ਗਰਾਮ ਜੀਵ-ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ 500 ਕਰੋੜ (ਅਣਗਿਣਤ) ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਣੂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਖ਼ੁਰਾਕ ਪਕਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਭੂਮੀ ਤਾਂ ਪੂਰਨ ਪਾਲਣਹਾਰ ਹੈ ਹੀ। ਪਰੰਤੂ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਜੋ ਖ਼ੁਰਾਕ ਹੈ ਉਹ ਪੱਕੀ ਹੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਕਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਇਹ ਜੀਵਾਣੂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੀਵ-ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਉਂਦੇ ਹੀ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤ (ਨਾਈਟਰੋਜਨ, ਫਾਸਫੇਟ, ਪੋਟਾਸ਼, ਲੋਹਾ, ਗੰਧਕ, ਤਾਂਬਾ, ਜਿਸਤ ਆਦਿ) ਪੱਕ ਕੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਪਲੱਭਧ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਜੀਵ-ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਉਂਦੇ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਚਮਤਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਅਣਗਿਣਤ ਗੰਡੋਏ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗੰਡੋਏ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਪੰਦਰਾਂ ਫੁੱਟ ਤਕ ਦੇ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਮਲ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਭੂਮੀ ਦੀ ਸਤਹ 'ਤੇ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਫਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਣਗਿਣਤ ਫਲ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੇੜ ਕਿਵੇਂ ਜਿਊਂਦੇ ਹਨ? ਉਹ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤ ਕਿਥੋਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੰਡੋਏ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੀਵ- ਜੰਤੂ ਹੀ ਖੁਆਉਂਦੇ-ਪਿਆਉਂਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਅਣਗਿਣਤ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਗੰਡੋਏ ਤਾਂ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਰਲੀ ਸਤਾ ਵਿੱਚ 25 ਤੋਂ 32 ਡਿਗਰੀ ਸੈਲਸੀਅਸ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ 65 ਤੋਂ 72 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਨਮੀ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹਨੇਰਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਮਿਲੇ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਭੂਮੀ ਉਪਰ ਅਸਾਧਣ/ਢੱਕਣਾ ਪਾ ਕੇ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਢੱਕ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਲੋੜੀਂਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਅਛਾਧਣ ਜਾਂ ਢੱਕਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਤਰੀਕੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ

1.       ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਢੱਕਣਾ - Soil Mulching  

2.       ਸੁੱਕੇ ਪੱਤਿਆਂ, ਪਰਾਲੀ ਆਦਿ ਨਾਲ ਢੱਕਣਾ - Straw Mulching

3.       ਜੀਵਤ ਫ਼ਸਲਾਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਢੱਕਣਾ - Live mulching

ਜਦ ਅਸੀਂ ਹਲ ਨਾਲ ਜਾਂ ਹੈਰੋ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਭੂਮੀ ਉੱਪਰ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਢੱਕਣਾ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਨਮੀ ਅਤੇ ਤਾਮਮਾਨ ਠੀਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਬਣਿਆ

ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਢੱਕਣਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵੱਢਾਂ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦਾ ਢੱਕਣਾ ਬਣਾ ਦੇਈਏ ਤਾਂ ਅਣਗਿਣਤ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਗੰਡੋਏ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਫ਼ਸਲ ਲਈ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤ ਪੂਰੇ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਵਧਣ-ਫੁੱਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਅਸੀਂ ਜਵਾਰ, ਬਾਜਰਾ, ਕਣਕ, ਜੀਰੀ, ਸੋਇਆਬੀਨ, ਮੂੰਗੀ, ਮਾਂਹ ਆਦਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਬਚਦੇ ਕੱਖ-ਕੰਡੇ, ਗੰਨੇ ਦੇ ਆਗ, ਘਾਹ ਦੀ ਅਤੇ ਕਪਾਹ/ਨਰਮੇ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਦ ਆਦਿ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਉਸਦਾ ਢੱਕਣਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਦੂਸਰੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਢੱਕਣਾ ਹੈ। ਤੀਸਰੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਢੱਕਣਾ ਅਸੀਂ ਸਜੀਵ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀ ਗੰਨਾ, ਅੰਗੂਰ, ਇਮਲੀ, ਅਨਾਰ, ਕੇਲਾ, ਨਾਰੀਅਲ, ਸੁਪਾਰੀ, ਚੀਕੂ, ਅੰਬ ਅਤੇ ਕਾਜੂ ਆਦਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸਹਿਜੀਵੀ ਅੰਤਰ-ਫ਼ਸਲਾਂ ਜਾਂ ਮਿਸ਼ਰਣ ਫਸਲਾਂ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਜੀਵੀ ਢੱਕਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅੰਤਰ-ਫ਼ਸਲਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਮੁੱਖ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਘਟਾਉਂਦੀਆਂ, ਉਲਟਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਬੀਜ-ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਲ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਟਰੀਟ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ਸਲਾਂ ਬੀਜਣ ਉਪਰੰਤ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਫ਼ਲਦਾਰ ਬੂਟਿਆਂ ਨੂੰ ਜੀਵ- ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇਣ ਨਾਲ ਹੀ ਭੂਮੀ ਬਲਵਾਨ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸਜੀਵ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਮਾਂ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਿਣਾਮ ਪੂਰਾ ਤਾਂ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਰੂਪੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਢੱਕਣਾ ਰੂਪੀ ਸਾੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਾਫਸਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਵਾਫਸਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਜੋ ਖ਼ਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਅਤੇ ਵਾਸ਼ਪਕਣਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦਾ ਹੋਣਾ। ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਵਾਫਸਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ 50 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹਵਾ ਅਤੇ 50 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਾਸ਼ਪ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ; ਕਿਉਂਕਿ ਪੇੜ-ਪੌਦੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚੋਂ

ਵੇਲੇ ਤਾਪਮਾਨ 15-20 ਡਿਗਰੀ ਸੈਂਟੀਗਰੇਡ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧਣ ਸਮੇਂ 8-10 ਡਿਗਰੀ ਸੈਂਟੀਗਰੇਡ ਅਤੇ ਪੱਕਣ ਵੇਲੇ 20- 25 ਡਿਗਰੀ ਸੈਂਟੀਗਰੇਡ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਣਕ ਦੀ ਵਧੀਆ ਫਸਲ ਲੈਣ ਲਈ 7 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 21 ਸੈਂਟੀਗਰੇਡ ਤਕ ਤਾਪਮਾਨ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤਾਪਮਾਨ 21 ਤੋਂ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਟਿਲਰਜ਼ (Tillers) ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦਾਣੇ ਪੱਕਣ ਸਮੇਂ ਜੇਕਰ ਤਾਪਮਾਨ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਹਵਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਚਲਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘਟਣ ਕਾਰਨ ਉਪਜ ਘਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦਾਣਾ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੱਕਣ ਕਾਰਨ ਦਾਣੇ ਦਾ ਆਕਾਰ ਛੋਟਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਪਜ ਵੀ ਘਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਾਰਸ਼ 600 ਮਿ.ਮੀ. ਹੈ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਕਾਲੀ (Block cotton soil) ਸਪਾਟ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਬਰਾਨੀ ਕਣਕ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ।

ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਜਤਾਈ :-

ਅਸੀਂ ਕਣਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚੋਂ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜੇਕਰ ਭੂਮੀ ਗਹਿਰੀ ਕਾਲੀ (Deep Block cotton soil) ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਾਲੇ ਪਦਾਰਥ 60 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਅਤੇ ਸੇਦਰੀ ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ 0.63 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਖੇਤ ਪੱਧਰਾ ਕਰਕੇ ਬੀਜ ਨਾ ਬੀਜੋ ਸਗੋਂ ਨਾਲੀਆਂ ਕੱਢਕੇ ਅੰਦਰਲੀ ਢਲਾਣ ਤੇ ਬੀਜ ਬੀਜੋ। ਬਾਰਸ਼ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਬਰਾਨੀ ਖੇਤੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਭੂਮੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਨਮੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭੂਮੀ ਉਪਰ 45 ਸੈਂ: ਮੀ: (1.5 ਫੁੱਟ) ਫਾਸਲੇ 'ਤੇ ਨਾਲੀਆਂ ਬਣਾ ਲਓ। ਸਾਉਣੀ ਦੀਆਂ ਦੋ-ਦਲੀ (ਦਾਲਾਂ) ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਬੀਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲੀਆਂ ਦੀ ਢਲਾਣ ਜਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਪਾ ਦਿਓ। ਇਸ ਨਾਲ ਬਾਰਸ਼ ਦਾ ਵੱਧ ਪਾਣੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਰੱਚ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਸਾਡੀ ਹਾੜੀ ਦੀ ਕਣਕ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ। ਸਾਉਣੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਲੋਬੀ ਦਿੰਦੀ ਆਦਿ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਲਓ। ਇਹ ਫ਼ਸਲ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦੇਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੀ

ਨਮੀ ਨੂੰ ਉਡਣ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਾਣੀ ਭੂਮੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਨਮੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸਾਉਣੀ ਵਿੱਚ ਬਰਾਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲੀ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਨਾਲੀਆਂ ਕੱਢ ਕੇ ਹੀ ਰੱਖੋ ਤਾਂ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ ਪਾਣੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਰਿਜ਼ਰਵ ਰਹਿ ਸਕੇ। ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਦੌਰਾਨ ਹਰ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਭੂਮੀ ਦੀ ਜੁਤਾਈ ਕਰੋ। ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਚੱਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਖ਼ਾਲੀ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਬਾਰਸ਼ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਨਸਪਤੀ ਦੇ ਕੱਖ-ਕੰਡੇ ਦੇ ਢੱਕਣੇ ਨਾਲ ਢੱਕ ਕੇ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਿੜਕਦੇ ਰਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਹਾੜੀ ਵਿੱਚ ਬਰਾਨੀ ਭੂਮੀ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧੀਆ ਫਸਲ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਜੀਵ- ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਿੜਕਣ ਉਪਰੰਤ ਜੇਕਰ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਵਨਸਪਤੀ ਦੇ ਕੱਖ-ਕੰਡੇ ਦਾ ਢੱਕਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬਾਰਸ਼ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਗੰਡੋਏ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਅਤੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਦ ਨਾਲ ਢੱਕਣੇ ਹੇਠਲੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤ ਭਰਪੂਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਸਾਡੀ ਹਾੜੀ ਦੀ ਕਣਕ ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ ਉਹ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਣਕ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਦੇਸੀ ਗੰਡੋਏ ਹੀ ਸਾਡੀ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰੀ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਜੁਤਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ

ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ – ਫੇਰ ਬਦਲ (Crop Rotation)

ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਫ਼ਸਲ ਆਪਣੇ ਵਧਣ ਫੁੱਲਣ ਲਈ ਅਤੇ ਉੱਪਜ ਦੇਣ ਲਈ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ 98.5 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੱਤ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਭੂਮੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ 1.5 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸੂਖ਼ਮ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਫ਼ਸਲ ਵੱਲੋਂ ਵਰਤ ਲਏ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਉਪਰਲੀ ਸਤਹ 'ਤੇ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉਸ ਸਥਿੱਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਜਿਸ ਸਥਿੱਤੀ ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਭੂਮੀ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਇਹ ਖ਼ੁਰਾਕੀ