ਈਕ ਪੰਡੀ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਓਵੇਂ ਹੀ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਮਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਬੇਰ ਤੋੜਨ ਵੇਲੇ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ ਝਰੀਟਾਂ, ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਿਠਾਸ। ਜਦ ਮਾਰਚ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਜੰਗਲ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਈਕ ਪੰਡੀ ਦੇਖ ਕੇ ਦੋ ਮਿੰਟ ਆਰਾਮ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਰੁਕਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਚੱਲਦੇ ਚੱਲਦੇ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦੋ ਦਾਣੇ ਤੋੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਛਲੇ ਵਾਸਤੇ ਮੁਸੀਬਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਈਕ ਪੰਡੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪਿਛਲੇ ਨੇ ਕੀ ਹੱਥ ਪਾਉਣਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਅਗਲੇ ਰਾਹੀਂ ਛੱਡੀ ਗਈ ਟਾਹਣੀ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਝੁਕ ਕੇ ਲੰਘਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਈਕ ਪੰਡੀ ਦੇ ਕੰਡੇ ਉਸਦੀ ਟੋਪੀ ਨੂੰ ਉੜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਾਰੇ ਦਸਤੇ ਵਿਚ ਹਾਸਾ ਛੇੜ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਨਾਸ਼ਤੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਪਏ। ਕੋਸਾ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਾਦੀ-ਸ਼ੁਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦੀ ਸਾਥਣ ਇਕ ਹੋਰ ਦਸਤੇ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ। ਉਹ ਨਾਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਿੰਦੀ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਤੈਲਗੂ ਦਸਤੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਸਿੱਖੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਸੀ।

ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤੇ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸਬੰਧੀ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਦੇ ਦਸਤੇ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਗੌਂਡ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਦਸਤੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਹੀ ਕਾਇਦੇ ਦੇ ਅੱਖਰ ਪਛਾਨਣੇ ਸਿੱਖੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਣ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿਚ ਸੀ, ਕੋਈ ਸੌ ਤੱਕ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਯਾਦ ਕਰ ਲੈਣ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਜਦ ਕਿ ਇਕ ਜਣਾ ਜਮ੍ਹਾਂ ਘਟਾਓ ਦੇ ਸਵਾਲ ਸਿੱਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਪੈੱਨ ਮੈਂ ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਗੁਰੀਲੇ ਦੀ ਜੇਬ ਨਾਲ ਲੱਗਾ ਦੇਖਿਆ।

ਗਾਉਣਾ ਤੇ ਨੱਚਣਾ ਸਭ ਨੂੰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਗੁਣ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਆਦਮੀ, ਔਰਤਾਂ, ਮੁੰਡੇ, ਕੁੜੀਆਂ, ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਨੱਚਦੇ ਹਨ। ਜਾਣ ਲਵੋ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਹੀ ਇਕੱਠਾ ਨੱਚਦਾ ਹੈ। ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੀਤ ਸਮੂਹ-ਗੀਤ ਹੀ ਹਨ। ਉਹ ਮਿਲ ਕੇ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਦੌਰੇ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਸੋਲੋ ਗੀਤ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਗੀਤ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਕ ਸ਼ਾਮ ਰਾਇਪੁਰ ਰੇਡੀਓ ਤੋਂ ਮੈਂ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਗੌਂਡ ਗੀਤ ਸੁਣਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਕ ਕਲਾਕਾਰ ਗਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਸਭ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਉਸ ਗੀਤ ਨੂੰ ਇੱਕਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਗਾਉਂਦਾ ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਸਿਰਫ਼ ਰੇਡੀਓ ਉੱਤੇ ਹੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹਿਆ ਕਿ ਗੁਣਗੁਣਾਉਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਇੱਕਲਾ ਹੀ ਗੁਣਗੁਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਉਹ ਵੀ ਕਦੇ ਗੁਣਗਣਾਉਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਸ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਗੁਣਗੁਣਾਉਣਾ ਤਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਕੰਨੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਨਾਲ ਰਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਗੁਣਗੁਣਾਉਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਕੋਈ ਕਬਾਇਲੀ ਘੱਟ ਹੀ ਇਕੱਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਾਂ, ਪਹਿਰੇ ਉੱਤੇ ਅਕਸਰ ਉਹ ਇਕੱਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਚੌਕਸ ਆਦਮੀ ਗੁਣਗੁਣਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।

ਕੋਸਾ ਕਦੇ ਕਦੇ ਗੀਤ ਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ।

.............................