ਕਟਾ ਵੱਢ ਕੀਤੀਓਸੁ। ਫੇਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਚਮਕੌਰ ਆ ਠਹਿਰੇ ਤਾਂ ਓਥੇ ਬੀ ਫੌਜਾਂ ਘੱਲਕੇ ਮੁਹਾਸਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਮੰਗਾਈ ਤਾਜ਼ਾ ਫੌਜ ਸਮੇਤ ਟੁੱਟ ਪਿਆ। ਓਥੇ ਲਗ ਪਗ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀ ਤੇ ਦੋ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਰਖ੍ਯਾ ਦੇ ਆਸਰੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿਚ ਪੁੱਜ  ਗਏ ਸੇ। ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਸਨ ਪੌਹ ਦੀਆਂ ਤੇ ਹੁਣ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਲੰਘ ਗਏ ਸਨ। ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਨੇ ਅਜੇ ਬੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਛੋਟੇ ਸਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਤੇ ਉਪਕਾਰ ਦੇ ਬਗੀਚੇ ਦੀਆਂ ਪੁੰਗਰਦੀਆਂ ਲਗਰਾਂ, ਇਨਸਾਨੀ ਦਿਲ ਦੀ  ਅਤਿ ਦਰਜੇ ਦੀ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਵਿਨਾਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ, ਫੇਰ ਓਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪਕੜਨ ਦੇ ਹੀਲੇ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਝੂਠ ਸੱਚ ਤੇ ਤੇਲੇ ਤੁਫਾਨ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਲਿਖ ਭੇਜੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਬੀ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਤੋਂ ਇਕ ਖ਼ਤ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਘੱਲਿਆ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਸਰਹਿੰਦ  ਦੀਆਂ ਰਪੋਰਟਾਂ ਤੋਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਦ ਜੋ ਸੰਦੇਸ਼ ਪੁੱਛਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਘੱਲਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਦੂਜਾ ਖਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜ਼ਫਰਨਾਮਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਸਾਫ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਰਪੋਰਟਾਂ ਜੇ ਦਿੱਲੀ ਸਰਹਿੰਦ ਤੋਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੁਵਾਬ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ੍ਵਾਬ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਬੀ ਜ਼ਰੂਰ ਪੁੱਛੇ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗਲਾਂ ਸਾਬਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮੂਲੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ  ਚਾਹੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜੰਗੀ ਤਾਕਤ ਤੋੜ ਦੇਣ ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਮੇਰੇ ਤੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਇਹ ਬੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦਾ ਸਰਦ ਮਿਹਰੀ ਵਿਚ ਖੂਨ ਸਰਦ ਕਰ ਦੇਣਾ ਐਸਾ ਪਾਪ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਵਰਗਾ ਸੰਗ-ਦਿਲ ਬੀ ਆਪਣੇ ਬੁਢਾਪੇ ਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਅਦਲ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਸੰਭਾਲੇ ਰੱਖਣ ਖ਼ਾਤਰ ਕੁਛ ਮੇਰੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਰ ਨਾਂ ਬੈਠੇ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਬੀ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਸ਼ਾਹੀ ਫੁਰਮਾਨ ਨਿਕਲੇ

ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਖਾਤਮਾਂ ਕਰ ਦਿਆਂ। ਇਹ ਗਲ ਇਸ ਤੋਂ ਬੀ ਪਾਯਾ ਸਬੂਤ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਲਖਮੀਰ ਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਮਾਲਵੇ ਵਿਚ ਹੁਕਮ ਘੱਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਘੱਲ ਦਿਓ ਜਿਸ ਦੇ ਜ੍ਵਾਬ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਬੀਰਾਂ ਨੇ ਨਾਂਹ ਕਰ ਘੱਲੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਸਦੇ ਇਕ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਹੀਲੇ ਜਦ ਕਾਰਗਰ ਨਾਂ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਇਕ ਫ਼ੌਜ ਯਾਰ ਕਰਕੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਤੇ ਆ ਦਬਕਿਆ।

ਉਸਦੇ ਅੱਪੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਏਸੇ ਪਾਸੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸੇ ਕਿ ਰਾਹ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮਾਝੇ ਤੋਂ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਇਕ ਵਹੀਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਆਗ੍ਯਾ ਦੇ ਉਲਟ ਜੋ ਸਿਖ ਚਲੇ ਗਏ ਸੇ ਬੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਮਨੋਰਥ ਸੀ ਮਾਫੀ ਮੰਗਣੀ, ਦੂਜਾ ਸੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸੁਲਹ ਕਰ ਲੈਣ ਤੇ ਜੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਮੰਨ ਜਾਣ ਤਾਂ ਆਪ ਵਿਚ ਪੈਕੇ ਸੁਲਹ ਕਰਾ ਦੇਣ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਲ ਨਾਂ ਮੰਨੀ ਤੇ ਇਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਿਦਾਵੇ ਦਾ ਕਾਗਜ਼ ਲਿਖਾ ਲਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਗੇ ਤੋਂ ਆਪ ਦੇ ਸਿਖ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਬਿਦਾਵਾ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ ਪਧਾਰ ਗਏ। ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਤੇ ਪਹੁੰਚਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁੱਕੀ ਦੇਖਕੇ ਕੁਛ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਚਲੇ ਗਏ ਤੇ ਇਕ ਟਿੱਬੀ ਤੇ ਜਾ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਪਿਛੇ। ਆ ਚੁਕਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ‘ਖਾਨਾ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਅਗੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਟੁੱਟੇ ਮਾਝੇ ਦੇ ਵਹੀਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪਰ ਹੱਲਾ ਕਰਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤਦ ਜਥੇ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਹੋਈ। ਜਥੇਦਾਰ ਸੀ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ, ਇਸ ਨਾਲ ਚਾਰ ਸਿੰਘ ਹੋਰ ਨਿਤਰੇ, ਪੰਜਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸਾਂ ਤਾਂ ਬੇਮੁਖ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ, ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਨਾਲ ਲੜਕੇ ਮਰਾਂਗੇ ਤੇ ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਸਨਮੁਖ ਹੋਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣਾ ਹੈ ਉਹ ਸਾਡੇ ਵਲ ਆ ਜਾਓ। ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਇਕ ਲੀਕ ਖਿੱਚ ਦਿੱਤੀ। ਕੁਛ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਬੀ ਲੀਕ ਟੱਪ ਆਏ ਤਦ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ: ਹੈਫ

ਮੱਲੀ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਲਈ ਦੋ ਸੁਖ ਰਖਦੀ ਸੀ, ਇਕ ਗੁਰੂ ਕੀ ਹਾਰ, ਦੂਜੇ ਤੁਰਕ ਦਲ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛੰਭ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ। ਸੋ ਉਸਨੇ ਕੁਛ ਦੂਰ ਡੇਰਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਵਿਉਂਤ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਇਸ ਵਹੀਰ ਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਘੋਰ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਸਿੱਖ ਤਾਂ ਮਰਨ ਮੰਡਕੇ ਮੌਤ ਵਿਚ ਸੁਰਖਰੋਈ ਸਮਝਕੇ ‘ਆਪਾ ਨੁਛਾਵਰੀ ਜੁੱਧ’ ਕਰਦੇ ਸੇ ਤੇ ਜਾਨਾਂ ਤੋੜਕੇ ਲੜਦੇ ਸੇ, ਪਰ ਤੁਰਕ ਦਲ ਤਨਖਾਹਾਂਦਾਰ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾ ਬਚਾਕੇ ਲੜਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਜਥੇ ਨੇ ਤੁਰਕ ਦਲ ਦੇ ਬਹੁਤ ਆਹੂ ਲਾਹੇ। ਇਨਸਾਨੀ ਖ੍ਯਾਲ ਤੇ ਕ੍ਯਾਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਟਾ ਵੱਢ ਕੀਤੀ। ਜੁੱਧ ਕਰਦਿਆਂ ਲੌਢਾ ਪਹਿਰ ਲੈ ਆਂਦਾ, ਪਰ ਆਖਰ ਤੁਰਕ ਸੈਨਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਥੋੜੇ ਸਨ, ਲਗ ਪਗ ਸਾਰੇ ਘਾਇਲ ਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਢੱਠੇ, ਪਰ ਇਕ ਨੇ ਬੀ ਪਿੱਠ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ, ਇਕ ਨੇ ਬੀ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ, ਇਕ ਨੇ ਬੀ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹਾਰਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਬੀ ਟਿੱਬੀ ਤੋਂ ਤੱਕ ਤੱਕਕੇ ਆਪਣੇ ਅਮੋਘ ਬਾਣ ਇਸ ਦਾਨਾਈ ਤੇ ਬਲ ਨਾਲ ਛੋੜਦੇ ਰਹੇ ਕਿ ਤੁਰਕ ਦਲ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਅਤਿ ਦਾ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਨਾ ਪਿਆ ਕਿ ਢਾਬ ਲਾਗਲੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਤੋਂ ਛੁਟ ਕਿਤੋਂ ਹੋਰਥੋਂ ਬੀ ਤੀਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਦ ਸਿੱਖਾਂ ਵਾਲੇ ਪਾਸਿਓਂ ਤੀਰ ਗੋਲੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ, ਹਥਾ ਵਥੀ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਜਥੇ ਕਿ ਯੋਧੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣੋਂ ਮੁੱਕ ਗਏ ਤਾਂ ਤੁਰਕ ਦਲ, ਇਹ ਸਮਝਕੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਭ ਮਰ ਗਏ ਹਨ, ਛੰਭ ਤੇ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਅਗੇ ਵਧਿਆ। ਅਗੇ ਬੇਰੀਆਂ, ਬੇਰੀਆਂ ਤੇ ਪਏ ਚਾਦਰੇ, ਛੌਲਦਾਰੀਆਂ ਤੇ ਸਾਇਬਾਨ! ਹਾਂ ਮਰੇ ਪਏ, ਕੱਟੇ ਪਏ ਤੇ ਸਿਸਕ ਰਹੇ ਘਾਇਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਤਨ, ਵਹਿ ਚੁਕੇ ਤੇ ਵਹ ਰਹੇ ਲਹੂ ਦੇ ਸਿਵਾ ਕੁਛ ਨਾ ਦਿੱਸਿਆ। ਪਾਣੀ ਤਾਂ ਮ੍ਰਿਗ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਜਲ ਵਾਂਙੂ ਭੁਲੇਵਾ ਦੇ ਗਿਆ ਤੇ ਤੁਰਕ ਸੈਨਾ ਸਚੀ

ਮੁਚੀ ਦਾ ਜਲ ਨਾ ਪਾਕੇ ਘਬਰਾਏ ਮ੍ਰਿਗ ਵਾਂਗੂੰ ਤੜਫ ਉੱਠੀ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਜੋ ਵਿਚਾਰ ਤੁਰਕ ਦਲ ਵਿਚ ਹੋਈ ਸੋ ਪਿਛੇ ਆ ਚੁਕੀ ਹੈ। ਜੋ ਕੁਛ ਟਿੱਬੀ ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਉਹ ਬੀ ਆਪ ਪੜ੍ਹ ਚੁਕੇ ਹੋ, ਹੁਣ ਢਾਬ ਵਿਚ ਦਾ ਹਾਲ

ਸੁਣੋ। ਇਥੇ ਇਸ ਸੁੱਕੀ ਢਾਬ ਵਿਚ ਮਰੇ ਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਪਏ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜਥੇਦਾਰ ਦੀ ਲੋਥ ਬੀ ਪਈ ਸੀ, ਜੋ ਅਜੇ ਸਜਿੰਦ ਸੀ। ਇਕ ਤਾਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਜੀਉਂਦਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਜਿੰਦ ਸੀ ਅਜੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਿਚ, ਦੂਸਰੇ ਉਹ ਜਿੰਦ ਇਸ ਜਿੰਦੜੀ ਨੂੰ ਜਿਵਾਲ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਬੇਮੁਖਤਾ ਦੀ ਕਾਲਖ ਧੋਕੇ ਸੁਰਖ ਰੱਤੂ ਨਾਲ ਸੁਰਖਰੋਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਜਿੰਦ ਸਰੀਰ ਦੀ ਜਿੰਦ ਨੂੰ ਨਿਕਲਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਂਦੀ। ਉਸ ਵਿਚ ਤੜਪ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਮਾਫੀ ਮੰਗਾਂ ਤੇ ਉਹ ਅਮੰਗਲ ਕਾਗਜ਼ ਪੜਵਾ ਦਿਆਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਖੋਟੇ ਸਿਤਾਰੇ ਨੇ, ਕਿਸੇ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਦੇ ਨਿਛੱਤ੍ਰ ਨੇ ਕਿ ਕਿਸੇ ਭੈੜੀ ਹੋਣੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨਹਿਸ਼ ਵੇਲੇ ਸਾਥੋਂ ਲਿਖਵਾਯਾ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੂਕਦੇ ਪੁਰਕਾਰਦੇ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੀ ਗਲ,- ਮਾੜੀ ਗਲ-ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹ ਗਈ ਤੇ ਮੈਂ ਬੀ ਬੇਮੁਖਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਚਾਹੇ ਮੈਂ ਮਗਰੋਂ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ, ਪਰ ਹੋਣੀ ਤਾਂ ਹੋਕੇ ਰਹੀ, ਭਾਵੇਂ ਮਗਰੋਂ ਕਿਸੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਮਿਹਰ ਦਾ ਸਦਕਾ, ਕਿਸੇ ਭਲੇ ਭਾਗ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰੇ. ਅਸੀਂ ਸਨਮੁਖ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਲੜ ਮੋਏ ਆਪਣੇ ਪ੍ਯਾਰੇ ਗੁਰੂ ਲਈ। ਕਾਸ਼, ਉਸ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋ ਜਾਣ ਜਿੰਦ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਤਾਂ ਟੁੱਟੀ ਗੰਢਾ ਲਵਾਂ। ਇਸ ਦੋ ਜਿੰਦੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਦੀ ਆਤਮਾਂ ਵਿਚ ਜੋ 'ਭਾਵ' ਇਸ ਵੇਲੇ ਆਪੋ ਵਿਚ ਉਮਗ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋਣ ਦੇਂਦੇ ਉਸਦੀ ਦੇਹ ਤੇ ਆਤਮਾਂ ਦੇ ਸੰਬਾਦ ਦੇ ਢੰਗ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਕਾਵ੍ਯ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ ਹਨ:-

३.

ਭਾਈ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸੱਚੇ ਸ਼ਹੀਦ ਦੀ ਆਤਮਾ ਆਪਣੇ ਅੰਤਮ ਸੁਆਸਾਂ ਵੇਲੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਬਾਦ ਕਰਦੀ ਹੈ:-

ਆਤਮਾਂ (ਮਾਨੋ ਦੇਹ ਨੂੰ ਆਖਦੀ ਹੈ)-

ਹੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਕਾਰ ਚੁੱਕੀ, ਦੇਸ਼ ਨਿਜ ਹੁਣ ਚੱਲੀਏ।