ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਫੁਰਤੀ ਤੇ ਚਾਲ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਧ ਆਉਂਦੀ। ਵਾਰਸ ਦੀ ਹੀਰ ਅਤੇ ਸੁੱਚੇ ਸੁਰਮੇ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਉਹ ਬੜੇ ਰਹਾਅ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਹੀਰ ਨੇ ਹੀ ਜਰੇ ਅਤੇ ਸੰਤੁ ਦੀ ਯਾਰੀ ਦਾ ਗੰਢ ਜੋੜ ਕਰਾਇਆ ਸੀ । ਸੰਤ ਨੇ ਕੁੱਟ ਮਾਰ ਕੇ ਘਰਵਾਲੀ ਦੇ ਨੱਕ ਦਾ ਕੰਕਾ ਵੀ ਹਾ ਲਿਆ ਸੀ; ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਪਾਇਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਘਰ ਵਿਚ ਕੀਮਤੀ ਕਪੜਾ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਸੀ: ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਚਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅਫੀਮ ਲੈ ਆਉਂਦਾ । ਜਦੋਂ ਜ਼ੋਰੇ ਨੇ ਗਲ ਵਿਚ ਬੰਦੂਕ ਪਾ ਕੇ ਸੰਤ੍ਰ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ । ਉਹ ਰਾਤੇ ਰਾਤ ਕੰਧ ਟੱਪ ਆਇਆ। ਉਹਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਸ਼ੁਕਰ ਮਨਾਇਆ : ਘਟੋ ਘਟ ਹੁਣ ਹੱਡ ਤਾਂ ਨਾ ਟੁਟਿਆ ਕਰਨਗੇ । ਅਮਲੀ ਨੇ ਸੋਚਿਆ, ਖ਼ਬਰੇ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਐ: ਰੱਜ ਕੇ ਅਫੀਮ ਖਾ ਕੇ ਤਾਂ ਵੇਖ ਲਈਏ। ਉਸ ਕਰਨੀ ਵਾਲੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਸਮਾਧ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰੇ ਨਾਲ ਪੱਗ ਵਟਾਉਂਦਿਆਂ ਸੌਂਹ ਖਾ ਲਈ ਕਿ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਮਰਾਂਗਾ । ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ 'ਹੋ ਗਏ ਸਿੰਘ ਸਭੀਏ ਜਦੋਂ ਮੁਕ ਗਏ ਘੜੇ 'ਚੋਂ ਦਾਣੇ'; ਦੀ ਕਹੰਤ ਵਾਂਗ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੂਨ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਮਸੀਂ ਇਕ ਆਸਰਾ ਲੱਭਾ ਸੀ ।

ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਜੱਟ ਦਾ ਨਾਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਧੜਾ ਪਕਾ ਲਿਆ ਸੀ । ਧੜੇ ਦਾ ਬਾਪੂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਹਲ ਵਾਹੁੰਦਾ ਹੀ ਕਰਜਾਈ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਬਹੁਤੇ ਮੀਹਾਂ ਕਾਰਨ ਸੇਮ ਚੜ੍ਹ ਆਈ ਤੇ ਬਾਕੀ ਬਚਦੀ ਚੱਜ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਗਹਿਣੇ ਪੈ ਗਈ। ਸੇਠ ਜਮਨਾਦਾਸ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ, ਸੂਦ ਦਰ ਸੂਦ ਪੈ ਕੇ ਪਹਾੜ ਹੋ ਗਿਆ। ਧੜੇ ਦਾ ਬਾਪੂ ਵਾਹੀ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਹਿੰਮਤ ਹਾਰ ਕੇ ਬੁਲ੍ਹਾੜ ਵਾਲੇ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਚਰਨੀ ਜਾ ਲਗਾ । ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਮੋਲ੍ਹਾ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਵੀ ਉਹ ਵਾਪਸ ਨਾ ਆਇਆ । ਧੜਾ ਬਾਪੂ ਦੇ ਹਲ ਪਿਛੇ ਮੱਝਾਂ ਚਾਰਦਾ ਅਤੇ ਪੰਠੇ ਢੋਂਦਾ ਜਵਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਕੰਮ ਵਿਚ ਅੱਖੇ ਹੁੰਦੇ ਬਾਪ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤੀਜੀ ਜਮਾਤ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਪੜ੍ਹਨੋਂ ਹਟਾ ਲਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਜਟਕਾ ਪੜਤਾ ਲਾਇਆ, ਇਉਂ ਧਰਮਾ ਹਰ ਸਾਲ ਦੇ ਝੋਟੀਆਂ ਪਾਲ ਕੇ ਜਮਨੇ ਦਾ ਸੂਦ ਹੀ ਮੰੜ ਦਿਆ ਕਰੇਗਾ । ਧਰਮੇ ਤੋਂ ਵਡੀ ਕੁੜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਘਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸੱਤਿਆ ਨਿਕਲ ਗਈ ਸੀ। ਧਰਮੇ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਧਰੇਕ ਵਾਂਗ ਵਧੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ । ਬਾਪੂ ਦੇ ਡੇਰੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਣ ਪਿਛੋਂ ਸਾਰੀ ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਧਰਮੇ ਨੂੰ ਚੁੜਣੀ ਪੈ ਗਈ । ਉਹ ਵਾਹੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵੇਖ ਚੁਕਾ ਸੀ । ਸਾਲ ਭਰ ਹੱਡ ਗੋਡੇ ਰਗੜ ਕੇ ਵੀ ਸਾਵਾਂ ਪੱਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਕੋਆਪੇਟਿਵ ਬੈਂਕ ਦੀ ਖਾਦ ਦਾ ਕਰਜਾ ਸਿਰ ਟੁਟ ਜਾਂਦਾ । ਉਸ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਦੀ ਨੀਅਤ ਧਾਰੀ । ਭਰਤੀ ਦਫਤਰੇ ਉਹ ਚੌਥੇ ਚੰਗਾਠ ਨਾਲ ਵੀ ਅਣਫਿਟ ਹੋ ਗਿਆ; ਕਿਉਂਕਿ ਅਨਪੜ ਸੀ । ਪੜਿਆ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ, ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਥਾਂ ਨੌਕਰੀ ਲਈ ਹੱਥ ਪੈਰ ਮਾਰ ਲੈਂਦਾ। ਜਮੀਨ ਦੇ ਜਟਉ ਵਕਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਹਾੜੀ ਵੀ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੀ । ਇਉਂ ਸਰੀਕਾ ਉਹਦੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਨੂੰ ਮਿਹਣੇ ਮਾਰਨੇ ਸਨ । ਧੜੇ ਦੀ ਮਾਂ ਉਹਦੇ ਲਈ ਸਾਕ ਦੀਆਂ ਆਸਾਂ ਲਾਈ ਬੈਠੀ ਸੀ, ਪਰ ਆਰਥਕ ਮੰਦਵਾੜੇ ਦਾ ਸੂਕਦਾ ਦਰਿਆ, ਝੂਠੀਆਂ ਤਸੱਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦਿਗਾਂ ਹੱਦੀ ਬਾਣੀ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਅਜਿਹੀ ਸਾਅੜਸਤੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ, ਜੱਰੇ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਧੜੇ ਨੇ ਤਿਸਮਤ ਦੀ ਚਾਬੀ ਸਮਝਿਆ ਜੀਹਦੇ ਨਾਲ ਸੱਤਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦੇ ਭਰੇ ਖਜਾਨੇ ਖੋਲ੍ਹ ਲਏਗਾ । ਜੇਰੇ ਨੇ ਖੋਹਿਆ ਰੀਵਾਲਵਰ ਆਪ ਰੱਖ ਲਿਆ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕ ਧਰਮੇ ਦੇ ਗਲ ਪਾ ਦਿੱਤੀ । ਧਰਮਾ ਦੰੜੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਖੁਲ੍ਹੀ ਚੰੜੀ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਦੋਨਾਲੀ ਪਾ ਕੇ ਕਬਾਇਲੀ ਪਠਾਣ ਬਣ ਗਿਆ । ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਅਕਲ ਨਾਲ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਧੱਕਾ ਭਾਰੂ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਜਨਮਾਂ ਦਾ ਸੁੱਤਾ ਰੋਹ ਬਲਕਾਰ ਪਿਆ : ਜਿਵੇਂ ਸਾਹਾ ਨੇ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲੁੱਟ ਕੰਗਾਲ ਕੀਤਾ ਏ : ਹੁਣ ਸਾਰੇ ਗਿਣ ਗਿਣ ਬਦਲੇ ਲਵਾਂਗੇ ।

ਸੰਤੂ ਅਮਲੀ ਨੇ ਬੰਦੂਕ ਚੁਕਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ ਸੀ :

'ਭਰਾਵਾ ਚੋਰਿਆ, ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਨਹੀਂ ਪਸੇਰੀ ਲੋਹਾ ਚੁਕਿਆ ਜਾਣਾ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਡੱਬੀ ਵਿਚੋਂ ਅਵੀਮ ਪੁਟਣ ਵਾਲਾ ਚਾਕੂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਏ ।" ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਸੰਤ੍ਰ ਨੇ ਸੋਚਿਆ, ਜੋ ਫੜੇ ਗਏ, ਕੋਈ ਕੇਸ ਬਣ ਗਿਆ, ਬਹੁਤੀ ਸਜ਼ਾ ਹਥਿਆਰ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਹੁੰਦੀ ਐ। ਪਰ ਸਿਧਰੇ ਧੜੇ ਤੇ ਜ਼ੋਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਮਲੀ ਦੀ ਚਲਾਕੀ ਨੂੰ ਹਾਸੇ ਵਿਚ ਟਾਲ ਦਿੱਤਾ ।

ਦੂਜੇ ਚੌਥੇ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਾਸਟਰ ਵੇਦ ਨਾਲ ਮੇਲ ਹੋਇਆ : ਉਸ ਤਿੱਖੜੀ ਨੇ ਗਲਤ ਇਰਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਭਾਂਪ ਲਿਆ ।

'ਜੋਰਿਆ ! ਤੁਹਾਡੀ ਨੀਅਤ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ । ਇਹਨਾਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਬਾਜਾਂ ਵਾਲੇ ਨੇ ਭਗਤੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਸਿਮਰਿਆ ਸੀ । ਇਹ ਹਥਿਆਰ ਕੇਵਲ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਲੁੱਟ ਰੋਕਣ ਵਾਸਤੇ ਇਨਕਲਾਬ ਲਈ ਚੁਕੇ ਗਏ ਐ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗਲਤ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਤੁਸਾਂ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਇਰਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀਣੇ ਪਾਇਆ ਏ। ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਤੁਹਾਡੀ ਜਵਾਬ ਤਲਬੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ।"

"ਕਿਹੀ ਜਵਾਬ ਤਲਬੀ ?" ਅਮਲੀ ਦੀ ਅਕਲ ਚੱਕਰ ਖਾ ਗਈ।

“ਭੱਜਿਆ ਫਿਰਦਿਆਂ ਮਾਸਟਰ ਜੀ, ਕਿਵੇਂ ਗੁਜਾਰਾ ਤੇ ਕਰਨਾ ਹੋਇਆ।" ਜ਼ੋਰਾ ਵੇਦ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਬੋਲਿਆ ।

"ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਅਸਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਮਝਾਉਣਾ ਏਂ : ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬੱਚੇ ਆਂ, ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਆਸਾਂ ਦੇ ਤਾਰੇ । ਅਸਾਂ ਹੀ ਇਨਕਲਾਬ ਕਰਕੇ ਤੁਹਾਡੀ ਬੰਦ ਖਲਾਸ ਕਰਨੀ ਹੈ । ਭੁੱਖੇ ਰਹਿਣਾ ਪਵੇ, ਭੁੱਖੇ ਰਹੋ । ਤੰਗੀਆਂ ਥੱਲੋ; ਪਰ ਅਸੀਂ ਡਕੈਤੀਆਂ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਪੈ ਸਕਦੇ । ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ, ਜਿਹੜਾ ਸਾਡਾ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਨਾਤਾ ਤੋੜੇ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਸੱਟ ਮਾਰੇ । ਸਮਝ ਲਿਆ ?" ਵੇਦ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਜੋੜਨ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ।

"ਮਾਸਟਰਾ ! ਅਸਾਂ ਤੰਗੀਆਂ ਦੀ ਵੱਖੀਆਂ ਏਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ । ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਤਲੀ ਤੇ ਧਰ ਲਈ ਤੇ ਹਥਿਆਰ ਚੁਕ ਲਏ : ਹੁਣ ਕਾਹਤੋਂ ਤੰਗੀਆਂ ਕੱਟੀਏ ?" ਧਰਮਾ ਹਿੱਕ ਤਾਣ ਕੇ ਜ਼ੇਰੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਆ ਗਿਆ।

"ਜੇ ਅਲੂਣੀ ਸਿਲ ਨਹੀਂ ਚੱਟ ਸਕਦੇ, ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਓ ਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਏਥੇ ਰਖ ਦਿਓ ?''

ਮਾਸਟਰ ਵੇਦ ਆਪੇ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਕੱਚੇ ਤੇ ਅਨਾੜੀ ਬੰਦਿਆਂ ਉਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਦੀ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨੇ ਸੰਤੂ ਅਮਲੀ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਨਿਓਂ ਗਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਉਂ ਜਾਪਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਤਰੌਟ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਅਫ਼ੀਮ ਦੀ ਭਰੀ ਡੱਬੀ ਕਿਸੇ ਡਾਢੇ ਖੋਹ ਲਈ ਹੋਵੇ ।

“ਝੂਠ ਮਸਟਰਾ ! ਘਰ ਨੂੰ ਹੁਣ ਕਿਹੜੇ ਮੂੰਹ ਜਾਈਏ ।"

"ਅਸੀਂ ਮਾਸਟਰ ਜੀ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦੁਆਉਂਦੇ ਆਂ, ਫੇਰ ਕੋਈ ਮਾੜਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਬਰਾਂਗੇ । ਇਸ ਵਾਰ ਪਾਰਟੀ ਆਪਣੀ ਗਲਤੀ ਮੰਨ ਲਈ । ਸਾਨੂੰ ਮਾਫ ਕਰ ਦੇਵੇ ।" ਚੋਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਧੀ ਨੀਅਤ ਨਾਲ "ਅਸੀਂ ਅਜ ਤੋਂ ਇਨਕਲਾਬ ਵਾਸਤੇ ਕੰਮ ਕਰਾਂਗੇ ।"

"ਭਾਈ ਮਸਟਰਾ ! ਜੇਰਾ ਆਖਦਾ ਦੇ ਗਲਤ। ਅਸਾਂ ਤਾਂ ਹੁਣ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਝੰਝਾਂ