ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ

ਮੁੱਖਬੰਦ

ਇਕਬਾਲ ਸਲਾਹੁਦੀਨ

(ਏਥੇ ਅਸੀਂ ਜਨਾਬ ਅਬਦੁਲ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਬਾਰ ਐਟ ਲਾਅ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਦਿੱਤੀ "ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ" ਵਿੱਚੋਂ ਇਕਬਾਲ ਸਲਾਹੁਦੀਨ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸਾਰਾ ਦੀਬਾਚਾ/ਮੁਖਬੰਦ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਨਾਲ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਸੌਖ਼ ਲਈ ਉਰਦੂ ਦੇ ਕੁਝ ਕਠਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਬੈਕਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ- ਅਜਮੇਰ ਕਵੈਂਟਰੀ )

ਜਿਹੜੀ ਇੱਜ਼ਤ, ਸ਼ੁਹਰਤ (ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ) ਤੇ ਅਜ਼ਮਤ (ਵਡਿਆਈ) ਸੱਯਦ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ "ਹੀਰ" ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਏ ਪੰਜਾਬੀ ਅਦਬ (ਸਾਹਿਤ) ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ "ਹੀਰ" ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਐਸੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਅੰਦਾਜ਼ (ਢੰਗ) ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਘਰ ਕਰ ਗਈ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਇੱਕ ਇਸ਼ਕੀਆ ਦਾਸਤਾਨ ਈ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੇ ਦੌਰ (ਸਮੇਂ) ਦੀ ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜੀ ਤੇ ਮੁਆਸਰਤੀ (ਸਮਾਜੀ) ਮੰਜ਼ਰਨਗਾਰੀ (ਦ੍ਰਿਸ਼ ਚਿਤਰਨ) ਤੇ ਤਾਰੀਖ਼ ਵੀ ਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਜਿਉਂਦੀ ਜਾਗਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਏਸ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ "ਆਈਨਾ ਪੰਜਾਬ" (ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਜਾਂ ਅਕਸ) ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਨੇ ਆਂ। "ਹੀਰ" ਤਮਸੀਲ ਨਿਗਾਰੀ (ਅਲੰਕਾਰਕ ਚਿਤਰਨ) ਦਾ ਬੜਾ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਨਮੂਨਾ ਏ। ਆਲਮੀ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਏਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਮਕਾਮ ਬੜਾ ਉੱਚਾ ਏ।

ਸਾਦਗੀ, ਹਕੀਕਤਬਿਆਨੀ, ਤੇ ਜੋਸ਼ ਉਹ ਖੂਬੀਆਂ ਨੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਾਇਰ ਬਣਾ ਦੇਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਦਾ ਈ ਕਮਾਲ ਏ ਕਿ ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਬੱਚਾ ਬੱਚਾ ਵਾਰਸ ਤੇ ਉਹਦੀ ਤਖਲੀਕ (ਸਿਰਜਨਾ) "ਹੀਰ" ਦਾ ਜਾਣੂ ਏ। ਵਾਰਸ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਅਦਬ ਵਿਚ ਜੋ ਮਕਾਮ ਹਾਸਿਲ ਹੋਇਆ, ਓਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਏਸ ਗੱਲ ਤੇ ਵੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ ਕਿ ਵਾਰਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਰ ਦੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਦੀਬਾਂ ਤੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨੇ ਵਾਰਸ ਨੂੰ ਅਕੀਦਤ ਦਾ ਖ਼ਰਾਜ (ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਫੁਲ) ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਏ ਤੇ ਰਹਿੰਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੀਕ ਇਹ ਸਿਲਸਲਾ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗਾ। ਸਾਡੇ ਨੱਕਾਦਾਂ ਤੇ ਮਹੱਕਕਾਂ (ਆਲੋਚਕਾਂ ਤੇ ਖੋਜੀਆਂ) ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਜ਼ਾਮੀਨ ਸੱਯਦ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਤੇ ਲਿਖੇ ਨੇ। ਅਜੇ ਗੱਲ ਮੁੱਕੀ ਨਹੀਂ। ਏਨ੍ਹਾਂ ਕਈ ਸੌ ਮਕਾਲਾਤ (ਲੇਖਾਂ) ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵਾਰਸ ਦੇ ਕਲਾਮ ਤੇ ਹਿਆਤੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂ ਅਜੇਬੇ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਲਿਖਣ ਤੇ ਤਹਿਕੀਕ (ਖੋਜ) ਕਰਨ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅੱਜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਏ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਪੰਜਾਬੀ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਈ ਫਨ ਤੇ ਫਕਰ (ਕਲਾ ਤੇ ਸੋਚ) ਦਾ ਕਮਾਲ ਏ।

ਸੱਯਦ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ-ਏ-ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਜੇ ਸਾਡੇ ਮੁਹੱਕਕਾਂ (ਖੋਜਕਾਰਾਂ) ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਉਹਲੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਲਾਮ ਤੋਂ ਇਸ਼ਾਰੇ ਲੈ ਕੇ ਤੇ ਕੁਝ ਤਾਰੀਖੀ ਕੜੀਆਂ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਾਅਜ਼ ਦਾਨਸ਼ਵਰਾਂ (ਸੂਝਵਾਨਾਂ) ਨੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਤਸ਼ਕੀਲ ਕਰਨ (ਰੂਪ ਦੇਣ) ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਏ। ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਦਰ ਦੇ ਕਾਬਲ ਤੇ ਹੈ ਪਰ ਇਹਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮੁਸਤਨਦ (ਇਤਬਾਰਯੋਗ) ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਤਬ ਦਿਆ ਬੇਟਿਆਂ ਵਰਗੇ ਅਲਫਾਜ਼ ਸ਼ਾਇਰ ਅਕਸਰ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਗੱਲ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਲਈ ਵੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ (ਵਰਤਦੇ) ਨੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਅਦਬ ਦੇ ਮੁਹੱਕਕਾਂ ਨੇ ਹੁਣ ਤੀਕ ਜੋ ਖੋਜ ਕੱਢਿਆ ਏ ਉਹਦੇ

ਮੁਤਾਬਕ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਵਾਲਦ ਦਾ ਨਾਂ ਕੁਤਬ ਸ਼ਾਹ ਸੀ, ਉਹ ਜੰਡਿਆਲਾ ਸ਼ੇਰ ਖਾਂ ਜ਼ਿਲਾ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਕਸੂਰ ਵਿੱਚ ਮੌਲਵੀ ਗੁਲਾਮ ਮੁਹਈਉਦੀਨ ਜਾਂ ਮੌਲਵੀ ਗੁਲਾਮ ਮੁਰਤਜ਼ਾ ਕੋਲੋਂ ਜ਼ਾਹਰੀ ਅਲੂਮ (ਇਲਮ ਦਾ ਬਹੁਵਚਨ) ਸਿਖੇ। ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਉਦੀਨ ਮਸਊਦ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਤੋਂ ਰੂਹਾਨੀ ਫੈਜ਼ (ਲਾਭ ਲਿਆ) ਪਾਇਆ ਤੇ ਆਪ ਦੇ ਗੱਦੀ ਨਸ਼ੀਨ ਖਾਜਾ ਦੀਵਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਦਿੱਤਾ।

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਉਮਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਮਲਕਾ ਹਾਂਸ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਤੇ ਏਥੇ ਦੀ ਇੱਕ ਮਸੀਤ ਦੇ ਹੁਜਰੇ (ਕੋਠੜੇ) ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ "ਹੀਰ" ਵਰਗੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ (ਚੋਟੀ ਦੀ) ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਤਸਨੀਫ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ "ਹੀਰ" 1180 ਹਿਜਰੀ ਦੀ ਤਸਨੀਫ ਏ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਮਲਕਾ ਹਾਂਸ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਜੰਡਿਆਲੇ ਚਲੇ ਗਏ ਤੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਕਸੂਰ ਠਹਿਰ ਕੇ ਅਪਣੇ ਉਸਤਾਦ ਨਾਲ ਮਿਲੇ। ਏਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖੋਜ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਏ ਕਿ ਆਪ ਹਜ਼ਰਤ ਬੁਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਹਮਅਸਰ (ਸਮਕਾਲੀ), ਹਮਸਬਕ (ਹਮ ਜਮਾਤੀ) ਅਤੇ ਉਸਤਾਦ ਭਰਾ ਸਨ। ਮੁਹੱਕਕਾਂ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ 1722 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਵਫਾਦ ਪਾਈ। ਆਪ ਜੰਡਿਆਲਾ ਸ਼ੇਰ ਖਾਂ ਵਿੱਚ ਦਫਨ ਹੋਏ।

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਅਜ਼ੀਮ (ਵੱਡੇ) ਤੇ ਕਾਦੁਰਕਲਾਮ (ਮਹਾਨਤਮ) ਸ਼ਾਇਰ ਨੇ। ਉਹ ਕਲਾਮ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਤੇ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ (ਰਾਜ) ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਉਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਵੇ ਗੀ।

ਮੀਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖਸ਼ ਹੋਰੀਂ ਆਖਦੇ ਨੇ:-

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਸੁਖਨ ਦਾ ਵਾਰਸ ਨਿੰਦੇ ਕੌਣ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ

ਹਰਫ ਉਹਦੇ ਤੇ ਉਂਗਲ ਧਰਨੀ ਨਾਹੀਂ ਕਦਰ ਅਸਾਂ ਨੂੰ

 

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੀਰ

ਪੰਜਾਬੀ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜਾ ਰੁਤਬਾ ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਏ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਅਵਾਮ ਤੇ ਖਵਾਸ ਸਭ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਏਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਚਾਹਤ ਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿੰਦਾ ਏ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿਵੇਗੀ।

ਸੱਯਦ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਅਰੂਫ (ਪ੍ਰਸਿੱਧ) ਰੁਮਾਨਵੀ ਕਿੱਸੇ "ਹੀਰ" ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਇਰਾਨਾ ਕਮਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਅਮਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਜ਼ਬਾਨ ਵ ਬਿਆਨ ਦੇ ਜ਼ਾਇਕੇ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਉਹ ਉੱਚੀ ਸੁੱਚੀ ਕਿਤਾਬ ਏ ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ, ਲਹਿਜੇ ਦੀ ਕੋਮਲਤਾ, ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਚਮਕ ਦਮਕ ਤੇ ਮੁਆਸ਼ਰਤੀ ਰਵੱਈਆਂ ਦੀ ਅੱਕਾਸੀ ਦੇ ਸਬੱਬੋ ਅਰੂਜ ਸਿਖਰ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਏ। ਹੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਦੀ ਉਹ ਕਦੀਮ (ਪੁਰਾਣੀ) ਦੌਲਤ ਏ ਜਿਹਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਦਾ ਤਾਜਮਹੱਲ ਆਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਮੁਨਾਸਬ ਏ। ਏਸ ਕਿਤਾਬ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਦੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਠੇਠ ਲਫਜ਼, ਤਰਕੀਬਾਂ, ਮੁਹਾਵਰੇ ਤੇ ਕਹਾਵਤਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਮਹਿਫੂਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਏ ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾ ਏ, ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਣ ਵਾਲੇ ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਮਹਿਜ਼ੂਜ਼ (ਖ਼ੁਸ਼) ਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਮੁਅਤਬਰ ਸ਼ਾਇਰ ਮੀਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖਸ਼ ਹੋਰੀ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਸਲਾਹਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਲਿਖਦੇ ਨੇ:-

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਸੁਖਨ ਦਾ ਵਾਰਸ ਨਿੰਦੇ ਕੌਣ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ

ਹਰਫ ਉਹਦੇ ਤੇ ਉਂਗਲ ਧਰਨੀ ਨਾਹੀਂ ਕਦਰ ਅਸਾਂ ਨੂੰ

ਜਿਹੜੀ ਓਸ ਚੁਹਰੇਟੀ ਆਖੀ ਜੇ ਸਮਝੇ ਕੋਈ ਸਾਰੀ

ਹਿਕ ਹਿਕ ਸੁਖਨ ਅੰਦਰ ਖੁਸ਼ਬੂ ਏ. ਵਾਂਗ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖਾਰੀ

 

ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮਕਬੂਲੀਅਤ

ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਅੱਜ ਜੋ ਮਕਾਮ ਹਾਸਲ ਏ ਤੇ ਜਿਹੜੀ ਮਕਬੂਲੀਅਤ (ਹਰਮਨਪਿਆਰਤਾ) ਉਹਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਈ ਏ. ਉਹਦਾ ਵੇਰਵਾ ਕਰੀਏ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਸਬਾਬ (ਕਾਰਨ) ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਨੇ।

1. ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਅਵਾਮੀ ਰੰਗ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਾਡੀ ਪੇਂਡੂ ਜਟਾਲੀ ਏਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਏ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੇਹਾਤ (ਪਿੰਡਾਂ) ਵਿੱਚ ਹੀਰ ਨੂੰ ਬੜੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਸੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਗਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਬੜੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਏ।

2. ਵਾਰਸ਼ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਦੇਹਾਤੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਅਕਾਸੀ ਕਰਦੀ (ਤਸਵੀਰ ਖਿੱਚਦੀ) ਏ ਏਸ ਪਾਰੋਂ ਵੀ ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਦੀ ਏ। ਏਸ ਤੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮੁਆਸ਼ਰਤੀ (ਸਮਾਜੀ) ਰਵੱਈਆਂ (ਵਰਤਾਰਿਆਂ) ਦੀ ਦੱਸ ਮਿਲਦੀ ਏ।

3. ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਿੱਤਾ ਬਿਲਖ਼ਸੂਸ (ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਰਹਿਤਲ ਰੁਮਾਨੀਅਤ ਪਸੰਦ ਏ। ਹੀਰ ਇੱਕ ਰੁਮਾਨਵੀ ਤੇ ਇਸ਼ਕਾਈਆ ਕਿੱਸਾ ਏ। ਏਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਾਜ ਨਾਲ ਇਹਦਾ ਬੜਾ ਮੇਲ ਏ।

4. ਇਹਦੇ ਕਿਰਦਾਰ (ਪਾਤਰ) ਦੇਹਾਤੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ (ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ) ਕਰਦੇ ਨੇ। ਅੱਜ ਵੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਪਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਹਰ ਇਸ਼ਕ ਕਹਾਣੀ ਵਾਰਸ ਦੀ ਹੀਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਇਖਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਏ।

5. ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਅਕਸਰ ਮਕੂਲੇ (ਕਥਨ) ਕਹਾਵਤ ਤੇ ਜਰਬੁਲਮਿਸਲ (ਆਖਾਣ) ਦਾ ਦਰਜਾ ਪਾ ਗਏ ਨੇ। ਜਿਹਦੇ ਪਾਰੋਂ ਹੀਰ ਦੀ ਹਿਆਤੀ ਅਬਦੀ (ਸਦੀਵੀ) ਹੋ ਗਈ ਏ।

6. ਜ਼ਬਾਨ ਵ ਬਿਆਨ ਦੇ ਇਅਤਬਾਰ ਨਾਲ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਵਸਫ (ਗੁਣ) ਨੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸਫਾਂ ਦੇ ਸਬੱਬੋਂ ਵੀ ਵਾਰਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਲਾਸਾਨੀ (ਬੋਮਿਸਾਲ) ਅਤੇ ਲਾਫਾਨੀ (ਅਮਰ) ਏ।

7. ਹੀਰ ਨੂੰ ਮੀਆਂ ਹਦਾਇਤੁੱਲਾ ਅਤੇ ਪੀਰਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਵਧਾਇਆ ਏ। ਇਹ ਗੱਲ ਹੀਰ ਦੀ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਦਾ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਬੂਤ ਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਹੀਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਾਫਾ (ਵਾਧਾ) ਹੋਇਆ ਏ।

8. ਦੁਖ ਦਰਦ, ਸੋਜ਼, ਮੰਜ਼ਰਨਿਗਾਰੀ ਤੇ ਸਰਾਪਾ ਨਿਗਾਰੀ (ਪੂਰੇ ਚਿਤਰ ਖਿਚਣੇ) ਵਰਗੇ ਵਸਫ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਪਿਆਰ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਤੁਅੱਲਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਨਾਲ ਕਾਇਮ ਕਰਲ ਵਿਚ ਬੜਾ ਕਿਰਦਾਰ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਨੇ।

9. ਸਾਡੀ ਰਹਿਤਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਬਕਾ ਅਜੇਹਾ ਏ ਜਿਹੜਾ ਤਸਵਫ (ਸੂਫ਼ੀਵਾਦ) ਅਤੇ ਸੂਫੀਆਂ ਨਾਲ ਅਕੀਦਤ (ਸ਼ਰਧਾ) ਰੱਖਦਾ ਏ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਏਸ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਰੂਹ ਕਲਬੂਤ ਦਾ ਝਗੜਾ ਆਖ ਕੇ ਤਸੱਵਫ ਦਾ ਰੰਗ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਕਿਤਾਬ ਦੀਆਂ ਸੂਫੀਆਨਾ ਰਮਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਸਵਫ ਪਸੰਦ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਕਦਰ ਏ।        

10. ਹੀਰ ਤੇ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਮਸ਼ਰਕ (ਪੂਰਬ) ਦੇ ਮਹੱਜ਼ਬ (ਤਹਿਜ਼ੀਬਵਾਲੇ) ਮੁਆਸ਼ਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਜ਼ਤ ਤੇ ਵਕਾਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਆਸ਼ਕਾਨਾ ਰਵੱਈਏ ਨਾਲ

ਇਤਿਫਾਕ (ਸਹਿਮਤੀ) ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਉਹ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਵਿਗੜੇ ਹੋਏ ਫਰਦ ਤੇ ਵਿਗਾੜ ਦਾ ਸਬੱਬ (ਕਾਰਨ) ਗਿਣਦੇ ਨੇ। ਏਸ ਇਖਤਲਾਫੀ (ਅਸਹਿਮਤੀ ਵਾਲੀ) ਬਹਿਸ ਨੇ ਹੀਰ ਨੂੰ ਬੜੀ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਦਿੱਤੀ ਏ।

ਵਿਧਾਤਾ ਸਿੰਘ ਤੀਰ ਹੋਰੀ ਹੀਰ ਦੀ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਦਾ ਬੜਾ ਸੁਹਣਾ ਨਖੇੜ ਕਰਦੇ ਨੇ:-

ਮਿੱਠੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਵਾਰਸਾ ਸੱਚ ਮੰਨੀ, ਮੰਨਾਂ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪੀਰ ਤੈਨੂੰ

ਦਿੱਤੀ ਜਿੰਦ ਤੂੰ ਹੀਰ ਸਲੇਟੜੀ ਨੂੰ, ਦੇ ਗਈ ਸਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੀਰ ਤੈਨੂੰ

 

ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ ਇੱਕ ਅਲਾਮਤੀ ਕਹਾਣੀ

ਹੀਰ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਤਮਸੀਲੀ ਕਿਰਦਾਰ (ਡਰਾਮਾਈ ਪਾਤਰ) ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਨੇ, ਸੱਯਦ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਲਾਮਤੀ (ਚਿਨ੍ਹਆਤਮਕ) ਕਿਰਦਾਰ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਕੌਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੂਹ ਕਲਬੂਤ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਤਮਸੀਲੀ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲਿਖਦੇ ਨੇ:

ਤਮਸੀਲ ਦੇ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ, ਜੇਹੀ ਜ਼ੀਨਤ ਲਾਅਲ ਦੇ ਹਾਰ ਦੀ ਸੀ

ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਲਿਖਦੇ ਨੇ:

ਇਹ ਰੂਹ ਕਲਬੂਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸਾਰਾ ਨਾਲ ਅਕਲ ਦੇ ਮੇਲ ਮਲਾਇਆ ਈ

ਅੱਗੇ ਹੀਰ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਹੀ ਐਸੀ ਸ਼ਿਅਰ ਬਹੁਤ ਮਰਗੂਬ ਬਣਾਇਆ ਈ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਸ ਇਸ਼ਕੀਆ ਦਾਸਤਾਨ (ਕਹਾਣੀ) ਲਿਖਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਏਸ ਹਰਕਤ ਉਤੇ ਬਹੁਤ ਖਫਾ ਹੋਏ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਵਜ਼ਾਰਤ (ਵਿਆਖਿਆ) ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਦੂਰ ਹੋ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਤੂੰ ਤੇ ਮੁੰਜ ਦੀ ਰੱਸੀ ਵਿੱਚ ਮੋਤੀ ਪਰੋ ਦਿੱਤੇ ਨੇ' ਇਹ ਗੱਲ ਹੀਰ ਨੂੰ ਅਲਾਮਤੀ ਕਿੱਸਾ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਦਲੀਲ ਏ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਆਖਦੇ ਨੇ

ਇਹ ਮਾਅਨੇ ਕੁਰਾਨ ਮਜੀਦ ਦੇ ਨੇ, ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਿਅਰ ਮੀਏਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨੇ

ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਤਸ਼ਰੀਹ (ਵਿਆਖਿਆ) ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਲਿਖਦੇ ਨੇ ;

ਹੀਰ ਰੂਹ ਤੇ ਚਾਕ ਕਲਬੂਤ ਜਾਣੋ, ਬਾਲ ਨਾਥ ਇਹ ਪੀਰ ਬਣਾਇਆ ਈ

ਪੰਜ ਪੀਰ ਨੇ ਪੰਜ ਹਵਾਸ ਤੇਰੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਥਾਪਨਾ ਤੁਧ ਨੂੰ ਲਾਇਆ ਈ

ਕਾਜ਼ੀ ਹੱਕ, ਝਬੇਲ ਨੇ ਅਮਲ ਤੇਰੇ ਇਆਲ ਮੁਨਕਰ ਨਕੀਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਈ

ਕੋਠਾ ਗੌਰ ਅਜ਼ਰਾਈਲ ਹੈ ਇਹ ਖੇੜਾ ਜਿਹੜਾ ਲੇਂਦਾ ਰੂਹ ਨੂੰ ਢਾਇਆ ਈ

ਕੈਦੋ ਲੰਙਾ ਸ਼ੈਤਾਨ ਮਲਊਨ ਜਾਣੋ ਜਿਸਨੇ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਨ ਫੜਾਇਆ ਈ

ਸਈਆਂ ਹੀਰ ਦੀਆਂ ਰੰਨ ਘਰ ਬਾਰ ਤੇਰਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੈਵੰਦ ਬਣਾਇਆ ਈ

ਵਾਂਗ ਹੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਣ ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਨਾ ਸਾਥ ਲਦਾਇਆ ਈ

ਜਿਹੜਾ ਦਿਲ ਦਾ ਨਾਤਕਾ ਵੰਝਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਹੋਸ਼ ਦਾ ਰਾਗ ਸੁਣਾਇਆ ਈ

ਸਹਿਤੀ ਮੌਤ ਤੇ ਜਿਸਮ ਹੈ ਯਾਰ ਰਾਂਝਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਭੇੜ ਮਚਾਇਆ ਈ

ਸ਼ਹਿਵਤ ਭਾਬੀ ਤੇ ਭੁਖ ਰਬੇਲ ਬਾਂਦੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜੰਨਤੋਂ ਮਾਰ ਕਢਾਇਆ ਈ

ਜੋਗ ਔਰਤ ਹੈ ਕੰਨ ਪਾੜ ਜਿਸ ਨੇ ਸਭ ਅੰਗ ਭਬੂਤ ਰਮਾਇਆ ਈ

ਦੁਨੀਆਂ ਜਾਣ ਐਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਝੰਗ ਪੇਕੇ ਗੋਰ ਕਾਲੜਾ ਬਾਗ਼ ਬਣਾਇਆ ਈ

ਤ੍ਰਿੰਜਨ ਇਹ ਬਦਅਮਲੀਆਂ ਤੇਰੀਆਂ ਨੇ ਕਢ ਕਬਰ ਥੀਂ ਦੋਜ਼ਖੀਂ ਪਾਇਆ ਈ

ਇਹ ਮਸੀਤ ਹੈ ਮਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਮ ਬੰਦੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬ ਰੋਜ਼ ਲੰਘਾਇਆ ਈ

ਅਦਲੀ ਰਾਜਾ ਤੇ ਨੇਕ ਨੇ ਅਮਲ ਤੇਰੇ ਜਿਸ ਹੀਰ ਈਮਾਨ ਦਵਾਇਆ ਈ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਮੀਆਂ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਤੇਰੇ ਕਲਮਾ ਪਾਕ ਜ਼ਬਾਨ ਤੇ ਆਇਆ ਈ

 

ਤਸੱਵਫ

ਕਿੱਸਾ “ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ" ਦੇ ਉਹਲੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਤਸੱਵਫ, ਮਾਅਰਫਤ, ਹਿਕਮਤ ਤੇ ਦਾਨਾਈ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਨੇ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਅਲਾਮਤਨਿਗਾਰੀ ਦੇ ਪਸਮੰਜ਼ਰ (ਪਿਠਭੂਮੀ) ਵਿੱਚ ਹੀਰ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲਈਏ ਤੇ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਤਸੱਵਫ ਦਾ ਇੱਕ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ਲਗਦੀ ਏ। ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਅਪਣੀ ਸੂਫੀਆਨਾਂ ਰਮਜ਼ ਤੇ ਸੂਫੀਆਨਾ ਮਸਲਕ (ਰਾਹ) ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀਤਾ ਏ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਤਸੱਵਫ ਵਿੱਚ 'ਹਮਾਂ ਓ ਮਸਤ' ਯਾਣੀ ਵਹਦਤੁਲ ਵਜੂਦ ਦੇ ਕਾਇਲ ਸਨ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਆਪਣੇ ਸੂਫੀਆਨਾ ਮਸਲਕ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਇੰਜ ਕਰਦੇ ਨੇ:

ਬੱਚਾ ਸੁਣੋ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਲਬੂਤ ਖਾਕੀ ਸੱਚੇ ਰਬ ਨੇ ਥਾਂਉਂ ਬਣਾਇਆ ਈ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਮੀਆਂ ਹਮਾਂ ਓ ਮਸਤ ਜਾਮੇ ਸਰਬ ਮੋਏ ਭਗਵਾਨ ਵਸਾਇਆ ਈ

ਇੱਕ ਹੋਰ ਥਾਂ ਤੇ ਏਸ ਅਕੀਦੇ (ਯਕੀਨ) ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਦੇ ਨੇ;

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਯਕੀਨ ਦੀ ਗੱਲ ਏਹਾ ਸੱਭਾ ਹੱਕ ਹੀ ਹੱਕ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜੀ

 

ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਤਸੱਵਫ

ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਜੇ ਮਜਾਜ਼ੀ ਆਈਨੇ (ਸ਼ੀਸ਼ੇ) ਵਿੱਚ ਦੇਖੀਏ ਤੇ ਮੌਜੂਅ (ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ) ਤੇ ਇਅਤਬਾਰ ਨਾਲ ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਹਿਦੂਦ (ਸੀਮਤ) ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ ਤੇ ਇਹਦਾ ਅਸਰ ਸਿਰਫ ਅਵਾਮੀ ਹਲਕਿਆਂ ਤੀਕ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਮੀ ਵੀ ਵਾਕਿਆ ਹੁੰਦੀ ਏ ਕਿ ਕਿੱਸਾ ਸੰਜੀਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਪਰ ਵਾਰਸ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਤਸੱਵਰ ਮਜਾਜ਼ੀ ਰੰਗ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹੀਰ ਨੂੰ ਮਹਿਦੂਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਤੋ ਹਮਾ ਓਸਤ ਦੀ ਵੁਸਅਤ (ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ) ਤੇ ਫਰਾਸਤ (ਤਿੱਖੀ ਸੂਝ) ਦੇ ਮਾਲਕ ਨਹੀਂ ਤੇ ਹਕੀਕੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਕਿਫ ਨਹੀਂ। ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਈ ਉਹ ਏਸ ਗੱਲ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਇਸ ਤਮਸੀਲ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਕ ਹਕੀਕੀ ਦਾ ਰੰਗ ਏ। ਉਹਨਾਂ ਉਤੇ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਰੰਗ ਏਨਾਂ ਗੂੜ੍ਹਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਏ ਕਿ ਉਹ ਹਮਦ ਤੇ ਨਾਅਤ ਵੀ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਲਿਖਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਹਾਰੀ ਸਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਤੇ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਪੈਂਡਾ ਬੜਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਏ ਤੇ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਵੀ ਬੜਾ ਆਹਲਾ ਏ।

ਇਸ਼ਕ ਪੀਰ ਫਕੀਰ ਦਾ ਮਰਤਬਾ ਹੀ ਮਰਦ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਭਲਾ ਰੰਜੂਲ ਮੀਆਂ

ਖਿਲੇ ਤਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਕਲੂਬ ਅੰਦਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਇਸ਼ਕ ਕਬੂਲ ਮੀਆਂ

ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਹਮਦ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਵੀ ਇੰਜ ਦਾ ਹੈ:

ਅੱਵਲ ਹਮਦ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਵਿਰਦ ਕੀਜੇ ਇਸ਼ਕ ਕੀਤਾ ਸੂ ਜਗ ਦਾ ਮੂਲ ਮੀਆਂ

ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਹੈ ਰਬ ਨੇ ਇਸ਼ਕ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮਾਅਸ਼ੂਕ ਹੈ ਰਬ ਰਸੂਲ ਮੀਆਂ

ਇਸ਼ਕ ਦੀਆਂ ਔਖੀਆਂ ਰਾਹਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਲਿਖਦੇ ਨੇ

ਖਾਕ ਭੁਖਿਆਂ ਕੰਦ ਦਾ ਸਵਾਦ ਆਵੇ, ਮਜ਼ਾ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਇਹ ਤਾਸੀਰ ਦਾ ਈ

ਬਿਨਾਂ ਮੁਰਸ਼ਿਦਾਂ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਰਾਹ ਮੁਸ਼ਕਲ ਜਿਵੇਂ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਹਾਲ ਜ਼ਰੀਰ ਦਾ ਈ

ਇਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਬੜੀਆਂ ਤਿਲਕਣ ਬਾਜ਼ੀਆਂ ਨੇ, ਏਥੇ ਹੌਸਲਾ ਪਸਤ ਜ਼ਮੀਰ ਦਾ ਈ

ਇਸ਼ਕ ਆਕਲਾਂ ਦੀ ਮਤ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਲਿਖੇ ਹੁਕਮ ਇਹ ਖਾਸ ਤਕਦੀਰ ਦਾ ਈ

 

ਦੁਨਿਆਵੀ ਬੇਸਬਾਤੀ-

ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਬੇਸਬਾਤੀ (ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਨਾਪਾਇਦਾਰੀ) ਬਾਰੇ ਸ਼ਾਇਰੀ ਸੂਫੀਆ ਦਾ ਮਨਪਸੰਦ ਮੌਜੂ ਏ। ਸੂਫੀ ਲੋਕ ਮਾਅਰਫਤ ਦੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਉਹ ਕੁਝ ਦੇਖ ਲੈਦੇ ਨੇ ਤੇ ਜਾਣ ਲੈਦੇ ਨੇ ਜਿਹੜਾ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੀ ਅੱਖ ਤੋਂ ਸਦਾ ਉਹਲੇ ਰਹਿੰਦਾ ਏ। ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਕਫ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਹੀਰ ਵਿੱਚ ਮਾਅਰਫਤ ਤੇ ਤਸੱਵਫ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਏ। ਅਕਸਰ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਬੇ ਸਬਾਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਾਮ ਦਾ ਮੌਜੂ ਬਣਾਇਆ ਏ;

ਵਾਰਸ ਰਬ ਨੇ ਕੰਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸਾਡੀ ਉਮਰ ਹੈ ਨਕਸ਼ ਪਤਾਸੜੇ ਤੇ

ਮੌਤ ਜੇਡ ਨਾ ਸਖਤ ਕੋਈ ਚਿਠੀ ਓਥੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਹੀਓਂ ਨਾਬਰੀ ਏ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਵਸਾਹ ਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਬੰਦਾ ਬਕਰਾ ਹਕ ਕਸਾਈਆਂ ਦੇ

 

ਅਖਲਾਕੀਅਤ-

ਇੱਕ ਸੂਫੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਖੂਬੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਏ ਇਕ ਉਹ ਅਖਲਾਕੀਆਤ ਦਾ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਮਬੱਲਗ (ਪ੍ਰਚਾਰਕ) ਹੁੰਦਾ ਏ। ਮੁਆਸ਼ਰੇ ਦੀ ਇਸਲਾਹ ਦੀ ਅਖਲਾਕੀਅਤ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਰਾਹੀਂ ਈ ਮੁਮਕਨ (ਸੰਭਵ) ਏ ਤੇ ਸੂਫੀਆਂ ਦੀ ਖਾਹਿਸ਼ ਅੱਲਾ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਨਾਲ ਮੁਆਸ਼ਰੇ ਦੀ ਇਸਲਾਹ ਵੀ ਏ। ਅੱਲਾਹ ਦੇ ਨੇਕ ਬੰਦੇ ਹਮੇ ਸ਼ਾ ਅਖਲਾਕੀ ਤੇ ਸਮਾਜੀ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਭਰਪੂਰ ਜਹਾਦ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਸਖਣਾ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਅਖਲਾਕੀਅਤ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਵਲ ਰਾਗ਼ਬ (ਝੁਕੀ) ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਏ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਰਾਹੀਂ ਮੁਆਸ਼ਰੇ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ:

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਉਹ ਸਦਾ ਜਿਉਦੇ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਨੇਕ ਕਮਾਈਆਂ ਨੇ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਫਿਅਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖ਼ਰਾਬ ਹੁੰਦੇ, ਬੰਦੇ ਪਾਕ ਗੁਨਾਹ ਤੋਂ ਜੰਮਦੇ ਨੇ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਜੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਬੁਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਗੌਰ ਅੰਦਰ ਪਛੋਤਾਸੀ ਆਣੀ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨਾ ਦੱਬੀਏ ਮੋਤੀਆਂ ਨੂੰ ਫੁਲ ਅੱਗ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸਾੜੀਏ ਜੀ

ਜੇਹਾ ਬੀਜਿਆ ਵਾਰਸਾ ਵਢ ਲਈਏ ਹਰਫ ਵਿੱਚ ਕੁਰਾਨ ਦੇ ਆਇਆ ਈ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਉਜਾੜ ਕੇ ਵਸਦਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪ ਖ਼ੈਰ ਦੇ ਨਾਲ ਫਿਰ ਵਸੀਏ ਕਿਉਂ

 

ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ-

ਸੋਹਣੇ ਤੇ ਸੁੱਚੇ ਸ਼ਾਇਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਇੱਕ ਉਚੇ ਆਲਮ-ਏ-ਦੀਨ (ਦੀਨ ਦਾ ਪੰਡਤ) ਤੇ ਮੁਖਲਿਸ (ਸੱਚਾ) ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਪਸਮੰਜ਼ਰ (ਪਿਠ ਭੂਮੀ) ਵਿੱਚ ਅੱਲਾਹ ਦੇ ਅੱਲਾਹ ਦੇ ਰਸੂਲ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ, ਮਜ਼ਹਬੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਸਰ, ਇਸਲਾਮੀ ਅਕਾਇਦ (ਅਕੀਦਾ ਦਾ ਬਹੁਵਚਨ) ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਬੜੇ ਭਰਵੇਂ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਏ। ਏਸ ਤੋਂ ਨਾ ਸਿਰਫ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਹਬੀ ਇਲਮ (ਗਿਆਨ) ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਏ ਸਗੋਂ ਇਸਲਾਮ ਨਾਲ ਖ਼ਲੂਸ ਦਾ ਸਬੂਤ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਏ। ਵਾਰਸ ਹੋਰਾਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਲੰਮਾ ਅਰਸਾ ਮਸਜਿਦਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਮਜ਼ਹਬੀ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ। ਹੀਰ ਦੀ ਤਸਨੀਫ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਮਲਕਾ ਹਾਂਸ ਦੀ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਹੁਜਰੇ ਵਿੱਚ ਬਹਿ ਕੇ ਕੀਤਾ। ਮਜ਼ਹਬ ਨਾਲ ਏਨਾ ਕਰੀਬੀ ਤੁਅੱਲਕ ਹੋਣ ਪਾਰੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਸਫ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ:

ਸਭੋ ਜਗ ਫਾਨੀ ਇੱਕੋ ਰੱਬ ਬਾਕੀ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਏ ਆਪ ਰਹਿਮਾਨ ਮੀਆਂ

ਕੁਲ ਸ਼ੈਈ ਹਾਲਕ ਇੱਲਾ ਵਜਹਾ ਹੁਕਮ ਆਇਆ ਏ ਵਿੱਚ ਕੁਰਾਨ ਮੀਆਂ

ਨਬੀ ਪਾਕ ਜੇਹਾ ਮਰਸਲ ਇੱਕ ਨਾਹੀਂ ਦੂਜਾ ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਖਾਸ ਹਜ਼ੂਰ ਜੇਹਾ

ਦੂਈ ਨਾਅਤ ਰਸੂਲ ਮਕਬੂਲ ਵਾਲੀ ਜੈਦੇ ਹੱਕ ਨਜ਼ੂਲ "ਲੌਲਾਕ" ਕੀਤਾ

ਖਾਕੀ ਆਖ ਕੇ ਰੁਤਬਾ ਵੱਡਾ ਦਿੱਤਾ ਸਭ ਖਲਕ ਦੇ ਐਬ ਥੀਂ ਪਾਕ ਕੀਤਾ

ਚਾਰੇ ਯਾਰ ਰਸੂਲ ਦੇ ਚਾਰ ਗੌਹਰ ਸਭੇ ਇੱਕ ਥੀਂ ਇੱਕ ਚੜ੍ਹਦੜੇ ਨੀ

ਅਬੂ ਬਕਰ ਤੇ ਉਮਰ ਅਸਮਾਨ ਅਲੀ, ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਸੁਹੰਦੜੇ ਨੀ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨਮਾਜ਼ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਵੱਡਾ ਸਿਰੋ ਲਾਹ ਓ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ ਖ਼ੌਫ ਕੋਲੋਂ ਸਾਡਾ ਰੋਦਿਆਂ ਨੀਰ ਖੱਟਿਆ ਈ

 

ਤਮਸੀਲ

ਸੱਯਦ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਕਿੱਸਾ ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ ਨੂੰ ਤਮਸੀਲੀ (ਦੁਅਰਥੇ) ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਏ। ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਇੱਕ ਮੰਜੂਮ (ਕਾਵਿਕ, ਨਜ਼ਮ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ) ਡਰਾਮਾ ਏ ਜਿਹੜਾ ਹਰ ਇਅਤਬਾਰ (ਲਿਹਾਜ਼) ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਖਸੂਸੀਅਤਾਂ (ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ) ਉਤੇ ਪੂਰਾ ਉਤਰਦਾ ਏ। ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਉਤਾਰ ਚੜ੍ਹਾ ਇਬਤਦਾ (ਆਰੰਭ), ਅਰੂਜ (ਸਿਖਰ) ਤੇ ਅਖੀਰ ਸਭ ਕੁਝ ਫਨਕਾਰਾਨਾ (ਕਲਾਮਈ) ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਏਸ ਤਮਸੀਲ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਏ, ਪੜ੍ਹਣ ਵਾਲਾ, ਸੁਨਣ ਵਾਲਾ ਇੰਜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਏ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਮਣੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਏ। ਇਹ ਖੂਬੀ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਤਮਸੀਲ ਨਿਗਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਚਾ ਮਕਾਮ ਦਵਾਂਦੀ ਏ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਗੱਲ ਨੂੰ ਟੋਰਨ ਤੇ ਮੋੜਨ ਦੇ ਮਾਹਰ ਨੇ। ਪੂਰੀ ਤਮਸੀਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਥਾਂ ਅਜੇਹੀ ਨਹੀਂ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਕਿ ਮਸਨਫ (ਲੇਖਕ) ਤਮਸੀਲ ਦਾ ਹੱਕ ਅਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਡਾਇਆਲਾਗ (ਗੱਲਬਾਤ) ਤਮਸੀਲ ਦੀ ਜਾਨ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਹੀਰ ਦੇ ਡਾਇਆਲਾਗ ਬੜੇ ਭਰਵੇਂ ਕਿਰਦਾਰ ਤੇ ਮੌਕੇ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਨੇ। ਮੰਜ਼ਰਨਿਗਾਰੀ (ਦ੍ਰਿਸ਼ ਚਿਤਰਨ) ਦੇ ਜੌਹਰ ਵੀ ਏਸ ਤਮਸੀਲ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਨੇ।

 

ਹੀਰ ਦੀ ਤਸਨੀਫ ਦਾ ਸਬੱਬ

ਹਕੀਕੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਮੰਜ਼ਲ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਕਦੀ ਕਦੀ ਇਸ਼ਕ ਮਜਾਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਰਾਹਵਾਂ ਤੋਂ ਲੰਘਨਾ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਹੀਰ ਵਾਰਸਸ਼ਾਹ ਦੀ ਤਸਨੀਫ ਦਾ ਬਾਇਸ (ਕਾਰਨ) ਤੇ ਬੁਨਿਆਦ ਇਸ਼ਕ ਮਜਾਜ਼ੀ ਏ। ਸ਼ਾਇਰ ਅਪਣੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਤੇ ਰੋਗ ਸੌ ਹੀਲੇ ਬਹਾਨੇ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਏ। ਇਹ ਆਪਣੀ ਪੀੜ ਦੀਆਂ ਤਾਸੀਰਾਂ ਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸ਼ਿਅਰਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਵਟਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਕਿਸੇ ਹੀਰ ਸਿਆਲ ਨੂੰ ਅਬਦੀ (ਸਦੀਵੀ) ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਮੀਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖਸ਼ ਹੋਰੀਂ ਆਖ਼ਦੇ ਨੇ:

ਦਰਦ ਲੱਗੇ ਤੇ ਹਾਏ ਨਿਕਲੇ, ਕੋਈ ਕੋਈ ਰਹਿੰਦਾ ਜਰਕੇ

ਦਿਲਬਰ ਅਪਣੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਜੇ, ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਧਰ ਕੇ

ਸੱਯਦ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਭਾਵੇਂ ਤਸੱਵਫ ਤੇ ਹਕੀਕੀ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਈ ਭੇਸ ਵਟਾਏ ਨੇ ਪਰ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਇਹ ਵੇ ਕਿ ਅਲਾਮਤ ਨਿਗਾਰੀ (ਚਿੰਨਆਤਮਕ ਸ਼ਿੰਗਾਰ) ਦੇ ਪਰਦੇ ਵੀ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਚੇਟਕ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲਕੋ ਸਕੇ। ਕਿੱਸਾ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੇ ਇਹ ਰਾਜ਼ ਅਫਸ਼ਾਂ ਹੋ (ਖੁਲ੍ਹ) ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਹ ਧਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲਬਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਏ। ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀਰ ਦੇ ਮੰਜ਼ਰ ਨਾਮੇ ਅਤੇ "ਭਾਗਭਰੀ" ਦੇ ਨਕੂਸ਼ (ਚਿਹਰਾ ਮੁਹਰਾ) ਬੜੇ ਸਾਫ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਨੇ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਭਾਗਭਰੀ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮ (ਅਸਫਲ) ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਸੱਜਣ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਭਾਗ ਭਰੀ ਦੇ ਮਲਾਲ (ਦੁਖ) ਵਿੱਚ ਕਿੱਸਾ ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ ਤਸਨੀਫ ਕੀਤਾ ਏ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਆਪਣੇ ਮਜਬ (ਰੱਬ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਮਸਤ) ਬਨਣ ਦਾ ਇੰਜ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਨੇ:

ਮਾਅਸ਼ੂਕ ਦਿਆਂ ਬਾਂਕਿਆਂ ਸ਼ੋਖ ਨੈਨਾਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਜਿਹੇ ਮਜਜੂਬ ਕੀਤੇ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਕਈ ਹੋਰ ਸ਼ਿਅਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਭਰੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਦੇ ਨੇ:

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮਾਰ ਨਾ ਭਾਗ ਭਰੀਏ ਅਨੀ ਮੁਨਸ ਦੀ ਪਿਆਰੀਏ ਵਾਸਤਾ ਈ

ਲੜੀਏ ਆਪ ਬਰੋਬਰੀ ਭਾਗ ਭਰੀਏ, ਸੋਟਾ ਪਕੜ ਯਤੀਮ ਨੂੰ ਤਾੜਨਾ ਕੀ

ਕੀਜੀਏ ਹੁਸਨ ਦਾ ਮਾਨ ਨਾ ਭਾਗ ਭਰੀਏ, ਛਲ ਜਾਏਗਾ ਰੂਪ ਵਿਚਾਰੀਏ ਨੀ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਫਕੀਰ ਦੀ ਅਕਲ ਕਿੱਥੇ ਇਹ ਪੱਟੀਆਂ ਇਸ਼ਕ ਪੜ੍ਹਾਈਆਂ ਨੇ

ਇਹ ਮਿਸਰਾ ਵੀ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਕ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਏ;

ਤਦੋਂ ਸ਼ੌਕ ਹੋਇਆ ਕਿੱਸਾ ਜੋੜਨੇ ਦਾ ਜਦੋਂ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗੱਲ ਇਜ਼ਹਾਰ ਹੋਈ

ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਿਸਰੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਜ਼ਮੂਨ ਇੰਜ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਏ;

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸਿਕ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਹੈ ਜੇਹੀ ਹੀਰ ਨੂੰ ਭਟਕਣਾ ਯਾਰ ਦੀ ਸੀ

 

ਬਿਆਨ ਦੀ ਕੋਮਲਤਾ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਉਹ ਸ਼ਾਇਰ ਏ ਜਿਹਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਨਸੀਬ ਹੋਈ ਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਮਕਾਮ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇੱਕ ਵਜ੍ਹਾ ਦੀ ਸ਼ਿਅਰੀ ਜ਼ਬਾਨ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਤੇ ਕੋਮਲਤਾ ਏ। ਉਹ ਬੜੇ ਬੜੇ ਦਕੀਹ (ਔਖੇ) ਖਿਆਲਾਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਸੁਹਣੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ ਕੋਮਲ ਲਫਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਤਸਨੂਅ (ਬਨਾਵਟ) ਨਾਲ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ੈ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇੰਤਹਾਈ (ਬਹੁਤ) ਕਰੀਬ ਰਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਜ਼ਬਾਨ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਜ਼ਹਾਰ ਦੀ ਕੁਵੱਤ (ਸ਼ਕਤੀ) ਨੂੰ ਸਾਦਗੀ ਦਾ ਹੁਸਨ ਬਖਸ਼ ਕੇ ਅਪਣੀ ਫਨਕਾਰੀ ਦਾ ਲੋਹਾ ਮੰਨਵਾਇਆ ਏ।

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਰਮਜ਼ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬੜੇ ਕੋਮਲ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਨੇ;

ਜਿਹੜੇ ਬਾਜ਼ ਤੋ ਕਾਵਾਂ ਨੇ ਕੂੰਜ ਖੋਹੀ, ਸਬਰ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰ ਬਾਜ਼ ਫਨਾ ਹੋਇਆ

ਦੁਨੀਆਂ ਛਡ ਉਦਾਸੀਆਂ ਪਹਿਨ ਲਈਆਂ ਸੱਯਦ ਵਾਰਸੋ ਹਨ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਇਆ

ਲਹਿਜੇ ਦੀ ਕੋਮਲਤਾ ਤੇ ਜ਼ੁਬਾਨ ਸਾਦਗੀ ਦੇ ਮੰਜਰ ਕਾਂ ਥਾਂ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ;

ਗਿਆ ਭਜ ਤਕਦੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਠੂਠਾ ਤੇ ਕੀਮਤ ਲੈ ਜਾ ਸਾਥੋਂ ਮਟ ਦੀ ਏ

ਤਕਦੀਰ ਅਲਾਹ ਦੀ ਨੂੰ ਕੌਣ ਮੋੜੇ ਤਕਦੀਰ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਪਟਦੀ ਏ

ਮੂਸਾ ਲੰਘਿਆ ਪਾਰ, ਫਰਔਨ ਉਤੇ ਤਕਦੀਰ ਦਰਿਆ ਪੱਲਟ ਦੀ ਏ

ਯੂਸਫ ਜੇਹੇ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਤਕਦੀਰ ਖੂਹੇ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਦੀ ਏ

 

ਮਜ਼ਮੂਨ ਆਫਰੀਨੀ

ਮੁਖਤਸਰ ਲਫਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਆਖ ਜਾਣਾ ਤੇ ਸ਼ਿਅਰ ਦੀ ਸ਼ਿਅਰੀਅਤ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਵੀ ਨਾ ਆਣ ਦੇਣ ਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਏ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਕੋਲ ਮਜ਼ਮੂਨ ਆਫਰੀਨੀ (ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ) ਦਾ ਹੁਨਰ ਵੀ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਏ। ਉਹ ਤਮਲੀਹ (ਪੁਰਾਣੀ ਕਹਾਣੀ) ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਇਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਤਾਰੀਖ ਦੇ ਫਨ ਦੇ ਕਈ ਅਬਵਾਬ (ਕਾਂਡ) ਇਕ ਸ਼ਿਅਰ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦੇ ਨੇ;

ਆਸ਼ਕ ਚਕ ਕੇ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਪੰਡ ਸਿਰ ਤੇ ਕਟ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਪਾਰ ਉਤਾਰਦੇ ਨੇ

ਹਜ਼ਰਤ ਯਾਅਕੂਬ ਦਾ ਤਮਲੀਹ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਯੂਸਫ ਦਾ ਵਾਕਿਆ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦਾ

ਹੁਣ ਹੀਰ ਗਵਾਇਕੇ ਹੀਰਿਆ ਓ. ਰੋਨਾਏ ਅਸਰਾਈਲ ਵਾਂਗੂੰ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਮਜ਼ਮੂਨ ਆਫਰੀਨੀ ਦੇ ਚੰਦ ਨਮੂਨੇ ਮਸਾਲ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ;

ਮਰਦ ਸਾਫ ਚਿਹਰੇ ਹਨ ਨੇਕੀਆਂ ਦੇ ਸੂਰਤ ਰੰਨ ਦੀ ਮੀਮ ਮੌਕੂਫ ਹੈ ਨੀ

ਮਰਦ ਆਲਮ ਫਾਜ਼ਲ ਅਤੇ ਅਸਲ ਕਾਬਲ ਕਿਸੇ ਰੰਨ ਨੂੰ ਕੌਣ ਮੌਕੂਫ ਹੈ

ਘਰੋਂ ਕੱਢਿਆ ਅਕਲ ਸ਼ਊਰ ਗਿਆ, ਆਦਮ ਜੰਨਤੋਂ ਕੱਢ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਰਹਿਆ ਜੋਗੀ, ਜਿਵੇਂ ਨੂੰਹ ਤੂਫਾਨ ਹੈਰਾਨ ਕੀਤਾ

 

ਲਹਿਜੇ ਦੀ ਸ਼ੌਖੀ-

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਬੜੀ ਮਹਾਰਤ ਨਾਲ ਅਪਣੇ ਲਹਿਜੇ ਨੂੰ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਢਾਲ ਲੈਂਦੇ ਨੇ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀ ਰਿੰਦਾਨਾ (ਆਜ਼ਾਦ) ਤਬੀਅਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਕਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਮਾਹੌਲ ਬਣਿਆ ਏ ਓਥੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਅਪਣੀ ਸ਼ੋਖ ਤਬੀਅਤ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀਤਾ ਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸ਼ੋਖੀ ਬਾਅਜ਼ ਮਕਾਮਾਤ ਉਤੇ ਤਗੱਜ਼ਲ ਦਾ ਮਜ਼ਾਜ ਇਖਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਤਨਜ਼ ਤੇ ਮਜ਼ਾਹ ਦਾ ਅੰਸਰ ਵੀ ਨਮਾਇਆਂ ਏ;

ਚੂੰਢੀ ਵੱਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਢ ਲੈਂਦਾ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੀ ਵਾਰ ਫਿਰ ਚੀਕਦਾ ਏ

ਇੱਕੇ ਖੈਰ ਹੱਥਾਂ ਨਹੀਂ ਇਹ ਰਾਵਲ ਦਿਲ ਇਹਦਾ ਚੇਲੜਾ ਕਿਸੇ ਪਲੀਤ ਦਾ ਏ

ਪੈਸਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਥ ਜੇ ਧਰੇਂ ਮੇਰੇ ਗੋਦੀ ਚਾੜ੍ਹ ਕੇ ਪਾਰ ਉਤਾਰਨਾ ਹਾਂ

ਅਤੇ ਦੇਕਿਆ ਮੁਫਤ ਜੇ ਕੰਨ ਖਾਏ ਚਾ ਬੇੜਿਉਂ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਮਾਰਨਾ ਹਾਂ

ਏ ਕਵਾਰੀਏ ਲੋਹੜੇ ਮਾਰੀਏ ਨੀ ਧੱਕਾ ਦੇ ਨਾ ਹਿੱਕ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਨੀ

 

ਦਰਦ ਤੇ ਸੋਜ਼-

ਕਿੱਸਾ ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੇ ਇੱਕ ਅਲਮੀਆ (ਦੁਖਾਂਤ) ਦਾਸਤਾਨ ਏ। ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੋਖੀ ਸ਼ਨਗੀ ਤੇ ਮਜ਼ਾਹ ਦਾ ਗੁਜ਼ਰ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਈ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਦੁਖ ਦਰਦ ਤੇ ਸੋਜ਼ ਸ਼ਿਅਰ ਦੀ ਯੀਰਨੀ (ਮਿਠਾਸ) ਤੇ ਜੇਵਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਸ਼ਿਅਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਖ ਦਰਦ ਓਦੋਂ ਈ ਆਂਦਾ ਏ ਜਦੋਂ ਦਰਦ ਸ਼ਾਇਰ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਜਾਗਦਾ ਹੋਵੇ । ਮੀਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਭਖ਼ਸ਼ ਹੋਰੀਂ ਫਰਮਾਂਦੇ ਨੇ;

ਜੋ ਸ਼ਾਇਰ ਬੇਪੀੜਾ ਹੋਵੇ ਸੁਖਨ ਉਹਦੇ ਵੀ ਰੁੱਖੇ

ਬੇਪੀੜੇ ਥੀਂ ਸ਼ਿਅਰ ਨਾ ਬਣਦਾ ਅੱਗ ਬਿਨ ਧੂੰ ਨਾ ਧੁਖੇ

ਏਸ ਹਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਾਮਣੇ ਰਖ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਯਾਸ (ਬੇਉਮੀਦੀ) ਤੇ ਉਦਾਸ ਮੌਸਮ ਤੇ ਹਿਜਰ ਦੇ ਲਾਂਬੂਆਂ ਨੇ ਡੇਰੇ ਲਾਏ ਹੋਏ ਨੇ। ਤਮਸੀਲ ਦੇ ਪਲਾਟ ਦਾ ਤਕਾਜ਼ਾ ਵੀ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖਾਂ ਵੱਲ ਮੋੜਦਾ ਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਬੜੀ ਗ਼ਮਗੀਨ ਏ ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ ਸ਼ਿਅਰ ਇਸ਼ਕ ਰੋਗ ਤੇ ਹਿਜਰ ਦੀ ਲਾਟ ਬਣ ਕੇ ਤਖਲੀਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇ;

ਹੀਰ ਆਖਦੀ ਜੋਗੀਆ ਝੂਠ ਆਖੇਂ ਕੌਣ ਰੁਠੜੇ ਯਾਰ ਮਨਾਂਵਦਾ ਏ

ਏਹਾ ਕੋਈ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਮੈਂ ਢੂੰਡ ਥੱਕੀ ਜਿਹੜਾ ਗਿਆਂ ਨੂੰ ਮੋੜ ਲਿਆਂਵਦਾ ਏ

ਸਾਡੇ ਚੰਮ ਦੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਕਰੇ ਕੋਈ ਜਿਹੜਾ ਜਿਉ ਦਾ ਰੋਗ ਗਵਾਂਵਦਾ ਏ

ਭਲਾ ਦਸ ਖਾਂ ਚਿਰੀ ਵਿਛੁੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਰਬ ਸੱਚਾ ਘਰੀਂ ਲਿਆਂਵਦਾ ਏ

ਭਲਾ ਮੋਏ ਤੇ ਵਿਛੜੇ ਕੌਣ ਮੇਲੇ ਐਵੇਂ ਜਿਊੜਾ ਲੋਕ ਵਿਲਾਂਵਦਾ ਏ

 

ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਗਾਰੀ-

ਇਹ ਇੱਕ ਤੈ ਸ਼ੁਦਾ ਗੱਲ ਏ ਕਿ ਤਮਸੀਲ ਵਿੱਚ ਪਲਾਟ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਜ਼ਬਾਨ ਤੇ ਕਿਰਦਾਰ ਵੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਰੱਖਦੇ ਨੇ। ਹੀਰ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਫੌਕੁਲਬਸ਼ਰ (ਸੁਪਰ ਮੈਨ) ਨਹੀਂ। ਸਾਡੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਨੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ, ਮਾਹੌਲ ਤੇ ਕਿਰਦਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪੇਂਡੂ ਰਹਿਤਲ ਦੇ ਐਨ ਮੁਤਾਬਕ ਏ, ਹੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਲਹਿਜਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਤਮਸੀਲੀ ਕਿਰਦਾਰ ਤੋਂ ਮੁਖਤਲਿਫ ਨਹੀਂ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁਆਸ਼ਰਤੀ ਮਨਸਬ (ਦਰਜਾ) ਦਾ ਵੀ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ ਏ। ਮੁਕਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਵੇ ਕਿ ਹੀਰ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਮਜਾਜ ਤੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਬੜੇ ਦਿਲਕਸ਼ (ਦਿਲ ਖਿਚਵੇਂ) ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਨੇ। ਰਾਂਝਾ ਜੋਗੀ ਦਾ ਭੇਸ ਵਟਾ ਕੇ ਰੰਗਪੁਰ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਆਲੀ ਉਹਨੂੰ ਸਿਹਾਣ ਲੈਂਦਾ ਏ। ਰਾਂਝਾ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਦੀ ਤਰਦੀਦ ਇੰਜ ਕਰਦਾ ਏ:

ਹਮੀਂ ਗੰਕਬਾਸ਼ੀ ਚੇਲੇ ਅਗਸਤ ਮੁੰਨ ਦੇ, ਹਾਮੀਂ ਪੰਛੀ ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਪਾਰ ਦੇ ਜੀ

ਸਤ ਜਰਮ ਕੇ ਹਮੀਂ ਹੈਂ ਨਾਥ ਪੂਰੇ ਕਦੀ ਵਾਹਿਆ ਨਾਹੀਂ ਜੋਤਰਾ ਜੀ

ਏਸ ਸ਼ਿਅਰ ਵਿੱਚ ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਲਹਿਜਾ ਬਿਲਕੁਲ ਜੋਗੀਆਂ ਵਾਲਾ ਏ। ਕਾਜ਼ੀ ਹੀਰ ਦਾ ਜ਼ੋਰੋ ਜ਼ੋਰ ਨਕਾਹ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਏ ਤੇ ਹੀਰ ਬੜੇ ਜੁਰਅਤ ਮੰਦ ਲਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਆਖਦੀ ਏ:

ਹੀਰ ਆਖਦੀ ਦਗਾ ਕੀਤੋ ਕੀ ਵਟਣਾ ਏਸ ਜਹਾਨ ਤੋਂ ਵੇ

ਬਿਨਾ ਪੁਛਿਆਂ ਪੜ੍ਹੇ ਨਕਾਹ ਮੇਰਾ ਇਹ ਫਤਵਾ ਨਹੀਂ ਕੁਰਆਨ ਦਾ ਵੇ

ਦੂਜੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਮਜ਼ਾਜ ਤੇ ਰਵੱਈਆ ਵੀ ਜਿਊਂਦਾ ਜਾਗਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਏ।

ਸਰਾਪਾ ਨਿਗਾਰੀ: (ਸਮੁੱਚਾ ਨਕਸ਼ਾ ਚਿਤਰਨਾ) ਸ਼ਾਇਰ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦੇ ਜਮਾਲੀ ਪੈਕਰ (ਸੁੰਦਰ ਰੂਪ) ਦਾ ਨਾਂ ਏ। ਓਹੋ ਹੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਸੁਹਣੀ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਏ ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ ਜਮਾਲੀਆਤ (ਸੁੰਦਰਤਾ) ਦਾ ਨੁਮਾਇਆਂ (ਜ਼ਾਹਰ) ਹੋਵੇ। ਵਾਰਸ ਹੋਰੀਂ ਇੱਕ ਕਾਦਰੁਲਕਲਾਮ (ਮਹਾਨਤਮ) ਸ਼ਾਇਰ ਨੇ। ਸਰਾਪਾ ਨਿਗਾਰੀ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸ਼ਾਇਰ ਆਪਣੀ ਸਲਾਹੀਅਤ (ਯੋਗਤਾ) ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਭਰਪੂਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਰਦਾ ਏ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਸਰਾਪਾ ਨਿਗਾਰੀ ਤੋਂ ਏਸ ਗੱਲ ਦੀ ਤਾਈਦ (ਪਰੋੜਤਾ) ਹੁੰਦੀ ਏ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਮੁਕੰਮਲ ਸ਼ਾਇਰ ਨੇ। ਹੀਰ ਦਾ ਸਰਾਪਾ ਹੀਰ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਸ਼ਾਇਰ ਨੇ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਏ ਪਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਤੇ ਸੁਹਣਾ ਏ:

ਹੋਂਠ ਸੁਰਖ਼ ਯਾਕੂਤ ਜਿਉਂ ਲਾਅਲ ਚਮਕਣ, ਠੋਡੀ ਸੇਬ ਵਲਾਇਤੀ ਸਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਲਕ ਅਲਫ ਹੁਸੈਨੀ ਦਾ ਪਿਪਲਾ ਸੀ, ਜ਼ੁਲਫ ਨਾਗ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਬਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਦੰਦ ਚੰਬੇ ਦੀ ਲੜੀ ਕਿ ਹੰਸ ਮੋਤੀ ਦਾਣੇ ਨਿਕਲੇ ਹੁਸਨ ਅਨਾਰ ਵਿਚੋਂ

ਗਰਦਨ ਕੂੰਜ ਦੀ ਉਂਗਲੀਆਂ ਰਵਾਂਹ ਫਲੀਆਂ ਹਥ ਕੂਲੜੇ ਬਰਗ ਚਨਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਫਿਰੇ ਛਣਕਦੀ ਚਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੱਟੀ ਚੜਿਆ ਗ਼ਜ਼ਬ ਦਾ ਕਟਕ ਕੰਧਾਰ ਵਿਚੋਂ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਜਦ ਨੈਨਾਂ ਦਾ ਦਾਉ ਲੱਗੇ ਕੋਈ ਬਚੇ ਨਾ ਜੂਏ ਦੀ ਹਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

 

ਮਕੂਲੇ ਤੇ ਅਖਾਣ-

ਸੱਯਦ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਅਜ਼ਾਮਤ ਦੇ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਦੀ ਇੱਕ ਦਲੀਲ ਇਹ ਵੀ ਏ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਿਸਰੇ ਜ਼ਰਬੁਲਮਿਸਾਲ (ਕਹਾਵਤ) ਤੇ ਅਖਾਣ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਇਖਤਿਆਰ ਕਰ ਗਏ ਨੇ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਮੁਆਸ਼ਰੇ ਨੂੰ ਤਨਕੀਦੀ (ਪੜਚੋਲੀਆ) ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਏ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁਸ਼ਾਹਦਾ ਏਨਾ ਸੱਚਾ ਏ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਪਰਿਆ ਦੀ ਗੱਲ ਬਣ ਗਈ ਏ। ਇਹ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਹੀ ਨਸੀਬਾ ਏ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਅਵਾਮ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਨੇ ਅਖਾਣ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੇ ਨੇ। ਇਹ ਅਖਾਣ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਤਜਰਬਾਤ ਦਾ ਨਚੋੜ ਏ ਤੇ ਮੁਸ਼ਾਹਦਾਤ ਦਾ ਅਰਕ ਨੇ। ਵਾਰਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਇਰਾਨਾਂ ਹਕੀਕਤਾਂ ਏਨੀਆਂ ਵਾਜ਼ਿਆ ਨੇ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਅਟੱਲ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਦਰਜਾ ਰਖਦੀਆਂ ਨੇ:

ਵਾਰਸ ਰੰਨ, ਫਕੀਰ, ਤਲਵਾਰ ਘੋੜਾ ਚਾਰੇ ਥੋਕ ਇਹ ਕਿਸੇ ਦੇ ਨਾਰ ਨਾਹੀਂ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨਾ ਦੱਬੀਏ ਮੋਤੀਆਂ ਨੂੰ, ਫੁਲ ਅੱਗ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸਾੜੀਏ ਨੀ

ਬਿਨਾ ਮੁਰਸ਼ਦਾਂ ਰਾਹ ਨਾ ਹੱਥ ਆਵੇ ਦੁਧ ਬਾਝ ਨਾ ਰਿਝਦੀ ਖੀਰ ਸਾਈ

ਲੈ ਵੇ ਰਾਂਝਣਾ ਵਾਹ ਮੈਂ ਲਾ ਥੱਕੀ ਸਾਡੇ ਵੱਸ ਥੀਂ ਗੱਲ ਬੇ ਵੱਸ ਹੋਈ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨਾ ਆਦਤਾਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਕੱਟੀਏ ਪੋਰੀਆਂ ਪੋਰੀਆਂ ਨੇ

ਹੀਰ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਮੂਲ ਸਵਾਦ ਦੇਂਦਾ ਨਾਲ ਚੋਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਧਾਲਿਆਂ ਦੇ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਹਿਕਮਤ, ਦਾਨਾਈ ਤੇ ਰਮਜ਼ ਦੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀਰ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੀਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਏ। ਸ਼ਿਅਰ ਮਕੂਲਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਇਖਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਅਬਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਖਸ਼ਦੇ ਨੇ:-

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਿੰਗ ਦੇ ਨਿਰਖ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨਾਂਹੀਂ ਪਏ ਪੁਛਦੇ ਭਾ ਕਸਤੂਰੀਆਂ ਦੇ

ਕਹੇ ਕਾਵਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਨਾ ਕਦੀ ਮਰਦੇ ਸ਼ੇਰ ਬਿੱਲੀਆਂ ਨਹੀਂ ਵੰਗਾਰਦੇ ਨੇ

ਉਹ ਕੁਆਰੀਆਂ ਜਾਣ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਈਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਖਡੇਂਦੀਆਂ ਨੇ

ਬੁਰੀ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਨਾਲ ਮਲਵਾਨਿਆਂ ਦੇ ਅੱਗ ਦਬਣੀ ਕੋਲ ਖਲਵਾੜਿਆਂ ਦੇ

ਤੈਨੂੰ ਰਬ ਸ਼ਹਿਬਾਜ਼ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਬਣਿਉਂ ਕਰਤਬਾਂ ਨਾਲ ਤੂੰ ਇਲ ਆਪੇ

 

ਪੇਂਡੂ ਰਹਿਤਲ ਦੀ ਤਸਵੀਰ-

ਓਹੋ ਈ ਸ਼ਾਇਰੀ ਅਬਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪਾਂਦੀ ਏ ਲੈਂਦਾ ਤੁਅੱਲਕ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਉਹਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨਾਲ ਹੋਵੇ। ਸੱਚ ਤੇ ਪੁਰਖ਼ਲੂਸ ਫੰਨਕਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਮਾਹੌਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਏ, ਉਹ ਕਦੀ ਵੀ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਤੋਂ ਮੁਤਾਸਰ ਹੋਇਆ ਬਗੈਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਇੰਜ ਲਗਦਾ ਏ ਕਿ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਜਿਸਮਾਨੀ ਈ ਨਹੀਂ ਰੁਹਾਨੀ ਤੁਅੱਲਕ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਏ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ ਹੀਰ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਏ। ਇਹਦੀ ਇੱਕ ਵਜ੍ਹਾ ਇਹ ਵੀ ਏ ਕਿ ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਈ ਰੂਮਾਨਵੀ ਦਾਸਤਾਨ ਏ। ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਤਮਸੀਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪੇਂਡੂ ਰਹਿਤਲ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਏ। ਵਰਡਜ਼ਵਰਥ ਦਾ ਕੌਲ ਏ ਕਿ ਦੇਹਾਤੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮਸਾਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਏ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਏਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਈਦ ਤੇ ਤਸਦੀਕ ਕੀਤੀ ਏ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਵੇਰ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਲਿਖਦੇ ਨੇ:

ਚਿੜੀ ਚੂਕਦੀ ਨਾਲ ਜਾਂ ਟੁਰੇ ਪਾਂਧੀ ਪਈਆਂ ਦੁਧ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮਧਾਨੀਆਂ ਨੇ

ਹੋਈ ਸੁਬਾ ਸਾਦਕ ਜਦੋਂ ਆਣ ਰੌਸ਼ਨ ਤਦੋ ਲਾਲੀਆਂ ਆਣ ਚਚਲਾਨੀਆ ਨੇ

ਪੇਂਡੂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝ ਤੇ ਸਹਾਰੇ ਦਾ ਤਸੱਵਰ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਏ। ਲੋਕ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਵਾਂ ਸਮਝਦੇ ਨੇ ਤੇ ਭਰਾਵਾਂ ਤੇ ਫਖ਼ਰ ਕਰਦੇ ਨੇ:

ਭਾਈਆਂ ਬਾਝ ਨਾ ਮਜਲਸਾਂ ਸੁਹੰਦੀਆਂ ਨੇ ਅਤੇ ਭਾਈਆਂ ਬਾਝ ਬਹਾਰ ਨਾਹੀਂ

ਲੱਖ ਓਟ ਹੈ ਕੋਲ ਵਸਿੰਦਿਆਂ ਦੀ ਭਾਈਆਂ ਗਿਆਂ ਜੇਡੀ ਕੋਈ ਹਾਰ ਨਾਹੀਂ

ਭਾਈ ਢਾਂਦੇ ਭਾਈ ਉਸਾਰ ਦੇ ਨੇ ਭਾਈਆਂ ਬਾਝ ਸੋਭ ਸੰਸਾਰ ਨਾਹੀਂ

ਭਾਈ ਮਰਨ ਤੇ ਪੈਂਦੀਆਂ ਭਜ ਬਾਹੀਂ ਬਿਨਾਂ ਭਾਈਆਂ ਭਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਹੀਂ

ਇਹੋ ਜਹੀਆਂ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਮਸਾਲਾ ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਨੇ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖ ਕੇ ਇਹ ਗੱਲ ਬੜੇ ਇਅਤਮਾਦ (ਭਰੋਸੇ) ਨਾਲ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਏ ਕਿ ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪੁਰਾਦੀ ਤੇ ਮਨਮੁਹਣੀ ਤਸਵੀਰ ਏ।

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਰਾਏ: ਸ਼ਾਇਰ ਇਲਮ ਸ਼ਿਅਰ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਕਿਫ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਆਪਣੇ ਫਨ ਵਾਰੇ ਇਅਤਮਾਦ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਇੱਕ ਸ਼ਾਇਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਈ ਅਲੂਮ ਦੇ ਆਲਮ ਵੀ ਸਨ। ਏਸ ਪਾਰੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਫੰਨੀ ਇਅਤਮਾਦ ਸੀ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਖੂਬੀ ਅਤੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਤੇ ਬੜਾ ਮਾਨ ਏ। ਉਹ ਆਖਦੇ ਨੇ:

ਐਸਾ ਸ਼ਿਅਰ ਕਿਹਾ ਪੁਰ ਮਗਜ਼ ਮੌਜ਼ੂ ਜੇਹੀ ਮੋਤੀਆਂ ਲੜੀ ਸ਼ਹਿਵਾਰ ਦੀ ਸੀ

ਤਮਸੀਲ ਦੇ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਜੇਹੀ ਜ਼ੀਨਤ ਲਾਅਲ ਦੇ ਹਾਰ ਦੀ ਸੀ

ਕਿੱਸਾ ਗੋ ਲਿਖਦੇ ਨੇ ਤੇ ਲਿਖਦੇ ਈ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਅਰੂਜ਼ ਅਤੇ ਫੰਨ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਿਆਲ ਵੀ ਰੱਖਦੇ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਮਸੀਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰਾਨਾ ਖੂਬੀਆਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀਤਾ ਏ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਕਿੱਸਾਗੋ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਵਾਂਗੂ ਸ਼ਿਅਰ ਨਹੀਂ ਲਿਖੇ ਸਗੋਂ ਨਾਲ ਤਖਲੀਕੀ (ਸਿਰਜਨਆਤਮਕ) ਸਲਾਹੀਅਤ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀਤਾ ਏ:

ਫਿਕਰਾ ਜੋੜ ਕੇ ਖੂਬ ਦਰੁਸਤ ਕੀਤਾ ਜੇਹਾ ਫੁਲ ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਤੋੜਿਆ ਈ

ਬਹੁਤ ਜਿਊ ਦੇ ਵਿੱਚ ਤਦਬੀਰ ਕਰਕੇ ਫਰਹਾਦ ਪਹਾੜ ਨੂੰ ਫੋੜਿਆ ਈ

ਸੱਭਾ ਵਿੰਨ੍ਹ ਕੇ ਜੇਬ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜੇਹਾ ਇਤਰ ਗੁਲਾਬ ਨਚੋੜਿਆ ਈ

ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਤੇ ਮਾਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਤੇ ਅਪਣੀ ਫੰਨੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਅਪਣਾ ਕਲਾਮ ਅਵਾਮ ਵਿੱਚ ਤੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦੇ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਲਫਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਨੇ।

ਪਰਖ ਸ਼ਿਅਰ ਦੀ ਆਪ ਕਰ ਲੈਣ ਸ਼ਾਇਰ ਘੋੜਾ ਫੇਰਿਆ ਵਿੱਚ ਨਖ਼ਾਸ ਦੇ ਮੈਂ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰਾਨਾ ਅਜ਼ਮਤ ਨੂੰ ਹਰ ਦੌਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤਸਲੀਮ ਕੀਤਾ ਏ। ਜਿਹੜਾ ਕੁਝ ਕਲਮਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵਾਰਸ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਇਅਤਰਾਫ (ਮਨਣ) ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਏ ਦਾਦ ਓ ਤਹਿਸੀਨ (ਦਾਅਰੀਫ) ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਾਇਰ ਤੇ ਅਦੀਬ (ਸਾਹਿਤਕਾਰ) ਨੇ ਵਾਰਸ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਫੰਨ ਤੋਂ ਅਸਰ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਏ। ਇਹ ਵਾਰਸ ਦੀ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ (ਗਵਾਹੀ) ਏ।

ਵਾਰਸ ਦੀ ਜਨਾਬ ਵਿੱਚ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਸਾਡਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਤੇ ਵਸਦੇ ਹੋਈਏ, ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਵਿਰਸਾ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਉਤੇ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਮਾਣ ਕਰੀਏ ਓਨਾ ਹੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਲੋਕੀਂ ਅਪਣਾ ਵਿਰਸਾ ਭੁਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸੱਚੀਂ ਮੁੱਚੀਂ ਤਰਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਹਨ।

ਆਮ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਹਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਭਿੜਦੇ ਅਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੋ ਚਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਗਿਣਤੀ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਖਸ਼ੀਅਤਾਂ ਅਜੇਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਹਿਲੂਆਂ ਉਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਮੁਹਰਸ਼ਾਪ ਛਡਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਢੇਰ ਸਮੇਂ ਤਾਈਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹੌਸਲਾ, ਹੁਲਾਰਾ ਅਤੇ ਸੇਧ ਲੈਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਡਾਕਟਰ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ:-

ਹਜ਼ਾਰੋਂ ਸਾਲ ਨਰਗਿਸ ਅਪਨੀ ਬੇਨੂਰੀ ਪਹਿ ਰੋਤੀ ਹੈ

ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੇ ਹੋਤਾ ਹੈ ਚਮਨ ਮੇਂ ਦੀਦਾ ਵਰ ਪੈਦਾ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਦੀਦਾ ਵਰ ਪੁਰਸ਼ ਸਨ। ਉਹ ਬਾਰੀਕ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਤੀਖਣ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕ ਸਨ ਅਤੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਨੱਕੋ ਨੱਕ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜੇਹੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜੋ ਸਦੀਆ ਤੀਕ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਅਨੰਦ ਬਖ਼ਸ਼ਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਖਸ਼ਦੀ ਰਹੇਗੀ।

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਧਰੂ ਤਾਰਾ ਹੈ। ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਦਰੁਸਤ ਹੈ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਯੁਗ (ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਵੇਲੇ ਵੀ) ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਾਲੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਯੁਗ ਹੈ। ਇਸ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਅਕਹਿ ਮੱਲਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁਖੀ ਤਰੱਕੀ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ ਛੁਹੀਆਂ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਲੂ ਹਨ। ਇੱਕ ਪਹਿਲੂ ਮਨੁਖ ਜਾਤੀ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ। ਹਰ ਮਹਾਨ ਪੁਰਖ, ਭਾਵੇਂ ਉਹਦਾ ਕਾਰਜਖੇਤਰ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨਫੀ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦਾ ਅਤੇ ਭੰਡਦਾ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਚੰਗੀਆਂ ਮੰਦੀਆਂ ਦੇਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਦੀ ਦੇਣ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਭੈੜੀ ਰੁਚੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਹਦੇ ਅਧੀਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਬਦੇਸ਼ੀ ਹੁਕਮਰਾਨ ਨੂੰ ਅਚੇਤ ਜਾਂ ਚੇ ਤਨ ਤੌਰ ਤੇ ਪੂਜਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਉਹਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਅਪਨਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਏਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀਂ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਵੈਮਾਨ ਵੀ ਦਾਅ ਤੇ ਲਾ ਛੱਡਦੇ ਹਨ। ਆਪਾਂ ਆਪਣੇ ਵਲ ਹੀ ਝਾਤ ਮਾਰ ਕੇ ਦੇਖ ਲਈਏ, ਪੁਸ਼ਤਾਂ ਲੰਘਣ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਕਾਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਕਹਿ ਕੇ ਬਹੁਤ ਤਿੜਦੇ ਹਾਂ।

ਮੈਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵਿਲੀਅਮ ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਛੁਟਿਆ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਕੌਮਾਂ ਵੀ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਾਹਿਤ ਮਹਾਨ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਫਾਂਸੀਸੀ, ਸਪੇਨੀ, ਪੁਰਤਗਾਲੀ, ਜਾਪਾਨੀ, ਰੂਸੀ, ਚੀਨੀ ਆਦਿ ਪਰ ਅਸੀਂ ਦਿਮਾਗੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ, ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ

ਪਰੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੇ, ਇਹ ਸਾਡੀ ਸੀਮਾ ਹੈ।

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਸੀ ਚੌਖਟੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਉਹਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਉਘਾੜਨ/ਮਾਨਣ ਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੁਹਜ ਸਵਾਦ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਘਟੇਗੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੰਦ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਲਾ ਦੇ ਅਨੰਦ ਦੀ ਸੁਨੱਖੀ ਵੰਡ ਇਨਸਾਨੀ ਕਰਤਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਦਾ ਜਾਦੂ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਹ ਮਹਾਨ ਕਿਰਤ (ਹੀਰ) ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਤਬਕੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵਪਾਰਕ ਲਾਲਚ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ ਸੀ। ਉਹ 'ਹੀਰ' ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਦੇਖਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੂਝ ਬੂਝ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚੰਗੇਰਾ ਦੇਖਣ ਦਾ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਇਸ ਮਹਾਨ ਰਚਨਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤੋਂ ਅਖੀਰਲੀ ਬੈਂਤ ਤੀਕ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰਖਦਾ ਇਹ ਦੁਆ ਕਰਦਾ ਹੈ:

ਬਖਸ਼ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਜੁਮਲਿਆਂ ਨੂੰ, ਪੜ੍ਹਣ ਵਾਲਿਆਂ ਕਰੀਂ ਅਤਾ ਸਾਈ

ਸੁਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਦੌਲਤ, ਰੱਖੀ ਜ਼ੌਕ ਤੇ ਸ਼ੌਕ ਦਾ ਚਾ ਸਾਈਂ

ਇੱਕ ਸੂਝਵਾਨ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਕਿਰਤ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕੀਂ ਇਹਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਨ ਗੇ ਪਰ ਉਹ ਘੁਮੰਡੀ ਹੋਦ ਦੀ ਮੂਰਖਤਾਈ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਖੜ੍ਹਾ, ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਨਿਆਜ਼ ਮੁਸਕਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਨਾੜ ਦਾ ਵਾਕਿਫ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਨ ਇਸ ਬਰੀਕੀ ਅਤੇ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਇੰਝ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਨੁਖੀ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦੀ ਤਹਿ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦੇ ਜਾਗਦੇ ਸਾਡੇ ਸਾਮਣੇ ਸਾਖਸ਼ਾਤ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਹੀਰ ਦਾ ਹਰ ਪਾਠਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਣ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਇਕੱਲੇ ਇਕੱਲੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਮੁੱਦਤਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।

ਹਰ ਸ਼ਾਇਰ ਦੇ ਕਲਾ ਕੌਸ਼ਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਨਿਡਰ ਅਤੇ ਬੇਬਾਕ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਲਿਖਾਰੀ ਦੀ ਬੇਬਾਕੀ ਅਤੇ ਨਿਡਰਤਾ ਇੱਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਸਫ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸੁਹਿਰਦ ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਜਿਤਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਤੋਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਿੱਧੇ ਰਸਤੇ ਉਤੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆ ਨੂੰ ਕਈ ਵਸਤਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸੂਝ ਅਤੇ ਡੂੰਘੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਦੀ ਖਾਸ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹਾਲਤਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਵਡਮੁੱਲੀ ਵਸਤ ਹੈ। ਕਵੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਮਰਤਬੇ ਤੋਂ ਪੈਗੰਬਰੀ ਤਕ ਲਿਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਚੀਜ਼ ਅਵੱਸ਼ ਹੀ ਸ਼ਾਇਰ ਦੀ ਦੂਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੱਚਾ ਸੁੱਚਾ ਪਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਇਸ ਮਹਾਨ ਲਿਖਤ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੀ ਇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਚੂਲ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਪਿਆਰ ਰਾਹੀਂ ਰੱਬ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਭਾਵ ਇਸ਼ਕ ਹਕੀਕੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ 'ਪੀਰ ਵਾਰਸ' ਬਣਦਾ ਹੈ। ਦਰ ਅਸਲ ਪਿਆਰ ਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਚਾਲਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹਨੇ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ ਉਹਨੇ ਹੀ ਰਬ ਪਾਇਆ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:-

ਅੱਵਲ ਹਮਦ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਵਿਰਦ ਕੀਜੇ ਇਸ਼ਕ ਕੀਤਾ ਸੂ ਜਗ ਦਾ ਮੂਲ ਮੀਆਂ

ਪਹਿਲੇ ਆਪ ਹੈ ਰਬ ਨੇ ਇਸ਼ਕ ਕੀਤਾ ਮਾਅਸ਼ੂਕ ਹੈ ਨਬੀ ਰਸੂਲ ਮੀਆਂ

ਇਸ਼ਕ ਪੀਰ ਫਕੀਰ ਦਾ ਮਰਤਬਾ ਹੈ, ਮਰਦ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਭਲਾ ਰੰਜੂਲ ਮੀਆਂ

ਖੁਲ੍ਹੇ ਤਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਬ ਕਲੂਬ ਅੰਦਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਇਸ਼ਕ ਕਬੂਲ ਮੀਆਂ

 

ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਬੋਲੀ

‘ਮੁੰਜ ਦੀ ਰੱਸੀ' ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

'ਹੀਰ' ਦੇ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਹੋਣ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਵੱਲੋਂ ਵਰਤੀ ਗਈ ਅਮੀਰ ਲੋਕਬੋਲੀ ਹੈ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨਾਲ ਮਾਲਾਮਾਲ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਵੱਲੋਂ ਹੀਰ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਲਿਖਣ ਬਾਬਤ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹਦਾ ਪੀਰ ਗੁੱਸੇ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਬੁਲਾ ਕੇ ਜਵਾਬਤਲਬੀ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀ ਉਸ ਨੂੰ 'ਹੀਰ' ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਏ ਤਾਂ ਪੀਰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਤੂੰ ਤੇ "ਮੁੰਜ ਦੀ ਰੱਸੀ ਵਿੱਚ' ਮੋਤੀ ਪਰੋ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

ਪੀਰ ਦੀ ਆਖੀ ਅੱਧੀ ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੇ (ਹੀਰ ਲਿਖਕੇ) ਮੁੰਜ ਦੀ ਰੱਸੀ ਵਿੱਚ ਮੋਤੀ ਪਰੋ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਮੋਤੀ ਪਰੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਉਹ ਸੌ ਫੀ ਸਦੀ ਠੀਕ ਹੈ ਪਰ ਜਿੱਥੇ ਤਕ ‘ਮੁੰਜ' ਦੀ ਰੱਸੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਹੂਦਾ ਗੱਲ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ 'ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਮੁੰਜ ਦੀ ਰੱਸੀ ਨਹੀਂ। ਦਰ ਅਸਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਮਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਮਾਂ ਵਾਲੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਬਾਬਤ ਅਜੇਹੇ ਕੁਚੱਜੇ ਅਤੇ ਬੇਹੂਦਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸੇ ਪੀਰ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸਧਾਰਨ ਮਰਦ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਭਦੀ। ਜਿਹੜਾ ਪੁਰਸ਼ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ?

ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਉੱਚੇ ਨਕ ਵਾਲੇ ਕੁਰਾਹੇ ਪਏ ਅਤੇ ਸ਼ਾਵਲਵਾਦੀ ਲੋਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਾਂ ਕਰਦੇ ਹੀ ਹਨ ਪਰ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿਮਾਕਤ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਅਸੀਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਵੱਡੇ ਦੇਣਦਾਰ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀਰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਬਾਕੀ ਨਾਮ ਨਿਹਾਦ ਉਂਚੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਸਾਊ ਅਤੇ ਬੀਬੇ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ। ਏਸ ਨੇ ਹੀ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਅਮਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਵਾਰਸ ਦੇ ਮਜ਼ਹਬੀ ਪੀਰ ਦੀ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੜ੍ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਉਹ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਖੈਰ ਅਸੀਂ ਇਹਦੇ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਪੀਰ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ ਗਲਤ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਸਖਤ ਨੋਟਿਸ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਬੁਰਾ ਜ਼ਰੂਰ ਮਨਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ।

ਉਹਦੀ (ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਵਰਤੀ ਗਈ ਲੋਕਬੋਲੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਮਾਣ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਹੈ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕਮਾਲ ਅਹਿਮਦ ਸਦੀਕੀ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ 'ਆਹੰਗ ਔਰ ਅਰੂਜ਼' ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪਤੇ ਦੀ ਗੱਲ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ 'ਸ਼ਿਅਰ ਅਜੇਹੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਕਿ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵੇ... ਜਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਇਰੀ

ਦਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। (ਪੰਨਾ 157) । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਦਿਲ ਅਤੇ ਜਾਨ ਵਾਲਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਇਸ ਕਥਨ ਤੇ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਜੁੜਿਆ) ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਸੁਣਕੇ ਬੇਖ਼ੁਦ ਹੋ ਕੇ ਝੂਮਦੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਮ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਦੇ ਮਿਸਰੇ ਅਤੇ ਸ਼ਿਅਰ ਜ਼ਬਾਨੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਤੜਕੇ, ਸਾਝਰੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਹਾਲੀ ਦੀ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ 'ਹੀਰ' ਦੀਆਂ ਬੇਤਾਂ ਸੁਣਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ ਉਹਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਕਿਸ ਅਨੰਦ ਦੀ ਭੁਖ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਹੀਰ ਲਿਖਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਰੇਸ਼ਮ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਚੀ ਅਤੇ ਸੁੱਚੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਅੱਗੇ ਅਦਬ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਂਦੇ ਹਾਂ।

1947 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੀਰ ਦੇ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਹੋਣ ਦਾ ਇਹ ਹਾਲ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਵਰ੍ਹੇ ਹੀਰ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਸਾਡੇ (ਵੱਡੇ ) ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਇੱਕ ਅਡੀਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਸਿਰਫ ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਸੌ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਣ ਵਿਚ ਕਈ ਕਈ ਸਾਲ ਲਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਕੋਈ ਮਤਭੇਦ ਨਹੀਂ ਕਿ 'ਹੀਰ' ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਵਾਰਸ਼ ਸ਼ਾਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਪੁਰਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੇ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕਹਾਣੀ ਨਜ਼ਮਬੰਦ ਕੀਤੀ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫਿਲਮਾਂ ਵੀ ਬਣੀਆਂ। ਹੀਰ ਦੇ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਹੋਣ ਨਾਲ ਬੇਅਸੂਲੇ ਅਤੇ ਲਾਲਚੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਰਸਾਤੀ ਖੁੰਬਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਸਿਰ ਚੁਕ ਕੇ 'ਹੀਰ' ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਭਰਤੀ ਦੇ ਸ਼ਿਅਰ ਠੋਕ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ 'ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਅਸਲੀ ਪੋਥੀ ਹੀਰ' ਛਾਪ ਕੇ ਵੇਚਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਕੁਝ ਸੁਹਿਰਦ ਲੋਕ ਇਸ ਭਰਤੀ ਦੀਆਂ ਬੈਂਤਾਂ ਵੱਲ ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਦਵਾਉਦੇ ਰਹੇ।

ਜੂਨ 2005 ਈਸਵੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ (ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ) ਦੇ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਰਸਾਲੇ 'ਲਹਿਰਾਂ' ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਪਾਦਕ ਡਾਕਟਰ ਸੱਯਦ ਅਖਤਰ ਹੁਸੈਨ ਅਖਤਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੰਪਾਦਕੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਰਲੇ ਬਾਬਤ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, "ਚੌਧਰੀ ਮੁਹੰਮਦ ਅਫਜ਼ਲ ਖਾਂ ਮਰਹੂਮ ਐਡੀਟਰ 'ਪੰਜ ਦਰਿਆ' (ਕਲਮੀ ਨਾਂ ਏ.ਕੇ. ਲਖਨਪਾਲ) ਦੀ ਖੋਜ ਮੂਜਬ ਖੁਦ ਕਿੱਸਾ ਹੀਰ ਬਨਾਣ (ਤਸਨੀਫ ਕਰਨ) ਦੀ ਥਾਂ ਲਾਲਚੀ ਤਾਜਰਾਨੇ ਕੁਤਬ ਦੀਆਂ ਫਰਮਾਇਸ਼ਾਂ ਉਤੇ 'ਅਸਲੀ ਤੇ ਵੱਡੀ ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ' ਬਣਾਨ ਲਈ ਹਦਾਇਤੂਲਾ ਦਰਜ਼ੀ ਨੇ 1673 ਮਿਸਰੇ, ਪੀਰਾਂ ਦਿੱਤਾ ਦਰਜ਼ੀ ਨੇ 1192 ਮਿਸਰੇ, ਮੋਲਵੀ ਮਹਿਬੂਬ ਆਲਮ ਨੇ 750 ਮਿਸਰੇ, ਤਾਜੁਦੀਨ ਨੇ 500 ਮਿਸਰੇ ਅਤੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉਦੀਨ ਕਾਨੂੰਗੋ ਨੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਮਿਸਰੇ ਲਿਖ ਕੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਵਿਚ ਵਾੜ ਦਿੱਤੇ। ਅਤੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਮਿਸਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਥੋਕ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਘਾਟਾ ਕੀਤਾ।"

ਕਈ ਦਹਾਕੇ ਲੰਘਣ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਹਿੱਲੀ। ਪੰਜਾਬ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਨੇ ਇੱਕ 'ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਮੈਮੋਰੀਅਲ' ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਅਬਦੁਲ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਬੈਰਿਸਟਰ ਆਦਿ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਭਰਤੀ ਦੇ ਸ਼ਿਅਰ ਕੱਢ ਕੇ ਹੀਰ ਛਾਪੀ ਗਈ। ਵੀਹ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਹ ਸੋਧੀ ਹੋਈ 'ਹੀਰ' ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਐਪਰ ਇਸ ਸੋਧੇ ਹੋਏ ਮਤਨ ਵਾਲੀ ਹੀਰ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਲਿਪੀਅੰਤਰ ਕਰਨ ਦੀ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਪਿਛਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਵਿਰੋਧੀ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਹਬੀ ਤੰਗਦਿਲੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਮਾਂ ਮੰਨਣ ਦੀ ਥਾਂ ਇਹਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੋਕੇ ਕੋਲੇ ਵਿੱਚ ਡੁਬਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ 'ਮੈਕਡਾਨਲਡ' ਦਾ ਸੰਖੀਆ ਨਿਗਲਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਾਰਸ ਦੀ 'ਹੀਰ' ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਾਲੇ। ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰ ਜ਼ਬਾਨਾਂ ਦਾ ਸੰਖੀਆ ਖਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਮੂਰਖਤਾ ਤੇ ਰੋਣ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਬਤ ਵੱਡੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਭੁਲ ਕੇ ਕੋਈ ਕੌਮ ਜੇ ਕਿਸੇ ਭਲਾਈ ਦੀ ਸੋਚਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬੁਧੂਆਂ ਦੇ ਬਹਿਸ਼ਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

 

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਅੱਜ ਦਾ ਕਵੀ-

ਪ੍ਰੋ. ਸਪਰੀਲ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਜਿੰਨਾ ਆਪਣੇ ਵੇਲੇ ਦਾ ਕਵੀ ਸੀ ਓਨਾ ਹੀ ਸਾਡੇ ਸਮੇ ' ਭਾਵ ਅੱਜ ਦਾ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈ। ਸੌਖੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ਅਤੇ ਨਿਖਾਰਨਾ ਉਹਦਾ ਕਮਾਲ ਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਪਾਤਰ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਸਿਫਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿਸ ਸਫਲਤਾਂ ਨਾਲ ਉਸਾਰਿਆ ਹੈ ਉਹ ਖਿਆਲੀ ਮੂਰਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਹ ਜਿਉਂਦੇ ਜਾਗਦੇ ਸਾਡੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਦਿਸਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਫਰਿਸ਼ਤੇ ਅਤੇ ਸੁਪਰ ਇਸਤਰੀ/ਮਰਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ਸਗੋਂ ਜਿਊਂਦੇ ਜਾਗਦੇ ਹੱਡ ਮਾਸ ਦੇ ਪੁਤਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿਚ ਵਿੱਚਰਦੇ ਹਨ।

ਧੀਦੋ ਰਾਂਝਾ ਬਾਪਾ ਦਾ ਲਾਡਲਾ, ਸੱਤਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੋ ਭੈਣਾਂ ਦਾ ਭਰਾ, ਬਾਪ ਪਿੰਡ ਦਾ ਚੌਧਰੀ, ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ, ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਸੁਹਣਾ ਪਹਿਨਣਾ, ਚੰਗਾ ਖਾਦਾ, ਪਟੇ ਚੋਪੜ ਲੈਣੇ ਅਤੇ ਵੰਝਲੀ ਵਜਾ ਛੱਡਣੀ। ਪਿਉ ਦੇ ਮਰਨ ਤੇ ਭਰਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਿੱਸੇ ਦਿੱਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੋਤਾ ਲਾ ਕੇ ਬੇਹਾਲ, ਭਾਬੀ ਨਾਲ ਲੜ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਮਾਰੀ ਬੋਲੀ ਵਿਆਹੁਣ, ਝੰਗ ਸਿਆਲਾਂ ਦੀ ਹੀਰ ਲੈਣ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲ ਤੁਰਿਆ। ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮੋੜੇ ਮੁੜਦਾ ਨਹੀਂ। ਆਖਰ ਹੀਰ ਦੀਆਂ ਮੱਝਾਂ ਦਾ ਚਾਕ ਜਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਧੀਦੋ ਡਰਪੋਕ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਮਹਿਬੂਬਾ ਹੀਰ ਬੜੇ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਉਧਾਲ ਕੇ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾ ਉਹ ਦਾਨਾ ਬਣ ਕੇ ਨਘੁਚਾਂ ਕਢਦਾ ਮੱਤਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ:-

ਹੀਰੇ ਇਸ਼ਕ ਨਾ ਮੂਲ ਸਵਾਦ ਦੇਂਦਾ ਨਾਲ ਚੋਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਧਾਲਿਆਂ ਦੇ

ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਰਾਂਝਾ ਕਾਇਰਤਾ ਦਿਖਾਲਦਾ ਪਖੰਡ ਕਰਦਾ ਹੈ

ਹੀਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਸਿਰ ਤੇ ਟਮਕ ਚੁੱਕ ਕੇ ਜੰਜ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਹੀਰ ਨੂੰ ਉਧਾਲ ਵੀ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਹੇ ਹੋਏ ਲਫਜ਼ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ!

ਅੱਜ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗੱਭਰੂ ਮਾੜੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਵਿੱਚ ਧੀਦੋ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਅੱਗੇ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਭਟਕਦੇ ਹਨ।

ਹੀਰ ਸਲੇਟੀ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਫਿਊਡਲ ਸਮੇਂ ਕਾਜ਼ੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਕਾਜ਼ੀ ਹੀਰ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਤਰਫਦਾਰੀ ਕਰਦਾ ਉਹਨੂੰ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਪਿਆਰੋਂ ਵਰਜਦਾ ਤੇ ਰੋਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਹੀਰ ਨੂੰ ਉਹਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਡਰਾ ਧਮਕਾ ਕੇ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਪੱਕੀ ਕਿਸੇ ਧਮਕੀ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੀ ਅਟਲ ਖੜ੍ਹਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਮਾਪੇ ਅਤੇ ਕਾਜ਼ੀ ਆਪਣਾ ਧੱਕਾ ਪੁਗਾ ਲੈਦੇ ਹਨ।

ਹੀਰ ਦੇ ਪਾਤਰ ਦੇ ਕਈ ਨਿੱਗਰ ਪਖ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਿਸਾਲ ਆਪ ਹੈ। ਉਹ ਲਾ ਕੇ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਿਦਕੀ ਰੂਹ ਹੈ। ਹੁਸੀਨ ਮਹਿਬੂਬ ਪ੍ਰੇਮਕਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਨੱਕੋ ਨੱਕ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਐਪਰ

ਵਾਰਸ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਇੱਕ ਨਾਲ ਲਾ ਕੇ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੀ ਮੁਟਿਆਰ ਹੈ। ਉਹ ਕਾਜ਼ੀ ਦੇ ਦਾਬਿਆਂ ਦੀ ਰੱਤੀ ਭਰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ।

ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਕੈਦੋਂ ਵੱਲੋਂ ਰਾਂਝੇ ਤੋਂ ਚਾਲਾਕੀ ਨਾਲ ਚੂਰੀ ਮੰਗ ਕੇ ਮੁੜਦੇ ਨੂੰ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਢਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ੀਹਨੀ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਵਾਰੀ ਪਰਿਆ ਵਿੱਚ ਕੈਦੋ ਵੱਲੋਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਉਹਦੀ ਚੰਗੀ ਭੁਗਤ ਸੰਵਾਦਰੀ ਹੈ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੀ ਮੰਦੀ ਹਾਲਤ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਉਹਦੀ ਸਿਰਜੀ ਸਲੇਟੀ ਭੀੜ ਪਈ ਤੇ ਘਬਰਾਉਂਦੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਪੱਕੀ, ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਖਦੀ ਹੈ:-

ਅੰਮਾਂ ਬਸ ਕਰ ਗਾਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਹੀਂ, ਗਾਲੀਂ ਦਿਤਿਆਂ ਵੱਡੜਾ ਪਾਪ ਆਵੇ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨਾ ਮੁੜਾਂ ਰੰਝੇਟੜੇ ਤੋਂ ਭਾਵੇਂ ਬਾਪ ਦੇ ਬਾਪ ਦਾ ਬਾਪ ਆਵੇ

ਵਿਆਹੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਉਹ ਸੈਦੇ ਨੂੰ ਬਿਸਤਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣ ਦਿੰਦੀ। ਉਹ ਸਹਿਤੀ ਦੇ ਰਾਂਝੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਤੀਰੇ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੈ ਪਰ ਸਬਰ ਅਤੇ ਸੋਝ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈ ਕੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਨਾਲ ਸਹਿਤੀ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਸਿਆਣਪ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵੱਡੇ ਸੂਫੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਗੁਣੀ ਹੀਰ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉਂਦੇ ਸਿਫਤਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਮਰਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਮਰਦ ਲਿਖਾਰੀ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਮਾੜਾ ਕਹਿ ਕੇ ਭੰਡਦੇ ਆਏ ਹਨ:

ਚੜ੍ਹਦੇ ਮਿਰਜ਼ੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਜਟ ਵੰਝਲ ਦਿੰਦਾ ਮੱਤ

ਭਟ ਰੰਨਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਖੁਰੀਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੱਤ

ਔਰਤ ਦੀ ਨਿਰਾਦਰੀ ਵਾਲੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨਾਲ ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਭਰੀ ਪਈ ਹੈ। ਐਪਰ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਵੱਲ ਉਂਗਲੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ।

ਅੱਜ ਸਾਇੰਸ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਦਾ ਧਿਰ ਨਰਾਂ ਤੋਂ (ਇਸਤਰੀ ਮਰਦਾਂ ਨਾਲੋਂ) ਵਧੇਰੇ ਤਕੜੀ ਅਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਵੀਰਤਾ ਨਾਲ ਝੱਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਵੱਲੋਂ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਨੂੰ ਏਨੀ ਜਿਆਲੀ ਅਤੇ ਹੌਸਲੇ ਵਾਲੀ ਸਿਰਜਣਾ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀਰ ਦਾ ਪਾਤਰ ਅਤਿ ਲੋੜੀਂਦਾ ਪਾਤਰ ਹੈ।

ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਵਾਂਗੂੰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਰਤਾਂ ਹਨ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਜਿਸ ਪਰਵੀਨਤਾ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮ ਜਗਤ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਮਿਥਹਾਸਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਗਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਗੁੰਦ ਕੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਸੂਝ ਲਈ ਵਰਤਿਆ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਿਸਾਲ ਆਪ ਹੈ।

 

ਕੈਦੋ-ਇੱਕ ਕਲਾਸਕੀ ਖਲਨਾਇਕ

ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਖਲਨਾਇਕ ਕੈਦੋ ਹੈ। ਉਹ ਲੱਤੋਂ ਲੰਗਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਧ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੈਦੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਥਾਪਤ ਰੀਤਾਂ ਰਿਵਾਜਾਂ ਦਾ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਅਤੇ ਰਖਵਾਲਾ ਹੈ। ਰਜਵਾੜਾ ਸ਼ਾਹੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਉਹ ਇੱਕ ਰਾਖਾ ਹੈ। ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਸਮਾਜੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਰਾਹ ਦਾ ਰਵਾਇਤੀ ਰੋੜਾ ਹੈ। ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਮੁਢ ਕਦੀਮੋ ਆਪਣੇ ਹਾਣ ਦਾ ਸਾਥ ਭਾਲਦੀ ਆਈ

ਹੈ। ਹੱਦਾਂ ਬੰਨੇ ਅਤੇ ਰੋਕਾਂ ਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਚਿਤਾਲੀ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਹਿਣ ਗੇ। ਰੋਕਾਂ ਤੋੜਨੀਆਂ ਨੌਜਵਾਨੀ ਦੇ ਸੁਭਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਜਵਾਨੀ ਸਦਾ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰਦੀ ਹੈ। ਨਿਚਲਾ ਬੈਠਣਾ ਜਵਾਨੀ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ।

ਏਥੇ ਅਸੀਂ ਅਜੋਕੇ ਪੱਛਮੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਲਿੰਗਕ ਖੁਲ੍ਹ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ, ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ। ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਹੱਕ ਦੇਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਗੱਲ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਦੂਹਰੇ ਸਦਾਚਾਰਕ ਮਾਪ ਤੋਲਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਲੱਗ ਭਗ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਪ ਮਰਨ ਪਹਿਰੇ ਤਕ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਾਂਝਾ ਅਤੇ ਆਪਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਲਈ ਕੈਦੋ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਿੰਗਕ ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਮਾਪ ਤੋਲ ਕਈ ਤਾਰੀਖੀ ਦੌਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਹਨ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਕੈਦੋ ਹਰ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਸਮਾਜਕ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਪਾਸੇ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਕੋਈ ਸੁੱਕਾ ਦਰਸ਼ਨ ਜਾਂ ਫਿਲਾਸਫੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮੁੱਚਾ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਗੰਦੇ ਅਤੇ ਭੈੜੇ ਪਖ ਛਾਂਟਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਸੈਕਸ ਭਾਵ ਲਿੰਗ ਦਾ ਮਸਲਾ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਹੈ।

ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਨਿੱਗਰ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਦੱਬ ਘੁਟ ਕੇ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਉਹ ਮਸਲਾ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।

 

ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦਾ ਅਮਰ ਪੁੱਤਰ ਹੈ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅਸੰਭਵ ਵੀ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੁਰਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਬਹੁਪੱਖੀ ਪ੍ਰਤੀਭਾ ਵਾਲਾ ਅਦਾਰਾ ਹੈ। ਮਨੁਖੀ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਸ ਤਿੱਖੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਉਹਨੇ ਦੇਖਿਆ ਪਰਖਿਆ ਅਤੇ ਬਿਆਨਿਆ ਉਹਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੋਰ ਕਿੱਧਰੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਜਿਸ ਪ੍ਰਵੀਨਤਾ ਨਾਲ ਉਹਨੇ ਲਿਸ਼ਕਾਇਆ ਅਤੇ ਨਿਭਾਇਆ ਉਹ ਇੱਕ ਅਛੂਤਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹੈ। ਏਥੇ ਅਸੀਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ, ਕਲਾਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਣ, ਮਾਂਜਣ ਅਤੇ ਵਰਤਣ ਦਾ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਵੱਲੋਂ ਦਖਾਲੇ ਕਮਾਲ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਉਦਾਹਰਨਾ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਾਂਗੇ। ਇਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਸੌ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਗ੍ਰੰਥ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਕਿਰਤ 'ਹੀਰ' ਦੇ ਪਾਠਕ ਭਲੀਭਾਂਤ ਪਛਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰ ਇੱਥ ਬੰਦ ਦੀ ਆਖਰੀ ਬੈਂਤ ਵਿੱਚ ਭਾਵ ਮਕਤੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਸਚਾਈ ਬਹੁਤ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਬੈਂਤ ਜਾਂ ਬੈਂਤਾਂ ਏਨੀਆਂ ਪਿਆਰੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਪਾਠਕ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਸਦਾ ਲਈ ਸਾਂਭ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਸਰੋਤੇ ਜਿਹੜੇ ਆਪ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੇ ਉਹ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਬੈਂਤਾਂ ਦੇ ਜਾਦੂ ਨਾਲ ਕੀਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਆਖੇ ਸ਼ਬਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਉਤੇ ਉਂਕਰ ਕੇ ਸਾਂਭੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਵੀ ਦੀਆਂ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਬੈਂਤਾਂ ਵੀ ਜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭੀਆਂ ਜਾਣ ਉਹ ਅਮਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਂ, ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਫ ਹਾਸਲ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਬੈਂਤਾਂ ਬੱਚੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅੱਗੇ ਪਈ 'ਹੀਰ' ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਸਹਿਵਨ ਖੋਲਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਪੰਨੇ ਤੋਂ 61ਵੇਂ ਬੰਦ ਦਾ ਮਕਤਾ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ:-

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨਾ ਥਾਂ ਦੰਮ ਮਾਰਨੇ ਦੀ, ਚਾਰ ਚਸ਼ਮ ਦੀ ਜਦੋਂ ਘਮਸਾਨ ਹੋਈ

ਅਤੇ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਗੱਭਰੂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਨੂੰ ਆਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸ਼ਬਦ (ਬੰਦ 68 ਦੀ ਆਖਰੀ ਬੈਂਤ)

ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜੇ ਤੋੜ ਨਵਾਹਣੀ ਹੈ ਸੱਚਾ ਦੇ ਖਾਂ ਕੌਲ ਕਲਾਲ ਹੀਰੇ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੀਰ ਲਿਖ ਕੇ ਠੇਠ ਲੋਕ ਬੋਲੀ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਲਫਜ਼, ਅਖਾਣ ਅਤੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਰਤ ਕੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਸਾਂਭ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸਮੇਂ ਦੀ ਧੂੜ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਲਈ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨੂੰ ਦਿਲੋਂ ਪਿਆਰਨ ਵਾਲੇ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਮਿਸਾਲ ਲਈ ਕੁਝ ਲਫਜ਼ ਏਥੇ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ:-

ਫੰਦਾ ਲਾਉਣਾ, ਸੁੱਤੀਆਂ ਕਲਾ ਜਗਾਉਣਾ, ਦੁਧ ਵਿੱਚ ਅੱਕ ਚੋਣਾ, ਥਾਲ ਵਿਚ ਪਦਣਾ, ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਭੰਗ ਪਾਉਣਾ, ਲੂਣ ਮਿਰਚ ਲਾਉਣਾ, ਪੀੜ ਵੰਡਾਉਣੀ, ਯਾਰ ਹੰਢਾਉਣਾ, ਸੱਚ ਨਤਾਰਨਾ, ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਲੋਈ ਮੁਖ ਤੋਂ ਲਾਹੁਣਾ, ਖੇਹ ਉਡਾਉਣਾ, ਪੂਰੀਆਂ ਪਾਉਣਾ, ਪੰਡ ਚਾਉਣਾ, ਛੱਜ ਵਿੱਚ ਛੱਟਣਾ, ਤਲੀ ਹੇਠ ਅੰਗਿਆਰ ਰੱਖਣਾ, ਦੁਧ ਭਤ ਹੋਣਾ, ਹਠ ਕਰਨਾ, ਮੂਤ ਵਿੱਚੋਂ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨਾ, ਸੰਢਾ ਚੋਣਾ, ਲੀੜੇ ਲਾਹੁਣਾ, ਕੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਿਆਰ ਰੱਖਣੇ . ਘੋਲ ਘੁਮਾਉਣਾ, ਉਲਟਾ ਖੂਹ ਗੇੜਨਾ, ਭੇਜੇ ਦਾਣੇ ਬੀਜਣੇ, ਚੰਨ ਚਾੜ੍ਹਨਾ, ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਭੰਬੀਰੀਆਂ ਉੜਨਾ, ਬਾਂਦਰ ਫੱਲੀਆਂ ਦਾ ਰਾਖਾ, ਕਚਰਿਆਂ ਦਾ ਗਿੱਦੜ ਰਾਖਾ, ਜੌਆਂ ਦਾ ਰਾਖਾ ਖੋਤਾ, ਝਾੜ ਝਾੜਨਾ, ਟਹਿਲ ਟਕੋਰ ਕਰਨੀ, ਜਟ ਤੇ ਫਟ ਬੱਧੇ ਚੰਗੇ, ਭੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਊਠ ਪਛਾਣਨੇ, ਦਿਲ ਦੀ ਘੁੰਡੀ ਖੋਲਣਾ, ਥਾਲ ਵਿੱਚ ਲੂਣ ਭਨਣਾ, ਚੰਡੇ ਖੁਰਕਦੇ ਰਹਿਣਾ, ਰੱਜੇ ਸਾਨ੍ਹ ਵਾਂਗੂੰ ਲੁੰਡੀ ਮਾਰਨਾ, ਰੰਨਾ ਵਲਾਉਣਾ, ਜੀਭ ਸਾਣ ਚਾੜ੍ਹਨੀ, ਮਤਾ ਪਕਾਉਣਾ, ਬੂਹੇ ਬੂਹੇ ਘੁੰਮਣਾ, ਖਲਵਾੜੇ ਕੋਲ ਅੱਗ ਦੱਬਣਾ, ਅਵੱਲੜੇ ਬੋਲ ਬੋਲਣਾ, ਨਿਹੁੰ ਲਗਾਉਣਾ, ਬੁਰਕੀਆਂ ਗਿਣਨਾ, ਚਿਤੜ ਵਜਾਉਣਾ, ਚੁਬਾਰੇ ਚਾੜ੍ਹ ਕੇ ਪੌੜੀ ਚਾ ਲੈਣਾ, ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਪੁਣਨਾ, ਚੋਰ ਉਚੱਕਾ ਚੌਧਰੀ ਗੁੰਡੀ ਰੰਨ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਬੋਲੀਆਂ ਮਾਰਨਾ, ਲੀਕ ਲਾਉਣੀ, ਖਸਮਾ ਦਾ ਸਿਰ ਖਾਣਾ, ਪਤ ਲਾਹੁਣੀ, ਪੂਜ ਬਹਿਣਾ, ਪਹਾੜ ਤੋਲਣਾ, ਜਵਾਨੀਆਂ ਮਾਨਣਾ, ਝੋਲੀ ਅੱਡਣੀ, ਢਾਕ ਮਟੋੜਨਾ, ਰੀਝ ਲਾਹੁਣੀ, ਭੂਰੇ ਹੋਣਾ, ਖੱਤੇ ਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਪੈਣਾ, ਯਭ ਪੈਣਾ, ਮੱਥਾ ਡਾਹੁਣਾ।

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਮਹਾਨਕੋਸ਼ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ 'ਹੀਰ' ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅਣਗਿਣਤ ਲਫਜ਼ ਅਜੇਹੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ੁਧ ਪੰਜਾਬੀ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਖੇਤੀ ਵਾੜੀ ਦੇ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਸ਼ੁਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮ ਸੀ ਅਤੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹੀਰ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

ਇੱਕ ਸੁਲਝੇ ਹੋਏ ਕਲਾਕਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਸਮਾਜ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਸਵੀਰ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ

ਅਰਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿੱਚ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਲਈ ਸੌ ਸੌ ਲਫਜ਼ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਨਾਉਂ ਵਰਤ ਕੇ ਹੀਰ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸੌ ਤੋਂ ਵਧ ਨਾਉਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਇਹੋ ਜਹੀ ਬੇਹੂਦਾ ਹਰਕਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਹਕੀਕਤ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ 'ਹੀਰ' ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਦੀਆਂ ਬੈਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਝਾਂ, ਗਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਭਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ, ਸਾਨੂੰ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸਿਰ ਖਪਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।

ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਰਿਵਾਜਾਂ, ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ, ਗਹਿਣਿਆਂ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈਆ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਅਤੇ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਆਦਿ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਬਤ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਪੂਰਾ ਵੇਰਵਾ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤਰਨ ਅਤੇ ਖੇਡਣ ਵਾਲੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਕਲਾਸਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਗਿਆਨ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਸਲਾਹੁਣਯੋਗ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ। ਇੰਝ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਸੰਗੀਤ ਅਚਾਰੀਆ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਰਹੇ ਹਾਂ।

ਧਰਮ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਮੌਲਵੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਜ਼ੀਆਂ ਉਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਨਿਡਰ ਹੋ ਕੇ ਭਰਪੂਰ ਚੋਟ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਜੱਟਾਂ ਬਾਬਤ ਵੀ ਬੇਝਿਜਕ ਕਿੰਤੂ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਮੌਕੇ ਰੰਗ ਰਲੀਆਂ ਮਨਾਉਣ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਲਈ ਆਤਸ਼ਬਾਜ਼ੀ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਸੀ। ਇਸ ਬਾਬਤ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਕਾਫੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।

 

ਕੁਝ ਕਾਵਿਕ ਜਿਗਰ ਪਾਰੇ!

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਅਜੇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੁਢਲੀ ਬੈਂਤ ਤੋਂ ਆਖਰੀ ਬੰਦ ਦੀ ਆਖਰੀ ਬੈਂਤ ਤੱਕ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਕੀਲੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ 'ਹੀਰ' ਵਿਚੋਂ ਉਹ ਬੰਦ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਰ ਨੇ ਅਪਣੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਬਾਕਮਾਲ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਹੀਰ ਦੇ ਰੂਪ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਅਹਿਮੀਅਤ ਬਾਰੇ ਸ਼ਿਅਰ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉਹ ਬੈਂਤਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਪਿੱਛੋਂ ਡੋਲੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਪੇਕੇ ਘਰੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋਣ ਦਾ ਹਾਲ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਬੰਦ 'ਹੀਰ ਆਖਦੀ ਜੋਗੀਆ ਝੂਠ ਬੋਲੇਂ ਵੰਨਗੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਐਪਰ ਅਸੀਂ ਅਪਣੀ ਇਸ ਰੀਝ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਅਜੇਹੀਆਂ ਬੈਂਤਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਰਸ਼ ਹੋਰੀਂ ਤਸ਼ਬੀਹਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਬਿਆਨ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਅਨੋਖੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਛੁਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।

ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਮੱਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਅੰਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਲੋੜ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਾਇਰ ਵਿਅੰਗ ਦੀ ਜੁਗਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਇੱਕ ਬੈਂਤ ਜਾਂ ਸ਼ਿਅਰ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਜਾਦੂ ਨਿਭਾਹ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹਨ। ਵਿਅੰਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਕਮਾਲ ਦੇਖਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇਹ ਦੋ ਬੈਂਤਾਂ ਦੇਖੋ:-

ਮਗਰ ਤਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਬਾਜ਼ ਛੁੱਟਾ, ਜਾ ਚੰਮੜੇ ਦਾਦ ਪਤਾਲੂਆਂ ਨੂੰ

ਅਤੇ

ਘੱਲਿਆ ਫੁੱਲ ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਤੋੜ ਲਿਆਵੀਂ ਜਾ ਚੰਮੜੇ ਤੂਤ ਸੰਭਾਲਊਆਂ ਨੂੰ

ਕਿਸੇ ਮੋਟੇ ਪੁਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧ ਭਰਪੂਰ ਵਿਅੰਗ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ:-

ਹਾਥੀ ਵਾਂਗ ਟੰਗਾਂ, ਤੇਰਾ ਢਿਡ ਕੁੱਪਾ ਅਤੇ ਸਿਰ ਜਾਪੇ ਸੂਰਤ ਡਟ ਦੀ ਏ।

ਹੀਰ ਦੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨੇ ਕੈਦੋ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਉਹਦੀ ਕੁੱਲੀ ਨੂੰ ਤੀਲੀ ਲਾ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹਦਾ ਸਾਰਾ ਲੁੰਗ ਲਾਣਾ ਭੰਨ ਤੋੜ ਕੇ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਇਹ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਵੀ ਥਾਪੜਿਆ। ਉਹ ਹੀਰ ਦੇ ਪਿਉ ਚੂਚਕ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਦਾ ਆਖਦਾ ਹੈ:-

ਮੈਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਧਲਾਂ ਮੁੰਜ ਕੀਤਾ, ਝੁਘੀ ਲਾ ਮਵਾਤੜਾ ਸਾੜਿਆ ਨੇ

ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰਨ ਵਾਲੇ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ 'ਉਧਲਾਂ' ਕਹਿਣਾ ਕਿੰਨੀ ਭੈੜੀ ਗਾਲ ਹੈ

ਅਤੇ 'ਮੁੰਜ ਕੀਤਾ' ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਾਜਵਾਬ ਹੈ। ਇਸ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀ ਹੁਸੀਨ ਵਰਤੋਂ ਲਾਜਵਾਬ ਹੈ। ਏਸੇ ਭਾਂਤ ਹੀਰ ਦੀ ਮਾਂ ਮਲਕੀ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਫਿਟ ਲਾਅਨਤ ਪਾਉਂਦੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ:-

ਨੱਕ ਵੱਢ ਕੇ ਕੋੜਮਾ ਗਾਲਿਉ ਦੀ ਨਫਾ ਏ ਲਾਡ ਲਡਾਵਣੇ ਦਾ

"ਨੱਕ ਵਢਣਾ' ਅਤੇ 'ਕੋੜਮਾ ਗਾਲਣਾ' ਦੋ ਮਹਾਵਰਿਆਂ ਦੀ ਬਾਕਮਾਲ ਵਰਤੋਂ ਨੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਚੰਨ ਲਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਏਸੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੋ ਬੈਂਤਾਂ ਪੇਸ਼ ਹਨ:-

ਦਿਲੋਂ ਗੰਢ ਖੋਲ੍ਹੇ, ਮੂੰਹੋਂ ਹੱਸ ਬੋਲੇ, ਕਲੀ ਦਿਲ ਦੀ ਖਾਸ ਸ਼ਗੁਫਤ ਹੋਵੇ।

ਅਤੇ

ਕੋਈ ਗੁੱਡਾ ਰੋਗ ਹੈ ਏਸ ਧਾਨਾ, ਆਹੀਂ ਨਾਲ ਇਹ ਕਢਦੀ ਸਾਹ ਕੁੜੀ

"ਗੁੱਝਾ ਰੋਗ”, “ਦਿਲ ਦੀ ਗੰਢ ਖੋਲ੍ਹਣੀ" ਢੁਕਵੇਂ ਮਹਾਵਰਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਬੈਂਤ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੱਸ ਦਾ ਆਪਣੀ ਨੂੰਹ ਨੂੰ ਹਸਦੀ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਦੇਖਣ ਦਾ ਚਾਅ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰਦਾ ਹੈ!

ਥੱਲੇ ਦੀ ਬੈਂਤ ਵਿੱਚ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀ ਬਿਆਨ ਦੀ ਸਿਖਰ ਤੇ ਹਨ:-

ਕਹੇ ਲਗ ਗਈ, ਚਿਣਗ ਜਗ ਗਈ, ਖਬਰ ਜਗ ਗਈ, ਵੱਜ ਧਰਗ ਗਈ

ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਲਾਇਨਾਂ ਦੇ ਜਾਦੂ ਨਾਲ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਐਪਰ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦੇ ਜਾਦੂ ਨਾਲ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ। ਦੇਖੋ ਵਾਰਸ ਦਾ ਸਿਰਜਿਆ ਇਹ ਚਿੱਤਰ:-

ਕਦੀ ਸੰਗਲੀ ਸੁਟ ਕੇ ਸ਼ਗਨ ਵਾਚੇ, ਕਦੀ ਸੁਆਹ ਤੇ ਔਸੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਨੇ

ਕਦੀ ਕਿੰਗ ਵਜੀਇਕੇ ਖੜਾ ਹੋਵੇ ਕਦੀ ਹੱਸ ਕੇ ਨਾਦ ਘੁਕਾਈਆਂ ਨੇ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੈਂਤਾਂ ਦੇ ਲਫਜ਼ੀ ਚਿੱਤਰ ਏਨੇ ਅਛੂਤੇ ਅਤੇ ਅਨੋਖੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿੱਚ ਢਾਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਜਿਸ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਅਤੇ ਜੋੜ ਦਾ ਪੂਰਾ ਭੇਦ ਹੋਵੇ ਉਹਦੀ ਕਲਮ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਸੱਤਵੇਂ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਉੜਾਉਣਾ ਜਾਣਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਬੈਂਤ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿਉ:-

ਹੁਣ ਹੀਰ ਗਵਾਇਕੇ ਹੀਰਿਆ ਓ ਪਿਆ ਰੋਨਾ ਏ ਇਸਰਾਈਲ ਵਾਂਗੂੰ

ਇਸ ਬੈਂਤ ਵਿੱਚ 'ਹੀਰ' ਅਤੇ 'ਹੀਰਿਆ' ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਦੀ ਜਿੰਨੀ ਸਿਫਤ ਕਰੋ ਉਹ ਥੋੜੀ ਹੈ। ਹੀਰ ਆਪਣੇ ਵਿਛੜੇ ਮਹਿਬੂਬ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇਕਾਲੇ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਮੇਲ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਇੰਝ ਅਜੂਬਾ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਮੇਲ ਵਿੱਚ ਪਤੰਗਾ ਅੱਗ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਸਗੋਂ ਅੱਗ ਪਤੰਗੇ ਕੋਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਅਜੂਬਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਰ ਲਿਖਦਾ ਹੈ:-

ਨਵਾਂ ਤੌਰ ਅਜੂਬੇ ਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ ਦੇਖੋ ਜਲ ਪਤੰਗ ਤੇ ਅੱਗ ਗਈ

ਆਸ਼ਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਦਿਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਥਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਆਮ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਆਪਣੇ ਮਹਿਬੂਬ ਨੂੰ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਪੁਤਲੀ ਬਣਾਕੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ:-

ਸਾਡੀ ਅੱਖੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਾਂਗ ਧੀਰੀ ਡੇਰਾ ਘਤ ਬਹੁ ਹਿਲ ਨਾ ਸਜਣਾ ਓ

ਅਸੀਂ ਵਿਅੰਗ ਦੀ ਗੱਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਬੈਂਤ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ਬੀਹ ਇੱਕ ਦੰਮ ਪੇਂਡੂ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਵਿਅੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਜਹਾਨ ਲਕੋਈ ਬੈਠੀ ਹੈ:-

ਤੇਰੀ ਚਰਾ ਚਰ ਫਰਕਦੀ ਜੀਭ ਏਵੇਂ ਜਿਉ ਜੁੱਤੀਆਂ ਮੁਰਕਦੀਆਂ ਸਾਈਆਂ ਦੀਆਂ

ਹੇਠਲੀ ਬੈਂਤ ਵਿੱਚ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪਰੋ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਸੁਆਦ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਹੈ:-

ਧਾਰਾਂ ਖਾਂਘੜਾਂ ਦੀਆਂ, ਝੋਕਾਂ ਹਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ

ਘੋਲ ਕਵਾਰੀਆਂ ਦੇ ਮਜ਼ੇ ਯਾਰੀਆਂ ਦੇ

ਹੀਰ ਜੱਟੀ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜੋਗੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਆਲੀ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਬਾਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹੀਰ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਗੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ:-

ਮੌਜਾਂ ਮਾਰਦਾ ਹੁਸਨ ਦਰਿਆ ਜੱਟਾ ਅਤੇ ਬੂੰਬਾ ਆਂਵਦਾ ਝਘ ਦਾ ਈ

ਚਿਹਰਾ ਸੁਰਖ ਗੁਲਾਬ ਦੇ ਫੁਲ ਵਾਲਾ, ਵਾਂਗ ਕੋਲਿਆਂ ਸ਼ੋਖਿਉਂ ਮਘਦਾ ਈ

ਗੱਲ ਕੀ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਬਿਆਨ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੈ!

ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਹੀਰ ਨੇ ਬਹਾਨਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਸੱਪ ਨੇ ਡਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬਿੱਲੀ ਦੇ ਬਲੂੰਗੜੇ ਵਾਂਗੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੰਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਦਰਦੀਲੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦੀ ਹੈ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇਸੀ/ਪੇਂਡੂ ਅਲੰਕਾਰ ਵਰਤਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਹੱਦ ਦਰਜੇ ਦਾ ਢੁਕਵਾਂ 'ਤੇ ਨਵਾਂ ਨਕੋਰ ਹੈ:-

ਬਦਲ ਹੀਰ ਦੀ ਗਈ ਆਵਾਜ਼ ਜ਼ਹਿਰੋਂ' ਸਹਿਜੇ ਬੋਲਦੀ ਜਿਵੇਂ ਬਲੂੰਗੜਾ ਈ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਪੂਰਾ ਉੱਤਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵਲੋਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਛੱਡੇ ਖੱਪਿਆਂ ਨੂੰ ਕਲਾਮਈ ਡੰਗ ਨਾਲ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ, ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦੀ ਮੰਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਧ ਰਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਆਵਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਾਰੀ 'ਹੀਰ' ਭਾਵੇਂ ਉਹਨੇ ਇਸ਼ਕ ਮਜਾਜ਼ੀ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਮ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਸ਼ਕ ਮਜਾਜ਼ੀ ਝਾਤੀਆਂ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਐਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨੇ ਕਮਾਲ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।

 

ਵਿਸਥਾਰ ਅਤੇ ਸੰਜਮ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਗਿਆਨ ਮਹਾਂਕੋਸ਼ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ, ਬੇਕਿਨਾਰ ਸਾਗਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਚੌਲਾਂ, ਕਪੜਿਆਂ, ਭਾਂਡਿਆਂ, ਆਤਿਸ਼ਬਾਜ਼ੀ, ਜ਼ਾਤਾਂ, ਮੱਛੀਆਂ ਆਦਿ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਕੋਈ ਕੰਢਾ ਬੰਨਾ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ। ਉਹ ਤੁਰਿਆ ਹੀ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਐਪਰ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਦੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਬਹੁਤ ਸੰਜਮੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਹੰਢਿਆ ਹੋਇਆ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ। ਕਲਾ ਦੇ ਪਤੰਗ ਦੀ ਡੋਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਹਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਬੇਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ ਜਾਂ ਠੇਡੇ ਭਾਰ ਨਹੀਂ ਡਿਗਣ ਦਿੰਦਾ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਉਹਦੀ ਪਤੰਗ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਤਾਰੀਆਂ ਲਾਉਂਦੀ ਬੱਦਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪਾਰ ਉੜਦੀ ਹੈ। ਬਿਆਨ ਦੇ ਸੰਜਮ ਦੇਖਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਬੈਂਤਾਂ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦਿਉ, ਕਿਵੇਂ ਜਾਦੂਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਦੋ ਬੈਂਤਾਂ ਕਹਿ ਗਿਆ ਹੈ:-

ਰਾਂਝਾ ਆਖਦਾ ‘ਮਾਂ ਤੇਰੀ ਸਾਨੂੰ ਫੇਰ ਮੁੜ ਰਾਤ ਦੀ ਚੰਬੜੀ ਏ

ਮੀਆਂ ਮੰਨ ਲੈ ਓਸਦਾ ਆਖਿਆ ਤੂੰ ਤੇਰੀ ਹੀਰ ਪਿਆਰੀ ਦੀ ਅੰਬੜੀ ਏ.

ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਉਹੀ ਹੈ ਪਰ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇੱਕ ਨਿਪੁੰਨ ਕਲਾਕਾਰ ਦੋ ਛੋਹਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ "ਕਸਬੇ ਕਮਾਲ ਕੁਨ, ਅਜ਼ੀਜ਼ੇ ਜਹਾਂ ਸ਼ਵੀ" (ਭਾਵ ਜੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਪਿਆਰਾ ਬਣਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਕਮਾਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ)। ਹਾਂ, ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਮਾਲ ਦਾ ਕਸਬ ਦੇਖਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਦੇਖੇ/ਪੜ੍ਹੇ।

"ਹੀਰ" ਵਿੱਚ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਮੌਲਵੀਆਂ ਭਾਵ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮੰਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਖੂਬ ਨੰਗਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕੀਂ ਕੁਰਾਨ ਨੂੰ ਹਾਫਜ਼ ਸ਼ੀਰਾਜ਼ੀ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਮੱਕਾਰੀ ਦਾ ਜਾਲ ਬਣਾਉਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਦੀਵਾਨ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ:-

ਹਾਫ਼ਜ਼ਾ ਮੈਂ ਖ਼ੁਰ ਵਾ ਰਿੰਦੀ ਕੁਨ ਵ ਖ਼ੁਸ਼ ਬਾਸ਼ ਵਲੇ

ਦਾਮ-ਏ-ਤਜ਼ਵੀਰ ਮਕੁਨ ਚੂੰ ਦਿਗਰਾਂ ਕੁਰਆਨ ਰਾ

(ਐ ਹਾਫਿਜ਼, ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਅਤੇ ਰਿੰਦੀ ਕਰ ਅਤੇ ਮੌਜਾਂ ਲੁੱਟ ਪ੍ਰੰਤੂ ਦੂਜਿਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਕੁਰਾਨ ਨੂੰ ਮੱਕਾਰੀ ਦਾ ਜਾਲ ਨਾ ਬਣਾ)

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੱਟਾਂ ਬਾਬਤ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਕਥਨ ਦਿਲਚਸਪ ਪਰ ਇੱਕ ਦਮ ਠੀਕ ਹਨ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਵਲੋਂ ਚੂਚਕ (ਇੱਕ ਚੌਧਰੀ) ਦੀ ਆਪਣੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰਨੀ ਕਿ ਹੀਰ ਦੇ ਰਾਂਝੇ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਕੀ ਬਿਗੜਦਾ ਹੈ, ਵਿਆਹ ਪਿੱਛੋਂ ਪਸ਼ੂ ਚਾਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਲਵਾਂ ਗੇ, ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਮਨਾ ਲਵੇ। ਚੂਚਕ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:-

ਚੂਚਕ ਆਖਿਆ ਜਾ ਮਨਾ ਉਸਨੂੰ ਵਿਆਹ ਤੀਕ ਮਹੀਂ ਚਰਾ ਲਈਏ

ਜਦੋਂ ਹੀਰ ਡੋਲੀ ਪਾ ਤੋਰ ਦੇਈਏ ਰੁਸ ਪਵੇ ਜਵਾਬ ਤਾਂ ਚਾ ਦਈਏ

ਸਾਡੀ ਧੀ ਦਾ ਕੁਝ ਨਾ ਲਾਹ ਲੈਂਦਾ ਸੱਭਾ ਟਹਿਲ ਟਕੋਰ ਕਰਾ ਲਈਏ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਅਸੀਂ ਜਟ ਸਦਾ ਖੋਟੇ ਜਟਕਾ ਫੰਦ ਏਥੇ ਹਿਕ ਲਾਈਏ

ਇਸ ਬੈਂਤ ਤੋਂ ਪਦਾਰਥਕ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਭਤਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਹੋਰ ਸਭ ਕੁਝ ਤਿਆਗਣ ਦਾ ਸਾਫ ਸਾਫ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਹੀਰ ਅਤੇ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਪਿਆਰ ਗਾਥਾ ਦੀ, ਇਸ ਕਮਾਲ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਦੇ ਅੰਤ ਬਾਰੇ ਇਹ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੇਮਗਾਥਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਇੱਕ ਸੁਖਾਂਤ ਨਹੀਂ ਸਿਰਜਿਆ ਸਗੋਂ ਏਥੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸੂਝ ਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੁਖਾਂਤ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ John Keats (1795-1821) ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ:-

Our Sweetest songs are those that tell us the saddest thoughts.

(ਸਾਡੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਮਿੱਠੇ ਗੀਤ ਉਹ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਦਾਸ ਖਿਆਲ ਉਲੀਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ)।

ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਦੁਖਾਂਤ (ਟੈਜਡੀ) ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ ਜੋ ਦਰਦ ਅਤੇ ਸੋਜ਼ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਸੁਖਾਂਤ (ਕਾਮਡੀ) ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਤੇ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਲੋਕ ਬੋਲੀ, ਉੱਚੇ ਵਿਚਾਰ, ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦਾ ਸੁਚੱਜਾ ਪਰ ਸਾਦਾ ਢੰਗ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਚਿਤਰ ਵਾਹੁਣੇ ਅਤੇ ਜਿਊਂਦੇ ਜਾਗਦੇ ਪਾਤਰ ਉਸਾਰਨੇ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਵਿੱਚ ਸਮਤੋਲ ਸਿਰਫ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਫੋਕੀ ਸਦਾਚਾਰਕ ਪਾਕੀਜ਼ਗੀ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਅਖੌਤੀ ਬੁਰਕੇ ਥੱਲੇ ਕਈ ਲੋਕ ਬੀਤੇ ਦੀ ਮਾਰੂ ਜਿੱਲ੍ਹਨ

ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੀਰ ਅਤੇ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਗੜੇ ਗੱਭਰੂ ਮੁੰਡਾ ਅਤੇ ਕੁੜੀ ਗਰਦਾਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਠਹਿਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੁਸ਼ਨ ਦੀ ਓਟ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਨੂੰ (ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਨ) ਦਬਾਉਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਛੜਿਆਪਨ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫਿਊਡਲ ਰੁਚੀ ਕਈਆਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਚੁਕ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੀ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਚੰਗਾ ਪੱਖ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਹਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਲੋਕਪਿਆਰ ਦਾ ਮਹਾਨ ਜਜ਼ਬਾ ਵਸਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਭਾਵ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਹੀਰ ਵਰਗੀ ਲਾਜਵਾਬ ਸੁਗਾਤ ਦੀ ਤਸਨੀਫ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕ ਦੁਨੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸਥਾਪਤ ਅਤੇ ਹਾਲੀ ਤੀਕ ਸਵੀਕਾਰਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੰਗੇ ਮਾਪਤੋਲ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਲੈ ਲਈਏ , ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫਰਾਈਡ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਾਲਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ, ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹਰਇੱਕ ਉਤੇ ਪੂਰਾ ਉੱਤਰਦਾ ਹੈ।

ਵਾਰਸ ਇੱਕ ਯੁਗਪੁਰਸ਼ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪਿਆਰ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਨਜ਼ਮ ਵਿੱਚ ਚਿਤਰੀ ਮੋਨਾ ਲੀਜ਼ਾ ਹੈ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਸੱਚੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹਾਂਰਥੀ ਹੈ।

ਬੜਾ ਜ਼ਬਤ ਕਰਕੇ "ਹੀਰ" ਵਿਚੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਬੈਂਤਾਂ ਦੇਣ ਤੋਂ ਸੰਕੋਚ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਰੀ/ਪੁਰਸ਼ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਸੁਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਮਾਨ ਨਾਲ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕੂਕ ਉਠਦਾ ਕਿ "ਪੰਜਾਬੀ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹੈ।” ਉਹਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਨੁਕਸ ਹੈ।

ਉਰਦੂ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਸ਼ਾਇਰ ਇਨਸ਼ਾ ਅੱਲਾ ਖਾਂ ਇਨਸ਼ਾ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:-

ਸੁਨਾਇਆ ਰਾਤ ਕੋ ਕਿੱਸਾ ਜੋ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਕਾ

ਤੋ ਅਹਿਲੇ ਦਰਦ ਕੋ ਪੰਜਾਬੀਉ ਨੇ ਲੂਟ ਲੀਆ

ਅਜਮੇਰ ਕਵੈਂਟਰੀ

ਬਰਤਾਨੀਆ

ਇਸ "ਹੀਰ" ਬਾਰੇ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕਿਰਤ "ਹੀਰ" ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਅਤੇ ਰਲੇ ਦੀਆਂ ਬੈਂਤਾਂ ਥੋਕ ਦੇ ਭਾ ਹੋਣ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਹਰ ਕੋਈ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਇਜ਼ ਰੌਲਾ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਖੋਜਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਦਾ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਮਤਨ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਹਾਨ ਉੱਦਮ ਕੀਤੇ। ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਹਿੰਮਤ ਜਨਾਬ ਅਬਦੁਲ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਬਾਰ ਐਟ ਲਾ ਦੀ ਹੈ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਰਲੇ ਤੋਂ ਸਾਫ ਕਰਕੇ ਐਮ.ਏ. ਅਤੇ ਸੀ.ਐਸ.ਐਸ. ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਕੀਆਂ ਲਈ ਛਾਪੀ। ਇਹ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਹੈ।

"ਹੀਰ" ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਦੀਆਂ ਬੈਂਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਯਾਦ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ। ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਜੰਡਿਆਲਾ ਸੇਰ ਖਾਂ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਜ਼ਾਰ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਉਰਦੂ ਜਗਤ ਨਾਲ ਪਛਾਣ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਰੀਫ ਸਾਬਰ ਹੋਰਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪੁਸਤਕ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਈ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ 1986 ਵਿੱਚ ਛਪੀ।

ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਨਾ ਪੜ੍ਹ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਵਾਸੀ ਅਸਲੀ 'ਹੀਰ' ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਰਹੇ। ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ‘ਹੀਰ` ਛਾਪਣ ਦਾ ਇਹ ਉਪਰਾਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਭਰਤੀ ਦੇ ਸਿਅਰਾਂ ਤੋਂ ਸਾਫ ਕੀਤੀ 'ਹੀਰ' ਦਾ ਅਨੰਦ ਨਹੀਂ ਮਾਣ ਸਕਦੇ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਮਤਨ ਸ੍ਰੀ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਰੀਫ ਸਾਬਰ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਉਸ 'ਹੀਰ' ਵਾਲਾ ਹੈ ਜੋ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਕਮੇਟੀ ਮਹਿਕਮਾ ਇਤਲਾਆਤ, ਸਕਾਫਤ ਵ ਸਿਆਹਤ ਹਕੂਮਤ ਪੰਜਾਬ, ਲਾਹੌਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ 1986 ਵਿੱਚ ਛਾਪੀ ਸੀ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਬੰਦਾਂ ਉਤੇ ਕੋਈ ਸ਼ੀਰਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸ਼ੀਰਸ਼ਕ ਦੇਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਜਨਾਬ ਅਬਦੁਲ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਬਾਰ ਐਟ ਲਾ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੀਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਅਤੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਬੰਦਾਂ ਦੇ ਸ਼ੀਰਸ਼ਕ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਸਾਬਰ ਜੀ ਦੀ ਹੀਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੀ ਜਨਾਬ ਅਬਦੁਲ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਜੀ ਦੀ 'ਹੀਰ' ਹੀ ਹੈ। ਸ਼ੀਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਸੁਝਾਉ ਲਈ ਮੈਂ ਜਨਾਬ ਡਾਕਟਰ ਅਖ਼ਤਰ ਹੁਸੈਨ ਅਖਤਰ ਸੰਪਾਦਕ ਮਾਸਕ ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰ 'ਲਹਿਰਾਂ' ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਰਿਣੀ ਹਾਂ।

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀ 'ਹੀਰ' ਵਿੱਚ ਕਈ ਥਾਂਈਂ ਕੁਰਾਨ ਮਜੀਦ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਹਵਾਲੇ ਅਤੇ ਟੂਕਾਂ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਲਿਪੀਅੰਤਰ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਠੀਕ ਉਚਾਰਨ ਦਰਜ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਕੁਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ ਦਾ ਪੂਰਾ ਇਹਤਰਾਮ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਕੋਈ ਊਣਤਾਈ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ ਉਹਦੇ ਲਈ ਖਿਮਾ ਦਾ ਜਾਚਕ ਹਾਂ- ਸੰਪਾਦਕ

"ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਗ਼ੈਰਫਾਨੀ ਤਸਨੀਫ 'ਹੀਰ' ਇੱਕ ਅਜੇਹੀ ਮਸਨਵੀ ਏ ਜਿਹੜੀ ਹਰ ਹੈਸੀਅਤ ਨਾਲ ਮੁਕੰਮਲ ਏ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਖ਼ੁਦ ਫਰਮਾਉਂਦੇ ਨੇ;

ਇਹ ਕੁਰਾਨ ਮਜੀਦ ਦੇ ਮਾਅਨੇ ਨੀ, ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਿਅਰ ਮੀਏ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨੇ।"

(ਸੱਯਦ ਸਿਬਤੁਲ ਹਸਨ ਜੈਗਮ)

"ਗੱਲਾਂ ਪੱਕੀਆਂ ਪੀਡੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦਾਨਸ਼ਵਰਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪਰਧਾਨ ਵਾਰਸ

ਨੁਕਤਾ ਸੰਜ ਵਾਰਸ ਨੁਕਤਾ ਨੁਕਤਾ ਵਾਰਸ ਨੁਕਤਾ ਫਹਿਮ ਵਾਰਸ ਨੁਕਤਾ ਦਾਨ ਵਾਰਸ

ਅਰਜਮੰਦ ਫਰਜ਼ੰਦ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਬੋਲੀ ਮਾਦਰੀ ਨੂੰ ਮਾਲਾ ਮਾਲ ਕੀਤਾ

ਕਿੱਸਾ ਹੀਰ ਦਾ ਕੱਢ ਕੇ ਕਲਮ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਹੀਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਆ ਕਾਨ ਵਾਰਸ"

(ਪੀਰ ਫਜ਼ਲ ਹੁਸੈਨ ਫਜ਼ਲ ਗੁਜਰਾਤ)

"ਵਾਰਸ ਸੁਖਨ ਦੇ ਤਾਜ ਦਾ ਮੀਆਂ ਵਾਰਸ, ਤਾਜਵਰਾਂ ਦਾ ਜੋ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਇਆ

ਦੀਵਾ ਜਗਦਾ ਜਗ ਦੀਆਂ ਮਜਲਸਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦਰਦਮੰਦਾਂ ਦਰਦਖਾਹ ਹੋਇਆ

ਲਿਖੇ ਸ਼ਿਅਰ ਤੇ ਮੋਤੀ ਪਰੋ ਦਿੱਤੇ ਐਸਾ ਚਮਕਿਆ ਕਿ ਮਹਿਰੋ ਮਾਹ ਹੋਇਆ

ਹੋਰ ਵਾਰਸ ਤੇ ਰਹਿਮਤਾਂ ਮੀਆਂ ਕੁਸ਼ਤਾ ਹੀਰ ਲਿਖ ਕੇ ਜੋ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਇਆ।"

(ਮਾਲੌਬਖਸ਼ ਕੁਸ਼ਤਾ, ਅਮ੍ਰਤਸਰੀ)

"ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਇਸ (ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ) ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮਕਬੂਲ ਕਿਤਾਬ ਹੁਣ ਤੱਕ ਤਸਨੀਫ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।"

(ਅਹਿਮਦ ਨਦੀਮ ਕਾਸਮੀ)

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਉਹ ਸਦਾ ਈ ਜਿਉਂਦੇ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ

ਕੀਤੀਆਂ ਨੇਕ ਕਮਾਈਆਂ ਨੀ

ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂਆਂ, ਪੀਰਾਂ, ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਅਤੇ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੇ ਹੀ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸੂਫੀ ਬਾਬਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਲੋਕਾਈ ਦੀਆਂ ਦੁਖ ਤਕਲੀਫਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਜੱਸ ਖੱਟਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਚੰਦ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਉਸ ਰਚਨਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਜਿਸਦੀ ਮਿਸਾਲ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੋਵੇ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ 'ਹੀਰ' ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਜਿਤਨੀ ਮਕਬੂਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਦੀ ਮੁਥਾਜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਦਾ ਲਾਹਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਭਰਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। ਛਾਪੇ ਖਾਨੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਅਸਲੀ, ਵੱਡੀ, ਪੂਰੀ, ਰੰਗਦਾਰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਾਲੀ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਾ ਕੇ ਛਾਪਿਆ ਅਤੇ ਵੇਚਿਆ।

ਮੈਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 8 ਕਿਤਾਬਾਂ 'ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ' ਖਰੀਦੀਆਂ। ਹਰ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਅਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਮੇਰੀ ਹੈਰਾਨੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਕਿ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚਲੀਆਂ ਬੈਂਤਾਂ ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਘੱਟ ਸਨ। ਕਈਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ (ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ) 'ਰਾਂਝੇ ਅੱਗੇ ਮਿੱਠੀ ਦੁਆਰਾ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਹਾਲ' ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਫਿਆ ਉਪਰ ਦਰਜ਼ ਸੀ ਜਿਵੇਂ:-

ਤੈਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਖੋਲ ਕੇ ਦਸਨੀ ਆਂ, ਸਭ ਜਾਤ ਕੁਜਾਤ ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਭਾਈ

ਮਸਤ ਹਥ ਹੈ ਇਸ਼ਕ ਦਰਵੇਸ਼ਨੀ ਦਾ, ਚੜ੍ਹਿਆ ਡੂੰਮਣੀ ਦਾ ਅਗੇ ਭਜ ਭਾਈ

ਸਾਫ ਇਸ਼ਕ ਹੈ ਰਾਵਣਾਂ ਝੀਲਣਾਂ ਦਾ ਘੁਮਰੇਟੀਆਂ ਦਾ ਮੱਛੀ ਵਾਂਗ ਭਾਈ

ਖੁਲ੍ਹਾ ਇਸ਼ਕ ਹੈ ਵੇਖ ਪਹਾੜਨਾ ਦਾ ਤੇ ਪਸੌਰਨਾ ਪਰਦੇ ਵਿਚ ਭਾਈ

ਚੜ੍ਹਿਆ ਊਠ ਤੇ ਇਸ਼ਕ ਬਲੋਚਨੀ ਦਾ, ਮਾਰੇ ਪਾਸ ਨੇ ਤੇ ਫਿਰੇ ਸਾਂਗ ਲਾਈ

ਕੂੰਜ ਵਾਂਗ ਕੁਰਲਾਵੇ ਸਿਪਾਹਨੀ ਦਾ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਕੰਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨਾ ਖਬਰ ਕਾਈ

ਤਾਰੇ ਤੋੜਦਾ ਇਸ਼ਕ ਸੁਨਿਆਰੀਆਂ ਦਾ, ਅਗੇ ਉਤੋਂ ਸਾਫ ਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ਖੋਟ ਜਾਈ

ਕਿਲੇ ਠੋਕਵਾਂ ਇਸ਼ਕ ਤਰਖਾਣੀਆਂ ਦਾ, ਅਗੇ ਮਾਸ਼ਕਣਾ ਦਾ ਖੜ੍ਹਾ ਮਸ਼ਕ ਚਾਈ

ਪਰ ਕੁਝ ਇਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਤੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਨ ਵਿਚਲੀ ਰੀਝ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਮਿੱਤਰ ਸ. ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਬੈਂਸ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਲੋਕ

ਅਜਮੇਰ ਕਵੈਂਟਰੀ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਨੂੰ ਅਰਥਾਂ ਸਮੇਤ ਅਤੇ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੇ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿੰਨੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਮੈਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਦਾਦ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ।

ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਉਪਰ ਮਾਣ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਘਟੀਆਪਣ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਿਹਤਮੰਦ ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣੂੰ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਅਸਫਲ ਹਾਂ। ਇਹ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਧੜੇਬੰਦੀਆਂ ਤੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਫੌਕੀਆਂ ਸ਼ੋਸ਼ੇਬਾਜ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਪੈ ਕੇ ਸਮੁੱਚੀ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਹੋਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੇ।

ਸਾਡੀ ਅਰਥਾਂ ਸਮੇਤ 'ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ` ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੀ ਅਪੀਲ ਹੈ। ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਨਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਬਣਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਿਚ ਫ਼ਖਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਗੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਛਪਵਾ ਕੇ ਪਾਠਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਲਿਖਦਿਆਂ ਬੇਹੱਦ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹਥਲੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਖਰਚਾ ਲੈਮਿੰਗਨ ਸਪਾ ਦੀਆਂ ਦੋ ਜਾਣੀਆਂ ਪਛਾਣੀਆਂ ਸਖਸ਼ੀਅਤਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਸੁਹਿਰਦ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਦੇ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਸ. ਮੋਹਣ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ, ਸੰਧੂ ਇਸਟੇਟ ਏਜੰਟਸ ਅਤੇ ਸ. ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਿੰਘ ਮਾਨ, ਸਪਾ ਡੇਅਰੀ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵਿਚ ਬਰਕਤ ਪਾਏ ਅਤੇ ਉਹ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਜੁਟੇ ਰਹਿਣ।

ਸ. ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੋ ਜਹਾਨ ਦੇ ਵਾਲੀ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਅਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਬਖਸ਼ੇ। ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਆਏ ਹੋਏ ਯੋਗ ਸੁਝਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆਂ।

'ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਅਸੀਂ ਜੱਟ ਸਦਾ ਖੋਟੇ, ਇਕ ਜਟਕਾ ਫੰਦ ਵੀ ਲਾ ਦੇਈਏ

ਭੁਲ ਚੁਕ ਲਈ ਮਾਫੀ। ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਉਪਰ ਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਕ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਪੰਜਾਬੀ

ਮੋਤਾ ਸਿੰਘ ਸਰਾਏ

ਯੂਰਪੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ, ਇੰਗਲੈਂਡ

Email: [email protected]

ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਸੁਖਨ ਦਾ ਵਾਰਸ

ਕਾਗਜ਼ ਕਾਲੇ ਕਰਨੇ, ਤੁਕਬੰਦੀ ਜਾ ਸਿਰਫ ਬਿਤਾਂਤ ਨੂੰ ਅੱਖਰੀ ਉਤਾਰਨਾ ਸਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉੱਤਮ ਸਾਹਿਤਕ ਲਿਖਤ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਜਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਮਾਨਣਯੋਗ ਬਣਾਵੇ, ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ, ਮਨ ਨੂੰ ਸਕੂਨ ਦੇਵੇ ਤੇ ਰੂਹ ਰਾਜੀ ਕਰੇ। ਏਸ ਲੋਕ ਦੇ ਜਿਉੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜਿੰਦਗੀਆ ਨੂੰ ਜਿਊਣਯੋਗ ਬਣਾਵੇ। ਕੁਝ ਚੰਗਾ ਚੰਗਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਭਲੇ ਵਾਲਾ ਸੋਚਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰੇ। ਬਦੀ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵੰਗਾਰੇ। ਉੱਚਤਮ ਸਾਹਿਤ ਕਿਸੇ ਮਾਂਜੀ, ਸੰਵਾਰੀ, ਲਿਸ਼ਕਾਈ, ਸ਼ਿੰਗਾਰੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਕੁ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗੁੜ੍ਹਿਆਂ ਲਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਤਾਂ ਆਮ ਖਲਕਤ ਦੀ ਸਮਝ ਵਾਲੀ ਠੇਠ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਲੋਕਾਈ ਵਿਚ ਨੇੜਤਾ, ਭਰੱਪਣ ਭਾਈਚਾਰਾ ਤੇ ਏਕਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਜਾਤਾਂ, ਜਮਾਤਾਂ, ਤਬਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀਆਂ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਕਾਦਰ ਦੀ ਅਦਭੁਤ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਗੁੱਝੇ ਭੇਤਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਣ ਕਣ ਨਾਲ ਨੇੜੇ ਦੀ ਸਾਂਝ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਏਥੇ ਵਿਚਰਦੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂ, ਰੁੱਖ, ਬੂਟੇ, ਜੰਗਲ, ਬੇਲੇ, ਥਲ, ਪਰਬਤ ਸਾਰੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸੰਗੀ ਸਾਥੀ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਨੇ। ਸਾਨੂੰ ਕਿਰਤ ਨਾਲ, ਕੰਮਾਂ, ਧੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼-ਜਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਜਾਚ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਅਹਿ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਕਿਸੇ ਹਾਰੀ ਸਾਰੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਹੋ ਜੇਹੇ ਅਦੀਬ- ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਪੜ੍ਹ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਲਿਖ ਗੱਡੇ ਨਹੀਂ ਲੱਦਦੇ ਇਕ ਅਲਫ ਪੜ੍ਹਨ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਛੁਟਕਾਰਾ, ਪਾਰ ਉਤਾਰਾ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਇਕ ਰਚਨਾ ਹੀ ਏਡੀ ਵੱਡੀ, ਏਨੀ ਉੱਚੀ ਸੁੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਚੱਕੀਆਂ ਝੋਣ ਵਾਲੇ ਖਰਾਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਿਮੂਣੇ ਜਾਪਦੇ ਨੇ। ਮੀਆਂ ਵਾਰਿਸ ਖੁਦ ਈ ਆਖਦੇ ਨੇ-

ਹੋਰਾਂ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਚੱਕੀਆਂ ਝੋਤੀਆਂ ਨੇ, ਗੱਲਾਂ ਪੀਠਿਆ ਵਿਚ ਖਰਾਸ ਦੇ ਮੈਂ। ਸੱਯਜ਼ਾਦੇ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਖਰਾਸ ਜੋੜਿਆ ਕਿ ਆਪ ਸਦੀਆਂ ਬੀਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੁੱਕਣ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ- ਭੜੋਲੇ ਭਰਪੂਰ ਨੇ। ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕ, ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਗਮੰਤੀ ਜਿੰਨੇ ਮਰਜ਼ੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦੇ ਛਕੀ ਜਾਣ ਆਟੇ ਦੀ ਤੋਟ ਕਤਈ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੀ। ਮੀਆਂ ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਮੁੱਚੀ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦਾ ਮਾਣ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਪੂਰਬ ਦੀ ਉੱਚਤਾ ਨੂੰ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪੱਛਮ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੌਣੇਪਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਲਿਖਤ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਪੱਖ ਲੈ ਲਓ, ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ, ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ, ਬੋਲੀ ਦਾ ਸਮਗਰ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਸਾਡੇ ਮੀਏ ਦਾ ਸਿਤਾਰਾ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ਛੋਂਹਦਾ ਹੀ ਵਿਖਾਈ ਦੇਂਦਾ ਹੇ। ਸਯਦ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਬੈਂਤਾਂ ਦੀਆ ਸਤਰਾਂ ਅਖਾਉਂਤਾ, ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ, ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ, ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਮੱਤਾਂ ਵਿਚ ਵਟ ਕੇ ਮੁੱਦਤਾਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਚੁੱਕੀਆਂ ਨੇ, ਸਾਡਾ ਰਾਹ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਮਜ੍ਹਬੀ, ਸਮਾਜੀ, ਸਿਆਸੀ ਚੌਧਰੀਆਂ ਸਬੰਧੀ ਜਿਹੜੀ ਸਮਝ ਸੋਝੀ ਮੀਏਂ ਹੋਰਾਂ ਪ੍ਰਦਾਲ ਕੀਤੀ ਏ ਉਹਨੇ ਸਾਡੇ ਸੁਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕੀਤਾ ਏ। ਜਾਤਾਂ ਪਾਤਾਂ, ਕਸਬਾਂ, ਕੰਮ, ਧੰਦਿਆਂ, ਸੰਦਾਂ, ਵਸਤਾਂ, ਰਸਮਾਂ ਰਿਵਾਜਾਂ, ਦਾਜ, ਦਹੇਜਾਂ, ਆਦਤਾਂ, ਸ਼ਰੀਕੇਬਾਜ਼ੀਆਂ, ਡੇਰਿਆਂ, ਹੁਜਰਿਆਂ, ਸਾਧਾਂ, ਜੋਗੀਆਂ, ਪੀਰਾਂ, ਫਕੀਰਾਂ, ਕਪੜਿਆਂ ਲੀੜਿਆਂ, ਮੱਝਾਂ, ਲਵੇਰੀਆਂ, ਰੁੱਖਾਂ, ਬੂਟਿਆਂ, ਜੰਗਲਾਂ, ਬੇਲਿਆਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ, ਪੈਲੀਆਂ ਸਬੰਧੀ ਸ਼ਾਇਦ ਈ ਵਾਰਿਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਏਨਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇ।

ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਅਖਾਉਤੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਈ ਤੱਕੜੀ ਵਿਚ ਮਰਜੀ ਦੇ ਵੱਟੇ ਪਾ ਪਾ ਕੇ ਅਤੋਲਵੇਂ ਸਯਦਜਾਦੇ ਨੂੰ ਤੋਲ ਤੋਲ ਕੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹਨੂੰ ਜਾਗੀਰੂ ਸੋਚ ਵਾਲਾ,ਕਦੀ

ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ, ਕਦੀ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ, ਲੱਚਰਪੁਣੇ ਦਾ ਹਾਮੀ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਟਿੱਲ ਲਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਪਰ ਸੂਰਜ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਚਾਰੇ ਦੀਵੇ ਦੀ ਕੀ ਵੱਟੀਦੀ ਏ। ਵਾਰਿਸ ਦੀ ਹੀਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਆਮ ਕੁੜੀਆਂ ਵਰਗੀ ਹੀ ਭਾਵੇ ' ਕਿਸੇ ਖਾਂਦੇ ਪੀਂਦੇ ਜੱਟ ਦੀ ਧੀ ਏ ਪਰ ਉਹ ਔਰਤ ਦੀ ਆਜਾਦੀ ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਲੀ ਮੁਜਾਹਿਦ ਹੈ। ਮਨਮਰਜੀ ਦੀ ਮਾਲਕ, ਅੱਖੜ, ਅਣਖੀਲੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਤ-ਸਤ ਦੀ ਪੱਕੀ ਪੀਡੀ ਅਲੰਬਰਦਾਰ, ਝੰਡਾ ਬਰਦਾਰ ਹੈ। ਉਹਨੇ ਇਸ਼ਕ ਮਜਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਹਕੀਕੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਰੰਗਤ ਦੀ ਖੁੰਭ ਚਾੜ੍ਹ ਅਜਿਹਾ ਗੁੜਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਧਾਰਨ ਪੰਜਾਬਣ ਤੋਂ ਅਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਉੱਤਰੀ ਪਰੀ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਦੇਵੀ ਦਾ ਰੂਪ ਵਟਾ ਕੇ ਆਦਰ ਮਾਣ ਵਾਲਾ ਪੂਜਣ ਯੋਗ ਰੁਤਬਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਗਈ। ਏਵੇਂ ਹੀ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਨਿਖੱਟੂ ਰਾਂਝਾ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਕ ਲਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੀਕ ਮੰਗੂ ਚਾਰਨ ਦਾ ਬਿਖਮ ਕਾਰਜ, ਜੰਗਲਾਂ ਬੇਲਿਆਂ ਵਿਚ ਸੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਰੀਆਂ ਮਿੱਧ ਜੀਅ ਜਾਨ ਨਾਲ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਏ। ਬਾਲ ਨਾਥ ਦੇ ਟਿੱਲੇ ਪੁੱਜ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਖੁਲਾਸੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਟੈਂ ਨਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਨਾ ਮੱਤੇ ਅਣਖੀਲੇ ਸੁਭਾ ਦੀ ਪੇ ਸ਼ਕਾਰੀ ਬਾਖੂਬੀ ਕਰਦਾ ਏ। ਆਖਰ ਵਿਚ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਜੀਉੜੇ ਰੱਬ ਦੇ ਰਾਹ 'ਤੇ ਚੱਲਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਆਜਾਦੀ ਲਈ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਪਰ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਉਚਾਰਦੇ। ਏਸੇ ਕਾਰਨ ਤਾਂ ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਦਾ ਆਖਦਾ ਏ-

'ਆ ਭੈਣ ਹੀਰੇ ਤੇ ਆ ਵੀਰਾ ਰਾਂਝਿਆ, ਬਿਨ ਤੁਸਾਂ ਅਸੀਂ ਸੱਖਣੇ।"

ਪੰਜਾਬੀਆ ਨੇ ਸੱਯਦ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਬਿਲਕੁਲ ਸੱਖਣੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਸੋ ਅਸੀਂ' ਵਾਰਿਸ ਦੀ ਹੀਰ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ, ਗਾ ਕੇ, ਲਿਖ ਕੇ, ਛਾਪ ਕੇ, ਸਮਝ ਕੇ, ਸੋਚ ਕੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਚਾੜ੍ਹੇ ਕਰਜੇ ਦਾ ਸੂਦ ਮੋੜ ਸਕੀਏ। ਏਸੇ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਸੂਝਵਾਨ ਸਿਆਣੇ ਵੀਰ ਅਜਮੇਰ ਕਵੈਂਟਰੀ ਵੱਲੋਂ ਅਰਥਾਂ ਸਮੇਤ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤੀ ਹੀਰ ਦਾ ਇਹ ਨੁਸਖਾ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਗੇੜ ਨਾਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ, ਉਚਾਰਣ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਹੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਸ਼ਬਦ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਅਜਮੇਰ ਹੋਰਾਂ ਬੜੀ ਸਿਰੜ, ਹਿੰਮਤ ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਹਰ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਸੋਝੀ ਨਵੇਂ ਪੋਚ ਨੂੰ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਉਹਦੇ ਲਈ ਨਿਰੇ ਧੰਨਵਾਦ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਰਦਾ। ਏਸੇ ਤੱਥ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਦੇ ਯੂਰਪ 'ਚ ਵੱਸਦੇ, ਮਾਂ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਦਿਲੋਂ ਮਨੋਂ ਜੁੜੇ ਮਾਣਯੋਗ ਥੰਮ੍ਹ ਸ. ਮੋਤਾ ਸਿੰਘ ਸਰਾਏ ਨੇ ਇਹਨੂੰ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਸ਼ਕਲ 'ਚ ਛਾਪਣ ਦਾ ਵਿੱਢ ਵਿੱਢਿਆ ਏ। ਸੱਯਦ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਤੇ ਸਾਰੇ ਈ ਸੂਫੀ ਬਾਬੇ, ਸੰਤ ਭਗਤ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਸਾਡੇ ਸੱਥ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਰਾਹ ਦਸੇਰੇ ਨੇ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਸਬੰਧੀ ਕੋਈ ਵੀ ਪਾਏਦਾਰ ਲਿਖਤ ਛਾਪ ਕੇ, ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਤੀਕ ਪੁਚਾ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਸਕੂਨ ਮਿਲਦਾ ਏ, ਤਸੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਡਾ. ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ

ਸੇਵਾਦਾਰ

ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ, ਲਾਂਬੜਾਂ

ਹੀਰ ਸਰਵੋਤਮ ਰਚਨਾ ਹੈ ।

ਹੱਥਲੀ ਪੁਸਤਕ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਰੀਫ ਸਾਬਰ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਦਿਤੀ, 'ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਕਮੇਟੀ', ਲਹਿੰਦਾ ਪੰਜਾਬ, ਲਾਹੌਰ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਹੋਈ ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਦੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੈ। ਇਹ ਅਨੁਵਾਦ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਿਆਰੇ ਅਜਮੇਰ ਕੈਵਟਰੀ ਨੇ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹੀਰ-ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ-ਕਿੱਸੇ ਨੂੰ 1180 ਹਿਜਰੀ ਮੁਤਾਬਕ 1767 ਈਸਵੀ ਮੁਤਾਬਕ 1823 ਬਿਕਰਮੀ ਸੰਮਤ ਵਿੱਚ ਮਲਕਾ ਹਾਂਸ ਵਿਖੇ (ਲਹਿੰਦਾ ਪੰਜਾਬ) ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਿੱਸੇ ਦੀ ਵਾਰਸ-ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਹਾ ਨਾਲ ਕਿਧਰੇ ਰੁਲ-ਖੁਲ ਗਈ ਹੋਵੇ ਪਰ ਇਸ ਕਿੱਸੇ ਦੀ ਹਰਮਨ ਪ੍ਰਿਯਤਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਿਭਿੰਨ ਕਲਮਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀਆਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਨਕਲਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇੰਨਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਵਾਧੇ-ਘਾਟੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਨਕਲਾਂ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖਆਂ ਤੇ ਛਪੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ ਨੇ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਭਿੰਨ ਹਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਠ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ ਲਾਹੌਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ 1947 ਈ. ਵਿੱਚ ਛਾਪਿਆ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਛਪੀ ਸੀ।

ਮੀਆਂ ਅਬਦੁਲ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਬੇਰਿਸਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੰਦਰਾਂ-ਸੋਲਾਂ ਨੁਸਖਿਆਂ ਦਾ ਮੇਲਾਨ ਕਰਕੇ ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ੁਧ ਪਾਠ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਇਹ 1951 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਹਥਲੀ ਪੁਸਤਕ ਵੀ ਅਬਦੁਲ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪਾਠ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ। ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ ਨੇ ਵੀ ਕਾਫੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਠ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਛਪਵਾਇਆ। ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਵੱਲੋਂ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤੀ ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ, ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1967 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਛਾਪੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ, ਖੋਜੀਆਂ, ਆਲੋਚਕਾਂ/ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹਨ।

ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਜੋੜਨ ਵਾਲਾ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੀ ਪਹਿਲਾ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਮੋਦਰ, ਅਹਿਮਦਗੁੱਜਰ, ਮੁਕਬਲ ਅਤੇ ਮੀਆਂ ਚਰਾਗ ਅਵਾਨ ਆਪਣੀ ਕਲਾ, ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਹੀਰ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਜੋੜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰੀਤ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਥਾਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਐਸੀ ਕਲਾ, ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਮਨ-ਮਸਤਕ ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਹੀਰ- ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਲੰਮਾ ਕਾਫਲਾ ਹੀ ਤੁਰ ਪਿਆ ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਹਾਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਹਿਮਦਯਾਰ, ਫ਼ਜਲ ਸ਼ਾਹ, ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ, ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ, ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ, ਮੌਲਾ ਬਖਸ ਕੁਸ਼ਤਾ, ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ, ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਢੰਗਰਾਲੀ ਆਦਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੀਰ ਦੇ ਅਰਬੀ, ਫਾਰਸੀ, ਹਿੰਦੀ, ਸਿੰਧੀ, ਬਲੋਰੀ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨੁਸਖੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੋਟਿਸ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੀਰ ਦਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਿਪਲੇ ਦੇ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਆਫ ਲਿਟਰੇਚਰ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਵੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦੀ ਹੀਰ ਸਰਵੋਤਮ ਰਚਨਾ ਹੈ।

ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ ਰਤਨਾਕਰ ਅਨੁਸਾਰ- ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ। ਪਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦਾ

ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਆਖਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਜੋੜੀ ਹੀਰ ਵਿੱਓ ਕਿਹੜੀਆਂ ਐਸੀਆਂ ਖੂਬੀਆਂ ਹਨ। ਕਿ ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਖੋਜੀਆਂ, ਆਲੋਚਕਾਂ, ਸੰਪਾਦਕਾਂ, ਨੌਜਵਾਨਾਂ, ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ, ਪੜਿਆਂ, ਅਣਪੜ੍ਹਿਆਂ ਸਭ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾ ਨੂੰ ਇਹ ਰਚਨਾ ਧੂਹ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਵੀ 'ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ, ਕਿਤੋਂ ਕਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬੋਲ ਤੇ ਅੱਜ ਕਿਤਾਬੇ-ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਕੋਈ ਅਗਲਾ ਵਰਕਾ ਫੋਲ', ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮਰਥ ਲੇਖਕਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਲਿਖੇ ਕਿੱਸੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਉਦੋਂ ਹੀ ਲੇਖਕਾਂ, ਪਾਠਕਾਂ, ਸਰੋਤਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਇਧਰ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿੱਸੇ ਦੀਆਂ ਵਡਿਆਈਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਪੈਂਤੀ ਕਿੱਸੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਕਿੱਸਾਕਾਰ, ਅਹਿਮਦਯਾਰ ਨੇ ਵਾਰਸ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ- ਜੋ ਅਜਕਲ ਮਜਬੂਨ ਬੰਨਣ ਦੀ, ਸੋ ਉਸ ਮੈਂ ਨਾ ਕਾਈ, ਵੱਡਾ ਤਅੱਜਬ ਆਵੇ ਯਾਰੋ ਵੇਖ ਉਸ ਦੀ ਵਡਿਆਈ। ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖਸ਼ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਸੁਖੂਨ ਦਾ ਵਾਰਸ ਨਿੰਦੇ ਕੌਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ, ਸ਼ੇਅਰ ਉਹਦੇ ਤੇ ਉਂਗਲ ਧਰਨੀ, ਨਹੀਂ ਕਦਰ ਅਸਾਂ ਨੂੰ। ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰ ਇਨਸ਼ਾ ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਸੁਣ/ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਫਿਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬੋਲ ਉਠਿਆ- ਸੁਣਾਇਆ ਰਾਤ ਕੋ ਕਿੱਸਾ ਜੋ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਅਹਿਲੇ ਦਰਦ ਕੋ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਲੂਟ ਲੀਆ।

ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਾਇਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ/ਦਿਮਾਗ/ਜ਼ਜਬਾਤ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਧੜਕਨ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖੂਬੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅਗਲੇ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ- ਹੀਰ-ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਕ ਛੋਹ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਸਜੀਵ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ, ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਸੀ, ਸਮਕਾਲੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜੀਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਇਤਿਹਾਸਕ, ਮਿਥਿਹਾਸਕ, ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਮੰਜਰ ਨਿਗਾਰੀ, ਸਰਬ ਸਾਂਝੀ ਵਾਲਤਾ, ਰੱਬੀ ਏਕਤਾ, ਸਮਾਜਕ ਮਿਲਵਰਤਨ-ਨਾ ਮਿਲਵਰਤਨ, ਸ਼ਰੀਕੇਬਾਜੀ, ਦਿਉਰ- ਭਰਜਾਈਆਂ ਦੇ ਪਿਆਰ/ਤੇੜਾਂ, ਨਾਥਾਂ, ਜੋਗੀਆਂ ਟਿੱਲਿਆਂ, ਮੰਦਰਾਂ, ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੀ ਲੋਕਾਈ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮੀਅਤ, ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼, ਦੀਨ ਮਜ਼ਬ, ਸੱਥਾਂ, ਰਹਿਣੀਆਂ, ਬਹਿਣੀਆਂ, ਰਮਸ-ਰਿਵਾਜ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਵਿਆਹ- ਸ਼ਾਦੀਆਂ, ਮੇਲ, ਬਰਾਤਾਂ, ਦਾਜ-ਦਹੇਜ, ਭਾਂਡੇ-ਟੀਡੇ, ਗਹਿਣੇ-ਗੱਟੇ, ਲੀੜੇ-ਲੱਤੇ, ਸੁਹਾਗ, ਸਿਠਣੀਆਂ, ਖੰਡ ਤਮਾਸ਼ੇ , ਦੁਖ, ਸੁਖ, ਆਚਾਰ-ਵਿਵਹਾਰ, ਹਾਸੇ-ਠੱਠੇ, ਰੋਣ-ਧੋਣ, ਚੁਗਲੀਆਂ, ਵਿਕਰਾਂ, ਸੋਚਾਂ, ਗਮਾਂ, ਮੁਸੀਬਤਾਂ, ਉਦਾਸੀਆਂ- ਚਿੰਤਾਵਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਚਲਿਤਰ, ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਲੋਕ-ਕਥਾਵਾਂ, ਜੱਟ-ਸੁਭਾਵ, ਧਰਤ-ਪਿਆਰ, ਮਾਂ-ਬੋਲ-ਸਨੇਹ, ਲੋਕ-ਲਾਜ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਿੱਸੇ ਦੀ ਸਾਦਗੀ, ਰਵਾਨਗੀ, ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ, ਜ਼ਬਾਨ ਦੀ ਠੇ ਠਤਾ, ਲਹਿਜੇ ਦੀ ਕੋਮਲਤਾ, ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ੀ, ਨਾਟਕੀਅਤਾ, ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰਕਾਰੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਿੰਬ, ਵਾਰਤਾਲਾਪਾਂ ਦਾ ਕਮਾਲ, ਵਿਸਤਾਰ ਤੇ ਸੰਜਮ ਦੀ ਕਲਾ, ਲਹਿਜੇ ਦੀ ਸ਼ੋਖੀ ਦਰਦ ਤੇ ਸੋਜ਼, ਕਿਦਾਰ ਨਿਯਾਰੀ, ਅਲੰਕਾਰਾਂ, ਅਖੌਤਾਂ, ਅਟੱਲ ਸਚਾਈਆਂ ਦੀ ਘਾੜਤ ਤੇ ਵਰਤੋਂ, ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ, ਸ਼ਬਦ-ਚੋਣ, ਸ਼ਬਦ- ਭੰਡਾਰ, ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗੂੜ੍ਹਤਾ, ਰਸਕਿਤਾ, ਮਿਠਾਸਤਾ, ਸੁਭਾਵਕਤਾ, ਸਰਲਤਾ, ਤਾਜਗੀਅਤਾ ਆਦਿ।

ਹੀਰ-ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਇਸ਼ਕ ਸੰਕਲਪ ਬਾਰੇ ਸਿਰਫ ਕਿੱਸੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖੇ ਗਏ, ਸਗੋਂ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਨਿਬੰਧ, ਨਾਵਲ, ਨਾਟਕ, ਇਕਾਂਗੀ, ਗੀਤ, ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ, ਸ਼ਬਦਾਂ, ਕਾਫੀਆਂ, ਦੋਹੜਿਆਂ ਕਲੀਆਂ ਆਦਿ ਦੀ ਵੀ ਸਿਰਜਨਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੱਚੇ ਇਸ਼ਕ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਅੰਦਰੋਂ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਅਨੇਕ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗਿਆ ਲੋਕ-ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ/ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ

ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰੇਮੀ ਜੋ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਰੂਪੀ ਬਿੰਬ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੋਇਆ ਹਰ ਰੂਪ/ਬਿੰਬ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਗ ਨੂੰ ਦਿਲੋਂ, ਮਨੋ ਟੁੰਬਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਸ ਜੋੜੀ ਦਾ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਵਾਰਸਸ਼ਾਹ ਦੇ ਲਿਖੇ ਕਿੱਸੇ ਦੀ ਸਮਾਂ-ਸੀਮਾਂ, ਸ਼ਬਦ-ਸੀਮਾਂ ਅਤੇ ਕਲਾ-ਸੀਮਾਂ ਤੋਂ ਆਰ-ਪਾਰ ਸਾਹਿੱਤ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਅਨੰਤ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਯਾਦ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸੀਨਿਆਂ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਅਡੋਲ ਲਾਟ ਵਾਂਗ ਜਗ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਵੀਸ਼ਰ/ਕਵੀ/ਗਾਇਕ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਮੇਲਿਆਂ, ਸੱਥਾਂ, ਪਿੜਾਂ, ਇਕੱਠਾਂ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਗਾ-ਗਾ ਕੇ ਖੂਬ ਰੰਗ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹਨ।

ਅਧਿਆਤਮਕ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਦਿਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮਾਣਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਸੱਚੀ- ਸੁੱਚੀ ਪ੍ਰੀਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀਰ ਤੇ ਰਾਂਝਾ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਲੜਕੀ-ਲੜਕੇ ਤੋਂ 'ਰਾਂਝਾ-ਹੀਰ, ਵਿਖਾਣੀਐ ਉਹ ਪਿਰਗ ਪਿਰਾਤੀ, ਪੀਰ ਮੁਰੀਦਾ ਪਿਰਹੜੀ ਗਾਵਣ ਪ੍ਰਭਾਤੀ' ਵਾਲੇ ਉੱਚੇ ਰੁਤਬੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਨ। ਮਹਾਨ ਸੂਫੀ, ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਜੀਵਾਤਮਾ ਦੀ ਵਸਲ ਤੇ ਬਿਰਹਾ ਨੂੰ ਹੀਰ-ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਹੈ। ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਜੀਵਾਤਮਾ ਹੀਰ ਹੈ ਤੇ ਰਾਂਝਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਰੂਪਕ ਹੈ- ਰਾਂਝਾ ਜੋਗੀ ਮੈਂ ਜੁਗਿਆਣੀ ਕਮਲੀ ਕਰ-ਕਰ ਛੱਡੀਆਂ। ਬਾਬਾ ਬੁਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂ ਪ੍ਰਤੀ ਬਿਰਹਾ, ਤੜਪ ਤੇ ਮਿਲਣ ਦੀ ਤਾਂਘ ਵੀ ਹੀਰ-ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਪਿਆਰ-ਰੂਪਕ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਹੈ- ਰਾਂਝਾ, ਰਾਂਝਾ ਕਰਦੀ ਨੀ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਰਾਂਝਾ ਹੋਈ, ਸੱਦੋ ਨੀ ਮੈਨੂੰ ਧੀਦੋ ਰਾਂਝਾ ਹੀਰ ਨਾ ਆਖੋ ਕੋਈ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖਾਂ-ਦਰਦਾਂ ਤੇ ਬਿਰਹਾ ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ ਭੇਜਦੇ, ਰਾਂਝੇ ਤੋਂ ਵਿਛੜ ਕੇ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਬੈਠੀ ਹੀਰ ਦੀ ਮਾਨਸਕ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਹੀ ਰੂਪਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ-

ਯਾਰੜੇ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਸੱਥਰ ਚੰਗਾ, ਭੱਠ ਖੇੜਿਆਂ ਦਾ ਰਹਿਣਾ।,

ਮਿਤਰ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਹਾਲ ਮੁਰੀਦਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ।

ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਲੰਮੇ ਅਕਾਰ ਦੇ ਕਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁੰਗੜ ਕੇ ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪਿਆਰ, ਬਿਰਹਾ ਤੇ ਵਸਲ ਦੇ ਰੂਪਕ ਹੀਰ-ਰਾਂਝਾ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮਨ-ਅੰਦਰ 'ਚੋਂ ਖਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅੰਸ਼ ਭਰਨ, ਪ੍ਰਸੰਸਕ, ਸਾਰਥਕ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹੀਰ-ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਤੇ ਰੂਪਕਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ। ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵੱਡੇ ਕਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੀਵਾਤਮਾ ਦੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਲਈ ਵਸਲ ਦੀ ਵਿਲਕਣ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਹੀਰ ਦੇ ਰੂਪਕ ਨੂੰ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾਇਆ:- ਸਾਡਾ ਰਾਂਝਾ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰੇ, ਤਖਤੋਂ ਕਦੀ ਨਾ ਉਠਦਾ, ਝੰਗ ਸਿਆਲੀ ਬੈਠਿਆਂ ਸਾਨੂੰ ਖਿੱਚਾਂ ਪਾ-ਪਾ ਕੁੱਠਦਾ। ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇਸ਼ਕ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਲਬੇਲੇ ਕਵੀ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਹੀ ਚਾਹਤ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹਰ ਬਸ਼ਿੰਦਾ ਹੀਰ-ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਰੂਪ ਹੀ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਤੇ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਸਖਣਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ:-

ਆ ਵੀਰਾ ਰਾਂਝਿਆ, ਆ ਭੈਣੇ ਹੀਰੇ, ਸਾਨੂੰ ਛੋੜ ਜਾਵੋ, ਬਿਨਤੁਸੀ ਅਸੀਂ ਸਖਣੇ। ਪੰਜਾਬ ਦੇਸ ਦੇ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹੇ ਚੰਨ ਅਤੇ ਖਿੜੀਆਂ ਚਾਨਣੀਆਂ ਮਤਾਂ ਵੇਲੇ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਨੂੰ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਬੰਸਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਝਰਦਾ ਸੰਗੀਤ ਰੁਮਾਂਟਕ, ਅਦਭੁਤ ਤੇ ਵਿਸਮਾਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:- ਜਦ ਰਾਤ ਚਾਨਣੀ ਖਿੜਦੀ ਹੈ, ਕੋਈ ਰਾਗ ਇਲਾਹੀ ਛਿੜਦਾ ਹੈ।

ਗਿੱਧੇ ਨੂੰ ਲੋਹੜਾ ਆਂਦਾ ਹੈ ਜੋਬਨ ਤੇ ਬਿਰਹਾ ਭਿੜਦਾ ਹੈ। ਵੰਝਲੀ ਵਹਿਣਾ ਵਿੱਚ ਰੁੜਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਤੂੰਬਾ

ਸਿਰ ਧੁਣਿਆਂਦਾ ਹੈ। ਮਿਰਜ਼ਾ ਪਿਆ ਕੂਕਾਂ ਛਡਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਾਰਸ ਹੀਰ ਸੁਣਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਸਾਥ ਹੀ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਉਹ ਉੱਚੀ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਅਲਾਪਦਾ ਹੈ:- ਮੇਰਾ ਰਾਂਝਣ ਮੈਨੂੰ ਮੋੜ ਦੇ. ਅਤੇ ਹੀਰ ਦੀਆਂ ਅਜੋਕੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੀਰ ਵਰਗੀ ਬੇ-ਇਨਸਾਫੀ ਤੱਕ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੂਕ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ- ਮੁੜ ਕੋਈ ਲੈ ਨਾ ਜਾਵੇ ਝੰਗ ਸਿਆਲੇ ਹੀਰ, ਜੈ ਮੀਰ। ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਲਈ ਹੀਰ-ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬੇ-ਨਜ਼ੀਰ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਵਹਿਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵਹਿੰਦਾ ਹੀਰ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਤਾਜਾ ਕਰਦਾ ਹੈ:- ਵਗੇ ਝਨਾਂ ਦਾ ਨੀਰ, ਹੋ ਗੰਭੀਰ, ਰੱਬ ਆਪ ਬਣਾਈ ਇਹ ਤਸਵੀਰ, ਸੁਣ ਕਵਿਤਾ ਨਾ ਸ਼ੋਰ ਮਚਾ, ਨਾ ਕਾਹਲੀਆਂ ਪਾ, ਹੈ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਬੇ-ਨਜ਼ੀਰ ਇੱਕ ਸੀ ਰਾਂਝਾ ਇੱਕ ਸੀ ਹੀਰ। ਅਤੇ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਹੋਰ ਮਿਸਾਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਭਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ।

ਹੀਰ ਵੇਲੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਚਾਰ ਕੁ ਸਦੀਆਂ ਦਾ ਪੈਂਡਾ ਮਾਰ ਸਾਡੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਤੱਕ ਆਇਆ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਸਨੇਹੀਰ ਦਾ ਪੱਲਾ ਘੁੱਟ ਕੇ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕੀ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਜਾਣੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ਹੈ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਹੀਰ ਦੇ ਜੀਵਨ-ਪ੍ਰਸੰਗ ਹੀ ਹਨ। ਹੀਰ ਦੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ, ਕਿੱਸਾ ਸਾਹਿਤ, ਸੂਫੀ ਸਾਹਿਤ, ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਵਾਰਤਕ ਸਾਹਿਤ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਭਰਦੇ ਅਨੇਕ ਪਹਿਲੂ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ:- ਹੀਰ ਖੁਦਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਪਾਤਰ, ਜਬਰਦਸਤੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੇ-ਇਨਸਾਫੀਆਂ ਸਮੇਂ ਦਲੀਲ ਸਹਿਤ ਆਪਣਾ ਪੱਖ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀ, ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ, ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਾ ਵਾਸਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਭਾਵਨਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ, ਅਨਿਆਂ ਨਾ ਸਹਿੰਦੀ ਮੌਤ ਕਬੂਲਦੀ, ਸਿਦਕ, ਸਬਰ ਤੇ ਹੌਂਸਲੇ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ, ਸੱਚ ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ, ਪੰਜਾਬਣ ਮੁਟਿਆਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ, ਦੁੱਖਾਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਤੋਂ ਨਾ ਘਬਰਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪਿਆਰ-ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮਾਣਤਾ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ, ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੀ ਵਫਾਦਾਰ, ਆਪਣੇ ਚਰਿਤਰ ਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਰਗੀ ਖੂਬਸੂਰਤ, ਆਪਣੀ ਅਣਖ, ਇਜਤ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ, ਵਿਸ਼ੇ ਸ਼ ਗੋਂਦਾਂ ਗੁੰਦ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਅਤੇ ਇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਚੜਾਉਣ ਲਈ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਆਦਿ ਖੂਬੀਆਂ ਨੇ ਹੀਰ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਅਭੁੱਲ ਨਾਇਕਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਹੀਰ, ਲੋਕ-ਦਿਲਾਂ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਦੀ, ਲੋਕ ਚੇ ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਸੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਯਾਦ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੂਹ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਲੋਕ ਰੂਹ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਹੀਰ ਦਾ ਕਿੱਸਾ/ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹਨ/ਸੁਣਨ ਵੱਲ ਉਮਡਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਵਾਰਸ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਚਮਕਦਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ।

ਡਾ. ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਖਹਿਰਾ

ਤਤਕਰਾ

•          ਮੁੱਖਬੰਦ 

•          ਵਾਰਸ ਦੀ ਜਨਾਬ ਵਿੱਚ

•          ਇਸ "ਹੀਰ" ਬਾਰੇ 

•          ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਉਹ ਸਦਾ ਈ ਜਿਉਦੇ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਨੇਕ ਕਮਾਈਆਂ ਨੀ 

•          ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਸੁਖਨ ਦਾ ਵਾਰਸ

•          ਹੀਰ ਸਰਵੋਤਮ ਰਚਨਾ ਹੈ।

•          ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ

•          ਅਰਥਾਵਲੀ

ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ

1. ਅੱਵਲ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਮ ਧਿਆਈਏ ਜੀ

ਅੱਵਲ ਹਮਦ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਵਿਰਦ ਕੀਜੇ ਇਸ਼ਕ ਕੀਤਾ ਸੂ ਜਗ ਦਾ ਮੂਲ ਮੀਆਂ

ਪਹਿਲੇ ਆਪ ਹੈ ਰਬ ਨੇ ਇਸ਼ਕ ਕੀਤਾ ਮਾਅਸ਼ੂਕ ਹੈ ਨਬੀ ਰਸੂਲ ਮੀਆਂ

ਇਸ਼ਕ ਪੀਰ ਫਕੀਰ ਦਾ ਮਰਤਬਾ ਹੈ, ਮਰਦ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਭਲਾ ਰੰਜੂਲ ਮੀਆਂ

ਖੁਲ੍ਹੇ ਤਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਬਾ ਕਲੂਬ ਅੰਦਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਇਸ਼ਕ ਕਬੂਲ ਮੀਆਂ

2. ਰਸੂਲ ਕਰੀਮ ਦੀ ਸਿਫਤ ਵਿੱਚੋਂ

ਦੁਈ ਨਾਅਤ ਰਸੂਲ ਮਕਬੂਲ ਵਾਲੀ ਜੈ ਦੇ ਹੱਕ ਨਜ਼ੂਲ ਲੌਲਾਕ ਕੀਤਾ

ਖ਼ਾਕੀ ਆਖ ਕੇ ਮਰਤਬਾ ਬਿਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸਭ ਖ਼ਲਕ ਦੇ ਐਬ ਥੀਂ ਪਾਕ ਕੀਤਾ

ਸਰਵਰ ਹੋਇਕੇ ਔਲੀਆਂ ਅੰਬੀਆਂ ਦਾ ਅੱਗੇ ਹੱਕ ਦੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਾਕ ਕੀਤਾ

ਕਰੇ ਉਮੰਤੀ ਉਮੰਤੀ ਰੋਜ਼ ਮਹਿਸ਼ਰ ਖੁਸ਼ੀ ਛੱਡ ਕੇ ਜਿਊ ਗ਼ਮਨਾਕ ਕੀਤਾ

3. ਰਸੂਲ ਸ਼ਰੀਫ ਦੇ ਚੌਹਾਂ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਸਿਫਤ ਵਿਚ

ਚਾਰੇ ਯਾਰ ਰਸੂਲ ਦੇ ਚਾਰ ਗੌਹਰ ਸੱਭਾ ਇੱਥ ਥੀਂ ਇੱਕ ਚੜੰਦੜੇ ਨੇ

ਅਬੂ ਬਕਰ ਤੇ ਉਮਰ, ਉਸਮਾਨ, ਅਲੀ, ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਗੁਣੀ ਸੁਹੰਦੜ ਨੇ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿਦਕ ਯਕੀਨ ਤਹਿਕੀਕ ਕੀਤਾ ਰਾਹ ਰਬ ਦੇ ਸੀਸ ਵਕੰਦੜੇ ਨੇ

ਜ਼ੌਕ ਛੱਡ ਕੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ੁਹਦ ਕੀਤਾ ਵਾਹ ਵਾਹ ਉਹ ਰਬ ਦੇ ਬੰਦੜੇ ਨੇ

4. ਪੀਰ ਦੀ ਸਿਫਤ ਵਿੱਚ

ਮਦ੍ਰਾ ਪੀਰ ਦੀ ਹੁਬ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜੈ ਦੇ ਖ਼ਾਦਮਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪੀਰੀਆਂ ਨੀ

ਬਾਝ ਏਸ ਜਨਾਬ ਦੇ ਬਾਰ ਨਾਹੀਂ ਲਖ ਢੂੰਡਦੇ ਫਿਰਨ ਫਕੀਰੀਆਂ ਨੀ

ਜਿਹੜੇ ਪੀਰ ਦੀ ਮਿਹਰ ਮੰਜ਼ੂਰ ਹੋਏ ਘਰ ਤਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੀਰੀਆ ਮੀਰੀਆਂ ਨੀ

ਰੋਜ਼ ਹਸ਼ਰ ਦੇ ਪੀਰ ਦੇ ਤਾਲਿਬਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਸਜੜੇ ਮਿਲਨ ਗੀਆਂ ਚੀਰੀਆਂ ਨੀਂ

5. ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਸ਼ਕਰ ਗੰਜ ਦੀ ਸਿਫਤ ਵਿਚ

ਮੌਦੂਦ ਦਾ ਲਾਡਲਾ ਪੀਰ ਚਿਸ਼ਤੀ ਸ਼ਕਰ ਗੰਜ ਮਸਉਦ ਭਰਪੂਰ ਹੈ ਜੀ

ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਵਿੱਚ ਚਿਸ਼ਤ ਦੇ ਕਾਮਲੀਅੱਤ ਸ਼ਹਿਰ ਫਕਰ ਦਾ ਪਾਕਪਟਨ ਮਾਅਮੂਰ ਹੈ ਜੀ

ਬਾਹੀਆ ਕੁਤਬਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ਪੀਰ ਕਾਮਲ ਜੈਂ ਦੀ ਆਜਜ਼ੀ ਜ਼ੁਹਦ ਮੰਜ਼ੂਰ ਹੈ ਜੀ

ਸ਼ਕਰ ਗੰਜ ਨੇ ਆਣ ਮੁਕਾਮ ਕੀਤਾ, ਦੁਖ ਦਰਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੂਰ ਹੈ ਜੀ

6. ਕਿੱਸਾ ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ ਲਿਖਣ ਵਾਰੇ

ਯਾਰਾਂ ਅਸਾਂ ਨੂੰ ਆਨ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਇਸ਼ਕ ਹੀਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਬਣਾਈਏ ਜੀ

ਏਸ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਝੋਕ ਦਾ ਸਭ ਕਿੱਸਾ, ਢਬ ਸੁਹਨੇ ਨਾਲ ਸੁਣਾਈਏ ਜੀ

ਨਾਲ ਅਜਬ ਬਹਾਰ ਦੇ ਸ਼ਿਅਰ ਕਰਕੇ, ਰਾਂਝੇ ਹੀਰ ਦਾ ਮੇਲ ਕਰਾਈਏ ਜੀ

ਯਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮਜਾਲਸਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹਿ ਕੇ, ਮਜ਼ਾ ਹੀਰ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਪਾਈਏ ਜੀ

7. ਕਵੀ ਦਾ ਕਥਨ

ਹੁਕਮ ਮਨ ਕੇ ਸੱਜਨਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦਾ, ਕਿੱਸਾ ਅਜਬ ਬਹਾਰ ਦਾ ਜੋੜਿਆ ਏ

ਫਿਕਰਾ ਜੋੜ ਕੇ ਖੂਬ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਨਵਾਂ ਫੁਲ ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਤੋੜਿਆ ਏ

ਬਹੁਤ ਜਿਉ ਦੇ ਵਿੱਚ ਤਦਬੀਰ ਕਰਕੇ, ਫਰਹਾਦ ਪਹਾੜ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਏ

ਸੱਭਾ ਵੀਣ ਕੇ ਜ਼ੇਬ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਜੇਹਾ ਇਤਰ ਗੁਲਾਬ ਨਚੋੜਿਆ ਏ।

8. ਕਿੱਸੇ ਦਾ ਆਰੰਭ, ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਅਤੇ ਰਾਂਝੇ ਬਾਰੇ

ਇੱਕ ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰਿਉਂ ਗੱਲ ਕੀਜੇ ਜਿੱਥੇ ਰਾਂਝਿਆਂ ਰੰਗ ਮਚਾਇਆ ਏ

ਛੈਲ ਗੱਭਰੂ, ਮਸਤ ਅਲਬੇਲੜੇ ਨੇਂ, ਸੁੰਦਰ ਇੱਕ ਥੀਂ ਇੱਕ ਸਵਾਇਆ ਏ

ਵਾਲੇ ਕੋਕਲੇ, ਮੁੰਦਰੇ, ਮੱਝ ਲੁੰਗੀ, ਨਵਾਂ ਠਾਠ ਤੇ ਠਾਠ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਏ

ਕੇਹੀ ਸਿਫਤ ਹਜ਼ਾਰੇ ਦੀ ਆਖ ਸਕਾਂ ਗੋਇਆ ਬਹਿਸ਼ਤ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਆਇਆ ਏ

9. ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਬਾਪ ਬਾਰੇ

ਮੌਜੂ ਚੌਧਰੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪਾਂਡ ਵਾਲਾ ਚੰਗਾ ਭਾਈਆਂ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਆਹਾ

ਅੱਠ ਪੁੱਤਰ ਦੋ ਬੇਟੀਆਂ ਤਿਸ ਦੀਆਂ ਸਨ ਵੱਡਾ ਦਰਬ ਤੇ ਮਾਲ ਪਰਵਾਰ ਆਹਾ

ਭਲੀ ਭਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਤੀਤ ਉਸਦੀ, ਮੰਨਿਆ ਚੌਤਰੇ ਉਤੇ ਸਰਕਾਰ ਆਹਾ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਇਹ ਕੁਦਰਤਾਂ ਰਬ ਦੀਆਂ ਨੇਂ ਧੀਦੋ ਨਾਲ ਉਸ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਆਹਾ

10. ਰਾਂਝੇ ਨਾਲ ਭਾਈਆਂ ਦਾ ਸਾੜਾ

ਬਾਪ ਕਰੇ ਪਿਆਰ ਤੇ ਵੈਰ ਭਾਈ, ਡਰ ਬਾਪ ਦੇ ਥੀਂ ਪਏ ਸੰਗਦੇ ਨੇ

ਗੁਝੇ ਮੇਹਣੇ ਮਾਰ ਕੇ ਸੱਪ ਵਾਂਗੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕਾਲਜੇ ਨੂੰ ਪਏ ਡੰਗਦੇ ਨੇ

ਕੋਈ ਵੱਸ ਨਾ ਚੱਲਣੇ ਕਢ ਛੱਡਣ, ਦੇ ਦੇ ਮਿਹਣੇ ਰੰਗ ਬਰੰਗ ਦੇ ਨੇ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਇਹ ਗਰਜ਼ ਹੈ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀ, ਹੋਰ ਸਾਕ ਨਾ ਸੈਨ ਨਾ ਅੰਗ ਦੇ ਨੇ

11. ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਬਾਪ ਕਾਲਵਸ

ਤਕਦੀਰ ਸੇਤੀ ਮੌਜੂ ਹੱਕ ਹੋਇਆ, ਭਾਈ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਨਾਲ ਖਦੇੜਦੇ ਨੇ

ਖਾਏ' ਰੱਜ ਕੇ ਘੁਰਦਾ ਫਿਰੇਂ ਰੰਨਾਂ ਕੱਢ ਰਿੱਕਤਾਂ ਧੀਦੋ ਨੂੰ ਛੇੜਦੇ ਨੇ

ਨਿੱਤ ਸੱਜਰਾ ਘਾ ਕਲੇਜੜੇ ਦਾ, ਗੱਲਾਂ ਤਿੱਖੀਆਂ ਨਾਲ ਉਚੇੜਦੇ ਨੇ

ਭਾਈ ਭਾਬੀਆਂ ਵੈਰ ਦੀਆਂ ਕਰਨ ਗੱਲਾਂ, ਏਹਾ ਝੰਮਟ ਨਿੱਤ ਸਹੇੜਦੇ ਨੇ

12. ਭੋਂ ਦੀ ਵੰਡ

ਹਜ਼ਰਤ ਕਾਜ਼ੀ ਤੇ ਪੈਂਚ ਸਦਾਅ ਸਾਰੇ ਭਾਈਆਂ ਜ਼ਮੀਂ ਨੂੰ ਕੱਛ ਪਵਾਈ ਆਹੀ

ਵੱਢੀ ਦੇ ਕੇ ਭੋਏਂ ਦੇ ਬਦੇ ਵਾਰਸ, ਬੰਜਰ ਜ਼ਮੀਂ ਰੰਝੇਟੇ ਨੂੰ ਆਈ ਆਹੀ

ਕੱਛਾਂ ਮਾਰ ਸ਼ਰੀਕ ਮਜ਼ਾਕ ਕਰਦੇ, ਭਾਬੀਆਂ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਬਾਬ ਬਨਾਈ ਆਹੀ

ਗੱਲ ਭਾਬੀਆਂ ਏਹੀ ਬਣਾ ਛੱਡੀ, ਮਗਰ ਜੱਟ ਦੇ ਫੱਕੜੀ ਲਾਈ ਆਹੀ

13. ਭਾਬੀ ਦਾ ਉੱਤਰ

ਪਿੰਡਾ ਚਤ ਕੇ ਆਰਸੀ ਨਾਲ ਦੇਖਣ, ਤਿਨਾਂ ਵਾਹਨ ਕੇਹਾ ਹਲ ਵਾਹਣਾ ਏ

ਪਿੰਡਾ ਪਾਲ ਕੇ ਚੋਪੜੇ ਪਟੇ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ, ਕਿਸੇ ਰੰਨ ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਚਾਹੁਣਾ ਏ

ਹੁਣੇ ਭੋਏ ਦੇ ਝਗੜੇ ਕਰੇ ਮੁੰਡਾ ਏਸ ਤੋੜ ਨਾ ਮੁਲ ਨਬਾਹੁਣਾ ਏ

ਦੇਹੇ ਵੰਝਲੀ ਵਾਹੇ ਤੇ ਰਾਹ ਗਾਵੇ, ਕੋਈ ਰੋਜ਼ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਏ

14. ਉੱਤਰ ਰਾਂਝਾ

ਰਾਂਝਾ ਜੋਤਰਾ ਵਾਹ ਕੇ ਥੱਕ ਰਹਿਆ, ਲਾਹ ਅਰਲੀਆਂ ਛਾਉਂ ਨੂੰ ਆਂਵਦਾ ਏ

ਭੱਤਾ ਆਣ ਕੇ ਭਾਬੀ ਨੇ ਕੋਲ ਧਰਿਆ ਹਾਲ ਆਪਣਾ ਰੋ ਵਖਾਂਵਦਾ ਏ

ਛਾਲੇ ਪਏ ਤੇ ਹੱਥ ਤੇ ਪੈਰ ਫੁੱਟੇ ਸਾਨੂੰ ਵਾਹੀ ਦਾ ਕੰਮ ਨਾ ਭਾਂਵਦਾ ਏ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਜਿਉਂ ਲਾਡਲਾ ਬਾਪ ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਖਰਾ ਪਿਆਰੜਾ ਮਾਉਂ ਦਾ ਸੀ

15. ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਉੱਤਰ

ਰਾਂਝਾ ਆਖਦਾ ਭਾਬੀਉ ਵੈਰਨੋ ਨੀ, ਤੁਸਾਂ ਭਾਈਆ ਨਾਲੋਂ ਵਿਛੋੜਿਆ ਜੇ

ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦਿਲਗੀਰ ਕੀਤਾ, ਤੁਸਾਂ ਫੁੱਲ ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਤੋੜਿਆ ਜੇ

ਸਕੇ ਭਾਈਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵਛੋੜ ਮੈਨੂੰ, ਕੰਡਾ ਵਿੱਚ ਕਲੇਜੇ ਦੇ ਪੋੜਿਆ ਜੇ

ਭਾਈ ਜਿਗਰ ਤੇ ਜਾਨ ਸਾਂ ਅਸੀਂ ਅੱਠੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਕਰ ਨਾ ਨਖੋੜਿਆ ਜੇ

ਨਾਲ ਵੈਰ ਦੇ ਰਿੱਕਤਾਂ ਛੇੜ ਭਾਬੀ ਸਾਨੂੰ ਮੇਹਣਾ ਹੋਰ ਚਿਮੋੜਿਆ ਜੇ

ਜਦੋਂ ਸਫਾ ਹੋ ਟੁਰਨ ਗੀਆਂ ਤਰਫ ਜੰਨਤ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਵਾਗ ਨਾ ਮੋੜਿਆ ਜੇ

16. ਉੱਤਰ ਭਾਬੀ

ਕਰੇਂ ਆਕੜਾਂ ਖਾ ਕੇ ਦੁੱਧ ਚਾਵਲ ਇਹ ਰੱਜ ਕੇ ਖਾਣ ਦੀਆਂ ਮਸਤੀਆਂ ਨੇ

ਆਖਣ ਦੇਵਰੇ ਨਾਲ ਨਿਹਾਲ ਹੋਈਆਂ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਸ਼ਰੀਕਣੀਆਂ ਹੱਸਦੀਆਂ ਨੇ

ਇਹੋ ਰਾਂਝਣੇ ਨਾਲ ਹਨ ਘਿਉ ਸ਼ੱਕਰ ਪਰ ਜਿਉ ਦਾ ਭੇਤ ਨਾ ਦੱਸਦੀਆਂ ਨੇ

ਰੰਨਾਂ ਡਿਗਦੀਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਛੈਲ ਮੁੰਡਾ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਮੱਖੀਆਂ ਫਸਦੀਆਂ ਨੇ

ਇੱਕ ਤੂੰ ਕਲੰਕ ਹੈਂ ਅਸਾਂ ਲੱਗਾ, ਹੋਰ ਸਭ ਸੁਖਾਲੀਆਂ ਵਸਦੀਆਂ ਨੇ

ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਸੈਂ ਤੇ ਪਿਆ ਮਰੇਂ ਭੁਖਾ ਵਾਰਸ ਭੁਲ ਜਾਵਨ ਖ਼ਰ ਮਸਤੀਆਂ ਨੇ

17. ਉੱਤਰ ਰਾਂਝਾ

ਤੁਸਾਂ ਛਤਰੇ ਮਰਦ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਸੱਪ ਰੱਸੀਆਂ ਦੇ ਕਰੋ ਡਾਰੀਉ ਨੀ

ਰਾਜੇ ਭੋਜ ਦੇ ਮੁਖ ਲਗਾਮ ਦੇ ਕੇ ਚੜ੍ਹ ਦੌੜੀਆਂ ਹੋ ਟੂਣੇ ਹਾਰੀਉ ਨੀ

ਕੈਰੋ ਪਾਂਡੂਆਂ ਦੀ ਸਫਾ ਗਾਲ ਸੁੱਟੀ ਜ਼ਰਾ ਗੱਲ ਦੇ ਨਾਲ ਹਰਿਆਰਿਉ ਨੀ

ਰਾਵਣ ਲੰਕ ਲੁਟਾ ਕੇ ਗੁਰਦ ਹੋਇਆ ਕਾਰਨ ਤੁਸਾਂ ਦੇ ਹੀ ਹਤਿਆਰਿਉ ਨੀ

18. ਉੱਤਰ ਭਾਬੀ

ਭਾਬੀ ਆਖਦੀ ਗੁੰਡਿਆ ਮੁੰਡਿਆ ਵੇ, ਅਸਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਰਿੱਕਤਾਂ ਚਾਈਆਂ ਨੀ

ਅਲੀ ਜੇਠ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੱਤੂ ਦੇਵ, ਡੁੱਬ ਮੋਈਆਂ ਉਹ ਭਰਜਾਈਆਂ ਨੀ

ਘਰੋ ਘਰੀ ਵਿਚਾਰਦੇ ਲੋਕ ਸਾਰੇ, ਸਾਨੂੰ ਕੇਹੀਆਂ ਫਾਹੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਨੀ

ਤੇਰੀ ਗੱਲ ਨਾ ਬਣੇ ਗੀ ਨਾਲ ਸਾਡੇ, ਪਰਨਾ ਲਿਆ ਸਿਆਲਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਈਆਂ ਨੀ

19. ਉੱਤਰ ਰਾਂਝਾ

ਮੂੰਹ ਬੁਰਾ ਦਸੇਦੜਾ ਭਾਬੀਏ ਨੀ, ਸੜੇ ਹੋਏ ਪਤੰਗ ਕਿਉਂ ਸਾੜਨੀ ਹੈ

ਤੇਰੇ ਗੋਚਰੇ ਕੰਮ ਕੀ ਪਿਆ ਸਾਡਾ, ਸਾਨੂੰ ਬੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਸਾੜਨੀ ਹੈਂ

ਉੱਤੇ ਚਾੜ੍ਹ ਕੇ ਪੌੜੀਆਂ ਲਾਹ ਲੈਂਦੀ, ਕੇਹੇ ਕਲਾ ਦੇ ਮਹਿਲ ਉਸਾਰਨੀ ਹੈ

ਅਸਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਮਾਮਲਾ ਪਿਆ ਤੈਨੂੰ, ਐਪਰ ਪੇਕਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਗਵਾਰਨੀ ਹੈ

20. ਉੱਤਰ ਭਾਬੀ

ਸਿੱਧਾ ਹੋਇ ਕੇ ਰੋਟੀਆਂ ਖਾ ਜੱਟਾ, ਭਵਾਂ ਕਾਸ ਨੂੰ ਏਡੀਆਂ ਚਾਈਆਂ ਨੀ

ਤੇਰੀ ਪਨਘਟਾਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਪਿਉ ਪਈ, ਧੁੰਮਾਂ ਤ੍ਰਿੰਜਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਨੀ

ਘਰ ਘਰ ਵਸਾਰ ਕੇ ਖੁਆਰ ਹੋਈਆਂ, ਝੋਕਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਈਆਂ ਨੀ

ਜ਼ੁਲਫਾਂ ਕੁੰਢੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਹੂੰਕ ਮੰਗੂ ਝੋਕਾਂ ਹਿਕ ਤੇ ਆਣ ਬਠਾਈਆਂ ਨੀ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਇਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੰਨ ਦੇਵਰ ਘੋਲ ਘੱਤੀਆਂ ਸੈ ਭਰਜਾਈਆਂ ਨੀ

21. ਉੱਤਰ ਭਾਬੀ

ਅਠਖੇਲੀਆਂ ਅਹਿਲ ਦੀਵਾਨਿਆਂ ਵੇ ਬੁੱਕਾਂ ਮੋਢਿਆਂ ਦੇ ਉੱਤੋਂ ਸੱਟਨਾ ਏ

ਚੀਰਾ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਭਿੰਨੜੇ ਵਾਲ ਚੋਪੜ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿੰਜਣਾਂ ਫੇਰੀਆਂ ਘੱਤਨਾ ਏ

ਰੋਟੀ ਖਾਂਦਿਆਂ ਲੂਣ ਜੇ ਪਵੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਾ ਅੰਗਨੇ ਵਿੱਚ ਪਲੱਟਨਾ ਏ

ਕੰਮ ਕਰੇਂ ਨਾਹੀਂ ਹੱਛਾ ਖਾਏ ਪਹਿਲੇ ਜੜ ਆਪਣੀ ਆਪ ਤੂੰ ਪੱਟਨਾ ਏ

22. ਉੱਤਰ ਰਾਂਝਾ

ਭੁਲ ਗਏ ਹਾਂ ਵੜੇ ਹਾਂ ਆਣ ਵਿਹੜੇ ਸਾਨੂੰ ਬਖਸ਼ ਲੈ ਡਾਰੀਏ ਵਾਸਤਾ ਈ

ਹੱਥੋਂ ਤੇਰਿਉਂ ਦੇਸ ਮੈਂ ਛੱਡ ਜਾਸਾਂ ਰਖ ਘਰ ਹੈਸਿਹਾਰੀਏ ਵਾਸਤਾ ਈ

ਦਿਨੇਂ ਰਾਤ ਤੂੰ ਜ਼ੁਲਮ ਤੇ ਲੱਕ ਬੱਧਾ ਮੁੜੇ ਰੂਪ ਸੰਘਾਰੀਏ ਵਾਸਤਾ ਈ

ਨਾਲ ਹੁਸਨ ਦੇ ਫਿਰੇਂ ਗੁਮਾਨ ਲੱਦੀ ਸਮਝ ਮਸਤ ਹੰਕਾਰੀਏ ਵਾਸਤਾ ਈ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮਾਰ ਨਾ ਭਾਗ ਭਰੀਏ ਅਨੀ ਮਨਸ ਦੀਏ ਪਿਆਰੀਏ ਵਾਸਤਾ ਈ

23. ਉੱਤਰ ਭਾਬੀ

ਸਾਡਾ ਹੁਸਨ ਪਸੰਦ ਨਾ ਲਿਆਵਨਾਏ, ਜਾ ਹੀਰ ਸਿਆਲ ਵਿਵਾਹ ਲਿਆਵੀਂ

ਵਾਹ ਵੰਝਲੀ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਘਤ ਜਾਲੀ ਕਾਈ ਨੱਢੀ ਸਿਆਲਾਂ ਦੀ ਫਾਹ ਲਿਆਵੀਂ

 ਤੈਂ ਬੇ ਵੱਲ ਹੈ ਰੰਨਾਂ ਵਿਲਾਵਨੇ ਦਾ ਰਾਨੀ ਕੋਕਲਾਂ ਮਹਿਲ ਤੋਂ ਲਾਹ ਲਿਆਵੀਂ

ਦਿਨੇਂ ਬੂਹਿਉਂ ਕੱਢਨੀਂ ਮਿਲੇ ਨਾਹੀਂ ਰਾਤੀਂ ਕੰਧ ਪਛਵਾੜਿਉਂ ਢਾਹ ਲਿਆਵੀਂ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਇ ਕੇ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਦਾਉ ਲੱਗੇ ਸੋਈ ਲਾ ਲਿਆਵੀਂ

24. ਉੱਤਰ ਰਾਂਝਾ

ਨੱਢੀ ਸਿਆਲਾਂ ਦੀ ਵਿਆਹ ਕੇ ਲਿਆਵਸਾਂ ਮੈਂ ਕਰੋ ਬੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਠਠੋਲੀਆਂ ਨੀ

ਬਹੇ ਘਤ ਪੀੜ੍ਹਾ ਵਾਂਗ ਮਹਿਰੀਆਂ ਦੇ ਹੋਵਣ ਤੁਸਾਂ ਜਹੀਆਂ ਅੱਗੇ ਗੋਲੀਆਂ ਨੀ

ਮਝੋ ਵਾਹ ਵਿੱਚ ਬੋੜੀਏ ਭਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਹੋਵਨ ਤੁਸਾਂ ਜੇਹੀਆਂ ਬੜਬੋਲੀਆਂ ਨੀ

ਬਸ ਕਰੋ ਭਾਬੀ ਅਸੀਂ ਰੱਜ ਰਹੇ ਭਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜੇ ਸਾਨੂੰ ਝੋਲੀਆਂ ਨੀ

25. ਉੱਤਰ ਭਾਬੀ

ਕੇਹਾ ਭੇੜ ਮਚਾਇਉ ਈ ਲੁਚਿਆ ਵੇ ਮੱਥਾ ਡਾਹਿਉਬੀ ਸੌਕਣਾਂ ਵਾਂਗ ਕੇਹਾ

ਜਾ ਸੱਜਰਾ ਕਾਮ ਗਵਾ ਨਾਹੀਂ ਹੋ ਜਾਸੀਆਂ ਜੋਬਨਾ ਫੇਰ ਬੇਹਾ

ਰਾਂਝੇ ਖਾ ਗੁੱਸਾ ਸਿਰ ਧੌਲ ਮਾਰ ਕੇਹੀ ਚੰਬੜੀ ਉਨ ਨੂੰ ਵਾਂਗ ਲੇਹਾ

ਤੁਸੀਂ ਦੇਸ ਰੱਖੋ ਅਸੀਂ ਛੱਡ ਚੱਲੇ ਲਾਹ ਝਗੜਾ ਭਾਬੀਏ ਗਲ ਏਹਾ

ਹਥ ਪਕੜ ਕੇ ਜੁੱਤੀਆਂ ਮਾਰ ਬੁੱਕਲ ਰਾਂਝਾ ਹੋ ਟੁਰਿਆ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਜੇਹਾ।

26. ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖਬਰ ਮਿਲੀ

ਖ਼ਬਰ ਭਾਈਆਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਜਾ ਦਿੱਤੀ ਧੀਦੋ ਰੁੱਸ ਹਜ਼ਾਰਿਉਂ ਚਲਿਆ ਜੇ

ਹਲ ਵਾਹੁਨਾ ਓਸ ਤੋਂ ਹੋਏ ਨਾਹੀਂ ਮਾਰ ਬੋਲੀਆਂ ਭਾਬੀਆਂ ਸਲਿੱਆ ਜੇ

ਪਕੜ ਰਾਹ ਟੁਰਿਆ, ਮੰਝੋ ਨੈਨ ਰੋਵਨ ਜਿਵੇਂ ਨਦੀ ਦਾ ਨੀਰ ਉੱਛਲਿਆ ਜੇ

ਅੱਗੋਂ ਵੀਰ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਭਾਈਆਂ ਨੇ ਅਧਵਾਟਿਉ ਰਾਹ ਜਾ ਮੱਲਿਆ ਜੇ

27. ਕਵੀ ਦਾ ਕਥਨ

ਰੂਹ ਛੱਡ ਕਲਬੂਤ ਜਿਉਂ ਵਿਦਾਅ ਹੋਂਦਾ ਤਿਵੇਂ ਇਹ ਦਰਵੇਸ਼ ਸਧਾਰਿਆ ਈ

ਅੰਨ ਪਾਣੀ ਹਜ਼ਾਰੇ ਦਾ ਕਸਮ ਕਰਕੇ ਕਸਦ ਝੰਗ ਸਿਆਲ ਚਤਾਰਿਆ ਈ

ਕੀਤਾ ਰਿਜ਼ਕ ਤੇ ਆਬ ਉਦਾਸ ਰਾਂਝਾ ਚਲੋ ਚਲੀ ਹੀ ਜੀਵ ਪੁਕਾਰਿਆ ਈ

ਕੱਛੇ ਵੰਝਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਰਵਾਂ ਹੋਇਆ ਵਾਰਸ ਵਤਨ ਤੇ ਦੇਸ ਵਸਾਰਿਆ ਈ

28. ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ

ਆਖ ਰਾਂਝਿਆ ਭਾਇ ਕੀ ਬਣੀ ਤੇਰੇ ਦੇਸ ਆਪਣਾ ਛੱਡ ਸਧਾਰ ਨਾਂਹੀਂ

ਵੀਰਾ ਅੰਬੜੀ ਜਾਇਆ ਜਾ ਨਾਹੀਂ ਸਾਨੂੰ ਨਾਲ ਫਰਾਕ ਦੇ ਮਾਰ ਨਾਹੀਂ

ਇਹ ਬਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਅਸੀਂ ਵੀਰ ਤੇਰੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚਾਰ ਨਾਹੀਂ

ਬਖ਼ਸ਼ ਇਹ ਗੁਨਾਹ ਤੂੰ ਭਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਜੰਮਿਆ ਜੋ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਨਾਹੀਂ

ਭਾਈਆਂ ਬਾਝ ਨਾ ਮਜਲਸਾਂ ਸੁੰਹਦੀਆਂ ਨੀ ਅਤੇ ਭਾਈਆਂ ਬਾਝ ਬਹਾਰ ਨਾਹੀਂ

ਭਾਈ ਮਰਨ ਤੇ ਪੌਂਦੀਆਂ ਭਜ ਬਾਹਾਂ ਬਿਨਾਂ ਭਾਈਆਂ ਪਰ੍ਹੇ ਪਰਵਾਰ ਨਾਹੀਂ

ਲੱਖ ਓਟ ਹੈ ਕੋਲ ਵਸੇਦਿਆਂ ਦੀ ਭਾਈਆਂ ਗਿਆਂ ਜੇਡੀ ਕੋਈ ਹਾਰ ਨਾਹੀਂ

ਭਾਈ ਢਾਂਵਦੇ ਭਾਈ ਉਸਾਰਦੇ ਨੇ ਭਾਈਆਂ ਬਾਝ ਬਾਹਾਂ ਬੇਲੀ ਯਾਰ ਨਾਹੀਂ

29. ਉੱਤਰ ਰਾਂਝਾ

ਰਾਂਝੇ ਆਖਿਆ ਉਠਿਆ ਰਿਜ਼ਕ ਮੇਰਾ ਮੈਥੋਂ ਭਾਈਓ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਮੰਗਦੇ ਹੋ

ਸਾਂਭ ਲਿਆ ਜੇ ਬਾਪ ਦਾ ਮਿਲਖ ਸਾਰਾ ਤੁਸੀਂ ਸਾਕ ਨਾ ਸੈਨ ਨਾ ਅੰਗ ਦੇ ਹੋ

ਵਸ ਲਗੇ ਤਾਂ ਮਨਸੂਰ ਵਾਂਗੂੰ ਮੈਨੂੰ ਚਾਇ ਸੂਲੀ ਉਤੇ ਟੰਗਦੇ ਹੋ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋ

ਅਸਾਂ ਦੇ ਨਿਕਲਣ ਤੇ ਮੂੰਹੋਂ ਆਖਦੇ ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਸੰਗਦੇ ਹੋ

30. ਉੱਤਰ ਭਾਬੀਆਂ

ਭਰਜਾਈਆਂ ਆਖਿਆ ਰਾਂਝਿਆ ਵੇ ਅਸੀਂ ਬਾਂਦੀਆਂ ਤੇਰੀਆਂ ਮੁੰਨੀਆਂ ਹਾਂ

ਨਾਉਂ ਲੈਂਨਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਜਾਵਣੇ ਦਾ ਅਸੀਂ ਹੰਝਰੋਂ ਰੱਤ ਦੀਆਂ ਰੁੰਨੀਆਂ ਹਾਂ

ਜਾਨ ਮਾਲ ਕੁਰਬਾਨ ਹੈ ਤੁਧ ਉਤੋਂ ਅਤੇ ਆਪ ਵੀ ਚੋਖਣੇ ਹੁੰਨੀਆਂ ਹਾਂ

ਸਾਨੂੰ ਸਬਰ ਕਰਾਰ ਨਾ ਆਂਵਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵੇਲੜੇ ਤੈਥੋਂ ਵਿਛੁੰਨੀਆਂ ਹਾਂ

31. ਉੱਤਰ ਰਾਂਝਾ

ਭਾਬੀ ਰਿਜ਼ਕ ਉਦਾਸ ਜਾਂ ਹੋ ਟਰਿਆਂ ਹੁਣ ਕਾਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਠਗਦੀਆਂ ਹੋ

ਪਹਿਲਾਂ ਸਾੜ ਕੇ ਜਿਊ ਨਮਾਨੜੇ ਦਾ ਪਿੱਛੋਂ ਭੁੱਲੀਆਂ ਲਾਵਣੇ ਲਗਦੀਆਂ ਹੋ

ਭਾਈ ਸਾਕ ਸਨ ਸੋ ਤੁਸਾਂ ਵੱਖ ਕੀਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਕ ਕੀ ਸਾਡੀਆਂ ਲਗਦੀਆਂ ਹੋ

ਅਸੀਂ ਕੁੱਜੜੇ ਰੂਪ ਕਰੂਪ ਵਾਲੇ ਤੁਸੀਂ ਜੋਬਨੇ ਦੀਆ ਨੈਈ ਵਗਦੀਆਂ ਹੋ

ਅਸਾਂ ਆਬ ਤੇ ਤੁਆਮ ਹਰਾਮ ਕੀਤਾ ਤੁਸੀਂ ਠਗਣੀਆਂ ਸਾਰੜੇ ਜੱਗਦੀਆਂ ਹੋ

ਵਾਰਸ਼ ਸ਼ਾਹ ਇਕੱਲੜੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਤੁਸੀਂ ਸਤ ਇਕੱਠੀਆਂ ਵਗਦੀਆਂ ਹੋ।

32. ਰਾਂਝਾ ਮਸੀਤ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਾ

ਵਾਹ ਲਾ ਰਹੇ ਭਾਈਆ ਭੀ ਰਾਂਝਾ ਰੁਠ ਹਜ਼ਾਰਿਉਂ ਧਾਇਆ ਏ

ਭੁਖ ਨੰਗ ਨੂੰ ਝਾਕ ਕੇ ਪੰਧ ਕਰਕੇ ਰਾਤੀਂ ਵਿੱਚ ਮਸੀਤ ਦੇ ਛਾਇਆ ਏ

ਹਥ ਵੰਝਲੀ ਪਕੜ ਕੇ ਰਾਤ ਅੱਧੀ ਰਾਂਝੇ ਮਜ਼ਾ ਭਈ ਖੂਬ ਬਣਾਇਆ ਏ

ਰਨ ਮਰਦ ਨਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਆ ਕੋਈ ਸਭਾ ਗਿਰਦ ਮਸੀਤ ਸਦਾਇਆ ਏ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਮੀਆਂ ਪੰਡ ਝਗੜਿਆਂ ਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਮੁੱਲਾਂ ਮਸੀਤ ਦਾ ਆਇਆ ਏ

33. ਮਸੀਤ ਦੀ ਸਿਫਤ

ਮਸਜਿਦ ਬੈਤੁਲ ਅਤੀਕ ਮਿਸਾਲ ਆਹੀ ਖਾਨਾ ਕਾਅਬਿਉਂ ਡੌਲ ਉਤਾਰਿਆ ਨੇ

ਗੋਇਆ ਅਕਸਾ ਦੇ ਨਾਲ ਦੀ ਭੈਨ ਦੁਈ ਸ਼ਾਇਦ ਸੰਦਲੀ ਨੂਰ ਉਸਾਰਿਆ ਨੇ

ਪੜ੍ਹਨ ਫਾਜ਼ਿਲ ਦਰਸ ਦਰਵੇਸ਼ ਮੁਫਤੀ ਖ਼ੂਬ ਕਢ ਅਲਹਾਨ ਪਰਕਾਰਿਆ ਨੇ

ਤਾਅਲੀਲ ਮੀਜ਼ਾਨ ਤੇ ਸਰਫ ਬਹਾਈ, ਸਰਫ ਮੀਰ ਭੀ ਯਾਦ ਪੁਕਾਰਿਆ ਨੇ

ਕਾਜ਼ੀ ਕੁਤਬ ਤੇ ਕਨਜ਼ ਅਨਵਾਅ ਬਾਰਾਂ ਮਸਉਣੀਆ ਜਿਲਦ ਸਵਾਰਿਆ ਨੇ

ਖ਼ਾਨੀ ਨਾਲ ਮਜਮੂਆ ਸੁਲਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਅਤੇ ਹੈਰਤੁਲਫਿੱਕਾ ਨਵਾਰਿਆ ਨੇ

ਫਤਾਵਾ ਬਰਹਨਾ ਮੰਜੂਮ ਸ਼ਾਹਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਬਦਿਆਂ ਹਿਫ਼ਜ਼ ਕਰਾਰਿਆ ਨੇ

ਮੁਆਰਜੁਲਨਬੂਤ ਖ਼ੁਲਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਰੋਜ਼ਾ ਨਾਲ ਅਖ਼ਲਾਸ ਪਸਾਰਿਆ ਨੇ

ਜ਼ਰਾਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਮੁੱਲਾ ਜ਼ਨਜਾਨੀਆਂ ਨਹਿਵ ਨਤਾਰਿਆ ਨੇ

ਕਰਨ ਹਿਫਜ਼ ਕੁਰਾਨ, ਤਫਸੀਰ ਦੌਰਾਂ ਗ਼ੈਰ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਨੂੰ ਦੁਰਿਆਂ ਮਾਰਿਆ ਨੇ

34. ਬੱਚੇ ਸਬਕ ਪੜ੍ਹਦੇ

ਇੱਕ ਨਜ਼ਮ ਦੇ ਦਰਸ ਹਰ ਕਰਨ ਪੜ੍ਹਦੇ ਨਾਮ-ਏ-ਹੱਕ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਕ ਬਾਰੀਆਂ ਨੇ

ਗੁਲਿਸਤਾਂ ਬੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਬਹਾਰ ਦਾਨਿਸ਼ ਤੁਤੀਨਾਮੇ ਤੇ ਰਾਜ਼ਕ ਬਾਰੀਆਂ ਨੇ

ਮਿਨਸ਼ਾਇਤ ਨਸਾਬ ਤੇ ਅੱਬਲਫਜ਼ਲਾਂ ਸ਼ਾਹਨਾਮਿਉਂ ਵਾਹਦਬਾਰੀਆਂ ਨੇ

ਕਿਰਾਨ ਅਲਸਾਅਦੀਅਨ ਦੀਵਾਨ ਹਾਫਿਜ਼ ਸ਼ੀਰੀਂ ਖ਼ੁਸਰਵਾਂ ਲਿਖ ਸਵਾਰੀਆਂ ਨੇ

35. ਬੱਚੇ ਸਬਕ ਪੜ੍ਹਦੇ

ਕਲਮਦਾਨ ਦਫਤੈਨ ਦਵਾਤ ਪੱਟੀ ਨਾਵੇ ਐਮਲੀ ਵੇਖਦੇ ਲੜਕਿਆਂ ਦੇ

ਲਿਖਣ ਨਾਲ ਮਸੌਦੇ ਸਿਆਕ ਖਸਰੇ ਸਿਆਹੇ ਅਵਾਰਜੇ ਲਿਖਦੇ ਵਰਕਿਆਂ ਦੇ

ਇੱਕ ਭੁਲ ਕੇ ਐਨ ਦਾ ਗ਼ੈਨ ਵਾਚਣ ਮੁੱਲਾਂ ਜਿੰਦ ਕਢੇ ਨਾਲ ਕੜਕਿਆਂ ਦੇ

ਇੱਕ ਆਂਵਦੇ ਸ਼ੌਕ ਯਜ਼ਦਾਨ ਲੈ ਕੇ ਵਿੱਚ ਮਕਤਬਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੜਕਿਆਂ ਦੇ

36. ਮੁੱਲਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ

ਮੁੱਲਾਂ ਆਖਿਆ ਚੂਨੀਆਂ ਦੇਖਦਿਆਂ ਈ ਗ਼ੈਰ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਤੂੰ ਕੌਣ ਹੈਂ ਦੂਰ ਹੋ ਓਏ

ਏਥੇ ਲੁਚਿਆਂ ਦੀ ਕਾਈ ਜਾ ਨਾਹੀਂ ਪਟੇ ਦੌਰ ਕਰ ਹੱਕ ਮੰਜੂਰ ਹੋ ਓਏ

ਅਨਲਹੱਕ ਕਿਹਾ ਨਾ ਕਿਬਰ ਕਰਕੇ ਓੜਕ ਮਾਰੇਂ ਗਾ ਵਾਂਗ ਮਨਸੂਰ ਹੋ ਓਏ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨਾ ਹਿੰਗ ਦੀ ਬਾਸ ਛੁਪਦੀ ਭਾਵੇਂ ਰਸਮਸੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੂਰ ਹੋ ਓਏ

37. ਉੱਤਰ ਰਾਂਝਾ

ਦਾੜ੍ਹੀ ਸ਼ੇਖ਼ ਦੀ ਅਮਲ ਸ਼ੈਤਾਨ ਵਾਲੇ ਕੇਹਾ ਰਾਣਿਓ ਜਾਂਦਿਆਂ ਰਾਹੀਆਂ ਨੂੰ

ਅੱਗੇ ਕਢ ਕੁਰਾਨ ਤੇ ਬਹੇ ਮੰਬਰ ਕੇਹਾ ਅਡਿਓ ਮਕਰ ਦੀਆਂ ਫਾਹੀਆਂ ਨੂੰ

ਏਸ ਪਲੀਤ ਤੇ ਪਾਕ ਦਾ ਕਰੋ ਵਾਕਿਫ ਅਸੀਂ ਜਾਣੀਏ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਗਵਾਹੀਆਂ ਨੂੰ

ਜਿਹੜੇ ਥਾਂਓ ਨਾਪਾਕ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੜਿਓਂ ਸ਼ੁਕਰ ਰਬ ਦੀਆਂ ਬੇਪਰਵਾਹੀਆਂ ਨੂੰ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਵਿੱਚ ਹੁਜਰਿਆਂ ਫਿਅਲ ਕਰਦੇ ਮੁੱਲਾ ਜੋਤੜੇ ਲਾਂਵਦੇ ਵਾਹੀਆ ਨੂੰ

38. ਮੁੱਲਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ

ਘਰ ਰਬ ਦੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਏਥੇ ਗ਼ੈਰ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਨਾਹੀਂ ਵਾੜੀਏ ਓਏ

ਕੁੱਤਾ ਅਤੇ ਫਕੀਰ ਪਲੀਤ ਹੋਵੇ ਨਾਲ ਦੁਰਿਆਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਮਾਰੀਏ ਓਏ

ਤਾਰਕ ਹੋ ਸਲਵਾਤ ਦਾ ਪਟੇ ਰੱਖੇ ਲਬਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਮਾਰ ਪਛਾੜਈਏ ਓਏ

ਨੀਵਾਂ ਕਪੜਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਾੜ ਸੁੱਟੀਏ ਹੋਣ ਦਰਾਜ਼ ਤਾਂ ਸਾੜੀਏ ਓਏ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਖ਼ੁਦਾ ਦਿਆਂ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਧਿਰਕਾਰੀਏ ਓਏ

39. ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਉੱਤਰ, ਮਸੀਤ ਦੇ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ

ਸਾਨੂੰ ਦੱਸ ਨਮਾਜ਼ ਹੈ ਕਾਸ ਦੀ ਜੀ ਕਾਸ ਨਾਲ ਬਣਾਇ ਕੇ ਸਾਰਿਆ ਨੇ

ਕੰਨ ਨਕ ਨਮਾਜ ਦੇ ਹੈਨ ਕਿਤਨੇ ਮੱਥੇ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧੁਰੋਂ ਇਹ ਮਾਰਿਆ ਨੇ

ਲੰਬੇ ਕੱਦ ਚੌੜੀ ਕਿਸ ਹਾਣ ਹੁੰਦੀ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਸਵਾਰਿਆ ਨੇ

ਵਾਰਸ ਕਿੱਲੀਆਂ ਕਿਤਨੀਆਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨੇ ਜਿਨ ਨਾਲ ਇਹ ਬੰਨ੍ਹ ਉਤਾਰਿਆ ਨੇ

40. ਮੁੱਲਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ

ਅਸਾਂ ਫਿੱਕਾ ਅਸੂਲ ਨੂੰ ਸਹੀ ਕੀਤਾ ਗ਼ੈਰ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਮਰਦੂਦ ਨੂੰ ਮਾਰਨੇ ਆਂ

ਅਸਾਂ ਦਸਨੇ ਕੰਮ ਇਬਾਦਤਾਂ ਦੇ ਪੁਲ ਸਰਾਤ ਤੋਂ ਪਾਰ ਉਤਾਰਨੇ ਆਂ

ਫਰਜ਼ ਸੁੰਨਤਾਂ ਵਾਜਬਾਂ ਨਫਲ ਵਿਤਰਾਂ ਨਾਲ ਜਾਇਜ਼ਾ ਸਚ ਨਿਤਾਰਨੇ ਆਂ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਜਮਾਇਤ ਦੇ ਤਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਿਆਨਿਆਂ ਦੂਰਿਆਂ ਮਾਰਨੇ ਆਂ

41. ਉੱਤਰ ਰਾਂਝਾ

ਬਾਸ ਹਲਵਿਆਂ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮੁਰਦਿਆਂ ਦੀ ਨਾਲ ਦੁਆਈ ਦੇ ਜੀਂਵਦੇ ਮਾਰਦੇ ਹੋ

ਅਨ੍ਹੇ ਕੋੜਿਆਂ ਲੁਲਿਆਂ ਵਾਂਗ ਬੈਠੇ ਕੁਰਾਅ ਮਰਨ ਜਮਾਣ ਦਾ ਮਾਰਦੇ ਹੋ

ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਚਾ ਸਰਪੋਸ਼ ਬਣਾਇਆ ਜੇ ਰਵਾਦਾਰ ਵੱਡੇ ਗੁਨ੍ਹਾਗਾਰ ਦੇ ਹੋ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਚੱਲ ਚਲੀ ਹੀ ਪਏ ਪੁਕਾਰਦੇ ਹੋ

42. ਉੱਤਰ ਮੁੱਲਾਂ

ਮੁੱਲਾਂ ਆਖਿਆ ਨਾਮਾਅਕੁਲ ਜੱਟਾ ਫਰਜ਼ ਕੱਜ ਕੇ ਰਾਤ ਗੁਜ਼ਾਰ ਜਾਈਂ

ਫਜਰ ਹੁੰਦੀ ਥੋਂ ਅੱਗੇ ਹੀ ਉਠ ਏਥੋਂ ਸਿਰ ਕੱਜ ਕੇ ਮਸਜਦੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਈ

ਘਰ ਰੱਬ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾ ਬੰਨ੍ਹ ਝੇੜਾ ਅਜ਼ ਗ਼ੈਬ ਦੀਆਂ ਹੁਜੱਤਾਂ ਨਾ ਉਠਾਈਂ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ ਖ਼ਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮੁੱਲਾ ਭੀ ਚੰਬੜੇ ਹੈਨ ਬਲਾਈ

43. ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਮਸੀਤੋਂ ਜਾਣਾਂ ਅਤੇ ਨਦੀ ਤੇ ਪੁਜਣਾ

ਚਿੜੀ ਚੂਹਕ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਂ ਟੁਰੇ ਪਾਂਧੀ ਪਈਆਂ ਦੁਧ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮਧਾਣੀਆਂ ਨੀ

ਉਠ ਗੁਸਲ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਜਾਣ ਦੌੜੇ ਸੇਜਾਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਣੀਆਂ ਨੀਂ

ਰਾਂਝੇ ਕੂਚ ਕੀਤਾ ਆਇਆ ਨਦੀ ਉਤੇ ਸਾਥ ਲੱਦਿਆ ਪਾਰ ਮਹਾਣਿਆਂ ਨੇ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਮੀਆਂ ਲੁੱਡਨ ਵਢੀ ਕੁੱਪਾ ਸ਼ਹਿਦ ਦਾ ਲੱਦਿਆ ਬਾਣੀਆਂ ਨੇ

44. ਮਲਾਹ ਨਾਲ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਸਵਾਲ ਜਵਾਬ

ਰਾਂਝੇ ਆਖਿਆ ਪਰ ਨੰਘਾ ਅੱਬਾ ਮੈਨੂੰ ਚਾੜ੍ਹ ਲੈ ਰੱਬ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਤੇ

ਅਸੀਂ ਰੱਬ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਭੇਨ ਪਾੜਾ ਬੇੜਾ ਠੇਲਦੇ ਲਬ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਤੇ

ਅਸਾਂ ਰਿਜ਼ਕ ਕਮਾਵਨਾ ਨਾਲ ਹੀਲੇ ਬੇੜੇ ਖਿਚਦੇ ਡਬ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਤੇ

ਹਥ ਜੋੜ ਕੇ ਮਿੰਨਤਾ ਕਰੇ ਰਾਂਝਾ ਤਰਲਾ ਕਰਾਂ ਮੈਂ ਝਬ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਤੇ

ਰੁੱਸ ਆਇਆ ਹਾਂ ਨਾਲ ਭਾਬੀਆਂ ਦੇ ਝਟ ਕਰਾਂ ਸਬਬ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਤੇ

45. ਉੱਤਰ ਮਲਾਹ

ਪੈਸਾ ਖੋਲ ਕੇ ਹੱਥ ਤੇ ਜੇ ਧਕੇ ਮੇਰੇ ਗੋਦੀ ਚਾਇ ਕੇ ਪਾਰ ਉਤਾਰਨਾ ਹਾਂ

ਅਤੇ ਢੇਕਿਆ ਮੁਫਤ ਜੇ ਕੰਨ ਖਾਏ ਚਾ ਬੇੜਿਉਂ ਜਮੀਨ ਤੋਂ ਮਾਰਨਾ ਹਾਂ

ਜਿਹੜਾ ਕੱਪੜਾ ਦੇ ਤੇ ਨਕਦ ਮੈਨੂੰ ਸਭੋ ਓਸ ਦੇ ਕੰਮ ਸਵਾਰਨਾ ਹਾਂ

ਜ਼ੋਰਾਵਰੀ ਜੋ ਆਣ ਕੇ ਚੜ੍ਹੇ ਬੇੜੀ ਅਧਵਾਟੜੇ ਡੋਬ ਕੇ ਮਾਰਨਾ ਹਾਂ

ਡੂਮਾਂ ਅਤੇ ਫਕੀਰਾਂ ਤੇ ਮੁਫਤਖੋਰਾਂ ਦੂਰੋਂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਧਰਕਾਰਨਾ ਹਾਂ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਜਿਹੀਆਂ ਪੀਰ ਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁੱਢੋਂ ਬੇੜੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਵਾੜਨਾ ਹਾਂ

46. ਕਵੀ ਦਾ ਕਥਨ

ਰਾਂਝਾ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਕੇ ਥੱਕ ਰਹਿਆ ਅੰਤ ਹੋ ਕੰਧੀ ਪਰ੍ਹਾਂ ਜਾਇ ਬੈਠਾ

ਛਡ ਅੱਗ ਬੇਗਾਨੜੀ ਹੋ ਗੋਸ਼ੇ ਪ੍ਰੇਮ ਢਾਂਡਰੀ ਵੱਖ ਜਗਾਇ ਬੈਠਾ

ਗਾਵੇ ਸੱਦ ਫਰਾਕ ਦੇ ਨਾਲ ਰੋਵੇ ਉਤੇ ਵੰਝਲੀ ਸ਼ਬਦ ਵਜਾਇ ਬੈਠਾ

ਜੋ ਕੋ ਆਦਮੀ ਤ੍ਰੀਮਤਾਂ ਮਰਦ ਹੈ ਸਨ ਪੱਤਨ ਛਡ ਸਭ ਓਸ ਥੇ ਜਾਇ ਬੈਠਾ

ਰੰਨਾਂ ਲੁੱਡਨ ਜਬੈਲ ਦੀਆਂ ਭਰਨ ਮੁੱਠੀ ਪੈਰ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਹਿਕ ਟਿਕਾਇ ਬੈਠਾ

ਗੁੱਸਾ ਖਾ ਕੇ ਲਏ ਝਬੈਲ ਝਈਆਂ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਕ ਬੁਲਾਇ ਬੈਠਾ

ਪਿੰਡ ਬਾਹੁੜੀਂ ਜਟ ਲੈ ਜਾਗ ਰੰਨਾਂ ਕੇਹਾ ਸ਼ੁਗਲ ਹੈ ਆਣ ਜਗਾਇ ਬੈਠਾ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਏਸ ਮੋਹੀਆਂ ਮਰਦ ਰੰਨਾਂ ਨਾਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕੌਣ ਬਲਾਇ ਬੈਠਾ

47. ਲੁੱਡਨ ਮਲਾਹ ਦਾ ਹਾਲ ਪਾਹਰਿਆ

ਲੁੱਡਣ ਕਰੇ ਵਸਵਾਸ ਜਿਉ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਯਾਰੋ ਵਸਵਸਾ ਆਣ ਸ਼ੈਤਾਨ ਕੀਤਾ

ਦੇਖ ਸ਼ੋਰ ਫਸਾਦ ਝਬੇਲ ਸੱਦਾ ਮੀਏ ਰਾਂਝੇ ਨੇ ਜਿਉ ਹੈਰਾਨ ਕੀਤਾ

ਬਨ੍ਹ ਸਿਰੇ ਤੇ ਵਾਹਲ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ ਤੁਰ ਠੱਲਣੇ ਦਾ ਸਮਿਆਨ ਕੀਤਾ

ਰੰਨਾਂ ਲੁੱਡਣ ਦੀਆਂ ਦੇਖ ਰਹਿਮ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕੁਝ ਨਬੀ ਨੇ ਨਾਲ ਮਹਿਮਾਨ ਕੀਤਾ

ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਜੇ ਆਦਮੀ ਹੱਥ ਆਵਣ ਜਾਨ ਮਾਲ ਪਰਵਾਰ ਕੁਰਬਾਨ ਕੀਤਾ

ਆਉ ਕਰਾਂ ਹੈਂ ਏਸ ਦੀ ਮਿੰਨਤ ਜ਼ਾਰੀ ਵਾਰਸ ਕਾਸ ਥੋਂ ਦਿਲ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ।

48. ਮਲਾਹ ਦੀਆਂ ਰੰਨਾ ਦੀ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦੇਣਾ

ਸੈਈ ਵੰਝੀ ਚਨਾਓ ਦਾ ਅੰਤ ਨਾਹੀਂ ਡੁਬ ਮਰੇਂ ਗਾ ਠਿਲ੍ਹ ਨਾ ਸੱਜਨਾ ਵੋ

ਚਾੜ੍ਹ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਅਸੀਂ ਠਿੱਲ੍ਹਾ ਕੋਈ ਜਾਨ ਤੋਂ ਢਿਲ ਨਾ ਸੱਜਨਾ ਵੋ

ਸਾਡਾ ਅਕਲ ਸ਼ਉਰ ਤੂੰ ਖੱਸ ਲੀਤਾ ਰਿਹਿਆ ਕੁਖੜਾ ਹਿਲ ਨਾ ਸੱਜਨਾ ਵੋ

ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਾਂਗ ਧੀਰੀ ਡੇਰਾ ਘਤ ਬਹੁ ਹਿਲ ਨਾ ਸੱਜਨਾ ਵੋ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਮੀਆਂ ਤੇਰੇ ਚੋਖਨੇ ਹਾਂ ਸਾਡਾ ਕਾਲਜਾ ਸਿੱਲ ਨਾ ਸੱਜਨਾ ਵੋ

49. ਮਲਾਹ ਦੀਆਂ ਰੰਨਾ ਨੇ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਚਾੜ੍ਹਨਾ

ਦੋਹਾਂ ਬਾਹਾਂ ਤੋਂ ਪਕੜ ਰੰਝੇਟੜੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਆਨ ਬੇੜੀ ਵਿੱਚ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਨੇ

ਤਕਸੀਰ ਮੁਆਫ ਕਰ ਆਦਮੇ ਦੀ ਮੁੜ ਆਨ ਬਹਿਸ਼ਤ ਵਿੱਚ ਵਾੜ੍ਹਿਆ ਨੇ

ਗੋਇਆ ਖ਼ਾਬ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਜ਼ਾਜ਼ੀਲ ਡਿੱਠਾ ਮੈਨੂੰ ਫੇਰ ਮੁੜ ਅਰਸ਼ ਤੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਨੇ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਤੁਰਤ ਨਹਾਇ ਕੇ ਤੇ ਬੀਵੀ ਹੀਰ ਦੇ ਪਲੰਗ ਤੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਨੇ

50. ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਪਲੰਗ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਣਾ

ਯਾਰੋ ਪਲੰਗ ਕੇਹਾ ਸੁੰਨੀ ਸੇਜ ਏਥੇ ਲੋਕਾਂ ਆਖਿਆ ਹੀਰ ਜਟੇਟੜੀ ਦਾ

ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਿਆਲਾਂ ਦੇ ਤ੍ਰਿੰਜਨਾ ਦੀ ਮਹਿਰ ਚੂਚਕੇ ਖਾਨ ਦੀ ਬੇਟੜੀ ਦਾ

ਸ਼ਾਹ ਪਰੀ ਪਨਾਹ ਨਿਤ ਲਏ ਜਿਸ ਥੋਂ ਏਹ ਥਾਉਂ ਉਸ ਮੁਸ਼ਕ ਲਪੇਟੜੀ ਦਾ

ਅਸੀਂ ਸਭ ਝਬੇਲ ਤੇ ਘਾਟ ਪੱਤਨ ਸੱਭਾ ਹੁਕਮ ਹੋ ਓਸ ਸਲੇਟੜੀ ਦਾ

51. ਮਲਾਹ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਅਤੇ ਬੇਕਰਾਰੀ

ਬੇੜੀ ਨਹੀਂ ਇਹ ਜੰਜ ਦੀ ਬਣੀ ਬੈਠਕ ਜੋ ਕੋ ਆਂਵਦਾ ਸੱਦ ਬਹਾਵੰਦਾ ਹੈ

ਗੱਡਾ ਵਡਾ ਅਮੀਰ ਫਕੀਰ ਬੈਠੇ ਕੌਣ ਪੁਛਦਾ ਕਿਹੜੇ ਥਾਂਵਦਾ ਹੈ

ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਮ੍ਹਾਂ ਤੇ ਡਿਗਨ ਪਤੰਗ ਧੜ ਧੜ ਲੰਘ ਨਏ ਮੁਹਾਨਿਆ ਆਵੰਦਾ ਹੈ

ਖ਼ਾਜਾ ਖ਼ਿਜਰ ਦਾ ਬਾਲਕਾ ਆਨ ਲੱਥਾ ਜਣਾ ਖਣਾ ਸ਼ੀਰਨੀਆਂ ਲਿਆਵਦਾ ਹੈ।

ਲੁੱਡਨ ਨਾ ਲੰਘਾਇਆ ਪਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਓਸ ਵੇਲੜੇ ਨੂੰ ਪੱਛੋਤਾਂਵਦਾ ਹੈ

ਯਾਰੋ ਝੂਠ ਨਾ ਕਰੇ ਖੁਦਾ ਸੱਚਾ ਰੰਨਾ ਮੇਰੀਆਂ ਇਹ ਖਿਸਕਾਵਦਾ ਹੈ

ਇੱਕ ਸੱਦ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਜਿੰਦ ਲੈਂਦਾ ਪੰਛੀ ਡੇਗਦਾ ਮਿਰਗ ਫਹਾਂਵਦਾ ਹੈ

ਠਗ ਸੁੰਨੇ ਥਾਨੇਸਰੋਂ ਆਂਵਦੇ ਨੇ ਇਹ ਤਾਂ ਜ਼ਾਹਰਾ ਠਗ ਝਨਾਂਵਦਾ ਹੈ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਮੀਆਂ ਵਲੀ ਜ਼ਾਹਰਾ ਹੈ ਹੁਣੇ ਵੇਖ ਝਬੈਲ ਕਟਾਵਦਾ ਹੈ

52. ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਖਬਰ

ਜਾ ਮਾਹੀਆਂ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਟੋਰੀ ਇੱਕ ਸੁਘੜ ਬੇੜੀ ਵਿੱਚ ਗਾਂਵਦਾ ਹੈ

ਉਹਦੇ ਬੋਲਿਆਂ ਮੁਖ ਥੀ ਫੁਲ ਕਿਰਦੇ ਲਾਖ ਲਾਖ ਦਾ ਸੱਦ ਉਲਾਵਦਾ ਹੈ

ਸਣੇ ਲੁੱਡਣ ਝਬੇਲ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਰੰਨਾਂ ਸੇਜ ਹੀਰ ਦੀ ਤੇ ਅੰਗ ਲਾਵੰਦਾ ਹੈ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਕਵਾਰੀਆਂ ਅਫਤਾਂ ਨੇ ਵੇਖ ਕੇਹਾ ਫਤੂਰ ਹੁਣ ਅਵੰਦਾ ਹੈ

53. ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛਣਾ

ਲੋਕਾਂ ਪੁੱਛਿਆ ਵੋ ਮੀਆਂ ਕੌਣ ਹੁੰਨਾਂ ਏ ਅੰਨ ਕਿਸੇ ਆਨ ਖਵਾਲਿਆ ਈ

ਤੇਰੀ ਸੂਰਤ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਲੂਕ ਦਿੱਸੇ ਏਡ ਜਫਰ ਤੂੰ ਕਾਸ ਤੇ ਜਾਲਿਆ ਈ

ਅੰਗ ਸਾਕ ਕਿਉਂ ਛਡ ਕੇ ਠੋਸ ਆਇਉਂ ਬੁੱਢੀ ਮਾਂ ਤੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਗਾਲਿਆ ਈ

ਓਹਲੇ ਅੱਖੀਆਂ ਦੇ ਤੈਨੂੰ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੂਤੀਆਂ ਦਾ ਕੌਲ ਪਾਲਿਆ ਈ

54. ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਓਥੋਂ ਤੁਰਨਾਂ

ਹੱਸ ਖੇਡ ਕੇ ਰਾਤ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਸੂ ਸੁਬਾ ਉਠ ਕੇ ਜਿਉ ਉਦਾਸ ਕੀਤਾ

ਰਾਹ ਜਾਂਦੜੇ ਨੂੰ ਨਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਡੇਰਾ ਜਾ ਮਲਾਹਾਂ ਦੇ ਪਾਸ ਕੀਤਾ

ਅੱਗੇ ਪਲੰਗ ਬੇੜੀ ਵਿੱਚ ਵਿਛਿਆ ਸੀ ਉਤੇ ਖ਼ੂਬ ਵਛਾਵਨਾ ਰਾਸ ਕੀਤਾ।

ਥੋੜੀ ਵਿੱਚ ਵਜਾਇ ਕੇ ਵੰਜ਼ਲੀ ਨੂੰ ਜਾ ਪਲੰਗ ਉਤੇ ਆਮ ਖਾਸ ਕੀਤਾ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਜਾਂ ਹੀਰ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਹੋਈ ਤੇਰੀ ਸੇਜ ਦਾ ਜਟ ਨੇ ਨਾਸ ਕੀਤਾ

55. ਹੀਰ ਦਾ ਆਉਣਾ ਤੇ ਗੁੱਸਾ

ਲੈ ਕੇ ਸਠ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨਾਲ ਆਈ ਹੀਰ ਮੱਤੜੀ ਰੂਪ ਗਮਾਨ ਦੀ ਜੀ

ਬੁਕ ਮੋਤੀਆਂ ਦੇ ਕੰਨੀਂ ਝੁਮਕਦੇ ਸਨ ਕੋਈ ਹੁਰ ਤੇ ਪਰੀ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦੀ ਜੀ

ਕੁੜਤੀ ਸੂਹੇ ਦੀ ਹਿਕ ਦੇ ਨਾਲ ਫੱਬੀ ਹੋਸ਼ ਰਹੀ ਨਾ ਜ਼ਮੀ ਅਸਮਾਨ ਦੀ ਜੀ

ਜਿਸ ਦੇ ਨਕ ਬੁਲਾਕ ਜਿਉਂ ਕੁਤਬ ਤਾਰਾ ਜੋਬਨ ਭਿੰਨੜੀ ਕਹਿਰ ਤੂਫਾਨ ਦੀ ਜੀ

ਆ ਬੰਦਿਆ ਵਾਲੀਏ ਟਲੋਂ ਮੋਈਏ ਅੱਗੇ ਗਈ ਕੇਤੀ ਤੰਬੂ ਤਾਣਦੀ ਜੀ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਮੀਆ ਜੱਟੀ ਲੋੜ੍ਹ ਲੁੱਟੀ ਪਰੀ ਕਿਬਰ ਹੰਕਾਰ ਤੇ ਮਾਨ ਦੀ ਜੀ

56. ਹੀਰ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਤਾਰੀਫ

ਕੇਹੀ ਹੀਰ ਦੀ ਕਰੇ ਤਾਅਰੀਫ ਸ਼ਾਇਰ ਮੱਥੇ ਚਮਕਦਾ ਹੁਸਨ ਮਹਿਤਾਬ ਦਾ ਜੀ

ਖੂਨੀ ਚੂੰਡੀਆ ਰਾਤ ਜਿਉ ਚੰਨ ਦਵਾਲੇ ਸੁਰਖ ਰੰਗ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਜੀ

ਨੈਣ ਨਰਗਸੀ ਮਿਰਗ ਮਮੋਲੜੇ ਦੇ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਟਹਿਕੀਆ ਫੁਲ ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਜੀ

ਭਵਾਂ ਵਾਂਗ ਕਮਾਨ ਲਾਹੌਰ ਦਿੱਸੇਕੋਈ ਹੁਸਨ ਨਾ ਅੰਤ ਹਸਾਬ ਦਾ ਜੀ

ਸੁਰਮਾ ਨੈਣਾਂ ਦੀ ਧਾਰ ਵਿੱਚ ਫਬ ਰਹਿਆ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹਿੰਦ ਤੇ ਕਟਕ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜੀ

ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਤਿੰਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲਟਕਦੀ ਹੈ ਹਾਥੀ ਮਸਤ ਜਿਉਂ ਫਿਰੇ ਨਵਾਬ ਦਾ ਜੀ

ਚਿਹਰੇ ਸੁਹਣੇ ਤੇ ਖਾਲ ਖ਼ਤ ਬਨਦੇ ਖ਼ੁਸ਼ਖਤ ਜਿਉਂ ਹਰਫ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਜੀ

ਜਿਹੜੇ ਵੇਖਣੇ ਦੇ ਰੀਝਵਾਨ ਆਹੇ ਵੱਡਾ ਵਾਇਦਾ ਤਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਬ ਦਾ ਜੀ

ਚਲੋ ਲੈਲਾਤੁਲਕਦਰ ਦੀ ਕਰੋ ਜ਼ਿਆਰਤ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਏਹ ਕੰਮ ਸਵਾਬ ਦਾ ਜੀ

57. ਓਹੀ ਚਾਲੂ

ਹੋਠ ਸੁਰਖ਼ ਯਾਕੂਤ ਜਿਉਂ ਲਾਲ ਚਮਕਣ ਥੋਡੀ ਸੇਬ ਵਲਾਇਤੀ ਸਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਨਕ ਅਲਫ ਹੁਸੈਲੀ ਦਾ ਪਿਪਲਾ ਸੀ ਜ਼ੁਲਫ ਨਾਗ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਬਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਦੰਦ ਚੰਬੇ ਦੀ ਲੜੀ ਕਿ ਹੰਸ ਮੋਤੀ ਦਾਣੇ ਨਿਕਲੇ ਹੁਸਨ ਅਨਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਲਖ਼ੀ ਚੀਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤਸਵੀਰ ਜੱਟੀ ਕਦ ਸਰੂ ਬਹਿਸ਼ਤ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਗਰਦਣ ਕੂੰਜ ਦੀ ਉਂਗਲਾਂ ਰੁਟਾਹ ਵਲੀਆਂ ਹਥ ਕੂਲਬੇ ਬਰਗ ਚਨਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਬਾਹਾਂ ਵੇਲਣੇ ਵੇਲੀਆਂ ਗੁਨ੍ਹ ਮੱਖਣ ਛਾਤੀ ਸੰਗ ਮਰ ਮਰ ਗੰਗ ਧਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਛਾਤੀ ਠਾਠ ਦੀ ਉਰ ਪਟ ਖਿਹਜ਼ ਸਿਉ ਬਲਖ ਦੇ ਚੁਣੇ ਅੰਬਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਧੁੰਨੀ ਬਹਸ਼ਿਤ ਦੇ ਹੌਜ਼ ਦਾ ਮੁਸ਼ਕ ਕੁੱਬਾ ਪੇਟੂ ਮਖਮਲੀ ਖਾਸ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਕਾਫੂਰ ਸ਼ਨਾਹ ਸਰੀਨ ਬਾਂਕੇ ਸਾਕ ਹੁਸਨ ਵਸਤੁਨ ਪਹਾੜ ਵਿੱਚੋਂ

ਸੁਰਖ਼ੀ ਹੋਠਾਂ ਦੀ ਲੋੜ੍ਹ ਦੰਦਾਸੜੇ ਦਾ ਖੋਜੇ ਖ਼ਤਰੀ ਕਤਲ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਸ਼ਾਹ ਪਰੀ ਦੀ ਭੈਣ ਪੰਚ ਫੂਲ ਰਾਣੀ ਗੁਝੀ ਰਹੇ ਨਾ ਹੀਰ ਹਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਸੱਈਆਂ ਨਾਲ ਲਟਕਦੀ ਮਾਨ ਮੱਤੀ ਜਿਵੇਂ ਹਰਨੀਆਂ ਤੁੱਠੀਆਂ ਬਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਅਪਰਾਧ ਤੇ ਅਵਧ ਦਲਤ ਸਿਰੀ ਚਮਕ ਨਿਕਲੇ ਮਿਆਨ ਦੀ ਧਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਫਿਰੇ ਚਿਣਕਦੀ ਚਾਉ ਦੇ ਨਾਲ ਜੱਟੀ ਚੜਿਆ ਗ਼ਜ਼ਬ ਦਾ ਕਟਕ ਕੰਧਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਲੰਕ ਬਾਗ ਦੀ ਪਰੀ ਕਿ ਇੰਦਰਾਨੀ ਹੂਰ ਨਿਕਲੀ ਚੰਦ ਦੀ ਧਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਪੁਤਲੀ ਪੀਕਣੇ ਦੀ ਨਕਸ਼ ਰੋਮ ਵਾਲੇ ਲੱਧਾ ਪੂਰੇ ਨੇ ਚੰਦ ਉਜਾੜ ਵਿੱਚੋਂ

ਏਵੇਂ ਸਰਕਦੀ ਆਂਵਦੀ ਲੋੜ੍ਹ ਲੁੱਟੀ ਜਿਵੇਂ ਕੂੰਜ ਤਰੰਗਲੀ ਡਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਮੱਥੇ ਆਣ ਲੱਗਣ ਜਿਹੜੇ ਭੌਰ ਆਸ਼ਕ ਨਿੱਕਲ ਜਾਣ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਧਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਇਸ਼ਕ ਬੋਲਦਾ ਨਢੀ ਦੇ ਥਾਂਉਂ ਥਾਂਈਂ ਰਾਗ ਨਿਕਲੇ ਜ਼ੀਲ ਦੀ ਤਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਕਜ਼ਲਬਾਸ਼ ਅਸਵਾਰ ਜੱਲਾਦ ਖੂਨੀ ਨਿੱਕਲ ਦੌੜਿਆ ਉਰਦ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਜਾਂ ਨੈਣਾਂ ਦਾ ਦਾਉ ਲੱਗੇ ਕੋਈ ਬਚੇ ਨਾ ਜੂਏ ਦੀ ਹਾਰ ਵਿੱਚੋਂ

58. ਮਲਾਹਾਂ ਤੇ ਸਖਤੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ

ਪਕੜ ਲਏ ਝਬੇਲ ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਮੁਸ਼ਕਾ ਮਾਰ ਛਮਕਾਂ ਲਹੂ ਲੁਹਾਣ ਕੀਤੇ

ਆਣ ਪਲੰਗ ਤੇ ਕੌਣ ਸਵਾਲਿਆ ਜੇ ਮੇਰੇ ਵੈਰ ਤੇ ਤੁਸਾਂ ਸਾਮਾਨ ਕੀਤੇ

ਕੁੜੀਏ ਮਾਰ ਨਾ ਅਸਾਂ ਬੇਦੋਸਿਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅਸਾਂ ਨਾ ਏਹ ਮਿਹਮਾਨ ਕੀਤੇ

ਚੈਂਚਰ ਹਾਰੀਏ ਰਬ ਤੋਂ ਡਰੀਂ ਮੋਈਏ ਅੱਗੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਏਡ ਤੂਫਾਨ ਕੀਤੇ

ਏਸ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਨੇ ਨਢੀਏ ਨੀ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤੇ

59. ਉੱਤਰ ਹੀਰ

ਜੌਨੀ ਕਮਲੀ ਰਾਜ ਦੇ ਚੂਚਕੇ ਦਾ ਐਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਮੈਨੂੰ

ਮੈਂ ਤਾਂ ਧਰੂਹ ਕੇ ਪਲੰਘ ਤੋਂ ਚਾ ਸੁੱਟਾਂ ਆਇਆਂ ਕਿਧਰੇ ਦੇਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੈਨੂੰ

ਨਾਢੂ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਪੁੱਤ ਕਿ ਸ਼ੇਰ ਹਾਥੀ ਪਾਸ ਢੁਕਾਂ ਲਏ ਗਾ ਢਾ ਮੈਨੂੰ

ਨਾਹੀਂ ਪਲੰਘ ਤੇ ਏਸ ਨੂੰ ਟਿਕਨ ਦੇਣਾ ਲਾ ਰਹੇਗਾ ਲਖ ਜੋ ਵਾਹ ਮੈਨੂੰ

ਇਹ ਬੋਦਲਾ ਪੀਰ ਬਗ਼ਦਾਦ ਗੁੱਗਾ ਮੇਲੇ ਆਣ ਬੈਠਾ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਮੈਨੂੰ

60. ਉਹੀ (ਚਲਦਾ)

ਉਨ੍ਹੀਂ ਸੁੱਤਿਆ ਸੇਜ ਅਸਾਡੜੀ ਤੋਂ ਲੰਮਾ ਸੁਸਰੀ ਵਾਂਗ ਕੀ ਪਿਆ ਹੈ ਵੇ

ਰਾਤੀਂ ਕਿਤੇ ਉਨੀਂਦਰਾ ਕੱਟਿਉਈ ਏਡੀ ਨੀਂਦ ਵਾਲਾ ਲੁੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹੈ ਵੇ

ਸੁੰਞੀ ਦੇਖ ਨਖਸਮੜੀ ਸੇਜ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਆਹਲਕੀ ਆਨ ਢੈ ਪਿਆ ਹੈਂ ਵੇ

ਕੋਈ ਤਾਪ ਕਸੂਰਤ ਕਿ ਜਿੰਨ ਲੱਗੋ ਇੱਕੇ ਡਾਇਨ ਕਿਸੇ ਭਖ ਲਿਆ ਹੈ ਵੇ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਤੂੰ ਜਿਊਂਦਾ ਘੂਕ ਸੁਤੋਂ ਇੱਕੇ ਮੌਤ ਆਈ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ ਵੇ

61. ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਬੇਪਰਵਾਹੀ, ਹੀਰ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਅਤੇ ਹੀਰ ਨੂੰ ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਉੱਤਰ

ਕਰਕੇ ਮਾਰੋ ਹੀ ਮਾਰ ਤੇ ਪਕੜ ਛਮਕਾਂ ਪਰੀ ਆਦਮੀ ਤੇ ਕਹਿਰਬਾਨ ਹੋਈ

ਰਾਂਝੇ ਉਠ ਕੇ ਆਖਿਆ ਵਾਹ ਸੱਜਨ ਹੀਰ ਹੱਸ ਕੇ ਤੇ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹੋਈ

ਕਛੋ ਵੰਝਲੀ ਕੰਨ ਦੇ ਵਿਚ ਵਾਲਾ ਜ਼ੁਲਫ ਮੁਖੜੇ ਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਈ

ਭਿੰਨੇ ਵਾਲ ਚੂਨੇ ਬੈਨੀ ਚੰਦ ਰਾਂਝਾ ਨੈਨ ਕੱਜਲੇ ਦੀ ਘਮਸ਼ਾਨ ਹੋਈ

ਸੂਰਤ ਯੂਸਫ ਵੇਖ ਤੈਮਸ ਬੇਟੀ ਸਨੇ ਬਾਲਕੇ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋਈ

ਨੈਨ ਮਸਤ ਕਲੇਜੜੇ ਵਿੱਚ ਧਾਨੇ ਹੀਰ ਘੋਲ ਘੱਤੀ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਈ

ਆਇ ਬਗ਼ਲ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਕਰੇ ਗੱਲਾਂ ਜਿਵੇਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਬਾਨ ਕਮਾਨ ਹੋਈ

ਭਲਾ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਨਾ ਮਾਰ ਬੈਠੀ ਕਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗੱਲ ਬੇਸ਼ਾਨ ਹੋਈ

ਰੂਪ ਜੱਟ ਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਜਾਗ ਲਧੀ ਹੀਰ ਵਾਰ ਘਤੀ ਸਰਗਰਦਾਨ ਹੋਈ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨਾ ਥਾਉਂ ਦਮ ਮਾਰਨੇ ਦੀ ਚਾਰ ਚਸ਼ਮ ਦੀ ਜਦੋਂ ਘਮਸਾਨ ਹੋਈ

62. ਉੱਤਰ ਰਾਂਝਾ

ਰਾਂਝਾ ਆਖਦਾ ਇਹ ਜਹਾਨ ਸੁਫਨਾ ਪਰ ਜਾਵਣਾ ਹੈ ਮਤਵਾਲੀਏ ਨੀ

ਤੁਸਾਂ ਜਿਹੀਆਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਇਹ ਲਾਜ਼ਮ ਆਏ ਗਏ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਪਾਲੀਏ ਜੀ

ਏਡਾ ਹੁਸਨ ਦਾ ਨਾ ਗੁਮਾਨ ਕੀਜੇ ਏਹ ਲੈ ਪਲੰਗ ਹਈ ਸਣੇ ਨਹਾਲੀਏ ਨੀ

ਅਸਾਂ ਰੱਬ ਦਾ ਆਸਰਾ ਰੱਖਿਆ ਏ ਉੱਠ ਜਵਾਨਾਂ ਹੈ ਨੈਨਾਂ ਵਾਲੀਏ ਨੀ

63. ਉੱਤਰ ਹੀਰ

ਅਜੀ ਹੀਰ ਤੇ ਪਲੰਗ ਸਭ ਥਾਉਂ ਤੇਰੇ ਘੋਲ ਘੱਤੀਆਂ ਜਿਊੜਾ ਵਾਰਿਆ ਈ

ਨਾਹੀਂ ਗਾਲ ਕੱਢੀ ਹੱਥ ਜੋੜਨੀ ਹਾਂ ਹਥ ਲਾ ਨਾਹੀਂ ਤੈਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਈ

ਅਸੀਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਾਂ ਤੇ ਪੈਰ ਪਕੜਾਂ ਤੈਥੋਂ ਘੋਲਿਆ ਕੋੜਮਾ ਸਾਰਿਆਂ ਈ

ਅਸਾਂ ਹਸ ਕੇ ਆਨ ਸਲਾਮ ਕੀਤਾ ਆਖ ਕਾਸ ਨੂੰ ਮਕਰ ਪਸਾਰਿਆ ਈ

ਸੁੰਞੇ ਪਰ੍ਹੇ ਹਨ ਤਿੰਜਨੀਂ ਚੈਨ ਨਾਹੀਂ ਅਲਾਹ ਵਾਲਿਆ ਵੋ ਸਾਨੂੰ ਤਾਰਿਆ ਈ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ਰੀਕ ਹੈ ਕੌਣ ਓਸਦਾ ਜਿਸ ਦਾ ਰੱਬ ਨੇ ਕੰਮ ਸਵਾਰਿਆ ਈ

64. ਉੱਤਰ ਰਾਂਝਾ

ਮਾਨ ਮੱਤੀਏ ਰੂਪ ਗੁਮਾਨ ਭਰੀਏ ਅਟਖੀਲੀਏ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲੀਏ ਨੀ

ਆਸ਼ਕ ਭੌਰ ਫਕੀਰ ਤੇ ਨਾਗ ਕਾਲੇ ਬਾਝ ਮੰਤਰੋਂ ਮੂਲ ਨਾ ਕੀਲੀਏ ਨੀ

ਏਹ ਜੋਬਨਾ ਠਗ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਈ ਟੂਨੇ ਹਾਰੀਏ ਛੈਲ ਛਬੀਲੀ ਨੀ

ਤੇਰੇ ਪਲੰਘ ਦਾ ਰੂਪ ਨਾ ਰੰਗ ਘਟਿਆ ਨਾ ਕਰ ਸ਼ੁਹਦਿਆਂ ਨਾਲ ਬਖ਼ੀਲੀਆਂ ਨੀ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਬਿਨ ਕਾਰਦੋ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਰੀਏ ਬੋਲ ਨਾਲ ਜ਼ਬਾਨ ਰਸੀਲੀਏ ਲੀ

65. ਰਾਂਝੇ ਤੋਂ ਹਾਲ ਪੁੱਛਣਾ

ਘੋਲ ਘੋਲ ਘੱਤੀ ਤੈਂਡੀ ਵਾਟ ਉੱਤੋਂ ਬੇਲੀ ਦੱਸ ਵੇਖਾਂ ਕਿਦੋਂ ਆਵਨਾ ਏ

ਕਿਸ ਮਾਨ ਮੱਤੀ ਘਰੋਂ ਕਢਿਉਂ ਤੂੰ ਜਿਸ ਵਾਸਤੇ ਫੇਰੀਆਂ ਪਾਵਨਾ ਏ

ਕੌਣ ਛਡ ਆਇਉਂ ਪਿੱਛੇ ਮਿਹਰਵਾਨ ਜਿਸ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਪੱਛੋਤਾਵਨਾ ਏ

ਕੌਣ ਵਤਨ ਤੇ ਨਾਮ ਕੀ ਸਾਈਆਂ ਵੇ ਅਤੇ ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਕੌਣ ਸਦਾਵਨਾਂ ਏ

ਤੇਰੇ ਵਾਰਨੇ ਚੋਖਨੇ ਹੁੰਨੀਆਂ ਮੈਂ ਮੰਗੂ ਬਾਬਲੇ ਦਾ ਚਾਰ ਲਿਆਵਨਾ ਏ

ਮੰਗੂ ਬਾਬਲੇ ਦਾ ਤੇ ਤੂੰ ਚਾਕ ਮੇਰਾ ਇਹ ਵੀ ਫੰਦ ਲੱਗੇ ਜੇ ਤੂੰ ਲਾਵਨਾ ਏ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਚੁਹੀਕ ਜੇ ਨਵੀਂ ਚੁਪੇ ਸਭੇ ਕੁਲ ਜਾਨੀ ਜਿਹੜੀਆਂ ਗਾਵਨਾਂ ਏ

66. ਉੱਤਰ ਰਾਂਝਾ

ਤੁਸਾਂ ਜਿਹੇ ਮਾਅਸ਼ਕ ਜੇ ਥੀਨ ਰਾਜ਼ੀ, ਮੰਗੂ ਨੈਨਾਂ ਦੀ ਧਾਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰੀਏ ਨੀ

ਨੈਨਾਂ ਤੇਰਿਆਂ ਦੇ ਅਸੀਂ ਚਾਕ ਲੱਗੇ ਜਿਵੇਂ ਜਿਉ ਮੰਨੇ ਤਿਵੇਂ ਸਾਰੀਏ ਨੀ

ਕਿੱਥੋਂ ਗੱਲ ਕੀਚੈ ਨਿਤ ਨਾਲ ਤੁਸਾਂ ਕੋਈ ਬੈਠ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚਾਰੀਏ ਨੀ

ਗੱਲ ਘਤ ਜੰਜਾਲ ਕੰਗਾਲ ਮਾਰੇ ਜਾਂ ਤਿੰਜਨੀਂ ਵੜੇ ਕਵਾਰੀਏ ਨੀ

67. ਉੱਤਰ ਹੀਰ

ਹੱਥ ਬੱਧੜੀ ਰਹਾਂ ਗੁਲਾਮ ਤੇਰੀ ਸਣੇ ਤ੍ਰਿੰਜਨਾਂ ਨਾਲ ਸਹੇਲੀਆਂ ਦੇ

ਹੋਸਨ ਨਿਤ ਬਹਾਰਾਂ ਤੇ ਰੰਗ ਘਨੇ ਵਿੱਚ ਬੇਲੜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਬੇਲੀਆਂ ਦੇ

ਸਾਨੂੰ ਰੱਬ ਨੇ ਜੁਗ ਮਿਲਾਇ ਦਿੱਤਾ ਭੁੱਲ ਗਏ ਪਿਆਰ ਅਰਬੇਲੀਆਂ ਦੇ

ਦਿਨੇ ਬੇਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਰੇਂ ਮੌਜਾਂ ਰਾਤੀਂ ਖੇਡਸਾਂ ਵਿੱਚ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੇ

68. ਉੱਤਰ ਰਾਂਝਾ

ਨਾਲ ਨੱਢੀਆਂ ਘਿਨ ਚਰਖੜੇ ਨੂੰ ਤੁਸਾਂ ਬੈਠਨਾ ਵਿੱਚ ਭੰਡਾਰ ਹੀਰੇ

ਅਸੀਂ ਰੁਲਾਂ ਗੇ ਆਨ ਕੇ ਵਿੱਚ ਵਿਹੜੇ ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਨਾ ਲਏ ਗਾ ਸਾਰ ਹੀਰੇ

ਟਕੇ ਰੁਲਾਂ ਗੇ ਵਿਹੜਿਉਂ ਕਢ ਛੱਡੇਂ ਸਾਨੂੰ ਠਗ ਕੇ ਮੂਲ ਨਾ ਮਾਰ ਹੀਰੇ

ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜੇ ਤੋੜ ਨਿਬਾਹਨੀ ਹੈ ਸੱਚਾ ਦੇ ਖਾਂ ਕੌਲ ਕਰਾਰ ਹੀਰ

69. ਉੱਤਰ ਹੀਰ

ਮੈਨੂੰ ਬਾਬਲੇ ਦੀ ਸੌਂਹ ਰਾਂਝਨਾ ਵੇ ਮਰੇ ਮਾਉਂ ਜੇ ਤੁਧ ਥੀਂ ਮੁਖ ਮੋੜਾਂ

ਤੇਰੇ ਬਾਝ ਤੁਆਮ ਹਰਾਮ ਮੈਨੂੰ ਤੁਧ ਬਾਝ ਨਾ ਨੈਨ ਨਾ ਅੰਗ ਜੋੜਾਂ

ਖ਼ਾਜਾ ਖਿਜ਼ਰ ਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਕਸਮ ਖਾਧੀ ਥੀਵਾਂ ਸੂਰ ਜੇ ਪ੍ਰੀਤ ਦੀ ਰੀਤ ਤੋੜਾਂ

ਕੁਹੜੀ ਹੋ ਕੇ ਨੈਨ ਪਰਾਨ ਜਾਵਨ ਤੇਰੇ ਬਾਝ ਜੇ ਕੌਤ ਮੈਂ ਹੋਰ ਲੋੜਾਂ

70. ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਹੀਰ ਨੂੰ ਇਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਪੱਕਾ ਕਰਨਾ

ਚੋਤਾ ਮੁਆਮਲੇ ਪੈਣ ਤੇ ਛੱਡ ਜਾਏਂ ਇਸ਼ਕ ਜਾਲਨਾ ਖਰਾ ਦੁਹੇਲੜਾ ਜੀ

ਸਚ ਆਖਣਾ ਦੀ ਈ ਹੁਣੇ ਆਖ ਮੈਨੂੰ ਏਹੋ ਸਚ ਤੇ ਝੂਠ ਦਾ ਵੇਲੜਾ ਈ

ਤਾਬ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਝੱਲਣੀ ਖਰੀ ਔਖੀ ਇਸ਼ਕ ਗੁਰੂ ਤੇ ਜਗ ਸਭ ਚੇਲੜਾ ਈ

ਏਥੋਂ ਛਡ ਈਮਾਨ ਜੇ ਨੱਸ ਜਾਸੇ ਅੰਤ ਰੋਜ਼ ਕਿਆਮਤੇ ਮੇਲੜਾ ਈ

71. ਉੱਤਰ ਹੀਰ

ਤੇਰੇ ਨਾਉਂ ਤੋਂ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕੀਤੀ ਮਾਲ ਜਿਉ ਤੇਰੇ ਉਤੋਂ ਵਾਰਿਆ ਈ

ਪਾਸਾ ਜਾਣ ਕੇ ਸੀਸ ਮੈਂ ਲਾਈ ਬਾਜ਼ੀ ਤੁਸਾਂ ਜਿੱਤਿਆ ਤੇ ਅਸਾਂ ਹਾਰਿਆਂ ਈ

ਰਾਂਝਾ ਜਿਉ ਦੇ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਕਰਕੇ ਮਿਹਰ ਚੂਚਕੇ ਕੋਲ ਸਧਾਰਿਆ ਈ

ਅੱਗੇ ਪੈਂਚਣੀ ਹੋ ਕੇ ਹੀਰ ਚੱਲੀ ਕੋਲ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਜਾ ਖਲਿਆਰਿਆ ਈ

72. ਹੀਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਤੋਂ ਸਲਾਹ ਪੁਛਣੀ

ਹੀਰ ਜਾ ਕੇ ਆਖਦੀ ਬਾਬਲਾ ਵੇ ਤੇਰੇ ਨਾਉਂ ਤੋ ਘੋਲ ਘੁਮਾਈਆਂ ਮੈਂ

ਜੱਸ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅੰਦਰ ਵਿੱਚ ਸਾਂਦਲੇ ਬਾਰ ਖਡਾਈਆਂ ਮੈਂ

ਲਾਸਾਂ ਪੱਟ ਦੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਬਾਗ਼ ਕਾਲੇ ਪੀਂਘਾਂ ਸ਼ੌਕ ਦੇ ਨਾਲ ਪੀਂਘਾਈਆਂ ਮੈਂ

ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਬਾਬਲ ਜਿਵੇਂ ਧਵਲ ਰਾਜਾ ਮਾਹੀ ਮਹੀਂ ਦਾ ਢੂੰਡ ਲਿਆਈਆਂ ਮੈਂ

73. ਹੀਰ ਦੇ ਬਾਪ ਦਾ ਉੱਤਰ

ਬਾਪ ਹਸ ਕੇ ਪੁੱਛਦਾ ਕੌਣ ਹੁੰਦਾ ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਕਿਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ

ਹੱਥ ਲਾਇਆ ਪਿੰਡੇ ਤੇ ਦਾਗ਼ ਪੈਂਦਾ ਇਹ ਮਹੀਂ ਦੇ ਨਹੀਂ ਦਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ

ਸੁਘੜ ਚਤਰ ਤੇ ਅਕਲ ਦਾ ਕੋਟ ਨੱਢਾ ਮੱਝੀ ਬਹੁਤ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਚਾਰਦਾ ਹੈ

ਮਾਲ ਆਪਣਾ ਜਾਨ ਕੇ ਸਾਂਭ ਲਿਆਵੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰੇ ਵਗਾਰ ਦਾ ਹੈ

ਹਿੱਕੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਦੇ ਹੁੰਗ ਦੇ ਕੇ ਸੋਟਾ ਸਿੰਗ ਤੇ ਮੂਲ ਨਾ ਮਾਰਦਾ ਹੈ

ਦਿਸੇ ਨੂਰ ਅੱਲਾਹ ਦਾ ਮੁਖੜੇ ਤੇ ਮਨੋ ਰਬ ਹੀ ਰਬ ਚਤਾਰਦਾ ਹੈ

74. ਹੀਰ ਦੇ ਬਾਪ ਦਾ ਪੁੱਛਣਾ

ਕਿਹੜੇ ਚੌਧਰੀ ਦਾ ਪੁਤ ਕੌਦ ਜ਼ਾਤੋਂ ਕੇਹਾ ਅਕਲ ਸ਼ਊਰ ਦਾ ਕੋਟ ਹੈ ਨੀ

ਕੀਕੂ ਰਿਜ਼ਕ ਤੇ ਆਬ ਉਦਾਸ ਕੀਤਾ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਪੀਰ ਦੀ ਓਟ ਹੈ ਨੀ

ਫੌਜਦਾਰ ਵਾਂਗੂੰ ਕਰ ਕੂਚ ਧਾਣਾ ਮਾਰ ਜਿਉਂ ਨਕਾਰੇ ਤੇ ਚੋਟ ਹੈ ਨੀ

ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਪੋਤਰਾ ਕੌਣ ਕੋਈ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਦੀ ਏਸ ਨੂੰ ਤੋਟ ਹੈ ਨੀ

75. ਹੀਰ ਨੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ

ਪੁੱਤਰ ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰੇ ਦੇ ਚੌਧਰੀ ਦਾ ਰਾਂਝਾ ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਜੱਟ ਅਸੀਲ ਹੈ ਜੀ

ਉਹਦਾ ਬੂਪੜਾ ਮੁਖ ਤੇ ਨੈਨ ਨਿਮੇ ਕੋਈ ਛੈਲ ਜੇਹੀ ਉਹਦੀ ਡੀਲ ਹੈ ਜੀ

ਮੱਥਾ ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਚਮਕਦਾ ਨੂਰ ਭਰਿਆ ਸਖ਼ੀ ਜਿਉ ਦਾ ਨਹੀਂ ਬਖ਼ੀਲ ਹੈ ਜੀ

ਗੱਲ ਸੁਹਨੀ ਪਰ੍ਹੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਰਦਾ ਖੋਜੀ ਲਾਈ ਤੇ ਨਿਆਂਉਂ ਵਕੀਲ ਹੈ ਜੀ

76. ਹੀਰ ਦਾ ਉੱਤਰ

ਕਹੇ ਡੋਗਰਾਂ ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਨਿਆਉਂ ਜਣੇ ਪਰ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਵਿਲਾਵੜੇ ਲਾਈਆਂ ਦੇ

ਪਾੜ ਚੀਰ ਕਰ ਜਾਂਦਾਇ ਦੇਸੋਂ ਲੜਿਆ ਕਾਸ ਤੋਂ ਨਾਲ ਇਹ ਭਾਈਆਂ ਦੇ

ਕਿਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਰੁਸਕੇ ਉਠ ਆਇਆ ਕੀਕਰ ਬੋਲਿਆ ਨਾਲ ਭਰਜਾਈਆਂ ਦੇ

ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਬੇ ਸ਼ੌਕ ਆਇਆ ਦਿਖਣ ਮੁਖ ਸਿਆਲਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਈਆਂ ਦੇ।

77. ਮਾਂ ਬਾਪ ਅੱਗੇ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਸਿਫਤ

ਲਾਈ ਹੋਇ ਕੇ ਮੁਆਮਲੇ ਦੱਸ ਦੇਂਦਾ ਮੁਨਸਫ ਹੋ ਵੱਢੇ ਫਾਹੇ ਫੇੜਿਆਂ ਦੇ

ਵਰ੍ਹੀ ਘਤ ਕੇ ਕਹੀ ਦੇ ਪਾੜ ਲਾਏ ਸੱਥੋਂ ਕੱਢ ਦੇਂਦਾ ਖੋਜ ਝੇੜਿਆਂ ਦੇ

ਘਾੜਾ ਧਾੜਵੀ ਤੋਂ ਮੋੜ ਲਿਆਂਵਦਾ ਹੈ ਠੰਡ ਪਾਂਵਦਾ ਵਿੱਚ ਬਖੇੜਿਆਂ ਦੇ

ਸਭ ਰਹੀ ਰੋਨੀ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਲਿਆਵੇ ਅੱਖੀਂ ਵਿੱਚ ਰਖੇ ਵਾਂਗ ਹੇੜਿਆਂ ਦੇ

ਸੈਆਂ ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਭਲਾ ਹੈ ਚਾਕ ਰਾਂਝਾ ਜਿੱਥੇ ਨਿਤ ਪੌਦੇ ਲਖ ਬੇੜਿਆਂ ਦੇ

78. ਹੀਰ ਨੂੰ ਉੱਤਰ

ਤੇਰ ਆਖਣਾ ਅਸਾਂ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕੀਤਾ ਮਹੀਂ ਦੇ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਨੀ

ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਰਹੇ ਮਝੀ ਵਿੱਚ ਖੇੜਾ ਬੇਲੇ ਵਿੱਚ ਮਸੀਬਤਾਂ ਭਾਰੀਆਂ ਨੀ

ਰਲਾ ਕਰੇ ਨਾਹੀਂ ਨਾਲ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਏਸ ਕਦੇ ਨਾਹੀਂ ਮਝੀਂ ਚਾਰੀਆਂ ਨੀ

ਮਤਾਂ ਖੇਡ ਰੁੱਝੇ ਖਿੜ ਜਾਨ ਮਝੀ ਹੋਵਣ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਿੱਚ ਖੁਆਰੀਆਂ ਨੀ

79. ਹੀਰ ਨੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਖਬਰ ਦੱਸੀ

ਪਾਸ ਮਾਉਂ ਦੇ ਨਢੜੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਮਾਹੀ ਮਝੀ ਦਾ ਆਨ ਕੇ ਛੇੜਿਆ ਮੈਂ

ਨਿਤ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਪੈਂਦੀ ਏਹ ਝਗੜਾ ਚਾ ਨਬੇੜਿਆ ਮੈਂ

ਸੁੰਞਾ ਨਿਤ ਰੁਲੇ ਮੰਗੂ ਵਿੱਚ ਬੇਲੇ ਮਾਹੀ ਸੁਘੜ ਹੀ ਆਣ ਸਹੇੜਿਆ ਮੈਂ

ਮਾਏਂ ਕਰਮ ਜਾਗੇ ਸਾਡੇ ਮੰਗੂਆਂ ਦੇ ਸਾਊ ਅਸਲ ਜਟੇਟੜਾ ਘੇਰਿਆ ਮੈਂ

80. ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਹੀਰ ਦਾ ਉੱਤਰ

ਮੱਖਣ ਖੰਡ ਪਰਵਾਨੇ ਖਾ ਮੀਆਂ ਮਹੀਂ ਛੇੜ ਦੇ ਰਬ ਦੇ ਆਸਰੇ ਤੇ

ਹੱਸਨ ਗੱਭਰੂ ਰਾਂਝਿਆ ਜਾਲ ਮੀਆਂ ਗੁਜ਼ਰ ਆਵਸੀ ਦੁਧ ਦੇ ਕਾਸੜੇ ਤੇ

ਹੀਰ ਆਖਦੀ ਰਬ ਰੱਜਾਕ ਤੇਰਾ ਮੀਆਂ ਜਾਈਂ ਨਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਾਸੜੇ ਤੇ

ਮਝੀਂ ਛੇੜ ਦੇ ਝੱਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮੀਆਂ ਆਪ ਹੋ ਬੈਸੇ ਇੱਕ ਪਾਸੜੇ ਤੇ

81. ਰਾਂਝਾ ਬੇਲੇ ਨੂੰ ਗਿਆ, ਉੱਥੇ ਪੰਜਾਂ ਪੀਰਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ

ਬੇਲੇ ਰਬ ਦਾ ਨਾਉਂ ਲੈ ਜਾ ਵੜਿਆ ਹੋਇਆ ਧੁਪ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਹੀਰ ਮੀਆਂ

ਉਹਦੀ ਨੇਕ ਸਾਇਤ ਰਜੂਹ ਆਣ ਹੋਈ ਮਿਲੇ ਰਾਹ ਜਾਂਦੇ ਪੰਜ ਪੀਰ ਮੀਆਂ

ਬੱਚਾ ਖਾ ਚੂਰੀ ਚੋ ਮਝ ਬੂਰੀ ਜਿਉ ਵਿੱਚ ਨਾ ਹੋ ਦਿਲਗੀਰ ਮੀਆਂ

ਕਾਈ ਨਢੜੀ ਸੋਹਨੀ ਕਰੇ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਪੂਰੇ ਰਬ ਦੇ ਹੋ ਤੁਸੀਂ ਪੀਰ ਮੀਆਂ

ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੀਰ ਦਰਗਾਹ ਥੀਂ ਤੁਧ ਤਾਈ ਯਾਦ ਕਰੀਂ ਸਾਨੂੰ ਪਵੇ ਭੀੜ ਮੀਆਂ