ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ

ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦਾ ਇਹ ਗ਼ਜ਼ਲ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਜੋ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਹੈ, ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਪਸਰੇ ਯਥਾਰਥ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਬਹੁ-ਦਿਸ਼ਾਵੀ ਤੇ ਬਹੁ-ਪਾਸਾਰੀ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਤੀ ਦੇ ਵਿਵੇਕ ਵਿਚ ਉਤਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਇਸ ਗਤੀ ਵਿਚ ਨਵੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਣੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਵੀ ਬੜਾ ਸਮਰੱਥ ਪ੍ਰਮਾਣ ਬਣਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਅਕਸਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਅਰ ਉਪਰਲੀ ਤਹਿ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਹੇਠਲੀ ਤਹਿ ਤੇ ਆਪੋ ਵਿਚ ਡੂੰਘੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜੇ ਹੋਏ, ਸਾਫ਼ ਦਿਸ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਉਪਰਲੀ ਤੇ ਹੇਠਲੀ ਤਹਿ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਰਚਨਾਤਮਕ ਤਰਕ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਰਹੱਸਮਈ ਸੁੰਦਰਤਾ ਸਹਿਤ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਸ਼ਿਅਰ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦਿਲਕਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਤੇ ਹੁਸਨਿ-ਤਗ਼ਜ਼ਲ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧ ਕਿਸੇ ਡੂੰਘੇਰੇ ਰਹੱਸ ਦੇ ਬੋਧ ਨਾਲ ਸਰੂਰਿਆ ਹੋਇਆ ਦਿਸਦਾ ਹੈ:

ਅਸਾਂ ਤਾਂ ਡੂਬ ਕੇ ਸਦਾ ਖ਼ੂਨ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਏ ਗ਼ਜ਼ਲ

ਉਹ ਹੋਰ ਹੋਣਗੇ ਲਿਖਦੇ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਬਹਿਰ ਅੰਦਰ

ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਖੂਨ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਕੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲਿਖਣ ਦੇ ਮਹਾਤਮ ਨੂੰ ਜਾਣੋ ਤੇ ਫਿਰ ਦੇਖੋ ਉਹ ਹੋਰ ਕੌਣ ਨੇ ਲਿਖਦੇ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਬਹਿਰ ਅੰਦਰ? ਤੇ ਕੀ ਇਹ ਬਹਿਰ ਬਸ ਫ਼ਾਇਲਾਤੁਨ ਫ਼ਿਇਲੁਨ ਦੇ ਰੁਕਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੱਕ ਹੀ ਮਹਿਦੂਦ ਹੈ? ਪਹਿਲੀ ਸਤਰ 'ਅਸੀਂ' ਤੇ ਦੂਸਰੀ ਵਿੱਚ 'ਹੋਰ' ਕਿੰਨੇ ਤੁਲਵੇਂ ਮਿਚਵੇਂ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਆਪਸ ਵਿਚ ਤਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਕਿੰਨੇ ਸਾਦਾ ਲਫ਼ਜ਼ ਹਨ ਪਰ ਸ਼ਿਅਰ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿੰਨੇ ਮਰਮੀ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਜੁੜ ਗਏ ਹਨ। ਉਪਰੋਂ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਧਾਰਣ ਪੜਨਾਂਵ ਹੀ ਲਗਦੇ ਹਨ: "ਅਸੀਂ" ਕਵੀ ਦੀ ਹਉਂ ਨੂੰ ਵਡਿਆਉਂਦਾ ਤੇ ਹੋਰ ਹੋਰਨਾਂ ਵਿਚ ਪਸਰੇ ਅਨਾਪੇ ਨੂੰ ਛੁਟਿਆਉਂਦਾ। ਪਰ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਲਫ਼ਜ਼ੀ ਸਤਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ। ਰਤਾ ਹੇਠਾਂ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਹਿ ਵਿਚ ਝਾਤੀ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਇਹ 'ਅਸੀਂ' ਕਿਸੇ ਕਵੀ-ਅਕਵੀ ਦੀ ਹਉਮੈ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਤਾਂ ਉਸ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਪੁੱਜੀ ਵੇਦਨਾ ਦਾ ਆਲਾਪ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀ 'ਮੈਂ' ਹੁਸਨ ਦੇ ਦੀਵਾਨਿਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਜੁਸਤਜੂ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਕੇ ਹੁਸਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹਜੂਰ ਨਿਛਾਵਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ 'ਅਸੀਂ" ਦੇ

ਰੁਤਬੇ ਨੂੰ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ 'ਹੋਰ' ਵੀ ਕੋਈ ਓਪਰੀਆਂ ਮੈਆਂ ਦੀ ਖਿਲਾਰ ਨਹੀਂ ਇਹ ਵੀ ਬਸ ਮੈਂ ਤੋਂ ਅਮੈਂ ਹੋਣੋਂ ਬਚ ਰਿਹਾ ਅਸਤਿਤਵ ਹੈ ਜੋ ਹੁਸਨ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਬੰਦਾ ਬਣਨ ਲੱਗਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੈ ਸ਼ਿਅਰ ਵਿਚ ਜੁੜੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਮਰਮੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਖੇਡ। 'ਅਸੀਂ ਤੇ ਹੋਰ' ਇਕ ਹਸਤੀ ਦੇ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੇ ਟੋਟਿਆਂ ਦੀ ਲੀਲ੍ਹਾ ਬਣ ਨਿਬੜੇ ਹਨ। ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਸਾਦਗੀ ਦੇ ਓਹਲੇ ਵਿਚ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਤਣਾਓ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਮਰਮੀ ਸੰਸਾਰ ਜਗਮਗਾਂਦਾ ਦਿਸ ਪਿਆ ਹੈ। ਏਹੀ ਸਾਧੀ ਹੋਈ 'ਅਸੀਂ' ਹੈ ਜੋ ਖੂਨ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਕੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲਿਖਦੀ ਹੈ, ਹੁਸਨ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਦਰ ਦਸਤਕ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਤਲੀਆਂ ਤੇ ਜੁ ਟਿਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਬੇਸ਼ਕ ਸਿਰ ਤਲੀ ਧਰ ਕੇ ਹੁਸਨ ਦੀ ਗਲੀ 'ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਆਪੇ ਤੋਂ ਪਾਰਲੇ ਜੱਗ ਦੀ ਵੇਦਨਾ ਦੇ ਮਹਿਰਮ ਬਣਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਆਪੇ ਆਤਮ ਜਾਂ ਮੈਂ ਦੀਆਂ ਉਚੀਆਂ ਫ਼ਸੀਲਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਰ ਦੀ ਸੁਰਤ ਘਿਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਓਨਾ ਚਿਰ ਪਰਲੇ ਪਾਰ ਦੀਆਂ ਕੰਨਸੋਆਂ ਆ ਵੀ ਕਿਹੜੇ ਰਾਹ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ? ਇਹ ਮੁਅਜਜ਼ਾ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਜਦ ਸ਼ਾਇਰ ਆਪਣੀ ਖ਼ੁਦੀ ਨੂੰ ਬੁਲੰਦ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸੀਲਾਂ ਤੋਂ ਉਚਾ ਉਠਦਾ ਤੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਅਸਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਾ ਹੋਇਆ ਦੇਸ਼ ਕਾਲ ਦੀ ਅਖੰਡ ਵਿਆਪਕਤਾ ਨਾਲ ਇਕ ਸੁਰ ਹੋ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਵੇਕ ਦੀ ਗਤ ਮਿਤ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਵੇਕ ਦੀ ਤੀਜੀ ਅੱਖ ਬਣਨ ਵਾਲੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਡੁੱਬ ਕੇ ਸਦਾ ਖੂਨ ਵਿਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। 'ਹੋਰ' ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚੀਚੀ ਤੇ ਪੱਟੀ ਬੰਨ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਮੁਕਟ ਪਹਿਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਬੇਸ਼ਕ ਏਨਾ ਫ਼ਰਕ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ 'ਅਸੀਂ" ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵਿਚ ਲਹੂ ਦੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਦਗਦੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਵਕਤ ਦੀ ਤਾਬਿਆ ਵਿਚ ਹੋਰ ਜਿਹੜੇ ਵਕਤ ਦੀ ਉਂਗਲ ਫੜ ਕੇ, ਵਕਤ ਦੇ ਬਹਿਰਾਂ ਤੇ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਬੜੇ ਇਹਤਿਆਤ ਨਾਲ ਮਿਣ ਮਿਣ ਕੇ ਕਦਮ ਪੁੱਟਦੇ ਹਨ, ਖਿੜੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਝਾਵਲਾ ਤਾਂ ਪਲ ਦੀ ਪਲ ਉਹ ਵੀ ਜਗਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ. ਭਾਵੇਂ ਰਤਾ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਫੁੱਲ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੇ ਹੀ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜੇ 'ਅਸੀ' ਤੇ 'ਹੋਰ' ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਸਤੀ ਦੇ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੇ ਟੋਟੇ ਮੰਨ ਲਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਮੰਨਣ ਵਿਚ ਕੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਬਹਿਰ ਅੰਦਰ' ਲਿਖਣਾ ਵੀ ਅਸਲ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਕੇ ਸਦਾ ਖੂਨ ਵਿਚ ਲਿਖਣ' ਦੀ ਹੀ ਪਹਿਲੀ ਪੌੜੀ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਪਹਿਲੀ ਪੌੜੀ ਦੇ ਰੈਣ ਬਸੇਰੇ ਨੂੰ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਆਖਰੀ ਸਿਖਰ ਮੰਨ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਹ 'ਬਹਿਰ ਅੰਦਰ' ਨਹੀਂ ਲਿਖੇਗਾ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖੇਗਾ? ਬਹਿਰ ਤੋਂ ਨਿਆਰਾ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਣਾ ਤਾਂ ਬੇਸ਼ਕ

ਵਿਧੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਸਣ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਵਿਰੋਧ-ਬਿੰਬ ਯਥਾਰਥ ਦੀਆਂ ਪਰਸਪਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਜੁਟ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਗਤੀ ਨੂੰ ਜੁੰਬਸ਼ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੂਰਕ ਵੇਰਵੇ ਵੀ ਹਨ। ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਵਿ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਅਖੰਡ ਮਹਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਧਿਆਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਉਘਾੜਦਾ ਤੇ ਭਿੜਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਡੋਲ ਹੀ ਪੂਰਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚ ਸਮੇਟਦਾ ਹੋਇਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਖੰਡਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸਿਰਜ ਦੇਂਦਾ ਹੈ:

ਬਲਦਾ ਬਿਰਖ ਹਾਂ, ਖ਼ਤਮ ਹਾਂ, ਬਸ ਸ਼ਾਮ ਤੀਕ ਹਾਂ

ਫਿਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਬਹਾਰ ਦੀ ਕਰਦਾ ਉਡੀਕ ਹਾਂ

 

ਅੱਗ ਦਾ ਸਫ਼ਾ ਹੈ ਉਸ ਤੇ ਮੈਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਸਤਰ ਹਾਂ

ਉਹ ਬਹਿਸ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ ਗ਼ਲਤ ਹਾਂ ਕਿ ਠੀਕ ਹਾਂ

ਪਾਤਰ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਇਕ ਤਣਾਉ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਤਣਾਉ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਅਨੁਭਵ ਹੈ। ਬੇਸ਼ਕ ਚੇਤਨਾ ਹਸਤੀ ਅਤੇ ਮਾਹੌਲ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਤਣਾਉ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਣਿਤ ਹੋਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਣਾਉ ਉਸ ਦੀ ਗ਼ਜ਼ਲ-ਸੰਵੇਦਨਾ ਦਾ ਮੂਲ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਿਅਰਾਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਟੇਕ ਇਸ ਤਣਾਉ ਵਿਚ ਖੁਰਦੀ ਤੇ ਖੀਣ ਹੁੰਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਤਣਾਉਸ਼ੀਲ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਮੁੱਕ ਖੇਡ ਵਿਚ ਟੁੱਟਦੇ, ਮੁੱਕਦੇ ਬਿਨਸਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਬਚ ਰਹੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਅਖੁੱਟ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਉਤੇ ਜੋ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਅੰਦਰੇ-ਅੰਦਰੇ ਵਾਪਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਤਰ ਨੇ ਬੜੀ ਤਿੱਖੀ ਤੇ ਵਿੰਨ੍ਹਵੀਂ ਵਿਅੰਗ- ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਵਿਅੰਗ-ਬੋਧ ਮਨੁੱਖੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ- ਬਿੰਬ ਦੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਜਸ਼ਨ ਵਿਚ ਮਟਕਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਜਸ਼ਨ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਸਦੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਨਾਇਕ ਇਸ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਵਿਚ ਖੁਰਦਾ ਹਾਰਦਾ ਜਾਂ ਨਿਖੁੱਟਦਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਖੰਡ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਵਿਵੇਕ ਦਾ ਅੰਗ ਸਮਝਦਾ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਭੋਗਦਾ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਅਜ਼ਮਤ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਪਰਪੱਕ ਕਰਦਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਬੇਸ਼ਕ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪਾਤਰ ਦੀ ਚੰਡੀ ਹੋਈ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੀ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਪੂਰਕ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਰਚਨਾਤਮਕ ਠਰੰਮੇ ਅਤੇ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਨਿਖਾਰਦੀ ਤੇ ਉਘਾੜਦੀ ਹੈ:

ਸਮੁੰਦਰ ਸੀ ਨਮਕ ਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਵੀ ਸੀ

ਤਦੇ ਹਰ ਲਹਿਰ ਏਦਾਂ ਤੜਪਦੀ ਸੀ

ਅਜੀਬ ਸਾਜ਼ ਸੀ ਜੋ ਵਿਚ ਸਿਵੇ ਦੇ ਸੜ ਕੇ ਵੀ

ਉਦਾਸ ਰਾਤ ਦੀ ਕਾਲੀ ਹਵਾ 'ਚ ਵਜਦਾ ਰਿਹਾ

 

ਸੀ ਸਮਝਦਾਰ ਬੜਾ ਸਾਡੇ ਦੋਰ ਦਾ ਸੂਰਜ

ਕਿ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹੇ ਤਾਂ ਚੜ੍ਹਾਂ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ।

ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਵਿਅੰਗ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਵੇਕ ਦੇ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਭਿੜਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਵਿਰਾਟ ਦਰਸ਼ਨ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਸੂਖ਼ਮ ਬੋਧ ਵਿਚ ਮਲਕੜੇ ਉਤਰਦਾ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਾ-ਅਨਾਪਾ, ਆਤਮ-ਅਨਾਤਮ ਨਿੱਜ ਤੇ ਪਰ ਅਥਵਾ ਸੂਖ਼ਮ ਤੇ ਵਿਰਾਟ ਦੇ ਦਵੰਦਮਈ ਵਿਰੋਧ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਅਖੰਡ ਬੋਧ ਵਿਚ ਘੁਲਦੇ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਯਥਾਰਥ-ਬੋਧ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਦੀ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਿਅੰਗ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਸਹਿਜ ਵਿਧੀ ਹੈ।

ਜਦ ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਨਿਜ਼ਾਮ ਉਤੇ ਕਾਬਿਜ਼ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਦੰਭ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਟਾਖਸ਼ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਆਪਣੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਕਮਾਲ ਦੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ ਛੂੰਹਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਨਾਟਕੀ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਵਿਚ ਵਿਅਗਮਈ ਤਕਰਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਣ ਦਾ ਆਪ ਮੁਹਾਰਾ ਗੁਣ ਉਸ ਦੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਰਥ ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ:

ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਸ ਏਨਾ ਕਿਹਾ ਸੀ ਨਾ ਜਲਾਓ ਫੁੱਲ

ਅੱਗ ਮੈਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਲੈ ਗਈ ਕਹਿ ਕੇ ਚੋਰ ਚੋਰ

 

ਰਾਤ ਮੇਰੀ ਹਿੱਕ ਉਤੇ ਲਿਖ ਗਈ ਸੰਗੀਨ

ਬੰਦਾ ਬਣ ਜਾ ਪਾਣੀਆਂ ਪੱਥਰ ਨਾ ਸਾਡੇ ਖੋਰ

 

ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਵੀ ਦਿਲ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਗੋਂਦੀ ਸੀ ਸ਼ਹਿਨਾਈ

ਫਿਰ ਸ਼ਹਿਨਾਈ ਦੇ ਗਲ ਅੰਦਰ ਫਸ ਗਈ ਇਕ ਅਠਿਆਨੀ

 

ਹੋਵੇ ਪੇਸ਼ ਸਵੇਰਾ ਸੂਰਜ ਦਾ ਜਾਇਆ

ਨ੍ਹੇਰੇ ਦੇ ਦਰਬਾਰ 'ਚ ਮੈਨੂੰ ਹਾਕ ਪਈ

ਏਨਾ ਸੱਚ ਨਾ ਬੋਲ ਕਿ ਕੱਲਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇਂ

ਚਾਰ ਕੁ ਬੰਦੇ ਛੱਡ ਲੈ ਮੋਢਾ ਦੇਣ ਲਈ

ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਉਸਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਚੇਤਨਤਾ, ਕਟਾਖ਼ਸ਼ ਦੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਸਲ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਕਾਬਿਜ਼ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਤਣਾਉ ਨੂੰ ਅਰਥ ਦੀ ਯਾਦ ਪੱਧਰ ਤੇ