وِچ 

جِںداں تے جںگ بهادر 

جِںداں کلکّتے نُوں 

ماں پُّت دا مِلاپ 

سرکار هِںد تے جِںداں 

مهاراجا تے سِّکھ پھَوجاں 

ولاِات پُّجے

جِںداں دی وِرودھتا

جِںداں وّکھرے گھر وِچ

هَےدرُپ جاگیر, اَےلوےڈن مهِل 

جِںداں دا اںت سماں, آکھری سّدھر 

جِںداں سُرگواس

جِںداں دا سسکار

سکںدریآ, بںبا مُولر نال مهاراجے دا وِآه 

مهاراجے دی اَولاد 

چَوتھا کاںڈ

گَورمِںٹ نال مُکّدما

مهاراجے دیآں گَورمِںٹ نُوں چِّٹھیآں

مهاراجے دی ٹاایمج دے اَےڈیٹر نُوں چِّٹھی 

اُس دے اُّتر وِچ ٹاایمج دا مُّکھ-لےکھ

ٹاایمج دے اَےڈیٹر نُوں مهاراجے دی دُوّجی چِّٹھی

ایوانس بَےّل دی رااے 

مَےلیسن دی رااے

دلیپ سِںگھ دی لِکھواای پُستک 

کرتا دی رااے 

پںجواں کاںڈ

بھارت جان دی تاںگھ

هِںدُستان وِچ آاُن دی آگِآ مِلی 

سردار سںت سِںگھ نُومهاراجے دی چِّٹھی 

دُّجی چِّٹھی

ِاںگلَےںڈ توں روانگی

پںجابیآں دے نام مهاراجے دی چِّٹھی  

اَوس دا اُّتر

مهاراجے دی گرِپھتاری

'ادن' وِچ اںمرِت چھکِآ

مهارانی بںبا مُولر ِاںگلَےںڈ وِچ 

مهاراجا پَےرس وِچ 

مهاراجا جرمنی وِچ 

مهاراجا ماسکو وِچ

مهاراجے دی چِّٹھی لےڈی لاگن نُوں

مهاراجے دی چِّٹھی کرنل بوِالیاَو نُوں

مهاراجے دی چِّٹھی هِںدُستان دے اکھباراں دے ناں 

مهارانی بںبا مُولر دا چلانا

مهاراجا پھِر پَےرس وِچ

مهاراجے دی چِّٹھی لےڈی لاگن نُوں

مهاراجا ِاںگلَےںڈ وِچ مهارانی دی کبر اُّتے

مهاراجا پَےرس وِچ

اںتم سماں

گرَےںڈ هوٹل وِچ چلانا

مهاراجے دی ارتھی ِاںگلَےںڈ وِچ 

بںساولی

بںساولی سںدھاوالیآں دی 

جِںداں دیآں چِّٹھیآں 

پرسِدھ تاریکھاں

پهِلا کاںڈ

 

مهارانی جِںداں

مهارانی جِںد کَور, گھوڑ سوار س: منّا سِںگھ' اَولکھ جّٹ, پِںڈ چاهڑ, تهِسیل جپھروال, جِلھا سِآلکوٹ دے رهِن والے دی چھوٹی لڑکی سی ۔ ِاه سےرے-پںجاب مهاراجا رنجیت سِںگھ دی سبھ توں چھوٹی رانی سی ۔ سُںدرتا, سُبھا تے سمجھ دا سدکا ِاهنے مهاراجے دے جیون وِچ آپنے واستے چںگا تھاں بنا لِآ سی ۔ ِاس توں پِچھوں سےرے-پںجاب نے هور وِآه نهیں کروايا ۔ چںگے رُوپ, سُگھڑتا, سِآنپ نال ِاهنے سُآمی دا دِل موه لِآ سی ۔ مهاراجے نے ریجھ کے ِاس نُوں مهارانی دی پدوی تے 'مهِبُوبا' (پِآری) دا کھِتاب دِّتا۔ پل بھر واستے وی مهاراج ِاس دا وِچھوڑا نهیں سن سهِ سکدے ۔ ِاه دِن جِںداں واستے جیون وِچ سبھ نالوں کھُسی دے سن ۔

دلیپ سِںگھ دا جنم

واهِگُرُو نے بھاگ لايا تے جِںد کَور ِاک پُّتر دی ماں بنی ۔۴ ستںبر, ۱۸۳۸ ای. نُوں ِاسدی کُّکھوں بال نے جنم لِآ, جِس دا نام سےرے-پںجاب نے کںور دلیپ سِںگھ رّکھِآ۔ کھُسی دے واجے وّجے, ودھاایآں نال مهِل گُوںج اُٹھے تے پُنّ دان نال انےکاں گریباں نُوں مالا مال کر دِّتا ۔ دلیپ سِںگھ دا مُهاںدرا آپنی ماں نال مِلدا جُلدا سی ۔ آپنی مهِبُوبا دی گود وِچ اُس هّسدے بال رُوپ نُوں وےکھدے, تاں مهاراج دا دِل

-----------------------------------------------------------------------------------------

۱.س: مونا سِںگھ دی وّڈی لڑکی س: جوالا سِںگھ بھڑانیاےں نال وِآهی هوای سی۔

۲. منّا سِںگھ سردار دے مهِلیں آای بهار

جںمی دےوی سُرگ دی, رُوپ جِںداں دا دھار

پّٹ پںگھُوڑے جھُوٹدی هوای جد مُٹِآر

چرچا اُهدے رُوپ دی, پهُںچی سِّکھ دربار

کھُسی نال بھر اُچھلدا ۔ ِاس وےلے سبھ پاسے کھُسیآں هی کھُسیآں سن ۔

 

سےرے پںجاب توں پِّچھوں

چھےتی هی کھُسیآں نے گمیآں دا رُوپ دھارن کر لِآ۔ سےرے پںجاب کای مهینے بِمار رهِ کے پُورنماسی دے دِن ویروار, ۱۵ هاڑ, ۱۸۹۶ برِکمی (۲۷ جُون, ۱۸۳۹ ای.) نُوں گُرپُری سِدھار گاے" ۔ دِن دیویں جِںد کَور دے بھا دا هنےر پَے گِآ ۔ دُنیآں دے سارے سُّکھ تے چا سُهاگ دے نال هی جاںدے رهے ۔ دلیپ سِںگھ اُس دِن ۹ مهینے تے ۲۴ دِن دا سی ۔

پںجاب دا سےر اںتم سےجا 'تے لِٹايا گِآ ۔ ٹِّکا کھڑک سِںگھ پِتا دی چِکھا نُوں لںبُو لااُن واستے تِآر کھلوتا سی ۔ ۱۱ رانیآں آپنے سُآمی نال ستی هون واستے چِکھا وِچ بَےٹھیآں سن ۔ ِاه سماں جِںداں واستے سبھ توں اَوکھا سی ۔ جِسنُوں ساریآں رانیآں نالوں سُآمی وّدھ پِآر کردا سی, جِسنُوں سدا پران-پِآری (مهِبُوبا) کهِ کے بُلااُںدا سی, جِسنُوں وےکھِآں بِناں ِاک پل نهیں رهِ سکدا سی, جِسنُوں پراپت کرکے اُه ساری دُنیآں دے هُسن نُوں بھُّل گِآ سی, کی اُه جِںداں ِاه سهار لوےگی, کِ هور رانیآں مهاراج نال ستی هو جان تے اُه رںڈےپے دے بھار تھّلے دّب-دّب کے مرن واستے رهِ جاوے ? اُهدی چھاتی پاڑ کے دِل باهر نِکلن نُوں کردا سی ۔ پر جدوں اُه چِکھا وِچ چھال مارن واستے

-> موهِآ من رنجیت دا, اُهدے رُوپ اپار

وِآهی رانی آکھری, رتناں نال سںگار

پُّجن تُّل نا اَوس دے, هیرے لال جواهر

کُدرت رانی اَوس 'تے تُّٹھی کِرپا دھار

بکھسِآ لال دلیپ سِںگھ, مهِلاں دا سردار

کِسمت نال وِاںگ دے, هَےسی مُوںه پسار

رولاںگی پردےس مَےں, ِاه لالاں دا هار

'سیتل' هارن لےکھ جاں, پھُّل بنن اںگِآر

۱. مويا سےر پںجاب دا, دھاه جِںداں ماری

اُهدے بھاّ دی اُلٹ گای, اّج دُنیآں

ساری تکھتوں دھرتی ڈھهِ پای, اُه راج دُلاری

مهِلی وسدی مَوت نے, نا وےکھ سهاری

سُرگ ساڑِآ اَوسدا, سُّٹ کے اںگِآری

کّکھوں هَولی هو گای, لالاں توں بھاری

چھاتی گھُّٹ دلیپ نُوں, اُه ِااُں پُکاری

تےرے بدلے جیواںگی, ماں سدکے واری

اّگے ودھدی, اُهدی گود وِچ مُسکرا رِها ۹-۱۰ مهینے دا دلیپ سِںگھ اُهنُوں هِّلن نا دےںدا ۔ اُس گھڑی جِںد کَور دا دِل مَوت تے جِںدگی دے گھول دا اکھاڑا بن رِها سی ۔ اُه مرنا چاهُںدی سی, پر پَےراں دیآں جںجیراں (بالک دلیپ سِںگھ) اُهدی پےس نهیں سن جان دےںدیآں ۔

هجاروں مُسکلوں مےں اےک مُسکل سکھت ےِه بھی هَے,

تمنّا مَوت کی هَے, اَور مر جانا نهیں آتا ۔

اُهنے لںما هاُکا لِآ, پُّتر نُوں گھُّٹ کے هِّک نال لايا تے کِها, "دلیپ ! مَےں تےرے بدلے جیواںگی۔" پُّتر دیآں کھُسیآں بدلے جِںداں نے رںڈےپے دے دُّکھ جھّلنے پروان کر لاے ۔

سےرے پںجاب دے اّکھاں میٹن دی ڈھِّل سی, جاں سِّکھ راج دی دُپهِر ڈھلنی سُرُو هو گای ۔ سِّکھاں دی جِس تلوار توں کابل کںدھار پاے کںبدے سن, اُه آپس وِچ کھڑکن لّگ پای ۔ کای مهاراجے, سهِجادے تے وجیر آپنِآں هّتھوں کتل هو گاے ۔

م: رنجیت سِںگھ دے پِّچھوں مهاراجا کھڑک سِںگھ تکھت 'تے بَےٹھا, جو ۳ مهینے ۱۱ دِن راج کرن پِّچھوں مںگلوار, ۸ اکتُوبر, ۱۸۳۹ ای. نُوں ڈوگرا بھراواں" هّتھوں تکھتوں لاهِآ گِآ۔ راجا دھِآن سِںگھ دی کَےد وِچ اُه ِاک سال تے اٹھاای دِن رِها, تے اںت جهِر دے کے ویروار ۵ نوںبر, ۱۸۴۰ ای. نُوں مارِآ گِآ ۔

اےسے هی دِن م. کھڑک سِںگھ دا ِاکو ِاک پُّتر کںور نَونِهال سِںگھ (جو ۸ اکتُوبر, ۱۸۳۹ ای. توں پںج نوںبر, ۱۸۴۰ ای. تک سِّکھاں دا مهاراجا رِها) وی ڈوگرِآں هّتھوں مارِآ گِآ ۔

پھِر کںور نَونِهال سِںگھ دی ماتا, مهارانی چںد کَور ۲ مهینے, ۹ دِن راج کردی رهی۔ اُس توں پِچھوں کںور سےر سِںگھ 'مهاراجا' بن کے تکھت 'تے بَےٹھا, جو ۲ سال, ۷ مهینے تے ۲۷ دِن راج کرن پِچھوں ۱۵ ستںبر, ۱۸۴۳, نُوں سںدھاوالیآں هّتھوں کتل هويا۔

اےسے هی دِن سںدھاوالیآں (س: لهِنا سِںگھ تے اجیت سِںگھ) نے کِلھے وِچ راجا دھِآن سِںگھ وجیر نُوں کتل کر دِّتا ۔ گِآنی گُرمُکھ سِںگھ دے هّتھیں دھِآن سِںگھ دے لهُو نال دلیپ سِںگھ نُوں راج تِلک دِّتا۔ گِآ ۔ دلیپ سِںگھ اُس دِن ۵ سال تے ۱۱ دِن دا سی ۔

---------------------------

۱. جںمُو دے ڈوگرے بھرا : راجا گُلاب سِںگھ, راجا دھِآن سِںگھ, راجا سُچےت سِںگھ

اگلے هی دِن دھِآن سِںگھ دے پُّتر راجا هیرا سِںگھ نے آپنے پِتا دا بدلا لَے لِآ۔ کھالسا پھَوجاں دی مدد نال اُس نے سںدھاوالیاے لهِنا سِںگھ, اجیت سِںگھ نُوں کتل کر دِّتا تے آپ پںجاب دی وجارت سںبھالی ۔ وِرودھیآں نُوں چںگی ترھاں دبا کے, راجا هیرا سِںگھ نے ۱۸ ستںبر, ۱۸۴۳ ای: نُوں ِاک وّڈا دربار کیتا, جِس وِچ سےرے پںجاب مهاراجا رنجیت سِںگھ دے سبھ توں چھوٹے پُّتر دلیپ سِںگھ دی تاج پوسی دی رسم ادا کیتی گای, بھاو دلیپ سِںگھ دے 'مهاراجا' تے هیرا سِںگھ دے 'وجیر' هون دا اَےلان کیتا گِآ ۔

نا جِںد کَوراں نُوں تے نا هی اُسدے بھرا جواهر سِںگھ نُوں منجُور سی, کِ هیرا سِںگھ وجیر بنے۔ سو س: جواهر سِںگھ نے آپنی تاکت ودھااُن واستے هّتھ پَےر مارنے آرںبھ کر دِّتے ۔ ِاک دِن اُه بالک مهاراجا دلیپ سِںگھ نُوں نال لَے کے پھَوجاں وِچ گِآ تے کهِن لّگا, "راجا هیرا سِںگھ, مهاراجا دلیپ سِںگھ تے ِاس دی ماتا-جِںد کَور-نُوں بڑا تںگ کردا هَے ۔ جے تُسیں ِانھاں دی مدد نا کروگے, تاں مَےں ِاس نُوں اںگرےجی کول لَے جاواںگا ۔" اُسنے تاں آپنے ولوں ِاه دھمکی دِّتی سی کِ ِاس گّلوں ڈر کے پھَوجاں اُس دی مدد کرنگیآں, پر اُسنُوں ِاه دھمکی اُلٹی پای ۔ کِاُںک هیرا سِںگھ نے ِاه گّل پھَوجاں وِچ پهِلاں هی دھُما چھّڈی سی کِ س: جواهر سِںگھ مهاراجا دلیپ سِںگھ نُوں اںگرےجاں کول وےچنا چاهُںدا هَے۔ سو پھَوجاں نے جواهر سِںگھ نُوں گرِپھتار کر کے هیرا سِںگھ دے هوالے کر دِّتا تے مگرلے نے پهِلے نُوں کَےد کر دِّتا, پر تھوڑھے هی چِر پِّچھوں مهارانی جِںد کَور نے پھَوجاں وِچ آپنا رسُوکھ پَےدا کر کے آپنے بھرا نُوں چھُڈا لِآ۔

هیرا سِںگھ نے ۷ مای, ۱۸۴۴ ای: نُوں سےرے پںجاب دے پُّتر کںور کسمیرا سِںگھ, اتر سِںگھ سںدھاوالیاے تے نَورںگابادیاے سںت بھاای بیر سِںگھ نُوں کتل کرا دِّتا ۔ ِاهنیں هی دِنیں جّلھا پںڈت نے مهارانی جِںد کَور نُوں جهِر دےن دی ساجِس کیتی, جو نےپرے نا چڑھی ۔ ِاهناں کارناں توں کھالسا پھَوجاں بھڑک اُٹھیآں تے اُهناں نے راجا هیرا سِںگھ نُوں سنے ساتھیآں

-----------------------------

۱. م. رنجیت سِںگھ, م. کھڑک سِںگھ, م. نونِهال سِںگھ, م. چںد کَور, م. سےر سِںگھ, ٹِّکا پتاپ سِںگھ, راجا دھِآن سِںگھ, راجا هیرا سِںگھ, س. جواهر سِںگھ آد دے مرن دے هال 'سِّکھ راج کِوےں گِآ ?' وِچ وِستھار نال دِّتے جا چُّکے هن ۔ (کرتا)

۲. A History of the reigning Family of Lahore, by Major G. Cormichael Smyth, Printed in 1847.سمِّتھ پنّا ۱۲۷

(جّلھا پںڈت, میآں سوهن سِںگھ, میآں لابھ سِںگھ, آدِ) دے ۲۱ دسںبر, ۱۸۴۴ ای: نُوں کتل کر دِّتا ۔

جَولھے نے ِاه وی کھڑےںتر رچِآ سی, کِ دلیپ سِںگھ  نُوں تکھتوں اُتار کے سےر سِںگھ دے پُّتر سِودےو سِںگھ نُوں تکھت 'تے بِٹھا دِّتا جاوے", پر جِںداں نے ِاه ساریآں چالاں نِسپھل کر دِّتیآں۔ وِچارا پںڈت دِل دیآں دِل وِچ هی لَے کے تُر گِآ۔

هیرا سِںگھ دے مرن 'تے جِںد کَور دا بھرا س: جواهر سِںگھ وجیر بنِآ ۔ اُس نے سےرے-پںجاب دے پُّتر پسَورا سِںگھ نُوں ۳۰ اگست, ۱۸۴۵ نُوں کتل کرا دِّتا ۔ ِاس گّل توں کھالسا پھَوجاں بڑیآں ناراج هو گایآں۔ ۲۱ ستںبر, ۱۸۴۵ ای: نُوں پھَوجاں نے س: جواهر سِںگھ نُوں مهارانی جِںد کَور تے دلیپ سِںگھ دے ساهمنے کتل کیتا ۔

جِںداں سرپرست

هُن وجیر کوای نا بنے۔ راجا گُلاب ر سِںگھ نُوں کِها, پر اُس نے ناںه کر دِّتی۔ پھِر هور ِاک دو سِرکردے سرداراں نُوں آکھِآ, پر هاں کِسے نا کیتی ۔ اںت سبھ کںم کاج مهارانی جِںد کَور نے آپنے هّتھ وِچ لَے لِآ ۔ اُه بالک مهاراجے دی پرتِپالکا (Regent, سرپرست) بنی, تے دیوان دینا ناتھ, بھاای رام سِںگھ, مِسر لال سِںگھ آد دی سبھا بنا کے, اُس دی سهاِاتا نال راج کرن لّگی ۔

جِںداں بارے 'لےڈی لاگن' آپنی کِتاب دے پنّا ۱۰۶ 'تے لِکھدی هَے,“مهارانی جِںداں آپنے پُّتر دی بالک اوستھا وِچ, اُس دی پرتِپالکا (Regent) تھاپی گای۔ اُه لاِاک تے پّکے ِارادے والی ِاستری سی, جِس دا پںچاِاتاں وِچ بڑا اسر سی ۔ اُه بڑی نیتی نُوں سمجھن والی (ساجساں کرن والی) تے وّڈے هَوںسلے والی ِاستری سی۔"

لال سِںگھ تے تےج سِںگھ

لال سِںگھ تے تےج سِںگھ تاکت هاسل کرنی چاهُںدے سن, پر کھالسا پھَوجاں نُوں کابُو وِچ رّکھن دی سکتی کِسے وِچ وی نهیں سی ۔ اںت دوهاں نُوں ِاه تجویج سُںجھی کِ اںگرےجی سرکار نال مِل کے کھالسا پھَوجاں نُوں تباه کر دِّتا جاوے ۔ اںگرےج کرمچاریآں دیآں نِّت دیآں ودھیکیآں

--------------------------

۱. پںجاب هرُون اَور دلیپ سِںه (هِںدی) پهِلی اَےڈیسن, کرتا نںدکُمار دےو سرما, پنّا ۱۰ ۔

توں کھالسا پھَوجاں چِڑیآں بَےٹھیآں سن ۔ سو کای سّچیآں جھُوٹھیآں هور لا کے لال سِںگھ دے دھڑے نے پھَوجاں نُوں: بھڑکا دِّتا ۔ اںت ۱۷ ستںبر ۱۸۴۵ ای: نُوں سرکار اںگرےجی دے وِرُّدھ جںگ دا اَےلان کر دِّتا ۔ مهارانی جِںد کَور تے سام سِںگھ (اٹاری) دا دھڑا ِاه لڑاای چھےڑن دے وِرُّدھ سی, پر اُه لڑاای ٹال نا سکے ۔

ستلُج ےُّدھ

اںت ستلُج دے کںڈھے پںج گھمسان دیآں لڑاایآں هوایآں تے کھالسا پھَوجاں آپنے دےس-دھروهی جرنَےلاں (لال سِںگھ, تےج سِںگھ, گُلاب سِںگھ آدِ) دی بےایمانی دا سدکا هار گایآں۔ کُل-گھاتیآں دی کھوٹی کرتُوت دا پتا, جِںد کَور نُوں اَودوں لّگا, جدوں سبھراواں دے مَےدان وِچ سبھ کُجھ نسٹ هو گِآ ۔

جِںداں سِر جھُوٹھے ِالجام

مِسر لال سِںگھ تے تےج سِںگھ نے آپنی کَوم-گّداری دے اُلاهمے, مهارانی جِںد کَور دے سِر مڑے۔ اُهنُوں بدنام کرن 'چ کوای کسر نا چھّڈی ۔ اَودوں دیآں اُڈاایآں گایآں جھُوٹھیآں اپھواهاں اجے تّک انپڑھ تے ِاتِهاس توں انجان لوکاں وِچ پرچّلت هن۔ اکھے: مهارانی جِںد کَور نے کھالسا پھَوجاں نُوں بھڑکا کے اںگرےجاں نال لڑاای کراای ۔ اُس نے اںگرےجاں نُوں چِّٹھیآں لِکھیآں تے سبھراواں دے مَےدان وِچ بارُود دی تھاں سرھوں دیآں بوریآں گھول دِّتیآں, جِس واستے سِّکھ هار گاے ۔ وِچار کرن توں ِاه ساریآں گّلاں جھُوٹھیآں سِّدھ هُںدیآں هن ۔ جِںد کَور ِاه لڑاای چھےڑن دے وِرُّدھ سی*۔ اںگرےج کرمچاریآں نے آپ سِّکھاں نُوں مجبُور کیتا سی کِ اُه اُهناں نال لڑن تے رهِںدی کسر پںجاب دے دےس-دھروهی سرداراں نے پُوری کیتی سی ۔

৭. A History of The Sikhs, Vol. II, by W.L.M. Gregor, M.D., Printed in 1846 مَےکگرگر پنّا ۳۹  ۔

۲. (ا) مُدکی, ۱۸ دسںبر, ۱۸۴۵ ای. نُوں, (ا) پھےرُو سهِر ۲۱-۲۲ دسںبر, ۱۸۴۵ ای: (ا) بّدووال, ۲۱ جنوری, ۱۸۴۶ ای:, (س) آلیوال, ۲۸ جنوری ۱۸۴۶ ای:, تے (ه) سبھراواں, ۱۰ پھروری ۱۸۴۶ ای: نُوں ۔ ِاهناں دے پُورے هال 'سِّکھ راج کِوےں گِآ?' وِچ لِکھے جا چُّکے هن۔ (کرتا)

3. M. Gregor, مَےکگرگر, ३۹ ۔

۴. وےکھو, 'سِّکھ راج کِوےں گِآ ?' کاںڈ تیجا

اںگرےجاں نُوں چِّٹھیآں لِکھن والے مِسر لال سِںگھ, تےج سِںگھ تے راجا گُلاب سِںگھ سن, جِنھاں دے هوالے پںجاب دے سرکاری کاگجاں تے اںگرےج لِکھاریآں دیآں کِتاباں وِچوں مِلدے هن ۔ جِںد کَور دی لِکھی هوای کوای چِّٹھی (ِاس متلب دی) کِتوں نهیں مِلدی ۔ باکی گّل رهی بارُود دی تھاں سرھوں بھےجن دی۔ ِاه کرتُوت تےج سِںگھ دی سی" ۔ سو ِاه سارے ِالجام جِںد کَور سِر جھُوٹھے تھوپے گاے ۔

اںگرےج سِّکھ-راج

وِچ ۱۰ پھروری, ۱۸۴۶ ای: نُوں سبھراواں دے مَےدان وِچ سِّکھ هارے تے ۱۲ پھروری نُوں جےتُو اںگرےج کسُور آ بَےٹھے ۔ ۱۸ پھروری نُوں راجا گُلاب سِںگھ بالک دلیپ سِںگھ نُوں نال لَے کے لارڈ هارڈِںگ نُوں للِآنی آ مِلِآ۔ موٹیآں موٹیآں سرتاں دا جُبانی پھَےسلا هويا۔ اںت ۲۰ پھروری نُوں اںگرےج لاهَور جا پُّجے ۔

۲۶ پھروری نُوں هارڈِںگ نے لاهَور وِچ ِاک آم دربار کیتا۔ اںگرےج کرمچاری سّجے هّتھ تے سِّکھ سردار کھّبے هّتھ بَےٹھے ۔ بالک مهاراجا دلیپ سِںگھ نُوں راج-سِںگھاسن 'تے بِٹھايا گِآ ۔ رںگ ڈھںگ توں اےها پرگٹ کیتا گِآ کِ اںگرےجاں نے دلیپ سِںگھ نُوں راج بھِّچھِآ وجوں دِّتا هَے ۔ هارڈِںگ نے مهاراجا دلیپ سِںگھ دے ماتهِت مِسر لال سِںگھ دے وجیر, تے تےجا سِںگھ دے سَےناپتی هون دا اَےلان کیتا۔ هارڈِںگ نے 'کوهِنُور' هیرا وےکھن واستے مںگِآ, جو گُلاب سِںگھ نے لِآ کے دِّتا۔ آپنے هّتھیں هارڈِںگ نے سارے اںگرےج اپھسراں نُوں اُه وِکھايا تے پھِر مهاراجا دلیپ سِںگھ دے ڈَولے 'تے بنّھ دِّتا ۔

پهِلی سُلھا

۹ مارچ, ۱۸۴۶ ای: نُوں اںگرےجی سرکار دی لاهَور دربار نال پهِلی سُلھا هوای, جِس راهیں ستلُج بِآس دے وِچلا ِالاکا (دُآبا جلںدھر) تے ڈےڈھ کروڑ رُپِآ هرجانے وجوں لِآ گِآ ۔ رُپاے وِچوں ۵۰ لّکھ نگد تے ِاک کروڑ وِچ جںمُو تے کسمیر لَے کے, گُلاب سِںگھ

۱.A History of the Sikhs, by Joseph Davey Cunningham Printed in 1849 & 1918 کنِگھںم (१८१८), پنّا ۲۹۲ دا پھُٹنوٹ۔

ڈوگرے نُوں دے کے وّکھرا 'مهاراجا' بنا دِّتا ۔ ۱۱ مارچ نُوں کُجھ سرتاں هور ودھاایآں گایآں, جِنھاں راهیں کُجھ اںگےرجی پھَوج ِاک سال واستے لاهَور رّکھی گای۔

لال سِںگھ نُوں دےس نِکالا

هُن پںجاب پهِلاں ورگا نهیں رِها سی۔ دےس نال اَےنا گھات کرکے لال سِںگھ نے ِاس نام-دھریک راج دی وجارت سںبھالی, پر اُه وی بهُت چِر نا رّکھ سکِآ۔ گُلاب سِںگھ جںمُو دے وِرُّدھ ساجِس کرن دے گُناه وِچ ۳ دسںبر, ۱۸۴۶ ای: نُوں پںجاب دی وجارت توں هٹا کے, دو هجار ماهوار پَےنسن دے کے لال سِںگھ نُوں بنارس وِچ نجربںد کر دِّتا گِآ ۔

بھرووال دی سُلھا

تھوڑھے هی چِر پِّچھوں لارڈ هارڈِںگ ولوں ۱۶ دسںبر, ۱۸۴۶ ای: نُوں بھرووال دا اهِدناما بدو-بدی دلیپ سِںگھ دے سِر مڑھِآ گِآ ۔ ِاس اهِدنامے دیآں ۱۱ سرتاں سن, جِنھاں وِچوں کُجھ ِاه هن : (۲) گورنر جنرل ولوں تھاپِآ هويا ِاک اںگرےج اپھسر-سنے آپنے ماتهِتاں دے-لاهَور رهےگا, تے اُس اپھسر نُوں راج دے هر مهِکمے تے هر ترھاں دے کںماں وِچ پُورے-پُورے تے سِّدھے اکھتِآر هونگے ۔ (۴) (کَوںسل بنےگی) کَوںسل دے مَےںبر وّڈے وّڈے سردار هونگے, جو هر ترھاں اںگرےجی رَےجیڈَےںٹ دے ماتهِت هونگے ۔ (۵) هےٹھ لِکھے سردار کَوںسل دے مَےںبر هونگے : س: تےج سِںگھ, راجا سےر سِںگھ اٹاری والا, دیوان دینا ناتھ, پھکیر نُوردین, س: رنجودھ سِںگھ مجیٹھا, بھاای نِدھان سِںگھ, س: اتر سِںگھ کالِآں والا, تے س: سمسےر سِںگھ سںدھاوالیآ ۔ گورنر-جَےنرل دے بنااے هواے رَےجیڈَےںٹ دی مرجی توں بِناں ِاهناں تھاپے هواے (نامجد) مَےںبراں وِچ کوای تبدیلی نهیں هووےگی۔ (۷) ِاک اںگرےجی پھَوج, جِنّی گورنر- جَےنرل ٹھیک سمجھے, لاهَور رهےگی۔ (۱۰) مهاراجا دلیپ سِںگھ دی ماتا, مهارانی جِںد کَور نُوں اُس دے تے اُس دے نَوکراں دے گُجارے واستے ڈُوڈھ لّکھ رُپِآ سالانا دِّتا جايا کرےگا ۔ ِاس رُپَے نُوں کھرچن دا مهارانی نُوں پُورا اکھتِآر هووےگا۔ (۱۱) ۴ ستںبر, ۱۸۵۴ ای: نُوں جد مهاراجا ۱۶ سال دا هو جاوےگا, ِاه اهِدناما مُّک جاوےگا۔

بھرووال دی سُلھا تے جِںداں

بڑے راجسی ڈھںگ نال پںجاب دے سرداراں نُوں پلوس کے, هارڈِںگ دے اےجںٹ 'کری' نے ِاه اهِدناما توڑ چڑايا ۔ مهارانی جِںد کَور, دیوان دینا ناتھ تے هور کای سردار ِاس دے اُلٹ سن۔ جِس وےلے هارڈِںگ دے هّتھاں 'تے چڑھے هواے تےج سِںگھ دے آدمی ِاس نوےں اهِدنامے دے هّک وِچ کُچھ سرداراں نُوں کر رهے سن, اُدوں مهارانی تے دیوان دینا ناتھ نواں راج-پربںدھ آپنے هّتھاں وِچ لَےن واستے (جِس وِچ اںگرےجی سرکار دا کوای هّتھ نا هووے) سرداراں نُوں 'کّٹھا کرن لای سارا جور لا رهے سن, پر 'کری' ولوں جان بُّجھ کے اهِدنامے دے وےلے مهارانی نُوں دُور رّکھِآ گِآ ۔ دینا ناتھ نے کِها سی, کِ مهارانی دی سلاه لای جاوے, پر 'کری' نے اُهنُوں جھاڑ پااُںدِآں کِها, "گورنر جَےنرل مهارانی دی سلاه نهیں پُّچھ رِها, راج دے سرداراں تے تھںمھاں دی سلاه پُّچھ رِها هَے*۔

لارںس رَےجیڈَےںٹ

مُّکدی گّل, اهِدناما بھرووال هو گِآ ۔ هُن پںجاب دا اسلی هاکم گورنر-جَےنرل دا تھاپِآ هويا رَےجیڈَےںٹ هَےنری لارںس سی, تے جِںد کَور ڈُوڈھ لّکھ سالانا پَےنسن دے کے راج دے سارے کںماں توں وّکھ کر دِّتی گای سی ۔

هارڈِںگ جِںداں دے وِرُّدھ

باکی سبھ کںم ٹھیک چّل رِها سی۔ پںجاب دے سردار رَےجیڈَےںٹ دے ِاسارے 'تے کٹھپُتلیآں واںگ نّچ رهے سن ۔ پر گورنر-جَےنرل هارڈِںگ

------------------------------

۱. ۱۰ دسںبر, ۱۸۴۶ ای. نُوں هارڈِںگ کری' لِکھدا هَے, 'دربار دے سرداراں دی ناںه کُدرتی هَے ۔"

۲. ۱۷ دسںبر, ۱۸۴۶ ای. لارںس سرکار نُوں, پِچھلے ِاک دو دِناں توں رانی آپنا سارے دا سارا تان چھوٹے وّڈے سرداراں نُوں آپنے نال مِلا کے راج دی سُتںترتا دی ِاک سکیم وِچ ِاکّتر کرن وِچ لا رهی هَے, جِس نال اُه آپ راج دی موهری هووےگی۔ ِاس وِچ اُهدا وّڈا سلاهکار اںگرےجاں دا سدا دا وِرودھی راجا دینا ناتھ هَے۔" ڈا. گںڈا سِںگھ سِّکھ ِاتِهاس بارے: پنّا ۱۳۳ ۔

۳. لارںس, سرکار نُوں, 12 دسںبر, ۱۸۴۶ ای: ۔

تے رَےجیڈَےںٹ لارںس دے دِل وِچ مهارانی جِںد کَور دی هوںد کںڈے واںگ رڑک رهی سی ۔ ِاه گّل هارڈِںگ دیآں چِّٹھیآں توں ساپھ سِّدھ هَے ۔ 2 دسںبر, ۱۸۴۶ ای: نُوں هارڈِںگ 'کری' نُوں لِکھدا هَے: "ساڈے لاهَور وِچ کبجا جاری رّکھن دے کِسے وی اهِدنامے وِچ ِاه سرت هونی جرُوری هَے, کِ مهارانی دے هّتھ وِچ کوای تاکت نا رهے ۔” ۱۰ دسںبر نُوں پھِر لِکھدا هَے, "مَےنُوں نهیں پتا, کِ کِس باکاِادا رسم انُسار رانی کار-مُکھتِآر بنی هَے ۔ مےرا انُبھو ِاه هَے, کِ اُه مهاراجے دی ماتا تے پرتِپالکا (Guardian) هون دی کُدرتی تے انپُّچھی هَےسیات وِچ کار-مُکھتِآر بنی هوای هَے۔ ...جے سردار تے رسُوکھ والے هاکم, کھاس کرکے اٹاری والے سردار مهاراجے دے چھوٹی اُمر دے دِناں وِچ, سرکار اںگرےجی نُوں اُس دے سرپرست بنن لای پرےرنا بھری بےنتی کرن, تاں چُّپ-چپیتے هی رانی دی تاکت کھتم هو جااےگی, کِاُںک ِاه گّل ساپھ تَور 'تے لِکھت وِچ لِآںدی جااےگی, کِ نَوجوان مهاراجے دے سرپرست دی هَےسیات وِچ اتے راج پربںدھ کرن لای مهاراجے دی ترپھوں کار-مُکھتِآری دے سارے اکھتِآر تے کںم سرکار اںگرےجی دے هّتھاں وِچ هونے هن ۔"

ِاه تاں هوای اکھتِآر کھوهن دی گّل ۔ اّگے هور سُنو : ۱۶ دسںبر, ۱۸۴۶ ای: تِنّ وجے لَوڈھے وےلے دی چِّٹھی وِچ هارڈِںگ, کری نُوں لِکھدا هَے,"جے کوای گّل بهِس والی هَے, تاں اُه هَے رانی نُوں بِّلے لااُنا۔ اسیں ِاس گّل 'تے سهِمت هاں, تے ِاه گّل بِلکُل ےوگ هَے, کِ رانی دے هّتھ وِچ کار-مُکھتِآر دی هَےسیات وِچ کوای تاکت نا رهے ۔ ...اُس دی رِهاِاس دے تھاں دا پھَےسلا کرن وےلے نوےں راج-پربںدھ دے وِرُّدھ رانی ولوں هون والیآں راجسی ساجساں دے آدھار 'تے اُس نُوں اُهدے پُّتر توں وّکھرا کر دےن دے وِرُّدھ ِاتراج هو سکدا هَے, کِاُںک ِاه آکھِآ جا سکدا هَے, تے لوکاں دی ِاس نال همدردی وی هو جااےگی, کِ رانی نُوں اُس ولوں هواے کِسے راجسی گُناه توں پهِلاں هی سجا دِّتی گای هَے ۔”

"مےرا کھِآل هَے, اُه پںجاب وِچ کِسے هور تھاں نالوں لاهَور وِچ گھّٹ کھترناک هووےگی۔ جے اُه کُچھ اَوکھِآں کرن لّگ پوے, تے اُهنُوں دےس-نِکالا دےنا ےوگ هو جااے, تاں جرُور اُس نُوں ستلُجوں پار بھےج دِّتا جااے ۔" ِاه اُس وےلے دیآ سلاهی سن, جدوں اهِدناما هو رِها سی ۔ تے جدوں اهِدناما هو گِآ, ساری تاکت رَےجیڈَےںٹ دے هّتھ وِچ آ

گای, پھِر اُهناں نُوں کِس گّل دا بھَے سی, جِںد کَور دے وِرُّدھ من-مانیآں کرن وِچ۔

رَےجیڈَےںٹ دی جِںداں نُوں چِّٹھی

مهارانی دیآں چھوٹیآں چھوٹیآں گّلاں 'تے وی رَےجیڈَےںٹ نُوں سّک هون لّگا ۔ اُهنے بڑی تاڑنا بھری چِّٹھی مهارانی نُوں لِکھی : "بھرووال دی سُلا انُسار پںجاب دے راج-کاج وِچ دکھل دےن دا مهارانی نُوں کوای هّک نهیں ۔ سُتںترتا تے آنںد نال اُه آپنا جیون نِرباه کر سکے, ِاس واستے اُس لای ڈُوڈھ لّکھ رُپَے سالانا پَےنسن نیےت کیتی گای هَے ۔ پر اپھواه هَے کِ مهارانی کدے ۱۵, کدے ۲۰ سرداراں نُوں گھر سّد کے اُهناں نال سلاه کردی هَے, تے کای سردار تے کرمچاری لُک کے اُس نُوں مِلدے هن۔ ِاه وی سُنِآ جاںدا هَے کِ پِچھلے مهینے وِچ مهارانی نِّت راج مهِل وِچ پںجاه براهمناں نُوں بھوجن کرااُںدی تے آپ اُهناں دے پَےر دھوںدی رهی هَے۔ ِاس توں بِناں پرم-مںڈل وِچ وی سَو براهمناں دے بھوجن دی کھبر سُنی جاںدی هَے ۔ مهاراجا رنجیت سِںگھ دے پروار دی مان مرےادا دی جِںمےواری دا بھار مےرے سِر 'تے هَے۔ ِاس واستے آکھنا پَےںدا هَے کِ ِاه سارے کںم مهارانی دی پدوی (Position) دے انُکُول نهیں هن, اُهدی سان نُوں وّٹا لااُن والے هن ۔ اّگے توں مهارانی آپنیآں سهےلیآں تے داس داسیآں توں بِناں هور کِسے نُوں نا مِلِآ کرے ۔ ِاس وِچ اُس دی هُن وی تے اّگوں وی بھلاای هَے۔ ِاس واستے مَےں ِاه گل مهارانی نُوں لِکھ رِها هاں ۔ جے مهارانی دی ِاچھِآ لوڑوںداں تے دھارمک پُرساں نُوں بھوجن چھکااُن دی هووے, تاں هر مهینے دی پهِلی نُوں, جاں ساستر انُسار کِسے هور چںگے دِن ِاه کںم کرِآ کرو ۔ بھاو ِاه کِ مهاراجا رنجیت سِںگھ دے پُورنِآں 'تے مهارانی نُوں چّلنا چاهیاے ۔ جے کِسے سردار نُوں مهارانی دا جوگ سنمان کرن لای جاں وِچار کرن لای اُس نُوں مِلن دی لوڑ پوے, تاں مهارانی نُوں ِاستریآں واںگ نمرتا تے سیلتا نال مِلنا چاهیدا هَے ۔ کِسے ِاک مهینے وِچ پںج-چھے سرداراں توں وّدھ کّٹھے مهارانی نُوں نا مِلن ۔ ِاهناں سرداراں دے مِلن سمےں مهارانی نُوں جودھپُر, جَےپُر تے نےپال دیآں راجکُماریآں واںگ پردے وِچ جا کے مِلنا چاهیدا هَے۔ جے کدی مهارانی کِرپا پُوربک مهِل وِچ کِسے اَوپرے پُرس نُوں نا آاُن دےوےگی, تاں اّگوں

لای سرداراں تے هور راج-کرمچاریآں نُوں راج-پربںدھ دے کںماں وِچ گھٹ مِهنت کرنی پوےگی^۱ ۔"

اےس چِّٹھی نُوں ٹھںڈھے دِل نال پڑھو تے وِچار کے وےکھو, کِ کِنّے هاکمانا ڈھںگ نال روهب بھرے سبداں وِچ لِکھی گای هَے۔ ِاس دے ِاک- ِاک اّکھر وِچ مهارانی دی هّتک کیتی هوای هَے ۔ مهارانی نُوں ڈُوڈھ لّکھ رُپِآ پَےنسن مِلدی هَے, هَے, اُه رُپيا هر ترھاں کھرچن دا) مهارانی نُوں هّک هَے, پر اُه رَےجیڈَےںٹ نُوں پُّچھے بِناں کِسے بھُّکھے نُوں روٹی نهیں کھُآ سکدی۔ اُه آجادی تے آنںد نال رهے, پر آپنے ساک سربںدی سرداراں نُوں وی نهیں مِل سکدی۔ آپنے نَوکر نَوکرانیآں توں بِناں کِسے نال گّل وی نا کرو ۔ ِاسنُوں کهِںدے هن آجادی ۔

کِآ گنیمت نهیں ےِه آجادی ?

کِ ساںس لےتے هَےں, بات کرتے هَےں۔

پر اےتھے تاں گول کرن دی وی کھُّلھ نهیں۔ جے بھرووال دی سُلھا نے کوای کسر چھّڈی سی, تاں اُه ِاس چِّٹھی نے پُوری کر دِّتی۔

جِںداں دا اُتر

مهارانی نے ِاه چِّٹھی بڑی دھیرج نال پڑھی تے ۹ جُون, ۱۸۴۷ ای. نُوں ِاسدا اُّتر لِکھِآ:- "مَےں تُهاڈا پّتر آد توں لَے کے اںت تک پڑھِآ ۔ آپ نے ِاه لِکھن دی کِرپا کیتی هَے کِ مَےنُوں راج دے کںماں وِچ دکھل دےن دا کوای هّک نهیں۔ سرکار اںگرےجی تے سِّکھ راج وِچ چِراں توں مِّترتا هون دے کارن, پرارتھنا کیتی گای سی کِ راج-دروهی کرمچاریآں دے دبااُن بدلے, تے مهاراج دی, مےری تے پرجا دی رّکھِآ کرن لای اںگرےجی سَےنا تے اںگرےج کرمچاری لاهَور وِچ رهِن, پر اُس وےلے ِاس گّل دا کوای پھَےسلا نهیں هويا سی کِ راج دے کںماں وِچ مےرا کِسے ترھاں دا وی سںبںدھ نهیں رهےگا۔ هاں, ِاه گّل جرُور پّکی هوای سی کِ راج دے کںماں وِچ مےرے کرمچاریآں دی سلاه جرُور لای جاوےگی ۔ جِتنے دِناں تک بالک دلیپ سِںگھ پںجاب دے مهاراجا هن, اُتنے دِناں تک مَےں پںجاب دی مهارانی (Regent) هاں ۔ پھِر وی جے راج دی بھلاای لای نوےں اهِدنامے انُسار کوای هور پربںدھ کیتا گِآ هووے, تاں مَےں ۱. پںجاب هرن اَور دلیپ سِںه, پنّے ۶۳, ۶۴۔

اُس وِچ وی راجی هاں۔

"آپنی ڈُوڈھ لّکھ سالانا پَےنسن بارے مَےں اےنا هی آکھنا هَے کِ هُن ِاس گّل دی چرچا کرنی بےارتھ هَے۔ کارن ِاه هَے کِ منُّکھ دی جےهو جےهی هالت هو جاوے, اُه اُسے انُسار آپنے دِهاڑے کّٹ لَےںدا هَے ۔ پھِر ِاس گّل دے جانن دا کی بھاو کِ اُهدا جیون کِس ڈھںگ دا بیت رِها هَے ? کِاُںک ِاه پربںدھ مهاراج دے جُآن هون تک راج دے بھلے واستے کیتا گِآ هَے, اےس لای, مَےں ِاس وِچ پرسنّ هاں۔

"سرداراں نُوں ِاکاںت وِچ مِلن تے سلاه کرن بارے, اسلی گّل ِاه هَے کِ مَےں کےول دو وار سرداراں نُوں بُلا کے سلاه کیتی سی, ِاک وار اںمرِتسر توں لاهَور آاُن وےلے, مَےں اُهناں نُوں ِاه سلاه دِّتی سی. کِ پرمےں دے لاهَور آاُن وِچ کوای بھلاای نهیں; تے دُوجی وار مهاراج دے نِّجی کھرچ بارے کُجھ سلاه کرن لای مَےں اُهناں نُوں سّدِآ سی ۔ ِاس توں بِناں مَےں کدے-کدے س. تےج سِںگھ تے دیوان دینا ناتھ نُوں سّد لَےںدی هاں ۔ اّگوں آپ دی سلاه انُسار پںج-چھے سرداراں نُوں سّدِآ کراںگی۔ مےرے ادھین چار-پںج وِسواسی نَوکر هن ۔ مَےں اُهناں نُوں نهیں چھّڈاںگی۔ اُس دِن مُلاکات کرن وےلے, مَےں آپ نُوں آکھ وی دِّتا سی کِ ِاهناں لوکاں توں بِناں مَےنُوں هور کِسے نال مِلن دی لوڑ نهیں۔

"آپ نے پںجاه براهمناں نُوں بھوجن چھکااُن تے اُهناں دے پَےر دھون بارے لِکھِآ هَے۔ ِاسدی بابت مَےں اےنا هی آکھنا هَے کِ ساستر دی ریتی انُسار ِاه ِاک مامُولی کںم هَے۔ ِاس مهینے تے ِاس توں پهِلے مهینے وِچ مَےں ِاه کںم کیتا سی, پر جِس دِن توں آپ دی چِّٹھی مِلی هَے, اُس دِن توں مَےں ِاه کںم چھّڈ دِّتا هَے۔ اّگوں لای مَےں آپ دے نیےت کیتے سمِآں 'تے هی پُنّ دان کرِآ کراںگی۔

“پرم-مںڈل دے براهمن بھوجن بارے وی ِاهو آکھنا هَے کِ اُه ستا پوِّتر استھان کِها جاںدا هَے۔ ِاس لای اَوتھے برهِمن بھےجے گاے سن۔

"آپ لِکھدے هو, کِ آپ پںجاب وِچ مُّکھ ورتااُن دے, مهاراجا رنجیت سِںگھ دے پروار توں ساڈے سنمان دی رّکھِآ دے ودھےرے چاهوان هو۔ ساڈے ستکار لای اںگرےجی سرکار جو کُجھ اُپا کرےگی, اُس لای اسیں

----------------------------------

۱تےج سِںگھ دا سبھ توں وّڈا وَےری پرما سی ۔

اںگرےجاں دے دھنّوادی هوواںگے۔

"آپ نے جَےپُر, جودھپُر تے نےپال دیآں راجکُماریآں واںگ مَےنُوں وی پردے وِچ رهِن واستے کِها هَے ۔ ِاس دے سںبںدھ وِچ کےول اےنا هی آکھنا هَے کِ اُه راجکُماریآں راج دے کںماں وِچ کوای هِّسا نهیں لَےںدیآں۔ ِاس لای اُهناں دا پردے وِچ رهِنا سُکھالا هَے ۔ کِاُںک اُهناں دے راج وِچ سُآمی-بھگت (راج-بھگت) بُدھوان تے وِسواسی راج-کرمچاری آپنے پران لا کے وی آپنے راج دی بھلِآای چاهُںدے هن ۔ پر اےتھے جِس راج-بھگتی نال راج-کرمچاری کںم کردے هن, آپ توں گُّجھی نهیں هَے ۔

"آپ ِاس گّل 'تے بھروسا رّکھو کِ کوای اَوپرا آدمی ساڈے رنواس وِچ نهیں آاُںدا تے نا هی کوای اَوپرا آدمی اّگوں آوےگا ۔ تاں وی مےری آپ اّگے پرارتھنا هَے کِ آپ کُجھ اَےهو جےهے ِاتباری سردار نیےت کر دےوو, جِهڑے آپ نُوں مےرے سںبںدھ وِچ کھبراں دےںدے رهِن, پر دربار دا کوای وی سردار اےس کںم لای نا لايا جاوے ۔

"ِاه وّڈی کھُسی دی گّل هَے کِ مهاراجا رنجیت سِںگھ اںگرےجاں نال مِّترتا کر گاے هن, جِس دا اںمرِت پھل مَےں تے بالک مهاراجا دووےں بھوگ رهے هاں ۔ جد کدے لوڑ سمجھو, مَےنُوں سِّکھِآ دےن توں نا اُکنا ۔"

ِاه چِّٹھی پڑھ کے رَےجیڈَےںٹ نُوں اّگ لّگ اُٹھی۔ اُهدے دِل وِچ جِںداں واستے وَےر-بھاو هور ودھ گِآ۔ اُه اُسدیآں سادھارن گّلاں 'چوں وی کوای نا کوای ساجس بھالن لّگا۔ ِاک وار مهارانی دی سهےلی اُس واستے مُلتان توں سپھَےد گنّا لِآای ۔ رَےجیڈَےںٹ نُوں کھُڑکی کِ جِںد کَور مُول راج مُلتان نال مِل کے اںگرےجاں وِرُدھ کوای ساجس کرن لّگی هَے۔ پر اُهدے وِچ سی کی ?

پرمے نُوں پھاںسی

ِاهنیں هی دِنیں' 'پرمے' نے تےج سِںگھ نُوں مارن دی ساجس کیتی۔ رَےجیڈَےںٹ نے ِاس وِچ وی جِںداں دا هّتھ سمجھِآ ۔ مُکّدما لارڈ هارڈِںگ تک پُّجا ۔ اُس نے جِںداں نُوں نِردوس منِّآ تے 'پرمے' نُوں پھاںسی دی سجا دِّتی۔

تےج سِںگھ راجا بنِآ

هُن گولے کّتھے رَےجیڈَےںٹ بهانے ٹولن لّگا, جِوےں اُه مهارانی نُوں دےس-نِکالا دے سکے'۔ تے بهانا وی چھےتی هی مِل گِآ ۔ ۷ اگست,

۱۸۴۷ ای. نُوں رَےجیڈَےںٹ لارںس نے ِاک دربار کیتا, جِس وِچ کُجھ سرداراں نُوں کھِتاب دِّتے گاے۔ ِاهناں وِچ دےس-دھروهی تےج سِںگھ وی سی, جِسنُوں 'راجے' دا کھِتاب مِلنا سی ۔ ِاه اَوها تےج سِںگھ هَے, جِسنے لال سِںگھ نال مِل کے ستلُج دے کںڈھے, سِّکھاں دیآں بےڑیآں ڈوبیآں سن ۔ بھلا مهارانی کِوےں وےکھ سُکھاںدی کِ پںجاب دے وّڈے وَےری تےج سِںگھ نُوں ِاه پدوی مِلے ? اُسنے مهاراجا دلیپ سِںگھ نُوں وکت توں ِاک گھںٹا پِچھوں گھولِآ ۔ اّگے رَےںجیڈَےںٹ تے سارے درباری اُڈیک رهے سن ۔ سِّکھ دربار وِچ ِاه رواج چلِآ آاُںدا سی کِ جِسنُوں راجے دی پدوی مِلدی, مهاراجا آپ اُسدے مّتھے 'تے هّتھیں تِلک لااُںدا۔ رَےجیڈَےںٹ نے دلیپ سِںگھ نُوں تےج سِںگھ دے مّتھے 'تے تِلک لااُن واستے کِها, پر اُسنے ِاس کںم توں ناںه کر دِّتی ۔ اںت ِاک گرںتھی (پوهت) کولوں رسم پُوری کراای گای۔ ِاس کھُسی وِچ راتی آتسباجی چّلی, پر مهارانی نے دلیپ سِںگھ نُوں نا آاُن دِّتا۔ لارڈ هارڈِںگ ِاس گھٹنا نُوں ِااُں بِآن کردا هَے :- "دلیپ سِںگھ نے آپنا کںم بڑی درِڑتا نال نِبھايا ۔ اُس نے آپنے نِّکے-نِّکے هّتھ پِّچھے کر لاے تے کُرسی نال کںڈ لا لای ۔ ِاک پروهت نے ِاه رسم پُوری کیتی۔ سام نُوں مهارانی نے مهاراجے نُوں آتسباجی وےکھن آاُن واستے لیڑے نا پااُن دِّتے۔ مُّکدی گّل, مهارانی اُسنُوں ِاس گّل لای پّکِآں کردی جا رهی سی کِ اُه سرکار تے اںگرےجی سںبںدھ دی وِرودھت کرو۔ مَےں لارںس (L.) نال گُپت چِّٹھی پّتر کر رِها هاں, تے مَےنُوں ِاس توں بِناں هور کوای اُپا نهیں سُجھدا کِ مهارانی نُوں لاهَوروں هٹا دِّتا جاوے ۔ .. چھےتی جاں چِراکی ِاه نَوبت آ جاوےگی۔ جِاُں جِاُں اُه وّڈا هُںدا هَے, اُهدا سرپرست هون دے کارن ساڈا ِاه دھرم هَے کِ اسیں اُهنُوں مهارانی دِآں کھوٹِآں پُورنِآں توں بچاایاے۔"

" مهاراجا دلیپ سِںگھ نے تےج سِںگھ نُوں تِلک دےنو ناںه کر دِّتی۔ جِںد کَور دے وِرودھیآں نُوں اُهدے اُلٹ بهانا مِل گِآ ۔ تے بهانا هی اُه چاهُںدے سن, نهیں تاں اُسدے دےس-نِکالے دا پھَےسلا تاں لارڈ هارڈِںگ دسںبر, ۱۸۴۶ وِچ هی کر چُّکا سی ۔ ۷ اگست والی گھٹنا مهارانی دے وِرُدھ مارُو هتھِآر بنا کے ورتی گای۔

-------------------------

۱. هارڈِںگ دی گُپت چِّٹھی کری نُوں, ۱۹ اگست, ۱۸۴۷ ای. ۔

۲. وےکھو اےسے کِتاب دا پنّا ۲۷ ۔

رَےجیڈَےںٹ نُوں هارڈِںگ دی چِّٹھی: جِںداں وِرُّدھ

۱۶ اگست, ۱۸۴۷ ای. نُوں گورنر-جنرل نے رَےجیڈَےںٹ نُوں لِکھِآ: "هُن واںگ جے مهارانی, بالک مهاراجے 'تے آپنا پُورا اسر پااُںدی رهی, تاں سرکار دا پربںدھ نهیں چّل سکےگا ۔ کَوںسل نُوں اےس گّل دا نِرا اںدےسا هی نهی; سگوں پُورا ڈر هَے کِ جے مهارانی سارے جِںمےوار سرداراں تے پںجاب سرکار دے پربںدھ وِرُدھ مهاراجے دے دِل وِچ جهِر بھردی رهی, تاں اّگے واستے بڑے کھترناک نتیجے نِکلنگے۔" پھِر, "ِاس واستے گورنر-جَےنرل دی رااے وِچ راجسی تَور 'تے ِاه بِلکُل ٹھیک هَے, کِ سهِجادے نُوں اُسدی ماں توں هُنے وکھرا کر دِّتا جاوے ۔ ِاس وےلے مهاراجا پُوری ترھاں مهارانی دے کابُو (وّس) وِچ هَے ۔ اُسدا (مهاراجے دا) اُس هُسِآر ِاستری (جِںداں) دے کھِآلاں دے پربھاو توں بچنا اسںبھو هَے, جِهڑی (جِںداں) سرکار اںگرےجی تے سرداراں نال جاتی وَےر دے کارن مهاراجے اُّتے اسر پااُنا چاهُںدی هَے۔ مهاراجے دی بھلاای تے اهِدنامے دیآں سرتاں نِبھااُن واستے ِاس گّل دی لوڑ هَے, کِ مهاراجے نُوں اےهو جےهے سارِآں اسراں توں بچايا جاوے, جو کےول اےسے سُورت وِچ هو سکدا هَے, کِ مهاراجے نُوں مهارانی توں وّکھرا کر دِّتا جاوے ۔ پر ِانھاں راجسی ماملِآں دے نال-نال گورنر-جَےنرل اُهناں جِںمےواریآں وِچ وی بںدھا هويا هَے, جو اُس اُّتے سرکار اںگرےجی نے مهاراجے دی بالک اوستھا وِچ اُسدی رّکھےک بنن دا ِاکرار کر کے لایآں هن۔”

اےسے کھت وِچ گورنر-جَےنرل نے رَےجیڈَےںٹ نُوں ِاه وی لِکھِآ کِ مهارانی نُوں لاهَوروں کّڈھن بارے دربار وِچ پرگٹ تَور 'تے سلاه لای جاوے ۔

اںگرےج کرمچاری هُن هی جِںداں نُوں دےس-نِکالا دے دےنا چاهُںدے سن, پر دربار دے سردار نا منّے ۔ ایوانس بَےل (Evans Bell) لِکھدا هَے:-"اسیں جاندے هاں کِ اگست, ۱۸۴۷ وِچ مهارانی نُوں دوسوں کّڈھ دےن دی سلاه وِچ سرداراں نے کِسے ترھاں دا کلںک دا ٹِّکا

۱. Punjab Papers (1847-9), p. 47

۲. Punjab Papers (1847-9), p. 49

آپنے مّتھے لَےنا نا منِّآ۔ ِاس واستے لاهَوروں ۲۰ میل دی وِّتھ اُّتے مهارانی سےکھُوپُر کِلھے وِچ گھول دِّتی گای۔^۱

جِںداں سےکھُوپُرے کَےد

مُکدی گّل, لارںس نے جِںد کَور نُوں کِلھا سےکھُوپُرے وِچ نجر-بںد کرن دا پھَےسلا دے دِّتا, تے اُهدی پَےنسن گھٹا کے ۴ هجار رُپَے مهینا (ڈُوڈھ لّکھ سالانا دی تھاں ۸۴ هجار سالانا) کر دِّتی۔ ِاه دُکھداای کھبر سُنااُن واستے مهارانی کول اُسدا بھرا هیرا سِںگھ گِآ۔ جِںد کَور نے بڑے هَوسلے نال سُنِآ تے کِها,"جِس وِچ اُهناں نُوں بھلِآای سُںجھی, مَےں اَوها کُجھ کرن لای تِآر هاں۔"

مهارانی نے سےکھُوپُر جان توں پهِلاں ِاک وار رَےجیڈَےںٹ نُوں مِلنا چاهِآ, پر اُهنے آگِآ نا دِّتی۔

سںت نِهال سِںگھ دا لےکھ

سںت نِهال سِںگھ نے ۱۹۶۸ بِ. دے جےٹھ مهینے دی 'مرےادا' وِچ ِااُں لِکھِآ هَے: "ِاس (تےج سِںگھ نُوں تِلک نا دےن) دا پھل ِاه هويا کِ ِاس گھٹنا توں کُجھ دِن پِچھوں راج مهِل وِچوں سبھ نوکر هٹا دِّتے گاے ۔ مهاراجا دی آتما نے اُس نُوں دّس دِتا, کِ کوای اَوکڑ آاُن والی هَے ۔ سںدھِآ (۱۸ اگست) نُوں پھِر دربار هويا, جِس وِچ مهاراجا وی بِراجمان سن ۔ لارںس نے مهاراجا نُوں گھوڑے 'تے چڑھ کے هوا کھان جان واستے کِها۔ کُوےلا هون دے کارن مهاراجا بڑے هَےران هواے, پر اُهناں ِاه پرارتھنا منّ لای ۔ اُه گُلاب سِںگھ اٹاری والے تے کُجھ هور سرداراں سنے سالامار باگ وّل چلے گاے ۔ تھوڑھے چِر نُوں هنھےرا هو گِآ, تاں مهاراجے نے مُڑنا چاهِآ۔ ِاس وِچار نال اُهناں سهِر وّل گھوڑا موڑِآ ۔ گُلاب سِںگھ نے ِاه آکھ کے روکِآ: "کی آپ سهِر مُڑ کے ساڈا نّک وڈھااُگے ? لارںس ساهِب دی آگِآ هَے کِ مَےں آپ نال سالامار جاوا ۔" مهاراج نے دُّکھ نال جانا منّ لِآ۔ اَوتھے پُّجے, تاں

۱. The Annexation of the Punjab and the Maharajah Duleep Singh, by Major Evans Bell, Printed in 1882.

۲.پںجاب هرن اَور دلیپ سِںه, (هِںدی) پنّا ۷۱۔

باگ وِچ آپنے نَوکراں نُوں وےکھِآ, تے ِاه وی ڈِّٹھا کِ رات کّٹن لای سارا سامان پِآ هَے۔ ِاس 'تے آپ نے رتی وی گُّسا پرگٹ نهیں کیتا, پر پرساد نا چھکِآ ۔ دُوجے دِن آپ نُوں پتا لّگا, کِ آپ دی ماتا نجربںد کر کے سےکھُوپُر بھےجی گای هَے۔ ِاه سُن کے مهاراجے دا گم نال دِل ٹُّٹ گِآ, کِاُںک آپ دا آپنی ماتا نال بهُت پِآر سی ۔ لاهَور پُّج کے آپ نے آپنے پهِلے نِواس استھان سںمن-بُرج وِچ نا رهِن دی ِاچھِآ پرگٹ کیتی تے تکھتگاه دے اُپرلے کمرِآں وِچ رهِن لّگے ۔ کُچھ دِن مگروں آپ دی ماتا نے آپ نُوں راجی کھُسی دا سُنےها گھّلِآ, تے آپ لای کُجھ کھِڈااُنے تے مِٹھِآای گھولی ۔ ماتا دی راجی کھُسی دا سماچار پا کے آپ نُوں بڑی کھُسی هوای, پر ِاه سُبھاگ وی آپ نُوں مُڑ پراپت نا هويا۔ رَےجیڈَےںٹ دی آگِآ نال چِّٹھی-پّتر وی بںد کر دِّتا گِآ ۔

۱۹ اگست نُوں جِںد کَور سےکھُوپُر پُّجی۔ اُس دی راکھی دا بھار س: بُوڑ سِںگھ نُوں سَوںپِآ گِآ ۔ اگلے دِن گورنر-جَےنرل دا ِاه اَےلان نِکلِآ :

جِںداں دی کَےد بارے هارڈِںگ دا اَےلان

"لاهَور دربار دے سرداراں, دھارمِک آگُوآں, بجُرگاں تے مهاراجا دلیپ سِںگھ دے راج دے وسنیکاں دے گِآن واستے آم اَےلان۔

"لاهَور, ۲۰ اگست, ۱۸۴۷ ای. 1 لاهَور دربار تے سرکار اںگرےجی وِچ مِّترتا هون دے کارن, مهاراجے دی بالک اوستھا وِچ اُسنُوں وِّدِآ دےن تے اُسدی پالنا تے رّکھِآ کرن وِچ گورنر- جَےنرل پِتا ورگا سَوک رّکھدا هَے ۔

"ِاس کارج-سِّدھی واستے گورنر-جَےنرل بڑا هی جرُوری سمجھدا هَے کِ مهاراجے نُوں اُسدی ماتا-مهارانی توں الّگ کر دِّتا جاوے۔ ِاس سلاه وِچ دربار نے سرب سںمتی پرگٹ کیتی هَے ۔ سو ۱۹ اگست, ۱۸۴۷ ای. نُوں مهارانی ساهِبا نے لاهَور دے راج مهِل نُوں چھّڈِآ تے اُهنُوں سےکھُوپُر پُچايا گِآ ۔

"ِاه کدم اُٹھااُن دے هےٹھ لِکھے سبںب هن :- پهِلا : بھرووال دی سُلھا وےلے ِاه جرُوری سمجھِآ گِآ سی کِ پرجا دی بھلاای واستے هر ترھاں دے راجسی کںماں دے پربںدھ توں مهارانی نُوں الّگ رّکھِآ جاوے ۔

اُسنُوں وّکھرا گُجارا دِّتا گِآ, کِ اُه آپنی رهِںدی جِںدگی ِاںجت نال گُجار سکے ۔ ِاه سبھ کُچھ هُںدِآں هوياں مهارانی, گورمِںٹ نُوں اُلٹان دیآں چالاں چلدی رهی, تے وجیراں دی اَےنی وِرودھتا کردی رهی هَے کِ سرکاری کںماں وِچ رُکاوٹاں تے اَوکڑاں پَےدا هُںدیآں رهیآں هن۔

"دُوجا : مهاراجا اجے بالک هَے, تے اُه وّڈا هو کے اُهو جِها بنےگا, جےهو جِها اُسنُوں بنايا جاوےگا ۔ سو ِاه سںبھو هَے کِ اُهدی ماتا آپنے جاتی وِرودھ دے کارن, سرداراں دے وِرُدھ اُهدے من وِچ جهِر بھردی رهےگی۔ راج دے وجیراں تے سرداراں دی وِرودھتا دی سِّکھِآ اُسنُوں دِّتی جاوےگی, تے اجِهی سِّکھِآ دی کدے آگِآ نهیں دِّتی جا سکدی ۔ مهاراجے دی سِّکھِآ, من دی اُچاای, کُدرتی وِّدِآ تے ِانسانی گُناں دے آدھار 'تے هونی چاهیدی هَے, تاں کِ ِاس اهِدنامے دے مُکن اُّتے مهاراجے تے اُسدی پرجا دی هر سرےنی وِچ امن بهال رهِ سکے, تے اُه ِاک دُوجے نُوں مِهربان سمجھن ۔ امن ِاک رّبی دات هَے, پر جے مهاراجا آپنی ماں کول رِها, تاں اُهدی آس نهیں رکھی جا سکدی ۔

"تیجا : جدوں تک مهارانی لاهور دے راج مهِل وِچ هَے, اَوپرے بںدے بِناں رُکاوٹ اُسنُوں مِل سکدے نے تے هر ِاک پھسادی-جو هُن والے پربںدھ 'تے کھُس نهیں,- مهارانی نُوں: راج دا وا سِرتاج سمجھدا هَے, تے وِچوں کایآں نے تاں کھالسا سرکار نُوں اُلٹ دےن دے وی ےتن کیتے هن۔

"پںجاب راج دے هر سّجن نُوں کھُس هونا چاهیدا هَے کِ گورنر- جَےنرل هِںد جنتا دے امن, مُلک دی راکھی, سرکار دی ستھِرتا, مهاراجے تے اُسدے وجیراں دی ِاّجت بهال رّکھن دا دِلوں چاهوان هَے"۔^۱"

۹ سال دے بّچے نُوں اُسدی ماں توں وِچھوڑ دِّتا گِآ ۔ سےرے-پںجاب مهاراجا رنجیت سِںگھ دی 'مهِبُوبا' جِںد کَور نُوں سےکھُوپُر دے کِلھے وِچ مامُولی کَےدیآں واںگ بںد کر دِّتا گِآ۔ اُسدی پَےنسن بھرووال دی سُلھا دے اُلٹ-گھٹا دِّتی گای ۔ اُسنُوں آپنے پُّتر نُوں سُّکھ سُنےها گھّلنے وی بںد کر دِّتا گِآ۔ ِاه کُجھ اُس هَےنری لارںس تے لارڈ هارڈِںگ نے کیتا, جِنھاں نُوں نےک دِل, چںگے بھلے پُرس تے نرم سُبھا دے کِها جاںدا هَے ۔ تے اّگوں تاں اپھسر وی دووےں سکھت آ گاے۔ وےکھیاے, پھِر مهارانی نال کی سلُوک هُںدا هَے ۔

۱. Punjab Papers (1847-9), p. 53

نوےں هاکم 'کری' تے ڈلهَوجی

گورنر-جَےنرل هَےنری هارڈِںگ دی تھاں مارکُایس آپھ ڈلهَوجی (Marquess of Dalhousie) १२ جنوری, १८४८ نُوں کلکّتے آيا, تے ۲۱ جنوری نُوں دپھتر ساںبھِآ۔ رَےجیڈَےںٹ هَےنری لارںس دی تھاں پھرَےڈرِک کری (Frederick Currie) ۶ مارچ, ۱۸۴۸ ای. نُوں لاهَور پُّجا تے ۹ مارچ نُوں دپھتر دا کںم سںبھالِآ۔ هُن جِںداں دے دُّکھ هور وی ودھ گاے ۔

ساهِب سِںگھ

رَےجیڈَےںٹ نُوں سّک پِآ کِ مِسر لال سِںگھ دا وکیل ساهِب سِںگھ چوری مهارانی نُوں مِلدا هَے ۔ اُسنے چِّٹھی راهیں مهارانی نُوں بڑی تاڑنا کیتی, تے ساهِب سِںگھ نُوں وی ڈاںٹِآ, کِ جے پھےر اُه سےکھُوپُر دے نےڑے وےکھِآ گِآ, تاں سجا دِّتی جاوےگی ۔ تھوڑھے دِناں پِّچھوں ِاه اپھواه اُڈی کِ مهارانی نے ِاک پھکیر کسمیر دے راجا گُلاب سِںگھ کول بھےجِآ هَے, تے ِاک لاهَور وِچ مهاراجا دلیپ سِںگھ کول, پر پڑتال کرن 'تے کِتوں کوای سُدھک نا نِکلی ۔ جھُوٹھی اپھواه دے آدھار 'تے هی مهارانی دی کَےد سکھت کر دِّتی گای ۔ ِاهنیں دِنیں هی مهارانی نے آپنے نَوکراں نُوں سّٹھ- سّٹھ رُپَے دیآں بُتکیآں ِانام دِّتیآں۔ جدوں رَےجیڈَےںٹ نُوں پتا لّگا, تاں اُهدے گُّسے دی هّد نا رهی ۔ اُهنے بُتکیآں واپس کرا دِّتیآں, تے سارے پُرانے نَوکراں نُوں هٹا کے, نوےں هور رّکھ لاے۔ دِّتا هويا ِانام واپس کرااُنا مهارانی دی کھُّلھ-مکھُّلھا هّتک سی, پر ڈاڈھے نُوں پُّچھے کَون?

نویآں بںدساں

جِهڑے نوےں نَوکر نَوکرانیآں رّکھے گاے, اُه سارے مهارانی دے وِرودھی رّکھے گاے, تے اُهناں نُوں سمجھا دِّتا گِآ کِ مهارانی نال کےهو جِها ورتااَو کرنا هَے ۔ رَےجیڈَےںٹ نے هُکم دِّتا کِ جِهڑا نَوکر مهارانی کولوں ِانام وجوں کُچھ لوےگا, اُس نُوں سجا دِّتی جاوےگی ۔ نال هی مهارانی نُوں وی سُنايا گِآ کِ آپنیآں کھاس نَوکرانیآں توں بِناں اُه کِسے نال گّل بات نهیں کر سکدی ۔ جے اُس نے (مهارانی نے) کِسے نُوں کوای چِّٹھی پّتر بھےجنا هووے, تاں کِلھے دے هاکم نُوں وِکھا کے بھےجے۔ اےتھوں تک وی سُنِآ

هَے, کِ مهارانی نُوں کھانا وی اُس دی من مرجی دا نهیں مِلدا سی ۔ اُس دی کَےد ِاکھلاکی گُناهیآں نالوں وی کرڑی سی۔

جیون سِںگھ جِںداں دا وکیل

ِاس سکھتی توں تںگ آ کے مهارانی نے آپنا وکیل جیون سِںگھ کلکّتے لارڈ ڈلهَوجی کول بھےجِآ ۔۲ پھروری, ۱۸۴۸ نُوں جیون سِںگھ نے لارڈ ڈلهَوجی کول پرارتھنا کیتی, "مهارانی نهیں جاندی کِ اُس نال اےنا کٹھور ورتااَو کِاُں کیتا جا رِها هَے۔ جے رَےجیڈَےںٹ نُوں کِسے کھڑےںت دا سّک هَے, تاں مُکّدما چلا کے پڑتال کر لای جاوے ۔ مهارانی نِردوس هَے۔ اُس نال راج-ماتا والا سلُوک کیتا جاوے تے اُسنُوں آپنے ساک سںبںدھیآں نُوں مِلن دی کھُّلھ دِتی جاوے۔ رَےجیڈَےںٹ نے اُس دے رکھوالے هاکم, اُس دے وَےری سردار لااے هن ۔ کِرپا کر کے کِسے نےک اںگرےج اپھسر نُوں اُس دا رکھوالا بنايا جاوے ۔"

ڈلهَوجی دا اُتر

ِاس دا اُّتر ۱۸ پھروری نُوں ڈلهَوجی وّلوں مِلِآ, "سرکار جیون سِںگھ نُوں مهارانی دا وکیل نهیں منّدی۔ اُس نے جو کُچھ کهِنا هووے, رَےجیڈَےںٹ راهیں کهے ۔" واه ۔ کِآ سوهنا اُّتر هَے ۔ جِس هاکم وِرُّدھ مهارانی نُوں کوای روس هَے, اَوسے راهیں بےنتی کرو۔

جیون سِںگھ نے پھِر ےتن کر کے ۲۳ پھروری نُوں ڈلهَوجی پاس پھرِآد کیتی, "آپ آپنے بیت چُّکے مِّتر مهاراجا رنجیت سِںگھ دی دھرم-پتنی تے آپنے آسرے تھّلے لاے هواے بالک مهاراجا دلیپ سِںگھ دی ماتا نال ِانساپھ کرو۔" اّگوں ڈلهَوجی نے بڑے کَوڑے سبداں وِچ اُّتر دِّتا, "مهارانی جِںداں نے آپنے آپ نُوں رنجیت سِںگھ دی وِدھوا تے ورتمان مهاراجا دلیپ سِںگھ دی ماتا کهِ کے مےرے پاس پرارتھنا کیتی هَے, ِاس واستے اُه مَےتھوں کِسے گّل دی آس نا رّکھے ۔" مانو, رنجیت سِںگھ دی رانی تے دلیپ سِںگھ دی ماتا کهِ کے جِںداں نے اُه پاپ کیتا هَے, جِس دی ماپھی ڈلهَوجی دی درگاه وِچ بِلکُل نهیں سی ۔ وِچارا جیون سِںگھ ٹّکراں مار کے نِراس مُڑ آيا۔

مُلتان بگاوت

اپرَےل, ۱۸۴۸ ای. وِچ مُلتان بگاوت هو گای ۔ کُچھ نام- کٹے سِپاهیآں نے دو اںگرےج اپھسر کتل کر دِّتے۔ مُولراج وی باگیآں توں ڈردا اُهناں نال مِل گِآ۔ رَےجیڈَےںٹ کری تے ڈلهَوجی نے جان بُجھ کے اُس بگاوت نُوں نا دبايا, جو سهِج-سهِج بهُت ودھ گای ۔

گںگا رام تے کاهن سِںگھ نُوں پھاںسی

۸ مای, ۱۸۴۸ ای. نُوں لاهَور دے اںگرےج اپھسراں تے کھاس کر رَےجیڈَےںٹ دے وِرُّدھ ِاک ساجس پکڑی گای, جِس دے گُناه وِچ مهارانی دے وکیل گںگا رام تے ِاک سِّکھ پھَوج دے نام-کٹے کرنل س: کاهن سِںگھ نُوں پھاںسی دِّتی گای۔ ِاس وِچ مهارانی دا هّتھ وی سمجھِآ گِآ ۔ مهارانی نے آپنے آپ نُوں نِردوس دّسِآ, تے کِها کِ کھُّلھی ادالت وِچ مُکّدما چلا کے ِاس گّل دا ِانساپھ کیتا جاوے ۔ پر رَےجیڈَےںٹ کول مهارانی دے گُناهیں هون دا سبُوت کوای نهیں سی, ِاس واستے اُس نے مُکّدما نا چلايا۔ ِاک چِّٹھی وِچ رَےجیڈَےںٹ گورنر-جَےنرل نُوں لِکھدا هَے, "کھُّلھے تَور 'تے رنجیت سِںگھ دی وِدھوا (دو مُکّدمے) دا وِچار هونا, پںجاب دے لوکاں نُوں چُبھےگا ۔" مُکّدما چلااُنا-جِس وِچ مهارانی نے نِردوس سِّدھ هونا سی—تاں چُبھنا سی, پر چُّپ-چاپ دےس-نِکالا دےنا کی چُبھنا سی ? سو هُکم دے دِّتا ۔

جِںداں نُوں دےس-نِکالا

جِںداں دے دےس-نِکالے دے کاگج اُّتے کَوںسل دے تِنّ مَےںبراں دے دستکھت کرااے گاے : ِاک سِّکھ تےج سِںگھ (مهارانی دا سبھ توں وّڈا وَےری), ِاک مُسلمان پھکیر نُور دین تے ِاک مَےںبر راجا سےر سِںگھ دی تھاں اُّتے اُهدے بھرا گُلاب سِںگھ دے دستکھت کرااے گاے ۔ (کِاُں ? هَے کِ

۱. Sir John Login and Duleep Singh, by Lady Login, Printed in 1890, لےڈی لاگن, پنّا ११८ ۔

۲. پںجاب هرن اَور دلیپ سِںه, پنّا ۹۰ I

نا رَےجیڈَےںٹ کری دا گھروگی کانُونّ ۔ جے مَےںبر نهیں تاں اُهدے بھرا توں دستکھت کرا لاے) ِاس وِچ ِاه وی لِکھ دِّتا گِآ کِ جے بنارس وِچ جِںداں کوای هور ساجس رچےگی, تاں اُهنُوں چُنار وِچ کَےد کیتا جااےگا, جو کَےد اُس نالوں وی سکھت هووےگی۔

۱۴ مای, ۱۸۴۸ ای: نُوں رَےجیڈَےںٹ دا هُکم لَے کے اپھسر جِںد کَور کول سےکھُوپُرے پُّجے ۔ لِکھِآ سی, 'مَےں آپنے اپھسراں-کپتان لِمسڈن تے لَےپھٹینَےںٹ هُڈسن دے نال کُچھ ِاتباری پتوںتے سردار بھےجدا هاں ۔ ِاه لوک آپ نُوں سےکھُوپُريوں باهر جان بارے جو کُچھ کهِن, بِنا دےر آپ نے اَوها کرنا ۔ ِاه آپ نُوں آدر نال لَے جانگے ۔ آپ دا کِسے ترھاں دا اپمان کرنا, جاں سریرک دُّکھ دےنا ساڈا بھاو نهیں ۔" بالک مهاراجے دی موهر والی ِاه چِّٹھی جِںداں نُوں دِّتی گای۔ اُس نے ِاس بھاوی دے ساهمنے وی سِر جھُکا دِّتا ۔ بڑے دھیرج نال اُس نے هُکم پڑھِآ تے لِمسڈن نُوں پُّچھِآ, "دّسو مَےنُوں کِتھے لَے جااَوگے ?" اّگوں لِمسڈن نے اُّتر دِّتا, "مَےنُوں ِاه دّسن دی آگِآ نهیں۔ هاں, ِاه کهِ سکدا هاں کِ مهارانی دی رّکھِآ دا بھار مےرے سِر هَے ۔ سو, آپ نُوں بڑے آدر تے ِاجت نال لِجايا جااےگا ۔" اّگوں مهارانی نے پھِر کِها,"هُن آدر تے ِاّجت دی گّل چھّڈو۔ مَےں اےنا هی پُّچھدی هاں کِ مَےنُوں کِّتھے لَے جااَوگے ?" اپھسوس! ِاس گّل دا اُّتر مهارانی نُوں نا هی دِّتا گِآ ۔

۱۵ مای, ۱۸۴۸ ای: نُوں مهارانی جِںد کَور نُوں سےکھُوپُرے دے کِلھے وِچوں کّڈھ کے لَے تُرے ۔ سُنیدا هَے, اُس نُوں لاهَور جان واستے دّسِآ گِآ سی ۔ ِاک پاسے اُس دے دِل وِچ ِاس ترھاں دے کھِآل اُٹھ رهے سن, بھاوےں مےری کَےد اّگے نالوں کرڑی هی هو جااے, پر لاهَور وِچ مَےں کدے نا کدے آپنے پُّتر نُوں تاں دےکھ لِآ کراںگی۔ جے ساهدی نهیں, تاں چوری هی سهی۔ مَےں آپنے پُّتر نُوں وےکھن واستے دُنیآں دے سارے دُّکھ سهےڑ سکدی هاں ۔ تے دُوجے پاسے اُهدے دِل وِچ ِاه ڈر وی سی, کِ 'کی جانا ? مےرے نال وی گںگا رام والا هّتھ هووے ۔'

جِس وےلے لاهَوروں اگھا پھیروجپُر وّل ودھے, تاں جِںد کَور نے راه پچھان کے لِمسڈن نُوں کول بُلا کے پُّچھِآ, "لاهَور لَے جان دی تھاں تُسیں مَےنُوں کِّتھے لَے جا رهے هو ? اسیں هُن پھیروجپُر والی سڑک 'تے جا رهے مالُوم

--------------------

۱. پںجاب هرن اَور دلیپ سِںه, پنّا ۹۱۔

هُںدے هاں۔"

لِمسڈن نے ِاک رُّکھی جےهی مُسکراهٹ توں بِناں ِاس گّل دا کوای اُّتر نا دِّتا ۔

جِںداں ستلُج دے کںڈھے 'تے

جِس وےلے ستلُج دے پّتن 'تے پُّجی, تاں جِںد کَور سبھ کُجھ سمجھ گای, کِ اُهنُوں کِّتھے لَے جا رهے نے ۔ درِآ دے اُرارلے کںڈھے 'تے اُه جرا کُ اجھک گای ۔ ِاس وےلے اُهدے کھِآلاں وِچ تُوپھان مّچ رِها سی ۔ اُهدے ِاک پاسے اُهدا آپنا دےس, آپنا راج, آپنی پرجا تے دُّجے پاسے سبھ کُجھ دُسمن دا ۔ اُس دا سوامی دا سّل, پُّتر دا وِچھوڑا, راج بھاگ دا تِآگ, سبھ کُجھ دےس-نِکالے دے گم هےٹھ دّبِآ گِآ۔ اُه نِگا ٹِکاای ستلُج دے وگدے پانی وّلو وےکھ رهی سی ۔ ِاس وےلے سُورج چھِپ رِها سی, مانوں اُس دے آپنے راج دا سُورج اَوپری سرکار دی هّد اںدر اُهدے نال نهیں سی جانا چاهُںدا ۔

ڈُّبدے سُورج دیآں ٹےڈھیآں کِرناں پانی 'تے پَے کے لهِراں وِچ اّگ لا رهیآں سن ۔ جِںداں دی چھاتی وِچ بھکھدے اںگِآراں واںگ, لهُو-ونّے بُلبُلے دُکھی دِل دے چھالِآں واںگ بھر-بھر پھِسدے سن ۔ مهارانی نُوں ستلُج دیآں لهِراں وِچ سبھراواں دے مَےدان اںدر سهید هواے س: سام سِںگھ ورگِآں دا لهُو وگدا نجر آ رِها سی, جِس وِچ سِّکھا-ساهی دا تاج ڈُّبدا نجر آ رِها سی۔

ِاس منهُوس دِهاڑے پںجاب توں باهر پَےر دھرِآ تے پھِر پرت کے ِاس پوِّتر دےس دی دھُوڑی پرسنی نسیب نا هوای۔ کُجھ دِن ویروجپُر رّکھ کے, مهارانی بنارس بھےج دِّتی گای ۔

رَےجیڈَےںٹ دی رِپورٹ

اگلے دِن, ۱۸ مای, ۱۸۴۸ ای: نُوں رَےجیڈَےںٹ نے لِکھِآ, "مهاراج

-------------------------------

۱. جدوں دےس-نِکالے دا هُکم سُن کے,

رانی چھّڈ پںجاب نُوں جان لّگی ۔

کھلی هوِاکے ستلُج دے کںڈھِآں 'تے

جھاتی پرت لاهَور وّل پان لّگی۔

اںدر هِّک دے لّگِآں لںبُوآں نُوں,

دلیپ سِںگھ دی ماتا, مهارانی جِںد کَور نُوں کّلھ لَوڈھے وےلے مےرے هُکم نال سےکھُوپُر دے کِلھے 'چوں کّڈھ کے, اپھسراں دی نِگرانی اںدر ویروجپُر نُوں تور دِّتا گِآ ۔ مهارانی دا پںجاب وِچوں دےس-نِکالا تے گورنر-جَےنرل

- پانی اّکھا دا پا پا بُجھان لّگی ۔

جِاُں جِاُں ورن هںجھُو, تِاُں تِاُں بلن بھاںبڑ,

آپنی اّگ وِچ آپ سڑ جان لّگی۔

اُهدے ِاک ِاک ڈلھکدے اتھرُو وِچ,

نکسا پںجاں درِآواں دا پھِر رِها سی۔

اُهدے سامھنے هسرتاں پِٹدیآں سن,

کال چّکر وِچ کالجا چِر رِها سی ۔

اُهنُوں بھاسدا سی جِوےں پھےر سّجرا,

اّج سِوا رنجیت' دا بل رِها سی ۔

دردی بن کے اُپکار دا دےوتا کوای

تےل پا رِها سی, پّکھا جھّل رِها سی۔

راج بھاگ پںجاب دا سڑ رِها سی۔

وِچ سوهل 'دلیپ' وی جل رِها سی۔

رّت اَوس ماسُوم دی چوں چو کے

کوای بُّلھا اُتے سُرکھی مل رِها سی۔

پھےر دِّسِآ سِرو 'دلیپ' دے جِاُں

هونی تاج پںجاب دا لاه لاه لِآ۔

هر تھاں نیتی دے جال کھِلار کے تے,

اَوس بال اںنجانے نُوں پھاه لِآ۔

پھِر پردےس وِچ مںگدا نجر آيا

اُه پںجاب دے تکھت سُهااُن والا۔

بھاّ کَوڈیآں دے هاِا۔ رُل رِها سی,

آپنے تاج وِچ هیرے هںڈھااُن والا۔

بّدھی هّتھ کھلوتا سی کِسے اّگے,

اُه کروتاں 'تے هُکم چلااُن والا ۔

کِسے توڑ اںگِآراں 'تے دھر دِتا سی,

تّتی وا نال پھُّل کُملااُن والا۔

ِاه کھِآل آاُںدے سار تڑپھ اُٹھی,

جِںد جِںداں دی کیرنے پا رهی سی ۔

ریجھاں مگر کُرلااُںدیآں جاںدیآں سن,

رانی بںدھی بنارس نُوں جا رهی سی ۔

دے اےجںٹ دی نِگرانی وِچ بنارس وِچ نجربںدی تے اُهدی کَےد, اتے بںدساں لااُنیآں, تاں کِ اُه اّگوں لای کوای ساجس جاں چِّٹھی پّتر نا کر سکے, مےرے کھِآل وِچ سبھ توں چںگا ڈھںگ هَے, جو اساں ِاس وےلے ورتِآ هَے۔" اّگے پھِر آپنی رِپورٹ وِچ رَےجیڈَےںٹ لِکھدا هَے,"چںگے بھاگاں نُوں رتا وی وِرودھتا نهیں هوای۔ سارے لوک رجامںدی تے بھلمنساُو پرگٹ کر رهے سن, تے ِاه دِن (رجامںدی تے بھلمنساُو) اُهناں مَوتاں دا نتیجا سی, جو کُچھ دِن پهِلاں (گںگا رام تے کاهن سِںگھ نُوں) پھاںسی دےن نال هوایآں " پِچھلے کھت وِچ رَےجیڈَےںٹ پرگٹ کردا هَے, کِ اُس دا اےها کِآس سی, کِ مهارانی وی کھِآل کرےگی کِ اُس نُوں وی اَوسے بدکِسمتی دا مُوںه وےکھنا پوےگا, جو اُس دے نِّجی وکیل مُنسی گںگا رام نے وےکھِآ, جِس نُوں کُچھ دِن پهِلاں پھاںسی دِّتا گای سی۔

اےس گھٹنا اُتے وِچار پرگٹ کردا هويا ایوانس بَےّل لِکھدا۔ هَے, "ِاس ترھاں مهاراجے دی ماتا تے ساڈے ساتھی (رنجیت سِںگھ) دی وِدھوا نُوں دو اںگرےج اپھسراں تے ِاک مُسلمان سردار دی کرڑی نِگرانی هےٹھاں, پھاںسی دے جھّٹ-پّٹ دے تکڑے ڈر وِچ دےس-نِکالا دِّتا گِآ ۔ اںگرےج اپھسراں نے ِاه ڈھںگ اےس واستے اکھتِآر کیتا, کِ پتوںتے گھرانے دیآں ِاستریآں دی ِاّجت وِچ اکارن دکھل دےن نال گُسَےل سِّکھ سِپاهیآں تے آم لوکاں دے ججبات بھڑک پَےنگے۔" سو اَوها گول هوای۔

جِںداں دے دےس-نِکالے دا لوکاں 'تے اسر

ڈلهَوجی تے کری دی من دی مُراد پُوری هوای۔ مهارانی دے دےس- نِکالے دی کھبر سُن کے, تھاں تھاں سِپاهی بھڑک اُٹھے, تے مُلتان دی چھوٹی جِهی بگاوت ِاک وّڈا بلوا بن گای۔

۲۵ مای, ۱۸۴۸ ای: نُوں رَےجیڈَےںٹ گورنر-جَےنرل نُوں لِکھدا

۱. Punjab Papers (1849), p. 168

۲. Punjab Papers (1849), p. 168

۳. Evans Bell. ایوانس بَےّل, پنّا ۱۶ ۔

۴. The Annexation of the Punjab & M. Duleep Singh, p. 16.

هَے,"راجا سےر سِںگھ دے ڈےرے توں کھبراں آ رهیآں هن کِ مهارانی دے دےس- نِکالے دی کھبر سُن کے کھالسا پھوج بڑی بےچَےن هو رهی هَے ۔ سِپاهی آکھدے نے, مهارانی کھالسا پھَوج دی ماتا هَے ۔ جد اُه (جِںداں) تے بالک دلیپ سِںگھ هی اُهناں توں دُور کر دِّتے گاے نے, تاں اُه کیهدے بدلے لڑن ? هُن اُهناں نُوں مُول راج دی وِرودھتا کرن دی لوڑ نهیں ۔ جے مُول راج نے اُهناں اُّتے هملا کیتا, تاں اُه سرداراں نُوں پھڑ لَےنگے تے مُول راج نال مِل جانگے ۔"

ایوانس بَےّل آپنی کِتاب دے پنّا ۱۵ اُّتے لِکھدا هَے, ''راجا سےر سِںگھ دے ڈےرے وِچ جو گھِرنا تے بےچَےنی وّدھ گای هَے, اُس نُوں کھاس تھاں دِّتی جاںدی هَے۔ پںجاب دے سارے وسنیکاں نُوں, سبھ سِّکھاں نُوں, اسل وِچ ساری دُنیآں نُوں چںگی ترھاں پتا لّگ گِآ هَے کِ کِنّیآں ناواجب سکھتیآں, دھّکے تے جُلم نال پھرںگیآں نے وّڈے مهاراجا رنجیت سِںگھ دی وِدھوا نال بُرا ورتااُ کیتا هَے ۔"

“آپنی پرجا دی ماتا مهارانی نُوں کَےد کرکے هِںدُستان وِچ بھےجن نال اںگرےجاں نے سُلھا توڑ دِّتی هَے? ۔"

کابل دا هاکم دوست مُهںمد کھان, اَےبٹ نُوں لِکھدا هَے, "اےس وِچ کوای سّک نهیں کِ سِّکھ دِنوں-دِن بڑے بےچَےن هو رهے هن۔ کایآں نُوں نَوکریآں توں هٹا دِّتا گِآ هَے, تے کھاس کر مهاراجا دلیپ سِںگھ دی ماتا نُوں کَےد وِچ سُّٹِآ گِآ تے اُس نال بُرا سلُوک کیتا گِآ هَے ۔ اَےهو جےهے ورتااُ نُوں سارے مجھباں دے لوک بُرا سمجھدے هن, تے سارے امیر گریب ِاس نالوں مَوت نُوں چںگا سمجھدے هن ۔" اَےڈوِن آرنولڈ لِکھدا هَے, "مهارانی نُوں آپنے بالک پُّتر تے پرجا پاسوں دُور کرن 'تے سِّکھاں نے جِنّا روس پرگٹ کیتا, اُس نالوں کِتے ودھےرے آپنے هِردِآں وِچ رّکھدے هن۔"

ایوانس بَےّل ِاک هور تھاں لِکھدا هَے, "مهارنی نُوں کَےد کرن تے دےس-نِکالا دےن بارے لارڈ ڈلهَوجی دا اَےلان امن بهال رّکھن دے تَور

۱. Punjab Papers, (1849) p. 179.

۲. Punjab Papers, (1849) p. 362.

۳. Punjab Papers. (1849) p. 512.

۴. The Marques of Dalhousie's Administration of British India- II, p. 115

'تے نهیں, سگوں اُس نُوں سجا دے تَور 'تے سی ۔ مےرے کھِآل وِچ ِاه اَےلان نا-واجب, نا-مُناسب تے بے-ِانساپھی والا سی ۔ رانی دا دےس-نِکالا اُهناں سبھ لوکاں دیآں نجراں وِچ-جِنھاں دا مهاراجا رنجیت سِںگھ دی بادساهی نال سںبںدھ سی-ِاک کَومی هّتک سی, تے ِاه رانی دے پُّتر نُوں تکھت توں اُتارن تے راج نُوں تباه کرن بدلے پهِلا کدم سی'۔" سِّدھ هويا کِ مهارانی دے دےس-نِکالے نے بهُت تھاںایں پھَوجاں وِچ اّگ بھڑکا دِّتی, تے جِتھے اجے اّگ بھڑکن وِچ کُچھ دےر سی, اَوتھے دھُکھ رهی سی ۔

جِںداں بنارس وِچ

مهارانی جِںد کَور بنارس بھےج دِّتی گای ۔ اُس دی پَےنسن دُوجی وار گھٹا دِّتی گای ۔ جد سےکھُوپُرے کَےد کیتی گای سی, تاں ڈُوڈھ لّکھ سالانا دی تھاں ۴۸ هجار سالانا کر دِّتی سی, تے بنارس پهُںچن 'تے ۱۲ هجار (۱ هجار ماهوار) رهِن دِّتی گای۔ کِها گِآ, "مهارانی آپنے نال بهُت سارے گهِنے تے نکد رُپيا لَے گای هَے ۔" پر بھرووال دی سُلھا وےلے وی تاں ِاه سبھ کُچھ مهارانی دے کول هی سی ? تے اُس اهِدنامے وِچ اَےهو جےهی کوای سرت نهیں, جِس نال مهارانی دی پَےنسن گھٹاای جا سکدی ۔ پر جدوں جھگڑا تگڑے تے ماڑے وِچ هووے, اَودوں اهِدنامے دے کاگج, رّدی دے ٹُکڑِآں برابر هُںدے هن ۔

بنارس وِچ مهارانی دی نِگرانی 'تے مَےکگرےگر تھاپِآ گِآ۔ ۳۰ جُون, ۱۸۴۸ ای: نُوں رَےجیڈَےںٹ نے جِںداں بارے مگروں چِّٹھی لِکھ گھّلی, "ساجس بارے کُجھ چِّٹھیآں نے, پر کِها نهیں جا سکدا, کِ اُه سّچیآں نے جاں جھُوٹھیآں ۔ جے سّچیآں نے, تاں مهارانی بڑی گھِرنا بھری ساجس وِچ پھسی هوای هَے ۔ لاهَور وِچ جو جرُوری کاگج پّتر مِلے هن, اُهناں وِچ مهارانی دیآں کُچھ اسلی چِّٹھیآں وی هن۔ پںجاب وِچوں جھٹ-پٹ دےس- نِکالا دے دےن دے کارن اُه اُس نُوں دِّتیآں نهیں گایآں۔ جِںداں دی تلاسی ِانھاں سّکی چِّٹھیآں (جِنھاں بارے مَےکگرےگر نے منِّآ کِ جِںداں ۱. Evans Bell, p. 19-20.

۲. پںجاب هرن اَور دلیپ سِںه, (هِںدی) پنّا ۹۴ ۔

نِردوس هَے) دے گُناه وِچ مهارانی نُوں سجا دے دِّتی گای۔ گورنر- جَےنرل ڈلهَوجی دے هُکم نال ۱۴ جُلاای, ۱۸۴۸ ای: نُوں مهارانی دے گهِنے (۵۰ لّکھ دے) تے دو لّکھ نکد کھوه لِآ گِآ ۔ اےتھے هی بّس نهیں, اَےلن تے سٹَےنلی دو مےماں کولوں جِںد کَور تے اُس دیآں داسیآں دی (لِکھدِآں چھاتی پھٹدی هَے) سارے کّپڑے اُتار کے تلاسی کیتی گای۔ اںگرےج کَوم, جو دُنیآں بھر وِچ آپنے آپ نُوں بھلمنساُو تے تهِجیب وِچ سبھ نالوں اّگے دّسدی هَے, اُس دا ِاک مُدںبر هاکم (لارڈ ڈلهَوجی) آپنے مواے مِّتر رنجیت سِںگھ دی وِدھوا دی پت لاهُنو (نںگی کرکے تلاسی کرنوں) نا جھِجکِآ ۔

اَوها مهارانی جِںد کَور, جو پتی دا سُرگواس هونا, پُّتر دا وِچھوڑِآ جانا, راج-بھاگ دا کھُّسنا, تے بِنا گُناهوں دےس-نِکالا مِلنا, دھیرج نال سهِ گای سی, پر بے-پتی نُوں نا سهار سکی تے پھُٹ پھُٹ کے رو پای ۔

تلاسی وِچ جِںد کَور دے سُوٹکےس والے کّپڑِآں وِچوں ۳۳ چِّٹھیآں (سںبںدھیآں ولوں لِکھیآں هوایآں) نِکلیآں۔ مَےکگرےگر منّدا هَے کِ ِانھاں وِچوں اںگرےجاں وِرُّدھ بُو تک وی نهیں آاُںدی سی ۔ جِںداں دا گُناه کوای نهیں سی, پر کی اُس دا اےنا هی گُناه تھوڑھا سی, کِ اُه بے- گُناه سی ? اُس دی کَےد اّگے نالوں سکھت کر دِّتی گای, تے پَےنسن ماهوار ِاک هجار هی رهِن دِّتی گای ۔

چتر سِںگھ تے سےر سِںگھ دی بگاوت

هُن پںجاب وِچ سِپاهیآں دے دِلاں وِچ بلدی اّگ 'تے تےل

------------------

۱. هوای تلاسی سرم نال جِںداں کُرلاای

رانی سےر پںجاب دی, مَےنا سِںگھ جاای

اّج مويا رنجیت سِںگھ, ِااُں کُوک سُناای

جِنّھاں اُهدے جِاُںدِآں نا اّکھ اُٹھاای

مواے پِّچھوں سےر دی اُهناں پت لاهی

"هّس هّس جِنّھاں نال سی تُوں ےاری لاای

تک لَے کںتا مےرِآ ! اُنھاں کےهی نِبھاای

تےرے باجھوں مَےنُوں جاپدا جگت کساای

تکھتی هُکم چلاوںدی پھڑ جےلی پاای

کِسمت وےرن هو گای پھِرے کھُون تِهاای ۔"

پااُن والی کسر پُوری هو چُّکی سی ۔ ِاه کھبر سُنی تاں اںدروں-اںدر دھُکھدی بھاںبڑ بن کے بل اُٹھی ۔ اَودھروں رَےجیڈَےںٹ نے مهاراجا دلیپ سِںگھ دے وِآه دا دِن پّکا کرنوں ناںه کر دِّتی۔ سو سارے پّچھمی پںجاب وِچ پھَوجاں نے بگاوت کر دِّتی۔ هجارے وِچ س: چتر سِںگھ اٹاری تے مُلتان وِچ اُس دے پُّتر راجا سےر سِںگھ نے بگاوت کر دِّتی ۔ ۱۴ ستںبر, ۱۸۴۸ ای: نُوں راجا سےر سِںگھ نے هےٹھ لِکھِآ اَےلان کّڈھِآ, "سارے پںجابیآں تے هورناں لوکاں توں ِاه گّل لُکی هوای نهیں, کِ سّچ-کھںڈ واسی مهاراجا رنجیت سِںگھ دی وِدھوا مهارانی جِںد کَور اُتے پھرںگیآں نے کِس ترھاں اّتِآچار کیتا هَے ۔ اُس دی جو بے-پتی کیتی هَے, تے پرجا اُّتے پھرںگیآں نے جو سکھتیآں کیتیآں هن, اُه وی کِسے کولوں گُّجھیآں نهیں ۔ پهِلاں تاں پںجابیآں دی ماتا جےهی رانی جِںد کَور نُوں دےس-نِکالا دے کے سُلھا توڑی هَے, تے دُّجی گّل ساڈے-مهاراجا رنجیت سِںگھ دی سںتان ورگے سِںگھاں اُّتے اجِها انِآں تے جُلم کیتا هَے کِ اسیں دھرموں وی هین هو گاے هاں ۔ بھِّجی گّل; سِّکھ راج دی پهِلی وڈِآای نهیں رهی ۔ سو, هُن کی وےکھدے هو ? آاَو, آپنے سربںس دی رّکھِآ واستے ِاک هو جااَو ۔"

سےر سِںگھ دیآں لڑاایآں

ِاه هَے, جِس نُوں 'سِّکھاں دی دُوسری لڑاای آکھدے هن ۔ راجا سےر سِںگھ دے باگی هون نال ۳۰-۳۲ هجار پھَوج باگی هو گای۔ لارڈ ڈلهَوجی دی من دی مُراد پُوری هو گای ۔ پںجاب دے ِاک هِّسے وِچ کھُّلھی بگاوت هو گای, جِس بهانے اُه پںجاب نُوں هڑّپ کر سکے ۔ لارڈ گپھ (سرکار اںگرےجی دا پردھان سَےناپاتی) بڑی تگڑی پھَوج لَے کے مهاراجا دلیپ سِںگھ دے مُلک وِچ وڑِآ۔ راجا سےر سِںگھ نال چار تگڑیآں لڑاایآں هوایآں, (رام نگر ۲۲ نوںبر, ۱۸۴۸, سَےدلاپُر ۴ دسںبر, چےلیآں والی ۱۳ جنوری ۱۸۴۹, گُجرات ۲۱ پھروری, ۱۸۴۹ ای.1) پهِلیآں تِنّاں وِچ سِّکھاں دا پاسا بھارا رِها, پر چَوتھی لڑاای گُجرات وِچ بارُود سِّکا مُکن دے نال سِّکھ هار گاے۔ اےتھے هارنا هی سی, کِ

-----------------

۱. وےکھو "سِّکھ راج کِوےں گِآ ?"

۲. پںجاب هرن اَور دلیپ سِںه, (هِںدی) پنّا ۱۲۰۔

۳. وےکھو "سِّکھ راج کِوےں گِآ?" چَوتھا کاںڈ۔

ڈلهَوجی دی سرکار نے سارے اهِدنامے تے اَےلاناں دے ِاکرار بھُّل کے آپنی رّکھِآ وِچ لاے هواے بالک مهاراجا دلیپ سِںگھ دے مُلک 'تے کبجا کر لِآ۔

گُجرات وِچ هار کے نّسے هواے سِّکھاں نُوں ۱۴ مارچ نُوں راولپِںڈی گھےر لِآ ۔ سِپاهیآں نهتھِآر کھوه کے-گھرو گھری گھّل دِّتا گِآ تے وّڈے-وّڈے سرداراں نُوں کَےد کر لِآ گِآ ۔ سارے پںجاب وِچ امن هو گِآ۔ هُن ِانساپھ دا وےلا آيا۔ پر راجنیتی کی تے ِانساو کی ? پھِر ڈلهَوجی توں ِانساپھ دی آس ? جِس دلیپ سِںگھ نُوں گورنر- جَےنرل نے بھرووال دی سُلھا انُسار آپنی رّکھِآ وِچ لِآ هويا سی, جِس مهاراجے دے نام تھّلو مُلتان تے سےر سِںگھ دیآں لڑاایآں لڑیآں گایآں سن, جِس بالک دلیپ سِںگھ نُوں ڈلهَوجی آپنا پُّتر آکھدا سی, اَوسے ۱۱ سال دے نِردوس تے ماسُوم دلیپ سِںگھ دی گردن اُّتے ڈلهَوجی نے کلم دی چھُری چلا دِّتی ۔ ۲۹ مارچ, ۱۸۴۹ ای: نُوں پںجاب دی جبتی دا اَےلان کر دِّتا گِآ۔

۲۸ مارچ نُوں ِالیاٹ (ڈلهَوجی دا اَےلان لَے کے) لاهَور آيا۔ اُس نے کَوںسل دے کُجھ مَےںبراں توں ڈرا دھمکا کے رات نُوں سُلھا 'تے دستکھت کرا لاے ۔ اگلے دِن ۲۹ مارچ نُوں دربار هويا, جِس وِچ بالک مهاراجا دلیپ سِںگھ نُوں اںت دی وار سِّکھ راج دے سِںگھاسن 'تے بِٹھايا گِآ ۔ سبھ سِّکھ درباری ماتمی کّپڑے پهِن کے آاے هواے سن ۔ ِاک پاسے سِّکھ تے ِاک پاسے اںگرےج کرمچاری بَےٹھے هواے سن ۔ لارڈ ڈلهَوجی دا لںما سارا اَےلان پڑھِآ گِآ, تے پھِر آکھری اهِدنامے دیآں سرتاں سُناایآں۔ گایآں, جو ِاس پرکار سن:

۱. سِّکھاں دی گُجرات وِچ جد کِسمت هاری

سَوں گاے نیںدے سدا دی کای دےس-پُجاری

ڈھاکو دھرتی ڈھهِ پای جد تےگ پِآری

بَےٹھا مےل لاهَور نُوں دا کھِهڈ کھِڈاری

کّٹھے هواے اںت نُوں سبھ سِّکھ درباری

کدے جِنھاں دی سان سی دُنیآں توں نِآری

بَےٹھا تکھت دلیپ سِںگھ اَوڑک دی واری

مُڑ نهیں ریجھاں لهِنیآں جِںد رُلُو وِچاری

آکھری سُلھا دیآں سرتاں

۱مهاراجا دلیپ سِںگھ آپنے وّلوں, آپنے وارساں وّلوں تے آپنے اُتر ادھِکاریآں(جاں-نسیناں) وّلوں پںجاب راج دے سارے هّک تے دااوِآں نُوں تِآگدا هَے۔

۲.لاهَور دربار سِر سرکار اںگرےجی دا جو کرجا هَے, اُس بدلے تے ِاس لڑاای دے کھرچاں بدلے لاهَور رِآست دی هر ترھاں دی جاِاداد, جِتھے وی هووے, سرکار اںگرےجی جبت کر لوےگی۔

۳کوهِنُور هیرا, جو مهاراجا رنجیت سِںگھ نے ساه سُجاه کولوں لِآ سی, لاهَور دا مهاراجا ِاںگلَےںڈ دی ملکا دی بھےںٹ کرےگا۔

۴. مهاراجا دلیپ سِںگھ آپنی, آپنے سںبںدھیآں دی تے رِآست دے نَوکراں دی سهاِاتا لای, ایسٹ ِاںڈیآ کمپنی پاسوں ِاک رکم (پَےنسن) لوےگا, جو کمپنی دے رُوپَے چار لّکھ توں گھّٹ تے پںج لّکھ توں وّدھ نهیں هووےگی۔

۵. مهاراجے دی ِاّجت تے سنمان کاِام رّکھِآ جاوےگا۔ اُه 'مهاراجا دلیپ سِںگھ بهادُر' دا کھِتاب رّکھےگا تے اُه آپنی اُمر بھر, اُپر دّسی پَےنسن دا اَونا هِّسا لِآ کرےگا جو اُس نُوں جاتی تَور 'تے دِّتا جاوےگا, پر جے اُه اںگرےجاں دا تابِآدار رهےگا, تے اَوتھے رِهاِاس رّکھےگا, جِتھے گورنر-جَےنرل اُس لای تھاں تجویج کرےگا۔

ریجَےںنسی دے کمِسنر نے سُلھا دا کاگج اّگے کیتا, جو تےج سِںگھ نے پھڑ کے مهاراجا دلیپ سِںگھ دے پےس کیتا۔ اُس نے بڑی چھےتی نال کاگج پھڑِآ تے اُپر دستکھت کر دِّتے ۔ جِس کاهلی نال اُس نے دستکھت کیتے, مالُوم هُںدا هَے کِ اُهنُوں سمجھايا گِآ سی کِ ڈھِّل کرن نال کںم اسلوں وِگڑ جااےگا, تے ِاه وی پرگٹ هُںدا سی کِ بالک هون دے کارن اُس نُوں اےنا گِآن نهیں سی کِ اُه بادساهی تکھت توں اُتار کے دھُوںاےں دا پھکیر بنايا جا رِها هَے۔

سُلھا دے کاگج 'تے دستکھت کرااُن والا کمِسنر آپ منّدا هَے,“کاگج مهاراجے دے هوالے کیتے گاے, جِس نے جھٹ-پٹ اُس اُّتے دستکھت کر دِّتے۔ جِس پھُرتی نال اُس نے کاگج پھڑے, سبھ نُوں هَےران کرن والی گّل سی, تے ِاس توں پرگٹ هُںدا هَے, کِ اُهدے سلاهکاراں نے

اُهنُوں سِکھايا هويا سی کِ اُس نے رتا وی دےر کیتی, تاں ِاهناں دے بدلے وِچ ِاس توں وی گھّٹ پھاِادے والیآں سرتاں اُهدے ساهمنے رّکھیآں جانگیآں۔

ایوانس بَےّل لِکھدا هَے, "اسیں جاندے هاں کِ اُهدے سلاهکاراں نُوں دھمکی دِّتی گای سی کِ سرتاں نا پروان کرن 'تے اُهناں دے تے اُهناں دے ساهجادے دے دےس-نِکالے دا تے تباهی دا هُکم دِّتا جاوےگا ۔ مهاراجے نے جِس کھِآل, جِس پھُرتی, جِس کاهلی تے بےچَےنی نال کاگجاں نُوں پھڑِآ تے دستکھت کیتے, اےنا کهِنا هی کاپھی هَے, کِ اُه ۱۱ سال دا بّچا سی, تے اےهو جےهے ماملِآں وِچ آپنی رااے پرگٹ کرن دے کابل نهیں سی۔"

اَےلان پڑھِآ گِآ, اهِدنامے 'تے دستکھت هو گاے, تے بالک مهاراجے نُوں کھالسای تکھت توں سدا واستے اُتار دِّتا گِآ۔ اُس وےلے دھرم تے ِانساپھ ڈلهَوجی دی نیتی دے ساهمنے سِر جھُکاای رو رهے سن۔

 

دُّجا کاںڈ

 

جِںداں بنارس وِچ

اسیں مهارانی جِںد کَور نُوں بنارس وِچ مَےکگرےگر دی کَےد وِچ چھّڈ آاے ساں ۔ ۱۴ جُلاای, ۱۸۴۸ ای: نُوں اُس د جاما تلاسی کیتی گای,

----------------------------

۱. Ante, p. 98. Punjab Papers, (1849) p. 652.

۲. Evans Bell, p. 105

۳. بالک دلیپ سِںگھ نُوں تکھتوں اُتارِآ جا,

کهے هو پںجاب, اَےنا کهِر نا کمايا جاوے۔

رووے پِآ نسیب, آکھو: رهِم کرو بال اُتے,

کهے تکدیر, گلی گلی 'چ پھِرايا جاوے۔

آکھے ِانساپھ, نِردےس دا نا راج کھوهوو,

کهے راجنیتی ِاهدا نام هی مِٹايا جاوے۔

'سیتل' نا جانا, کِوےں رّب نُوں ِاه بھاوںدا اے ?

اَےهو جےها رُوپ پردےس 'چ رُلايا جاوے ۔

تے اُس دے گهِنے تے نکدی کھوه لای گای, بھرووال دی سُلھا دے اُلٹ اُس دی پَےنسن گھٹا کے ِاک هجار مهینا (ڈُوڈھ لّکھ دی تھاں, ۱۲ هجار سالانا) کر دِّتی گای۔ کَےد اےنی سکھت سی کِ اُه آپنے بِگانے دے ساهمنے دِل دی هواڑ وی نهیں کّڈھ سکدی سی ۔

جیون سِںگھ تے نِاُو مارچ

مهارانی دے پُرانے وکیل جیون سِںگھ نے مهارانی نُوں مِلن دی آگِآ مںگی, پر سرکار نے پروان نا کیتی ۔ جیون سِںگھ کلکّتے گِآ۔ اُس نے کای وار گورنر-جَےنرل کول بےنتی کیتی, پر مهارانی نُوں مِلن دی آگِآ اُس نُوں نهیں مِلی ۔ هور کوای اُپاا نا وےکھ کے جیون سِںگھ نے ِاک اںگرےج نِاُو مارچ نُوں مهارانی دا وکیل نیےت کیتا ۔ گورنر-جَےنرل نے نِاُو مارچ نُوں ِاکّلِآں مهارانی نُوں مِلن دی آگِآ دِّتی۔ نِاُو مارچ بنارس آيا, تے اّٹھ دِن اےتھے رِها۔ اُه ِاکّلا کای وار مهارانی نُوں مِلِآ۔ اُهنے مهارانی دے کھرچاں دا ِاک چِّٹھا (پھهِرِست) تِآر کیتا تے دو هجار ماهوار کھرچ دی سِپھارس کرکے مَےکگرےگر دے پاس بھےج دِّتا۔ نال هی آپنی رِپورٹ وِچ لِکھِآ, "اںگرےجی وِچار توں مهارانی دے کھرچ دی اےنی رکم وِارتھ هَے, تے کھرچ دی کِنّی هی رکم هاسو-هینی هَے, پر مهارانی آکھدی هَے, کِ اُه کھرچ پهِلاں کردی رهی هَے, جے اُس نے هُن ِاه سارے بںد کر دِّتے, تاں اُهدی نَوکراں چاکراں وِچ کِنّی هانی هووےگی"

مَےکگر نے آپنی سپھارس کرکے ِاه چِّٹھا ۲۳ اکتُوبر, ۱۸۴۸ ای. نُوں گورنر-جَےنرل نُوں بھےج دِتا ۔ اّگوں پںج نوںبر نُوں گورنر-جَےنرل دا جواب آيا, "ِاس وےلے جو رکم مهارانی نُوں کھرچ واستے مِلدی هَے, اُه اُس نال چںگی ترھاں نِرباه کر سکدی هَے۔" دوبارا چےتاونی کرااُن اُّتے گورنر-جَےنرل نے ۱۱ نوںبر نُوں لِکھِآ,"گورنر-جَےنرل مهارانی دے بےنتی پّتر 'تے وِچار کرن دی کوای لوڑ نهیں سمجھدے۔ اُسنے مهارانی دی پرارتھنا پروان نهیں کیتی۔"

۱. پںجاب هرن اَور دلیپ سِںه, پنّے ۹۵-۹۶۔

۲. پںجاب هرن اَور دلیپ سِںه, پنّا ۹۶۔

مُّکدی گّل, مهارانی دیآں بےنتیآں 'تے کوای دھِآن نا دِّتا گِآ ۔

هرچںد مےں جھُک جھُک کے کیاے سَےںکڑوں سجدے,

پر کھم نا هُوای اُس بُتے مگرُور کی گردن

پھِر نِاُومارچ نے کلکّتے سُپریم-کورٹ وِچ اپیل کیتی, پر اَوتھے وی کوای نا سُنی گای۔ پھِر اُسنے مهارانی نُوں ولاِات وِچ کورٹ آپھ ڈاِارَےکٹرج پاس بےنتی کرن دی سلاه دِّتی, تے ِاس کںم دے کھرچ واستے پںجاه هجار رُپيا مںگِآ ۔ پر جے مهارانی ۵۰ هجار رُپيا دےن جوگی هُںدی, تاں پھِر ِاک هجار واستے ڈلهَوجی سامھنے کِاُں ترلے کردی ? سو, ِاه رونا دھونا اےتھے دا اےتھے هی رهِ گِآ۔ پَےنسن ِاک هجار هی رهی ۔

جِاُں-جِاُں پّچھمی پںجاب وِچ بگاوت دی اّگ جور پھڑدی گای, تِاُں-تِاُں مهارانی دی کَےد سکھت هُںدی گای ۔ ۱۳ جنوری, ۱۸۴۹ نُوں چےلیآں والی دے ےُّدھ وِچ اںگرےج پھَوج دا بهُت بُرا هال هويا ۔ ِاس دے نتیجے وےکھ کے اںگرےج جرنَےل بهُت گھبرا رهے سن, تے بهُتے اےس اّگ نُوں چھےتی توں چھےتی ساںت جاں کھتم کرنا چاهُںدے سن ۔ مااُوںٹےن (Mountain) نے گورنر-جَےنرل ڈلهَوجی کول بےنتی وی کیتی کِ جے مهارانی نُوں پںجاب وِچ واپس لَے آںدا جاوے, تاں ِاه بگاوت دی اّگ ٹھںڈھی هو سکدی هَے۔ اّگوں ڈلهَوجی نے پھیروجپُر توں ۳۱ جنوری, ۱۸۴۹ نُوں مااُںٹےن نُوں لِکھِآ :-

جِںداں بارے ڈلهَوجی دی چِّٹھی

"رانی نُوں واپس لِآاُن دی تاںگھ والے سِّکھاں دے بهانے سبھ وِارتھ هن۔ جے بھلا سِّکھ ودھےرے ِاس گّل وِچ سّچے تے سںجیدا هون, تاں ِاه ِاس گّل لای هور ودھےرے پّکے سبب هن کِ اُهناں دی ِاه گّل نا منّی جااے ۔ پںجاب وِچ کےول اَوهو (مهارانی) هی مرداں والی سمجھ رّکھدی هَے, تے اُسدا واپس لِآاُنا سِرپھ ِاک اُه چیج مُڑ لِآ کھلی کرےگا, جِسدا ورتمان (سِّکھاں دی دُوجی لڑاای) نُوں سّچ-مُّچ بھِآنک بنااُن لای گھاٹا هَے, بھاو ِاک نسانا تے ِاک دِماگ ۔

"نِسچے جانو کِ هُن پِچھے هٹن, جاں کُچھ واپس دےن, جاں اّکھ چمکن دا وےلا نهیں" ۔"

جِںداں چُنار وِچ

 جِںد کَور نُوں کَےد وِچوں رِها کرنا, پںجاب وِچ واپس لِآاُنا تاں ِاک پاسے رِها, ڈلهَوجی تاں اُهنُوں سگوں هور گھور نرک وِچ سُّٹنا چاهُںدا سی ۔ ۲۹ مارچ, ۱۸۴۹ ای: نُوں پںجاب اںگرےجی راج وِچ مِلا کے سِّکھ راج دا سدا واستے اںت کیتا گِآ تے ۶ اپرَےل, ۱۸۴۹ نُوں بِناں کِسے گُناه دے جِںد کَور نُوں چُنار: ر دے کِلھے وِچ بںد کر دِّتا گِآ ۔ اّگے تاں اُهدے اُّتے کوای سکھتی کرن لّگِآ کِسے بهانے دی لوڑ هُںدی سی, پر هُن تاں اُسدی (سِّکھ) کَوم دی تاکت بِلکُل هی کھتم هو چُّکی سی, سو بهانا وی نا ٹولنا پِآ ۔ چُنار کِلھے دی کَےد کِنّی کرڑی سی ? اےس گّل توں هی سمجھِآ جا سکدا هَے کِ اَوها جِںد کَور, جو اَےنے انرتھ تے اّتِآچار هَوںسلے نال سهاردی آای سی, اُه اَےتھے کُچھ دِهاڑے وی نا کّٹ سکی ۔ من مرجی دی کھُراک تے رِهاِاس تاں ِاک پاسے رهی, اُه آپنے نَوکراں جاں پهِرےداراں نال گّل تّک نهیں سی کر سکدی۔ اُهدے کَےدکھانے دے اُدالے بڑا سکھت پهِرا سی ۔ ِاه اَوها جِںداں هَے, جو ِاک دِن سےرے-پںجاب دے مهِلاں دی سردار سی, تے اّج پّتھر دیآں سکھت کںدھاں وِچ گھِری هوای, مُوںهوں 'هاِا' تّک نهیں سی کّڈھ سکدی ۔

نا تڑپنے کی ِاجاجت هَے, نا پھرِےاد کی هَے,

دم گھُٹ کے مر جااُوں, ےےه مرجی مِرے سےاد کی هَے ۔

جِںداں دے اںدر دُّکھاں دے بھاںبڑ بلدے سن ۔ بیتیآں ےاداں دِل وِچ اںگِآراں واںگ بھکھدیآں سن۔ اُه اُٹھدیآں آهیں نُوں اںدر روکدی سی, تاں اںدر سڑدا سی, جو باهر کّڈھدی سی, تاں باهر سڑدا سی ۔ اُهدے دُّکھاں دا دارُو کوای نهیں سی رِها ۔ اُه آپ هی دُّکھ رُوپ بن چُّکی سی ۔

تبیبوں کو کِآ پُوچھے ِالاج دردے دِل اپنا

مرج جب جِںدگی کھُد هو, تو پھِر اُس کی دوا کِآ هَے۔

اُه اسمان دے تارِآں وّلے وےکھدی ۔ کِسے کالی بدلی نُوں پاڑ کے

----------------------------------------------------

 . ڈا. گںڈا سِںگھ, سِّکھ ِاتِهاس بارے, پنّا ۱۶۲۔

وِچوں کوای تارا ڈلھکدا دِسدا, تاں ریسو-ریس اُس دیآں کالیآں اّکھاں وِچ وی هںجھُو ڈلھک پَےںدے ۔ اُه نےتر بھر-بھر پلٹدی کِ کِوےں هِّک وِچ لّگی بُجھے ۔

سمجھتے تھے, کِ رو رو کے لگی دِل کی

بُجھا لّگ بڑا هی آسرا تےرا همےں اَے چسمے-گِریآں تھا ۔

پر

کِآ پھاِادا هَے رونے سے اَے چسم جار ! بس,

کب اسک دِل کی آگ لگی کو بُجھا سکا۔

اُه آپے روںدی تے آپے چُّپ کر جاںدی ۔ ِاه اَوها جِںداں هَے, جِس دے چِهرے 'تے آای مُسکراهٹ سےرے-پںجاب واستے اںمرِت-جیون هُںدی سی۔ جِس دیآں اّکھاں وِچ آاے دو هںجھُو پرِتھوی کںبا دےںدے سن, جِس دے مّتھے 'تے پاے وّٹ انےکاں ےودھِآں دیآں کماناں جھُکا دےںدے سن ۔ پر اّج نا اُس دے هاسِآں وِچ کوای کرامات هَے, نا هںجھُوآں وِچ کوای تاسیر ۔ هںجھُو وی سدا ِاکے بھی نهیں وِکدے, کدے موتیآں توں مهِںگے هُںدے هن, تے کدے ترےل دیآں بُوںداں توں وی سستے ۔

کِلھے دیآں کںدھاں نال کھهِںدیآں ندی دیآں لهِراں وّلوں اُه وےکھدی تے سوچدی, "ِاهناں کای بنّھے ڈھاهے هن, کای پِںڈ روڑھے هن, کای بےڑیآں ڈوبیآں هن, کای جاناں برباد کیتیآں هن, پر ِاهناں نُوں کوای سجا نهیں دےںدا ۔ ِاه اَےنے پاپ کرن اُّتے وی آجاد هن, پر مَےں کوای گُناه نهیں کیتا تے پھِر وی کَےد هاں۔ کِاُںک مَےں کَےد رهِنا پروان کر لِآ هَے تے ِاه کَےد رهِنا نهیں منّدیآں۔ ٹھیک هَے, بںدیکھانے کےول اُهناں واستے هن, جو بںدی رهِنا پروان کر لَےن, پر کی مَےں ِاس کَےد وِچوں آجاد نهیں هو سکدی ?"

جِںداں چُنار وِچوں نّس گای

۱۸ اپرَےل, ۱۸۴۹ دی اّدھی رات اُه اُداسی سںتنی دا بھگوا وےس کرکے کِليوں باهر نِکلی ۔ پهِرے والے نے پُّچھِآ, "کون هَے ?" تاں جِںداں نے اّگوں اُتر دِّتا,“ مَےں جںگل وِچ رهِن والی ِاک اُداسی سںتنی هاں ۔ مهارانی نے دھرم اُپدےس لَےن واستے مَےنُوں سّدِآ سی ۔ اُس نُوں

۱. لےڈی لاگن, پنّا ۱۱۹ ۔

اُپدےس دے کے مَےں 'جِس ترھاں چوری رات نُوں: آای ساں, اَوسے ترھاں چوری باهر جا رهی هاں ۔ پهِرےدار ڈر نال کںب اُٹھِآ۔ اُه سوچدا, "جے: هکُومت نُوں پتا لّگ گِآ, کِ کوای باهروں مهارانی نُوں مِلن آاُںدا هَے, تاں پتا نهیں کی سجا مِلے ۔ سو, چںگا هَے کِ جِوےں ِاه چوری آای هَے, اَوسے ترھاں چلی جااے, تے کِسے دُوسرے نُوں پتا نا لّگے ۔" سو اُس نے مُڑ کے نا آاُن دی تاڑنا کرکے جِںداں نُوں باهر چلی جان دِّتا۔ پهِرےدار دا ڈر مهارانی دی رِهاای دا وسیلا بنِآ۔

مهارانی کِليوں باهر هوای تے وگدی ندی وِچ چھال مار دِّتی ۔ لهِراں نال لڑدی تے آپنی کِسمت نال گھول کردی اُه ندیاَوں پار هوای ۔ سُورج چڑھِآ, سارے چانن هو گِآ, پر جِںداں دے جیون-پںدھ وِچ اّگے نالوں وی ودھےرے هنھےرا وّدھ گِآ ۔ اُس نُوں سُّجھدا نهیں سی کِ اُه کِّدھر جااے ?

چُنار وِچوں جِںداں دے نّس جان دی کھبر جںگل دی اّگ واںگ سارے کھِّلر گای ۔ سِپاهی تھاں-تھاں اُس دی بھال وِچ پھِر رهے سن ۔ دُوروں درّکھتاں دے هِّلدے پرچھاوےں وی مهارانی نُوں اُس دی بھال وِچ پھِر رهے اںگرےجی سِپاهی بھاسدے سن ۔ بِرچھاں وِچ دی 'ساں-ساں' کردِآں لںگھدِآں پَون دے بُّلِآں وِچوں اُس نُوں وَےری دی گولی دی اواج آاُںدی۔ جرا-ک پّتر وی هِلدا, تاں سِکاری دے ڈر نال ٹُّٹے هواے پراں والے پںچھی واںگ اُس دی چھاتی دھڑکن لّگ پَےںدی ۔ اُه دِنے جھاڑیآں وِچ لُک کے کّٹدی تے راتیں پںدھ پَے جاںدی ۔ پاںدھی تُرِآ جا رِها سی, پر اُس نُوں آپ نُوں وی پتا نهیں سی, کِ اُهنے پهُںچنا کِّتھے هَے ? سُںنجی دُنیآں وِچ ِاکّلی جِںداں جا رهی سی ۔ اُهدے سںبںدھی, اُس دے آپنے, اُسدے نسیب, اُس دے بھاگ, سبھ ساںجھاں توڑ گاے سن۔

سِآه بکھتی مےں کب کوای کِسی کا ساتھ دےتا هَے,

کِ تاریکی مےں سايا بھی جُدا هوتا هَے ِانساں سے ۔

سارے ساتھ چھّڈ گاے تے کےول دُّکھ تے گم هی نال رهِ گاے۔ "

اکھیر آيا جو وکت بد, تو سبھ نے راه لی اپنی هجاروں سَےںکڑوں مےں درد-اُ-گم دو آسناں ٹھهِرے۔ جِںداں نےپال وِچ

اںت بھٹکدی-بھٹکدی جِںداں نےپال جا پهُںچی ۔ نےپالی سِپاهیآں

نے پںجاب دیآں لڑاایآں وِچ اںگرےجاں دی بڑی مدد کیتی سی ۔ جِںداں نُوں اُهناں دا نام سُن کے اّگ لّگ اُٹھدی سی ۔ اُه نےپال نُوں آپنا وَےری سمجھدی سی, پر جدوں هور کوای آسرا نا رهِ گِآ, تاں جِںداں نُوں روٹی بدلے اَوسے نےپال دے رانا جںگ بهادر اّگے جھولی اّڈنی پای ۔ کُدرت دے رںگ نے, هیرے تے مَوتی دان کرن والے کدے روٹی دی بھِّچھِآ مںگدے پھِردے هن ۔"

جِس سےرے-پںجاب دی دھاںک ساری دُنیآں 'تے پای هوای سی, جِس دے بُوهے اُتے وّڈے بادساهاں دے راجدُوت ےرانے واستے بےنتی کرن لای کھلے رهِںدے سن, جِس دی مِّترتا نُوں اںگرےج سُبھاگ سمجھدے سن, جِس دی 'تےگ' تے 'دوگ' دووےں مسهُور سن, جِس دے دان نال کںگال ساه هو گاے سن, جِس دے راج وِچ بھُّکھا کوای نهیں رِها سی, اّج اَوسے سےرے-پںجاب دی

۱. ِاه دُنیآں ِاک اکھاڑا هَے, تے کھلکت هَے تماساای,

مَےں جیون-کھےڈ وِچ بھُلدے بڑے بُدھوان وےکھے نے ۔

جو اُڈدے ارس 'تے پل وِچ پٹکدے پھرس 'تے وےکھو,

تے پَےراں وِچ رُلدے کای چڑھے اسمان وےکھے نے۔

تکھت 'تے بَےٹھِآں هَے وےکھِآ بے-گھر گُلاماں نُوں,

تے مںگدے بھیکھ گلیآں وِچ کای سُلتان وےکھو نے۔

جِنّھاں مهِلاں 'چ کّلھ تیکر هُںدا سی ناچ پریآں دا,

مَےں پَےںدے کیرنے اج اُه بنے سمسان وےکھے نے۔

جِنّھاں گل هیرِآں دے هار تے رےسم هںڈھااُںدے سی,

اُه بےهِآں ٹُکڑِآں نُوں ترسدے ِانسان وےکھے نے۔

جِنّھاں دے سامھنے جھُکدے سی لّکھاں سِر جُآناں دے,

مَےں گَےراں سامھنے جھُکدے اَوها بلوان وےکھو نے ۔

جِنّھاں دے وّٹ مّتھے دے کںبااُںدے سی جمانے نُوں,

مَےں کاِاراں جِاُں وِلکدے اُنھاں دے ارمان وےکھے نے ۔

کهاں کی ? بےِالم, بےسمجھ لوکاں دی هجُوری وِچ,

اکل دے کوٹ هّتھ بّدھی کھلے هَےران وےکھے نے ۔

لٹکدے پھاںسیآں 'تے وےکھِآ هَے دےس بھگتاں نُوں.

تے بھگتاں دے لِباس اںدر لُکے سَےتان وےکھے نے ۔

چلااُںدے وےکھِآ چھُریآں هو کایآں سادھ سںتاں نُوں,

تے مںدر دے پُجاری وےچدے ایمان وےکھے نے ۔

گلے مِلدے مُهّبت نال مَےں وےکھو نے دُسمن وی

'مهِبُوبا' مهارانی جِںد کَور پھکیرنی واںگ جھولی اَوڈ کے رانا جںگ بهادر دے ساهمنے روٹی دی بھیکھ مںگ رهی سی۔

جِںداں نُوں گُجارا دِّتا گِآ

دُکھی جِںداں دے هال اُّتے رانا جںگ بهادر (نےپال) نُوں ترس آ گِآ۔ اُس نے آپنے راج وِچ اُس ابھاگنی نُوں آسرا دےنا منّ لِآ۔ ۲۰ هجار رُپِآ سالانا آپنے کھجانے وِچوں مهارانی دے نِرباه واستے نیےت کر دِّتا, پر نال هی مهارانی نُوں کھٹمںڈ (نےپال) وِچ

------------------------

→ تے مِّتراں وِچ هُںدے لهُو دے گھمسان وےکھو نے ۔

انوکھے رںگ نے کُدرت دے جانے کَون 'سیتل' جی

مَےں, اُجڑے وّسدے تے وّسدے ویران وےکھو نے ۔

۱. جدوں نّس کے کِلھے چُنار 'چوں

پهُںچی جِںداں جاں نےپال۔

تن لٹکن لیراں رےسمی,

اتے گل وِچ کھِّلرے وال۔

جیهدے ووٹ مّتھے دے وےکھ کے,

هُںدا دُوج دا چںد هلال ۔

اّج کّکھوں هَولی هو گای,

کدے تُلدی لالاں نال

وِچ رانے دے دربار دے,

جھولی اّڈ کے کرو سوال۔

"مَےں مالک دےس پںجاب دی,

اّج پھِراں پھکیراں دے هال۔

کّلھ هیرے کردی دان ساں,

اّج روٹی توں کںگال۔

مَےں رانی اُس 'رنجیت' دی,

جیهدی ِاںدر نا جھّلدا تال ۔

جیهدی بھتھک جھُلاوے اںبراں,

اتے پِرتھوی آاُن بھُچال۔

مَےں ماں مهاراج 'دلیپ دی,

جیهنُوں مِّتراں ڈھاهِآ جال۔

پھِراں روٹی بدلے بھٹکدی

اّج وےکھ جمانے دی چال ۔

مَےنُوں کهِنگے ساهی پھکیرنی

جدوں ساِار لِکھنگے هال ۔"

رهِن والے اںگرےج رَےجیڈَےںٹ دی نِگرانی وِچ دے دِّتا ۔ اےتھے اُه 12 سال کَےد رهی۔

جِںداں نےپال چلی گای۔ ڈلهَوجی دے ِاه وی دِل دی هوای۔ اُه ۱ مای, ۱۸۴۹ ای: دے کھت وِچ لِکھدا هَے, "جِںداں چُنار وِچوں نّس گای هَے ۔ اُه نےپال چلی گای تاں پَےنسن بںد کر دِّتی جاوےگی ۔ اُهدے کول پَےسا

 (ِاس دی تھاں ِاه کوِتا وی پڑھی جا سکدی هَے)

 هاجر هو کے وِچ کچِهری ساه نےپال دی

دُّکھاں ماری جِںداں آه دا ناهرا ماردی

نهیں کوای مںگتی, رانا۔ دھی هاں مَےں سرداراں دی

تے پٹرانی هاں رنجیت سِںگھ 'سرکار' دی

پھٹیآں لیراں جو اّج پھِردی هال پھکیراں دے

هیرِآں نال سی جِںداں جوبن کدے سںگاردی

کّل تیکر مَےں رانا ! مالک ساں 'کوهِنُور' دی

تے اّج مِّدھی هوای کلی هاں ٹُّٹے هار دی

جیهدے هںجھُوآں اُتوں موتی سدکے جاںدے سی

ِاک نِسانی هاں مَےں اُجڑی هوای گُلجار دی

روٹی بدلے در در دھّکے کھاںدی پھِردی هاں

ماں 'مهاراجے' دی تے مالک سِّکھ-سرکار دی

مںگنا مَوت اُهناں لای, جِنّھاں دےنا سِّکھِآ هَے

جھُکنا پَےںدا هَے, جد رےکھ مّتھے دی هار دی

سو سَو سهِنے پَےن اُلاهمے کرماں ماری نُوں

گھُوری مّتھے دی جو نهیں ساں کدے سهاردی

گھر دے راکھے جےکر وَےری دے نال رلدے نا

جے نا پھَوج کھالسا ستلُج کںڈھے هاردی

جاںدا راج نا مَےنُوں آه دِن پَےںدے وےکھنے

کِاُں مَےں جنے-کھنے دیآں گّلاں اّج سهاردی

هّتھ وِچ بگلی, لوکو! در در رُلدی پھِردی هاں

کیتی بھُگت رهی هاں تےجا سِںگھ گودار دی

'سیتل' سڑدے تّک لَے اّگ وِچ پھُّل گُلاب دے

داتے مںگدے پھِردے, لیلا تک کرتار دی

-----------------------------

 १. Lady Login, لےڈی لاگن, پنّے ۱۱۹-۱۶۱

نهیں ۔ اُه ساڈا کُجھ وِگاڑ نهیں سکےگی ۔

بھرووال دی سُلھا وِچ مهارانی نُوں ڈُوڈھ لّکھ سالانا پَےنسن دےنی کیتی سی, جو بنارس آاُن 'تے ۱۲ هجار رُپِآ سالانا رهِن دِّتی گای سی ۔ بھلا هويا, کِ اُس ۱۲ هجار توں وی چھُّٹی هوای ۔

(هُن اسیں مهاراجا دلیپ سِںگھ دا هال لِکھدے هاں)

مهاراجا دلیپ سِںگھ تے اُس دی رهِنی

دلیپ سِںگھ ۵ سال, ۱۱ دِن دا سی, جد مهاراج سےر سِںگھ دے کتل هون اُّتے سِّکھاں دا بادساه بنِآ۔ اَوسے سمےں توں اُس دی اُّچی سِّکھِآ دا پربںدھ آرںبھ کر دِّتا گِآ۔ دے وِدوان گرںتھی اُس نُوں پںجابی (گُرمُکھی) تے دھارمِک وِّدِآ دےن واستے نیےت کیتے گاے ۔ هر روج دووےں وےلے اُه گُرُو گرںتھ ساهِب جی دا پاٹھ سُندا۔ نےم نال اُس نُوں سبد دی کتھا سمجھاای جاںدی ۔ اںمرِت وےلے اُه گُر-کیرتن سُندا, تے سںدھِآ نُوں رهِراس دے پاٹھ وِچ بڑی سردھا نال بَےٹھدا ۔ پُراتن سِّکھاں تے گُرُوآں دے کارنامے اُه بڑے چاا نال سُندا هُںدا سی ۔

ِاک اُستاد (مَولوی) اُس نُوں وارسی پڑھايا کردا سی ۔ اُس دی هر ترھاں دی سِّکھِآ مهارانی جِںد کَور دے پربںدھ هےٹھ سی, ِاس واستے اُه اُهنُوں هر ترھاں چںگا تے ےوگ مهاراجا بنااُن دے ےتن کردی سی ۔ مهاراجے دی اُمر دے ۶۰ سِّکھ لڑکے اُس دی کھےڈ دے ساتھی سن۔ اُه پھَوجی وردی وِچ جںگی کھےڈاں تے کواِاد کردے تے مهاراجا اُهناں دا سَےناپتی هُںدا ۔ لڑکِآں توں پھوکیآں لڑاایآں کرا کے مهاراجے نُوں ےُّدھ وِّدِآ سِکھاای جاںدی ۔ بںدُوک دا نِسانا, تلوار چلااُنی, گھوڑے دی اسواری اُهنُوں نِّت سِکھاای جاںدی سی ۔

۲۰ درباری ڈاکٹر مهاراجے دی اروگتا دی سںبھال واستے نیےت کیتے هواے سن ۔ اُهدے سریر دی راکھی واستے (باڈیگارڈ) ۲۰۰ گھوڑ اسوار, ۲ کمپنیآں پَےدل تے ِاک توپ هُںدی سی ۔ جد اُه هاتھی 'تے

-------------

۱. Private letters of Marquess of Dalhousie, Printed in 1910. ڈلهَوجی دے جاتی کھت, پنّا ۶۸ ۔

۲. Maharaja Duleep Singh and the Government, Printed in 1884 دلیپ سِںگھ تے گورمِںٹ, پنّا ۶۷ ۔ ِاه کِتاب مهاراجے نے ولاِات وِچ آپنے مِّتراں نُوں دےن واستے لِکھواای سی۔

چڑھ کے سَےر جاںدا سی, گریباں دی بھیڑ وِچ رُپَے سُّٹِآ کردا سی ۔ هر مهینے دی سںگراںد نُوں مهاراجے دا بھار کرکے (کدے اناج, کدے تےل, کدے گھِاُ, کدے دھات) دان کیتا جاںدا ۔ دُسهِرے نُوں وںڈے کھُّلھے دربار وِچ سرداراں تے جاگیرداراں کولوں نجرانے لاے جاںدے, جاںدے, تے ےوگ ادھِکاریآں نُوں ِانام دِّتے جاںدے ۔

اگست, ۱۸۴۷ توں پِچھوں

۷ اگست, ۱۸۴۷ توں پهِلاں دلیپ سِںگھ دی روجانا جِںدگی وِچ کوای پھرک نهیں سی پِآ ۔ تےج سِںگھ دے تِلک دی گھٹنا دے پِچھوں سارا ڈھںگ کُچھ-کُچھ بدل دِّتا گِآ ۔ ۹ مارچ, ۱۸۴۸ ای: نُوں پھرَےڈرِک کری (Fredrick Curri) پںجاب دا رَےجیڈَےںٹ بنِآں۔ اُس دے آاُن اُّتے دلیپ سِںگھ دے رهِن سهِن وِچ ودھےرے پھرک پَے گِآ ۔ کری نے دلیپ سِںگھ نُوں اںگرےجی پڑھااُن واستے دو اُستاد مَےلوِل (Melvile) تے رِچرڈ پولک (Richard Pollock) رّکھ لاے۔

بگاوت سمےں

اپرَےل, ۱۸۴۹ ای: وِچ بگاوت هو گای, جو وےلے سِر نا دبااُن کارن دِنو-دِن وّدھدی هی گای ۔ ساری گڑبڑ سمےں لاهَور وِچ پُورا امن رِها۔ اَودھر اَےبٹ دے کارن هجارے وِچ س: چتر سِںگھ نال جھگڑا وّدھ گِآ ۔ ۲۹ اگست, ۱۸۴۸ ای: نُوں مُلتان توں مےجر اَےڈوارڈس (Major Adwardes) نے رَےجیڈَےںٹ نُوں چِّٹھی لِکھی, "مهاراجے دی اّچھی ترھاں راکھی کرو ۔ کِاُںک سمسےر سِںگھ کهِںدا هَے, کِ جدوں مهاراجا سالیمار باگ وِچ جاں کِتے گھوڑے 'تے سَےر کر رِها هووےگا, س: چتر سِںگھ مهاراجے نُوں چُّک کے لَے جان دی کوسِس کرےگا, تے پھِر دلیپ سِںگھ نال لڑاای کرن دے ساتھوں کارن پُّچھےگا, جِس (دلیپ سِںگھ) نال اساں سُلھا کیتی هوای هَے۔"

گُلاب سِںگھ تے هور نَوکر

اُپرلی چِّٹھی پهُںچدِآں هی رَےجیڈَےںٹ نے دلیپ سِںگھ دے سارے

-----------------------------

۱. دلیپ سِںگھ تے گَورمِںٹ, پنّا ۶۸ ۔

۲. لےڈی لاگن, پنّا ۱۲۴ دا پھُٹ نوٹ۔

دےسی نَوکر هٹا دِّتے تے اَوپرے اُهناں دی تھاں لا دِّتے۔ کِلھے تے مهاراجے دے مهِل دی راکھی واستے اںگرےجی رجمَےںٹ لا دِّتی۔ س: چتر سِںگھ اٹاری والے دا چھوٹا پُّتر گُلاب سِںگھ هر وےلے مهاراجے دے کول رهِںدا هُںدا سی۔ رات وی اُه مهاراجے دے کول سَوںدا سی ۔ اُهنُوں مهاراجے توں نِکھےڑ کے کَےد کر دِّتا گِآ ۔ ِاهناں تبدیلیآں توں دلیپ سِںگھ سمجھدا سی, کِ باهر کُچھ هو رِها هَے, نهیں تاں اےس لڑاای دے هال اُس نُوں نهیں دّسے جاںدے سن ۔

آکھری اَےلان تے دلیپ سِںگھ

اںت لڑاای کھتم هو گای تے گورنر-جَےنرل ڈلهَوجی دا آکھری اَےلان لَے کے ِالیاٹ لاهَور پُّجا ۔ ۲۹ مارچ, ۱۸۴۹ نُوں اُه اَےلان دربار وِچ ِالیاٹ نے اںگرےجی وِچ پڑھِآ ۔ پھِر اُس دا اُلتھا پھارسی تے هِںدی وِچ کرکے سُنايا گِآ ۔ مهاراجا دلیپ سِںگھ اَودوں ۱۰ سال, ۶ مهینے, ۲۹ دِن دا سی ۔ سو, اُه اُس اَےلان دے ارتھ سمجھ نا سکِآ, تے کےول نَوکراں دے آکھن اُّتے اُس نے سُلھا 'تے دستکھت کر دِّتے۔ جِنّا-ک اُه سمجھ سکدا سی, اُس دے کھِآل وِچ اهِدنامے دیآں سرتاں سکھت سن۔

سر جَوهن لاگن (Sir John Login), جو سُلا پِچھوں کای سال مهاراجے دا رکھوالا رِها, لِکھدا هَے,"بالک مهاراجا هور تاں کُچھ نهیں سمجھ سکِآ, پر ِاه جرُور انُبھو کردا سی, کِ اُس اُّتے لاایآں گایآں سرتاں بڑیآں کرڑیآں تے مارُو هن, کھاس کر اُس وّلوں بِناں کِسے گُناه کیتے دے اُهدا تکھت کھوهِآ جانا, نِرا اُهناں لوکاں دیآں دگےباجیآں دے کارن, جِنّھاں نُوں اساں (اںگرےجاں) اُهدے اُدالے تاکتور بنا دِّتا سی ۔ سرکار اںگرےجی دی رّکھِآ وِچ آاُن توں پهِلاں دی ڈاواںڈول هالت وِچ اُه جِنّھاں اَوکڑاں وِچ گھِرِآ هويا سی, اُهناں وی اُس دے دِل 'تے ڈُوںگھا اسر پايا۔ ِاهناں کارناں کرکے اُه (راج بھاگ چھّڈ کے) نوےکلی جِںدگی گُجارن واستے مجبُور هو گِآ ۔"

لارڈ ڈلهَوجی نے جِس دلیپ سِںگھ نُوں آپنی رّکھِآ وِچ

----------------------

۱. م: دلیپ سِںگھ تے گَورمِںٹ, پنّا ۷۵

۲. م: دلیپ سِںگھ تے گَورمِںٹ, پنّا ۷۶

۳. لےڈی لاگن, پنّا ۱۴۲ ۔

لِآ هويا سی, جِس دے راج وِچ امن کاِام رّکھن دا اُه ٹھےکےدار سی, جِس نُوں اُه آپنا پُّتر آکھدا سی, اُس بالک مهاراجے دا راج کھوه کے اُه کھُسی وِچ پھُّلِآ نا سمايا۔

جو تُونے کی, سو دُسمن بھی نهیں دُسمن سے کرتا هَے,

 گلت تھا جانتے تھے تُجھ کے جو هم مِهرباں اپنا ۔

 ۳۰ مارچ, ۱۸۴۹ نُوں ڈلهَوجی آپنی جاتی چِّٹھی وِچ لِکھدا هَے :"جو کُچھ مَےں کیتا, آپنی جِںمےواری 'تے کیتا هَے ۔ هر ِاک دِن اَےسا نهیں آاُںدا, جِس دِن هکُومت دا ِاک اپھسر سرکار اںگرےجی دی ۴۰ لّکھ پرجا هور ودھا دےوے, تے مُگلاں والا ِاتِهاسک هیرا (کوهِنُور) آپنے ساهی تاج وِچ ٹِکا دےوے ۔ ِاه کُچھ مَےں کیتا هَے ۔"

لُڈلو دی رااے

ِاس نُوں کهِںدے هن 'باںه پھڑی دی لاج ۔ وےکھو دلیپ سِںگھ دے راج دی کےهی چںگی رّکھِآ ڈلهَوجی نے کیتی هَے۔ مِسٹر لُڈلو (Ludiow) نے بڑے سوهنے سبداں وِچ ِاس نُوں بِآن کیتا هَے : "دلیپ سِںگھ ِاک بّچا سی ۔ اُس دی بالک-اوستھا ۱۸۵۴ وِچ پُوری هونی سی ۔ اسیں (اںگرےج) اُس دے رّکھِاک بنے هواے ساں ۔ جدوں اسیں آکھری وار اُهدے مُلک وِچ داکھل هواے, اساں (۱۸ نوںبر, ۱۸۴۸ ای: نُوں) اَےلان کیتا, کِ اسیں باگیآں نُوں سجا دےن واستے تے سِّکھ دربار (دلیپ سِںگھ دی سرکار) دے وِرودھیآں نُوں دبااُن واستے داکھل هواے هاں ۔ پر اساں اےس ِاکرار نُوں اےس ترھاں پُورا کیتا, اُس دے سارے مُلک نُوں چھے مهینے وِچ اںگرےجی راج وِچ مِلا لِآ ۔ ۲۹ مارچ, ۱۸۴۹ نُوں پںجاب دے راج دے کھتم هون دا اَےلان کر دِّتا تے آپنے رّکھِآ ادھین بالک نُوں پَےنسن دے کے اُس دی ساری جاِاداد کھوه لای ۔ جگت پرسِّدھ (کوهِنُور) هیرا ملکا دی بھےٹا واستے لَے لِآ ۔ دُوجے سبداں وِچ اساں آپنے رّکھِآ- ادھین دی رّکھِآ اےس ترھاں کیتی, کِ اُس دا سارا مُلک اُس توں کھوه لِآ۔ "جے پںجاب نُوں اںگرےجی راج وِچ مِلااُنا ٹھیک سی, تاں اُه پهِلے سِّکھ-ےُّدھ وےلے هونا چاهیدا سی۔ اَودوں سِّکھاں نے هملا کرن وِچ پهِل کیتی سی, اَودوں ساڈا بالک مهاراجے نال کوای ِاکرار نهیں سی, سو جےتُو هون دی هَےسیات وِچ اَودوں اسیں اُهدے اُّتے من-منّیآں سرتاں

---------------

۱. ڈلهَوجی دے کھت, پنّا ۶۲۔

لااُن دے هّکدار ساں ۔ دُور دی سوچن والے سر چارلس نےپیار (Sir Charles Napier) نے ِاس بھُّل نُوں تاڑ کے ِاس 'تے بڑا ِاتراج کیتا سی ۔ پر ِاک وار دلیپ سِںگھ دی بادساهی منّ لَےن توں اُس نُوں آپنی رّکھِآ وِچ لَے لَےن پِّچھوں اُس دی پرجا دے گُناهاں بدلے اُس نُوں سجا دےنا مکھَول هَے۔ جِتھوں تّک باگیآں نُوں دبااُن دا سوال هَے, اسیں سِرپھ آپنی جِںمےواری نِبھا رهے ساں ۔ اُس دی پرجا دا کوای اجِها کںم سانُوں اُسدے وِرُّدھ کوای ادھِکار نهیں دےںدا۔ (اّگے مِسٹر لُڈلے ِاک بڑی سُںدر مِسال دےںدا هَے) جرا دھِآن ديو ۔ ِاک وِدھوا ِاستری دے گھر وِچوں کُچھ باگی نَوکر باهر نِکل کے پولیس 'تے هملا کر دےںدے هن۔ پولیس اُنھاں باگیآں نُوں سجا دے دےںدی هَے, تے گھر وِچ داکھل هو کے اُهناں باگیآں دی کِسے کِسم دی گڑبڑ توں اُس وِدھوا دی رّکھِآ دا بھار آپنے سِر لَے لَےںدی هَے ۔ جھگڑا پھِر هو پَےںدا هَے, تے پولیس اُس نُوں دبااُن وِچ سپھل هو جاںدی هَے, تاں ِانسپَےکٹر بڑی نمرتا نال اُس وِدھوا نُوں سُنا دےںدا هَے, کِ اُس دا گھر تے جاگیر-جِس وِچ اُه گھر هَے—هُن اُس (وِدھوا) دے نهیں رهے, سگوں (اُس دی رّکھِآ کرن دی پھیس وجوں) پولیس دے کبجے وِچ هی رهِنگے ۔ تے اُس وِدھوا نُوں کبجا چھّڈن اُّتے اُس دی آمدنی وِچوں رُپَے وِچوں چھے آنے پَےنسن مِلےگی تے وِدھوا آپنے گل والا هیرِآں دا بهُمُّلا هار چیو-کمِسنر نُوں دےوے ۔ جو ورتااَو اساں (اںگرےجی) اُس بےگُناه بالک دلیپ سِںگھ نال کیتا, کی ِاه اُس دی سّچی تسویر نهیں?"

پَےنسن

مهاراجا دلیپ سِںگھ دا راج بھاگ کھوه کے اُس نُوں گھّٹ توں گھّٹ چار لّکھ تے وّدھ توں وّدھ پںج لّکھ رُپَے سالانا پَےنسن (تے اُه وی اُس دی جِںدگی تّک) دےنی کیتی گای۔ اےس دی وںڈ ڈلهَوجی نے اےس ترھاں کیتی: ۱۸۴۹ توں مهاراجے دی جات واستے ۱ لّکھ ۲۰ هجار رُپَے سالانا, تے باکی رِستےداراں اتے نَوکراں واستے ۱ لّکھ, ۸۰ هجار رُپَے سالانا, ( جو ۱۸۵۹ وِچ ۱ لّکھ, ۵۰ هجار رُپَے رهِ گاے۔ جو مردے گاے; اُهناں دی پَےنسن جبت هُںدی گای) مِلنے آرںبھ هواے۔

------------------------

৭. Ludlow's British India, Vol II p. 166.

۲. م. دلیپ سِںگھ تے گورمِںٹ, پنّا ۱۱۸ ۔

نَوکر هٹااے

۳۱ مارچ, ۱۸۴۹ تّک دلیپ سِںگھ دے سارے نَوکر پَےنسن دے کے هٹا دِّتے گاے ۔ ۴۰ سال توں اُپر نَوکری والے نُوں تنکھاه دا اّدھ, ۳۵ سال دے نَوکری والے نُوں تنکھاه دا تیجا هِّسا, ۲۵ سال والے نُوں چَوتھا هِّسا, 20 سال والے نُوں پںجواں هِّسا پَےنسن مِلی ۔ (ِاه پَےنسن اُهناں نُوں مِلی, جِنھاں کول جاگیر جاں ماپھی کوای نهیں سی) ۱۰ سالا نَوکری والے نُوں ِاکے وار ۶ مهینے دی تنکھاه, پںج سالا نُوں 8 مهینے دی تنکھاه, تے ۱ سالا نُوں ِاک مهینے دی تنکھاه دے کے هٹا دِّتا گِآ ۔

لاگن تے دلیپ سِںگھ

ڈا: لاگن (Login) جلںدھر توں بُلا کے مهاراجا دلیپ سِںگھ دا رّکھِاک (Govenor) بنايا گِآ, جاں ِااُں سمجھو کِ دلیپ سِںگھ نُوں اُس دی کَےد وِچ دِّتا گِآ ۔ ۶ اپرَےل, ۱۸۴۹ نُوں لاگن نے آپنا اهُدا سںبھالِآ ۔ اُس دی تنکھاه ۱۲۰۰ رُپَے مهینا نیےت کیتی گای۔

لاگن نے آاُںدِآں هی پهِلاں مهاراجے دے توسےکھانے دی پڑتال سُرُو کیتی ۔ مهاراجا رنجیت سِںگھ دا توسےکھانا-کھاس کر جواهرات گھر-دُنیآں وِچ پرسِّدھ سی۔ اُس وِچ انےکاں کِسم دے هیرے جواهرات, نیلم, پُکھراج, هیرِآں جڑیآں تلواراں, جڑااُو گهِنے, سونے چاںدی دے برتن, هاتھیآں دے سُنهِری هودے, کاٹھیآں, کسمیری دُسالے, جری دیآں پُساکاں تے هور کای کیمتی چیجاں سن ۔ ِانھاں وِچوں بهُت ساریآں چیجاں باجار وِچ نیلام کیتیآں گایآں۔ بهُت سارے چںگے-چںگے جواهرات کوهِنُور هیرے دے نال ولاِات بھےج دِّتے گاے۔ تے باکیآں وِچوں بهُت سارے وےچے گاے, جِنّھاں دے مُّل وجوں ۱۵ لّکھ رُپَے وسُول هواے, جو مهاراجا دلیپ سِںگھ دی مالکی سی ۔

---------------------

१. م. دلیپ سِںگھ تے گَورمِںٹ,پنّا

۲. کوهِنُور لاهَور توں بںبای تک ڈلهَوجی آپ لَے کے گِآ ۔ ِاک چںم دی پےٹی وِچ هیرا سِاُں کے, ڈلهَوجی دے لّک نال بّدھی هوای سی, تے اُس نال بّدھی ِاک جںجیری اُس نے گلے وِچ پاای هوای سی۔ رات دِن اُه اےسے ترھاں گِآ۔ بںبای توں اّگے کپتان رَےمجے Ramsay دی سںبھال وِچ کوهِنُور ۶ اپرَےل, ۱۸۵۰ نُوں ولاِات نُوں جهاج وِچ روانا کیتا گِآ۔ ڈلهَوجی دے کھت, پنّا १२४)

۳. م. دلیپ سِںگھ تے گَورمِںٹ, پنّا ۱۲۳۔

لاگن نُوں دلیپ سِںگھ دا رّکھِاک کِس واستے بنايا گِآ سی, ِاه اُه چںگی ترھاں جاندا سی ۔ لارڈ ڈلهَوجی تے هَےنری لارںس وّلوں اُس نُوں سمجھايا گِآ سی کِ اُه بالک دلیپ سِںگھ نُوں آپنے هّتھاں 'تے پاوے تے هر ترھاں کھُس رّکھے ۔ اَودھر دلیپ سِںگھ نُوں سمجھا دِّتا گِآ کِ تےرا رّکھِاک تے سبھ توں چںگا مِّتر لاگن هی هَے۔ لاگن آپنی چِّٹھی وِچ لِکھدا هَے, "دلیپ سِںگھ بڑے چںگے سُبھاا دا, هوسِآر تے کھُوبسُورت لڑکا هَے ۔ اُه پھارسی چںگی لِکھ پڑھ سکدا هَے ۔ اُس نے مَےنُوں آپنی آکھری کاپی دِکھاای ۔ اُس نے اںگرےجی وِچ وی کُچھ ترّکی کیتی هَے, جو مَےنُوں آس هَے, اُس نُوں لاِاک بنا دےوےگی ۔ اُس نال کُچھ چِر گّلاں کرن پِچھوں مَےں اُه تھاں وےکھن گِآ, جِهڑی مےرے رهِن واستے نیےت کیتی گای سی ۔ مهاراجے دی رهِن والی تھاں دے نےڑے هی ِاک سُںدر باگ وِچ مهِل سی, جِس دے نال چِّٹے پّتھر (سںگمرمر) دی باراںدری تے اُدالے پھُهارے سن ۔"

اےهو جِهے ساندار مهِل وِچ لاگن نُوں نِواس دِّتا گِآ ۔ کُچھ دِناں پِچھوں دلیپ سِںگھ تے لاگن دے کمرِآں نُوں باری کّڈھ کے مےل دِّتا گِآ۔ لاگن هر وےلے تے هر تھاں دلیپ سِںگھ دے نال رهِںدا۔ اُس نے بالک نُوں لُبھااُنیآں گّلاں تے اُچےچے پِآر نال هّد توں ودھےرے وِساه لِآ ۔ اُه ۱۰ اپرَےل نُوں آپنی ِاستری نُوں لِکھدا هَے, "وِچارا چھوٹا بّچا (دلیپ سِںگھ) مےرے کول بڑا کھُس دِسدا هَے۔ مَےنُوں آس هَے, اسیں ِاک دُوّجے نُوں پسںد کراںگے۔ اُه بڑا آگِآکار هَے۔ هُن اُه پھارسی تے اںگرےجی پڑھدا هَے, وِهلے وےلے باجاں نال سِکار کھےڈدا هَے تے باجاں دیآں تسویراں بنااُںدا هَے ۔ ...مهاراجا ولاِات بارے گّلاں سُنن دا بهُت سَوک رّکھدا هَے ۔ هَےنری لارںس چاهُںدا هَے, کِ اُس نُوں ولاِات وِچ وِّدِآ پڑھاای جاوے ۔"

ِاه لاگن دی چاتری سی کِ اُهنے اےنے تھوڑھے چِر وِچ دلیپ سِںگھ نُوں کھُس کر لِآ ۔ ساری دُنیآں نالوں ٹُّٹے هواے دلیپ سِںگھ نُوں وی کِسے

---------------------------

۱. ۲۹ اپرَےل نُوں لاگن پھِر لِکھدا هَے, "مےری رااے وِچ دلیپ سِںگھ بهُت هوسِآر لڑکا هَے۔ ِااُں بھاسدا هَے. جِوےں اُه آپنے لاگے رهِن والِآں دے سُبھاں نُوں چںگی ترھاں سمجھدا هَے, جِس ترھاں ِاک اںگرےج بّچا وی نهیں سمجھ سکدا۔

२. لےڈی لاگن,پنّے १५४

۳. لےڈی لاگن, پنّے ۱۵۵, ۱۵۷۔

آسرے دی لوڑ سی ۔ ماں دی گود وِچوں ڈِّگا هويا بّچا پِآر دا بھُّکھا هُںدا هَے; بھاوےں اُس نُوں پھپھے کُّٹنی هی پِآر کرے ۔ اَوها گول اےتھے سی ۔

مهاراجے دی وِّدِآ

مهاراجے دی وِّدِآ بارے لاگن پھارسی تے اںگرےجی دا هی جِکر کردا هَے۔ پںجابی (گُرمُکھی) اُس دے آاُںدِآں هی بںد کر دِّتی گای سی ۔ هاں, اںگرےجی پڑھااُن واستے ِاک هور اُستاد (Thomas Lambert Barlow) بارلو رّکھ لِآ گِآ سی ۔ لاگن آپ هر وےلے مهاراجے دے نال رهِںدا سی, تے اُس نُوں لاهَوروں باهر لَے جان واستے ورگلااُںدا رهِںدا سی ۔ کھاس کر ولاِات دیآں گّلاں اَےسے ڈھںگ نال سُناایآں جاںدیآں جِس نال اُهدے دِل 'تے چںگا اسر پوے تے وےکھن دا چاه پَےدا هووے ۔ لاگن تاں لاهَور آاُن توں پهِلاں هی ِاه ِارادا رّکھدا سی ۔ ۲ اپرَےل نُوں اُه لِکھدا هَے,"هو سکدا هَے, مهاراجا پںجاب وِچوں باهر لَے جايا جاوے ۔ مےری چاه هَے ولاِات لَے جايا جاوے ۔"

سارِآں نالوں اُچےچا کںم سی, مهاراجے دے دِل وِچوں آپنِآں دا پِآر کّڈھن دا ۔ سِآنِآں دا کتھن هَے, 'سِّکھِآ پّتھر پاڑ دِںدی هَے۔' بالک دلیپ سِںگھ دے کنّاں وِچ سدا اےها کهانی سُناای جاںدی کِ تےرا جو کُچھ وِگاڑِآ هَے, سِّکھاں نے وِگاڑِآ هَے ۔ اُهناں جان-بُّجھ کے دُوجی لڑاای" چھےڑی تے تَےنُوں اےتھوں تّک پُچايا۔ تےرا جو کُجھ نسٹ کیتا, سِّکھاں نے کیتا۔ اںگرےجاں پھِر وی تےرے 'تے ترس کھا کے تَےنُوں پَےنسن دے دِّتی هَے۔ مُکدی گّل, اُس دے دِل وِچ ِاه گّل بِٹھا دِّتی گای کِ سِّکھ اُس دی جان دے وَےری هن, تے اںگرےج سبھ توں وّڈے همدرد ۔ جادُو سو, جو سِر چڑھ کے بولے ۔ ِاه گّل لاگن دی سِّکھِآ نے سّچ کر دِکھاای ۔ اُه ۲۹ اپرَےل ۱۸۴۹ دی چِّٹھی وِچ لِکھدا هَے, "دلیپ سِںگھ نے بڑے دُّکھ نال مَےنُوں دّسِآ کِ اُس نُوں (دلیپ سِںگھ) سِّکھاں 'تے بھروسا نهیں رِها۔ مےرے نال هواے بِناں اُه باهر سَےر واستے وی نهیں جاںدا ۔"

ِاس نُوں کهِںدے هن راجنیتی ۔

---------------------

۱. اسل وِچ اُس نُوں سِّکھاں دی دُوجی لڑاای' کهِنا بھُّل هَے۔ اُه کُچھ تںگ آاے هواے سِپاهیآں دی بگاوت سی۔

اکل کھو دی تھی, جو اَے 'ناسِکھ جنُونے ِاسک نے,

آسنا سمجھا کیاے ِاک اُمر بےگانے کو هم۔

پِّچھے لِکھِآ گِآ هَے کِ مهاراجے دی پںجابی (گُرمُکھی) تے دھارمک وِّدِآ بںد کر دِّتی گای۔ جِّتھے اُه اّگے روج سری گُرُو گرںتھ ساهِب دا پاٹھ, گُر-کیرتن سبد دی کتھا تے گُر-ِاتِهاس سُندا سی, هُن اُس دی تھاں ایساای مَوت دیآں کهانیآں تے اںجیل دیآں آِاتاں نے لَے لای ۔ لاگن مهاراجے نُوں اںگرےجی لِکھنی سِکھااُںدا هَے, تاں کی لِکھااُںدا هَے, Do unto others as you would they should do unto you (جَےسا ورتااُ دُوجِآں پاسوں لوڑدے هو, اَوهو جِها اُنھاں نال کرو) پھِر ِاس دا ارتھ سمجھااُںدا, تے مهاراجے نُوں دّسدا کِ اجِهیآں چںگیآں سِکھِآواں اںجیل وِچ هجرت ایسا نے دِّتیآں هن۔ بھاای گُرداس جی دا کتھن :

جِاُں کر نِرمل آرسی جگ وےکھن والا۔

جےها مُوںه کر بھالیاَے تےوےها وِکھالا۔

مهاراجے دے دِل وِچوں کّڈھ کے اںجیل دا سِدھاںت 'جَےسا لوڑو, تَےسا ورتوں بِٹھايا جاںدا ۔ ۶ مای, ۱۸۴۹ دی چِّٹھی وِچ لاگن آپ لِکھدا هَے, "مےرے کولوں اںگرےجی سبک لِکھن دا دلیپ سِںگھ نُوں بڑا چاا هَے۔ مَےں اُس نُوں ِاک سِدھاںت (هُکم, آِات) لِکھن واستے تے اُلتھا کرن واستے دِّتا : جَےسا ورتااُ دُوجِآں پاسوں لوڑدے هو, اَوهو جِها اُهناں نال کرو۔" (Do unto. اُپرلا) مےرا ِارادا هَے, پر اجے مَےں اُهدے هّتھاں وِچ اںجیل دے نهیں سکدا ۔ مَےں چاهُںدا هاں کِ اُه ِاهناں اسُولاں (سِدھاںتاں) اُّتے امل کرکے, آپنے گِآن (مُتالِآ) نُوں پّکا کرے ۔ مَےں آپنِآں کںماں (جِنھاں دے بھار هےٹھ مَےں دّبِآ هوياں هاں) توں وِهلا هو کے, اُس نُوں ودھےرے چِر وےکھن دی چاه رّکھدا هاں ۔ اُه مےرے نال ودھےرے کھُلاسا (بے-تکّلپھ) هُںدا جاںدا هَے, تے مےرے اُپر بھروسا کردا هَے۔ ۔"

جِّتھے دلیپ سِںگھ نُوں پںجاب توں دُور کرن دا پّک پکايا هويا سی, اَوتھے پںجاب دے سِّکھاں تے 'سِّکھی' توں دُور کرن دے ےتن وی آرںبھ دِّتے گاے سن ۔ اُپرلے سارے کںم اےسے گّل نُوں مُّکھ رّکھ کے هو رهے سن۔

---------------------

۱. Lady Login لےڈی لاگن, پنّا ۱۵۹ ۔

مهاراجے دا جنم دِن

۴ ستںبر (۱۸۴۹) نُوں مهاراجے دا جنم-دِن سی ۔ ِاه کھُسی منااُن واستے لاگن نے پُّج سر آاُںدی تِآری کیتی ۔ مهِل سجايا. آتسباجی چلاای ۔ مهاراجے نُوں نوےں بستر پهِنااے, تے اُس دے توسےکھانے وِچوں ِاک لّکھ دے هیرے کّڈھ کے دِّتے۔ جدوں اُس نے سارے پهِن لاے, تاں اُس نے بھولے-بھالے هی کِها, “پِچھلے جنم-دِن 'تے مَےں کوهِنُور وی پهِنِآ سی۔" (وِچارا دلیپ سِںگھ کی جانے کِ کوهِنُور اُس توں هی نهیں, اُس دے دےس توں وی دُور کر دِّتا گِآ هَے ۔)

ڈلهَوجی تے مهاراجے دی مُلاکات لاهَور وِچ

۲۸ نوںبر, ۱۸۴۹ ای: نُوں لارڈ ڈلهَوجی لاهَور آيا, جِس دے آاُن دی کھُسی وِچ سهِر وِچ اُچےچی تِآری کیتی گای ۔ پهِلی مُلاکات وِچ هی ڈلهَوجی نے لاگن نُوں دّس دِّتا کِ مهاراجے نُوں پھتِهگڑھ جان واستے تِآر کرے ۔ ۳ دسںبر نُوں ڈلهَوجی تے مهاراجے دی مُلاکات هوای ۔ مهاراجا سےر سِںگھ دا لڑکا سِودےو سِںگھ ڈلهَوجی نُوں اُس دے ڈےرے توں لَےن گِآ ۔ کِلھے دے بُوهے وِچ مهاراجا دلیپ سِںگھ هاتھی اُتے چڑھ کے ڈلهَوجی نُوں مِلِآ۔ لاگن دے سِکھااے هواے اںگرےجی سبداں وِچ مهاراجے نے ڈلهَوجی نُوں سںبودھن کیتا,"I am happy to meet you my Lord" (مےرے سُآمی ! مَےں آپ نُوں مِل کے بڑا پرسنّ هاں ۔) مهاراجے دے مهِل وِچ ڈلهَوجی تے اُس دے ساتھی سّجے پاسے تے مهاراجا تے اُس دے ساتھی کھّبے پاسے بَےٹھے۔ ڈلهَوجی وّلوں مهاراجے نُوں پںج هجار دی تھَےلی پےس کیتی گای ۔ ِاس دے بدلے وِچ مهاراجے ولوں کیمتی چیجاں دے بھرے هواے ۵۱ تھال, ۷ گھوڑے تے ِاک هاتھی سُنهِری پَودے سنے ڈلهَوجی دی بھےٹا هواے تے ڈلهَوجی دے باکی دِآں ساتھیآں دی بھےٹا وی اَوهو جےهے بال کیتے گاے۔ ڈلهَوجی دے کِلھے وِچ آاُن اُتے ِاّکی توپاں دی سلامی هوای۔ ِاه سبھ کُجھ سرکار دے پهِلاں هی کیتے هواے هُکم انُسار هويا ۔

دےس-نِکالے دا هُکم

هُن پںجاب وِچوں مهاراجے دے دےس-نِکالے دی تِآری هون لّگی۔

----------------------------------

۱. لےڈی لاگن, پنّا ۱۹۱۔