mainoo kahinage shaahee fakeeranee
jadon shaaeir likhanage haal
raajaa kauan banegaa chhotteeanchhotteean kurreean raajaa raanee dee kheddakhedd raheean san|
main| ik tthule jehe sareer dee kurree ne kihaa|
raanee kauan banegee
main| ik hor vaaj aaee|
sabh ton vaddaa raajaa kauan
sabh ton vaddaa taan mahaaraajaa ranajeet sunh een en| ik siaanee umar dee kurree ne haase naal kihaa|
auhadee raanee kauan banegee
main| baalarree jindaan ne do kadam age vadh ke kihaa|
lai, eih taan mahaaraajaa, ranajeet sunh dee raanee banoongee| jindaan dee vaddee bhain ne viang naal kihaa|
eih sun ke saareean kurreean khirrakhirraa ke has peean| jindaan hairaan hoee uhanaan de moonhaan val vekhan lagee| uhanoo ih samajh naa pee ki is vich hasan vaalee gal kiharree see auh soch rahee see, je koee bharrolhee varagee kurree raajaa ban sakadee e, chunheean akhaan vaalee raanee ban sakadee e, taan main ranajeet singh dee raanee kiaun naheen ban sakadee aakhar khedd hee taan hai, do gharreean daa dilaparachaavaa| khedd vich koee saadh banadee e, koee chor banadee e, koee kotavaal banadee e, koee sipaahee banadee e| uhanaan vale vekh ke koee kurree naheen hasadee| je main ranajeet sunh dee raanee banan vaasate kihaa en, taan ih kiaun has peean ne eih kiharraa kise sachamach dee raanee bananaa en aiven jhoottheemootthee dee
khedd ee taan hai| fir hasan daa kaaran aumaron chhottee hon karake, auh ih naa samajh sakee ki hasan dee vajhaa uhadee vaddee bhain daa viangamee lahijaa see|
odar kiaun gee en jindaan dee vaddee bhain ne uhanoo baaheen vich lai ke kihaa| tainoo mahaaraajaa ranajeet sunh dee raanee ee banaa diaange|
saareean kurreean fer ucheeauchee has peean|
fir saaraa samaan jindaan noo khedd vich savaad naa aaeaa| uh aapanee hairaanee vich ddubee rahee| uh batheraa sir pair maaradee, par uhadee baalabadhee uhanoo kise kinaare naa lagan dendee| kurreean kheddadeean raheean, te uh ik paase ho ke pareshaanee dee haalat vich khalee rahee|
maan lai, jindaan noo taan mahaaraajaa ranajeet sunh naal mang diho| ihane uhadee raanee bananaa je| ghar jaa ke jindaan dee vaddee bhain ne haase naal kihaa|
kiaun raaneean kite ihade naalon changeean ne maan ne jindaan daa utariaa hoeaa chiharaa vekh ke uhanoo khush karan de iraade naal kihaa| aa khaan meree dhee raanee| ihanoo aseen mahaaraaje dee vaddee raanee banaavaange| maan ne dhee noo jafee vich lai ke piaar naal uhadaa moonh chunm liaa|
maan aseen...aseen raajaa raanee kheddadeean saan peean| dholhee ne puchhiaa, raajaa kauan banegaa teleean dee bharrolhee jihee rheemo aahandee, main banaangee| fer dholhee ne puchhiaa, raanee kauan banegee auh chunhee jihee santee ban gee| aoonha naa moonh naa mathaa, te... te jin pahaarron lathaa| jindaan ne mathe ute tiaoorree paa ke putthaa hath dendiaan kihaa| uh santee noo raanee banan de yog naheen see samajhadee| fir main kee banadee dholhee ne aakhiaa, hain, hain, aakhiaa, sabh ton
vadde raaje ranajeet sunh dee raanee kauan banegee main aakh ditaa, main| te ih budhabalhett hinhin hinhin kar ke hasee jaae| jindaan ne bhain vale hath kar ke kihaa| vadh ke kotthe jiddee ho chalee e, te akal maasaa naheen ihanoo| jindaan noo vaddee bhain dee moorakhataa ute gusaa aa rihaa see|
eihanoo akal kithe eih taan niree budhoo e| maan ne laadd naal jindaan dee gal dee prorrhataa kar ditee|
te hor| bhalaa haase bhaane vee koee kise dee raanee ban jaandee e aseen taan aiven jhoottheemootthee kheddadeean saan| jindaan ne maan daa bhulekhaa door karan vaasate kihaa|
te meree jindaan naalon kiharree raanee sohanee en aseen sachamach ihanoo mahaaraajaa ranajeet sunh dee raanee banaa diaange| jindaan dee sundarataa ute maan daa dil vee mohiaa giaa see|
sach much jindaan de savaal vich khushee te hairaanee lukeean hoeean san|
haanhaan, sachamacha maan ne dubaaraa haamee bhar ditee|
aahaa jee, aseen mahaaraajaa ranajeet sunh dee raanee banaange| maan dee baaheen vichon nikal ke jindaan khushee naal bhurrakan lag pee|
ranajeet sunh kaanaa vee e| vaddee bhain ne chherran vaasate kihaa|
aoonha teraa... gharavaalaa kaanaa hove khaan| jindaan daa moonh guse naal vadhere laal ho giaa|
saaraa paravaar khirrakhirraa ke has piaa|
vekh lai, maan hun ton ee chirran lag pee aoo| vaddee bhain ne jindaan val ungal karake kihaa|
bhainaan, chirre naa tuseen uhade mahaaraaje noo kaanaa kiaun aakho
eih odon deean galaan han, jadon aje jindaan ihanaan galaan de arath naheen see samajhadee| uh ese khushee vich nachee ttapee jaa rahee see ki maan ne uhanoo ranajeet singh dee raanee banaaun daa ikaraar kar ditaa see|
eih haase bhaane dee gal saheleean ne jindaan dee chherr banaa lee| uh tthatthe naal uhanoo raanee jindaan aakhan lag peean|
pahilaanpahilaan taan jindaan raanee akhavaa ke barree khush hundee, par umar te giaan de vaadhe naal jad uhanoo is shabad de arathaan dee samajh pee, taan uh chirran lag pee| koee vee kuaaree kurree ajihee gal ton zaroor chirregee, andaron bhaaven uh khush vee hove| jiaunjiaun jindaan chirradee, tiauntiaun saheleean vadhere chherradeean| kee vaar jindaan khijh ke ronahaakee ho jaandee| vekh lai maan fer main kuchh aakhiaa, taan ih aapanee vaar roaoogee| vadhere gusaa jindaan noo aapanee vaddee bhain ute aaundaa kiaunk jindaan noo chherran vich oeh sabh ton moharee hundee see|
bhalaa maan main kiaun ronaa en jo ihadaa jee aave, eih kahee jaave| vaddee bhain ne agon hasadiaan hasadiaan utar denaa|
bharraaneen sarraaneen, sandhoo gharrandhoo| jindaan ne moonh chirraa ke kahinaa|
aakhee chal, aakhee chal| main koee gusaa karadee aan naale raanee jindaan daa gusaa karake rahinaa keehade raaj vich hoeaa vaddee bhain ne ose tarhaan musakaraaundiaan utar denaa| uh bharraaneen saradaaraan de mangee hoee see|
toon taan lajalathee en| toon gusaa kaahanoo karanaa hoeaa jindaan es galon barree aauakhee see ki uhade chirraaun naal vaddee bhain gusaa kiaun mahisoos naheen karadee
eih bachiaan deean galaan, ghar de vadderiaan de dilaan vich ghar karadeean geean| maataapitaa thaaun thaaneen kee vaar sochan lag painde, jindaan bahut khoobasoorat e| ih budh dee vee barree tez e| saare panjaab vich ihade varagee koee naheen honee| ihadee shaadee serepanjaab naal kar ditee jaave, taan ihade bhaag ugharr pain| ik ihadee kee gal, saare gharaane dee kisamat jaag pave|
sherepanjaab mahaaraajaa ranajeet singh, niraa panjaab daa baadashaah hee naheen see, aapanee kauam daa leeddar vee see| aapane gunaan te parajaa daa hit chaahun de kaaran uh samache panjaabeean daa haraman piaaraa see| lok uhade naal nerr praapat karan te rishataa gandtan vich aapanaa maan te khuskisamatee samajhade san| us samen hukamaraan noo rab daa naaeib te nihakalank samajhiaa jaandaa see| vaddiaan bandiaan vich odon bahute viaah karaaun daa rivaaj see| us zamaane taan bachiaan noo kahaanee ih sunaaee jaandee see eik see raajaa| uhadeean sat raaneean san| so je maamoolee raaje deean sat raaneean ho sakadeean san, taan mahaaraaje deean sataaee kiaun naa hon te sherepanjaab taan panjaab de kee raajiaan daa mahaaraajaa see|
s. manaa singh ne pakaa man banaa liaa ki jindaan noo shere panjaab dee raanee banaaunaa hai| manaa singh aapane ilaake pindd chaaharr, taseel zafaravaal, zilhaa siaalakotta daa maniaa pramaniaa saradaar see| uh aaualakh got daa jatt sikh see| uhadee vaddee larrakee bharraanee s. mit singh de larrake javaalaa singh naal mangee hoee see| manaa singh dee bhain pindd aimaa jilhaa amritasara de s. naar singh naal viaahee hoee see| s. naar singh khatareean dee upal got vichon see| os samen de sikh jaat got noo bahutaa naheen san manade| s naar singh te s. mit singh doven sherepanjaab de naamavar saradaaraan vichon san| jindaan dee saadee serepanjaab naal karake manaa singh daa gharaanaa hor agere vadhan dee chaah rakhadaa see|
jindaan dee paalanaa barre suchaje dtang naal keetee gee| dhaaramik vidiaa de naalanaal uhanoo itihaas te kuchh raajaneetee de granth vee parrhaae ge| uhade dil vich vee ih khiaal ghar karadaa giaa ki main sherepanjaab dee raanee bananaa hai|
jindaan aje baalarree hee see, jaan uhadee vaddee bhain daa viaah ho giaa| mit singh bharraaneean, sherepanjaab de jaageeradaar saradaaraan vichon see| uhadaa ikoek putar javaalaa singh vee fauaj vich afsar see| uh barree saan naal pindd chaaharr dtuke| jindaan dee vaddee bhain daa viaah barree dhoomadhaam naal hoeaa| magaron javaalaa singh sahure jaaeaa karadaa, taan uhadee chamakadamak jhalee naa jaandee| jindaan dee bhain barre keematee kaparre te gahine paa ke peke jaandee| uhade vale vekh ke jindaan de dil vich khiaal aaundaa, hachhaa, main ihade naalon vee vadhere gahine paaeaa karaangee|
eik vaar jindaan ne itihaas vich parrhiaa, noor jahaan, baadashaah jahaangeer dee manachaahee begam see| baadasaaeh ne saaraa raaj kaaj begm de hath sauanp chhaddiaa see| asalee arathaan vich mulak ute noor jahaan hee raaj karadee see| uh barree samajhadaar te yog isataree see|
main vee raaj karaangee| jindaan de dil vich khiaal aaeaa| par raaj karan vaasate usade yog bananaa zarooree hai| auhane man vich sochiaa| us din ton uh itihaas te raajaneetee de granthaan vich vadhere dilachasapee lain lag pee|
jindaan ne suniaan, sherepanjaab deean kee raaneean han| ik din uhane aapanee bhain noo puchhiaa, bhaina marad bahute viaah kiaun karaaunde ne
eih marad ee jaanan| aapaan noo kee pataa bhain ne agon ttaalan de iraade naal kihaa|
naheen, saanoo vee jaananaa chaaheedaa hai| aakhar bahute viaahaan daa dukh taan isatareean noo ee bhugatanaa paindaa e naa| jindaan ne barree ganbheerataa naal kihaa|
hachhaa, teraa viaah mahaaraaje naal karan deean salaaheen ho raheean ne| uhadeean age kee raaneean ne| toon pataa kar leen, pee uhane bahute viaah kiaun karavaae ne bhain ne agon mashakaree vajon kihaa|
naheen, bhaina main hasadee naheen| ik mahaaraaje dee gal naheen, raje puje aadamee aam bahute viaah karavaaunde ne| aakhar kiaun kuchh kaaran taan zaroor hovegaa|..... hachhaa, eih das, bhaaeee ne vee kade hor viaah karaaun dee gal keetee e jindaan ne sanjeedagee naal puchhiaa| uhadaa matalab bhain de patee, s. javaalaa singh ton see|
aje taan naheen, par ihanaan maradaan daa kee bharosaa bhain ne vee agon ganbheer ho ke kihaa|
sherepanjaab baare main ik gal taan samajhadee aan| sabh ton pahilaa viaah uhanaan de pitaa ne baal umare hee kar ditaa| fir kuchh viaah uhanaan saanjhaan vadhaaun vaasate keete| uhanaan daa kaaran nirol raajaneetak see| viaah karake uhanaan kuchh misalaan jaan gharaaniaan noo aapane madadagaar banaa liaa| us samen uhanaan viaahaan daa laabh vee samajhiaa jaa sakadaa see| par saare panjaab vich raaj pakaa ho jaan pichhon vee uhanaan kuchh viaah karavaae ne| isade kaaran dee samajh naheen paindee| jindaan barree gahiree soch vich ddubee hoee nazar aa rahee see|
jindaan toon sachamach ee raanee banan de yog en| main aapanaa
saaraa taan laavaangee| bhain ne uhanoo ghutt ke gal naal laa liaa| uh chhottee bhain dee soojhaboojh te khush vee see te hairaan vee|
jindaan dee bhain ne patee age barre suchaje dtang naal gal chalaaee| uhane bachapan dee khedd ton lai ke akheeree bahute viaahaan baare bahis tak kahaanee sunaaee| uhane jindaan dee vidiaa, auhadee raanee banan dee reejh te maapiaan dee ichhiaa baare vee dasiaa| aapaneean galaan daa s. javaalaa singh te prabhaav piaa vekh ke, ant uhane barre piaar naal kihaa, auny ih sanbandh ho jaae, taan sarakaar darabaar vich hun naalon aapanaa satakaar vadh sakadaa e| naale mere maape vee tuhaaddaa ahisaan mananage| fir jindaan varagee roopavaan vee is vele saare desh vich bhaaliaan naheen labhanee|
gal s. javaalaa singh de dil lagee| uh sherepanjaab daa lagabhag haanee te moonhalage saradaaraan vichon see| mauakiaa taarr ke uhane sere panjaab age zikar keetaa| uhane aise rangeen dtang naal gal keetee ki sere panjaab farrak utthiaa| jindaan de roop dee sobhaa sun ke uh mohiaa giaa| mukadee gal, s. javaalaa singh de vicholapune daa nateejaa, jindaan daa rishataa sere panjaab naal pakaa ho giaa|
eih khabar sun ke, eik pindd chaaharr chhaddiaa, saare ilaake vich khushee dee lahir dauarr gee| us vele manaa singh dee ginatee naamavar ghorr charrhe saradaaraan vichon see| saare panjaab de chonaven saradaar te navaab sere panjaab dee jany naal aae| jindaan daa viaah barree dhoomadhaam naal hoeaa| uhade man dee muraad pooree ho gee| ddole vich baitthee uh aapane lakhaan rupe de gahiniaan val vekh rahee see|
maapiaan dee jindaan, raanee jind kauar ban ke laahauar aa gee| kilhe vich uhade vaasate vakharaa mahil banavaaeaa giaa, jo puraane samanaburaj de naal see| mahil baaharon barraa saadaa see, par andaron pooree shaan naal sajaaeaa hoeaa| faras ute vadheea galeeche vichhe hoe san, jo kashameer dee kaareegaree daa aahalaa namoonaa san| baareean te boohiaan saamhane lattake hoe resmee parade, maarree jihee havaa naal sarasaraa utthade san| chufere deean kandhaan, sundar chitaraan naal dtakeean hoeean san| chauaheen paaseen aahamosaamhane aadamakad sheese jarre hoe san| vadde kamare de vichakaar do palangh ddatthe hoe san, jinhaan baare kihaa jaa sakadaa see, sejarreean soein heere naal jurrandeean | daravaaze de doheen paaseen chaar goleean guddeean vaang reshamee pusaakaan vich sajeean hoeean hath jorree khaleean san| jindaan, haan sach, raanee jindaan aapane suhaagaghar vich daakhal hoee| kamare dee pauan roohakiaurre naal muatar see| chaare goleean parachhaaven vaang, naheen, chand de paravaar vaang uhade udaale aa hoeean| ik ne mahaaraanee noo ddaualiaan ton farr ke aadar naal palangh te bitthaaeaa| ik ne beh ke makhamalee mauaje utaare| ik ne pahilee pushaak te gahine utaar ke hor pahinaae| raanee noo khus karan vaasate chaare daaseean vadh ton vadh yatan kar raheean san| ene tak panjaveen raaj golee aa haazar hoee| kise saj viaahee daa sngaar karan vich uhanoo kamaal haasal see| poore do ghantte laa ke uhane raanee jind kauar daa suhaagaraat vaasate sngaar keetaa| jindaan daa gol chiharaa, chauarraa mathaa te tikhaa nak, auhade roop noo chaarachand laa rihaa see| sabh ton vadhere sundarataa uhadeean motteeamotteean
akhaan vich see| uhadaa samachaa prabhaav kise jamaandaroo raanee varagaa see| raajagolee aap hee vekh ke pukaar utthee, sarakaara ih roop age saare raajamahil vich naheen| tuhaadde vale vekh ke taan is baandee daa dil vee bharam piaa e| vichaare mahaaraaj kiven sahaar sakanage bas, eihanaan baroohaan joge ee ho jaanage| main bhavakhat vaak kahindee aan, sarakaara beshak aap kise najoomee kolon puchh lainaa| aap mahaaraaj dee aakharee raanee hovogee|
shere panjaab ne suniaa hoeaa see ki jindaan khoobasoorat hai, par enaa pataa naheen see ki enee roopavaan hai| jindaan dee shakal vinhadiaan hee uh avaak reh ge| saaree duneean daa husan sarakaar noo jindaan de saahamane fikaa jaapiaa| pahile deedaar daa inaam jindaan noo sarakaar valon mahiboobaa praanapiaaree daa khitaab miliaa| mukadee gal, pahilee jhalak naal hee shere panjaab daa man mohiaa giaa|
pahileean raaneean naalon jindaan ne aapanee zindagee daa navaan raah chun liaa| pahileean sabhe raaneean aapas vich sakhat eerakhaa rakhadeean san| eerakhaaloo de chehare ute khich te khirraau naheen rahindaa| uh sadaa aapane sek naal hee jhulasiaa rahindaa hai| uhanaan raaneean daa subhaau see, mahaaraaje kol ik doosaree dee nindiaa karanaa| uh har ik chugaleean laa ke doojeean valon mahaaraaje daa dil feranaa chaahundee see| mahaaraaj kee vaar uhanaan deean ajiheean galaan sunasun tang aa jaande san| uh uhanaan saareean daa thaanaunthaaneen aadar satakaar karade san, par kise ik valon vee poore dilon santushatt naheen san| saaeid ehaa kaaran hove, shere panjaab de horahor saadeean karaaun daa|
jindaan ne eerakhaa dee thaan piaar vaalaa raah chuniaa| uhane saareean raaneean naal melamilaap te satakaar bhariaa varataau rakhanaa shuroo keetaa| nauakaraan chaakaraan naal vee uh diaalataa bhariaa
salook karadee| is change subhaa de kaaran uh saare raajamahil vich haramanapiaaree ban gee| shere panjaab har vele us noo mahiboobaa keh kar pukaarade| ik raat mahaaraaj ne puchhiaa, mahiboobaa jaana doojeean raaneean baare tuhaadde kee khiaal han
mahaaraaja uh sabhe mereean vaddeean bhainaan han| jindaan ne barree sugharr adaa naal sir jhukaa ke kihaa|
tuseen jaanade ho raajamahil vich kee koottaneetee chaladee e
sarakaara jindaan ne agon siraf hungaaraa bhariaa| ih uhadee tikhee soojh daa saboot see|
har raanee aapanee shakatee vadhaaun vaasate doojee naal eerakhaa karadee e, doosaree deean chugaleean karadee e| tuhaanoo kise pahilee raanee de khilaaf koee shakaaeit hove naal hee shere panjaab barree gahiree nazar naal jindaan de chihare de bhaav parrh rahe san|
naheen sarakaara mainoo kise de khilaaf shakaaeit naheen| main sabh dee chhottee bhain haan te chhottee bhain de viradh kise kee chugalee karanee hoee jindaan ne sahij subhaa utar ditaa|
suniaan en, raanee pahaarran kee vaar tuhaadde mahil vich aaeaa karadee e|
haan sarakaara main uhanaan dee is kirapaa lee dhanavaadee haan| jindaan de kahin dtang vichon vee dhanavaad paragatt ho rihaa see|
par us daa subhaa barraa sakhat e| uh chhotteechhottee galon doojeean noo nokattok karan lag paindee e| kade tuhaadde naal vee koee sakht salook.
mahaaraaja mere naal taan uh barraa piaar bhariaa varataau karade ne| uh maithon vaddee thaan ne, je kise bhul ton mainoo jhirrak vee lain, taan uhanaan daa hak e|
auh, piaaree jindaan uh meree mahiboobaa teraa dil kinaa
vaddaa e tuseen kise noo vee ghiranaa karanaa naheen jaanade|
sarakaara jis dil vich mahaaraaj daa piaar vas giaa e, aus vich ghiranaa jaan eerakhaa vaasate gunjaaeish hee kithe reh gee e main taan.....| jindaan ne sharadhaa naal sere panjaab de charanaan te sir jhukaa ditaa|
tusaan sarakaar daa man moh liaa hai| sarakaar tuhaanoo poore dil naal piaar karadee e| shere panjaab ne aapanaa aap bhul ke jindaan noo chhaatee naal laa liaa|
eih din jindaan vaasate khushee de san| sere panjaab us noo poore dilon piaar karade san| uh ik din vee jindaan daa mukh vekhe binaan naheen see katt sakade| jindaan noo praapat karake uh saaree duneean de husan noo bhul ge san| jindaan de pichhon hor viaah karaaun dee ruchee hee sere panjaab dee naheen see rahee| jindaan ne uhanaan deean saareean reejhaan ute kaaboo paa liaa see|
raajaa dhiaan singh ddogaraa barraa chaalaak neeteevaan see| uh jaanadaa see ki hukamaraan ute hakoomat karan vaasate, auhanoo husan te sharaab daa deevaanaa banaaun dee lorr hundee hai| uhane sere panjaab de andar vee ih chettak paidaa karan daa yatan keetaa see| sere panjaab deean kuchh raaneean keval dhiaan singh dee preranaa daa fal see| uh naheen see chaahundaa ki ih viaahavaan vaalaa silasilaa band ho jaae| naa hee uh chaahundaa see ki koee raanee sere panjaab de man ute aapanaa enaa prabhaav banaa lave| jindaan de dinondin vadhade asar de uh viradh see| kujh maheeniaan pichhon hee uhane ik ddogaree muttiaar de roop de geet gaaune suroo kar dite| uhane us anaddatthee muttiaar naalon jindaan de roop noo chhuttiaaun daa yatan keetaa, taan shere panjaab khijh ke bole, raajaa saahiba jad koee purash sikhar te pahunch jaae, taan uhanoo ruk jaanaa chaaheedaa hai| naheen taan uhadaa agalaa kadam har haal nivaan vale hee vadhegaa|
sarakaar daa furamaan sach hai| dhiaan singh noo ih sidhaant mananaa piaa|
jindaan husan aauar preet daa sikhar hai| ik kadam hor agere vadh ke sarakaar es sikhr ton neeviaan naheen honaa chaahundee| sarakaar daa man jindaan de piaar naal santushatt hai| sarakaar dee ih vee ichhiaa hai ki raajaa saahib murr ke hor viaah daa kade zikar naa karan|
eih see jindaan dee pooran jit| uhane patee daa man prasan karan daa bhet jaan liaa see| aapanee siaanap, subhaa te sundarataa de sadakaa uhane mahaaraaje de jeevan vich sabh ton utam thaan banaa liaa see| eeshavar ne hor khusee daa samaan bakhsiaa| chaar satanbar, 1838 ee. noo jindaan dee kukhon bache ne janam liaa| vadhaaeean naal jindaan daa mahil goonj utthiaa| ih khushee bharee khbar sun ke sere panjaab jaame vich fule naa samaae| uhanaan khzaaniaan de boohe kholh dite| hajaaraan kangaliaan deean daan naal jholeean bhar diteean geean| saare kilhe te shir vich khuseean manaaeean geean| raajajotaseean noo naal lai ke mahaaraaj jindaan de mahil vich pahunche| navajaname baal noo godee vich lai ke mahaaraaj dee khusee daa paaraavaar naa rihaa| bache daa muhaandaraa hoobahoo maan naal miladaa see| prasan ho ke sere panjaab ne jindaan noo mahaaraanee daa khitaab te heeriaan daa haar bakhshiaa| kisamat us vele jindaan dee kandd uhale khalee musakaraa rahee see|
raajajotasheean ne mil ke kanvar dee janam pataree banaaee| granthee saahib ne guroo granth saahib daa vaak lai ke guramarayaadaa anusaar kanvar daa naam daleep singh rakhiaa| shere panjaab ne daleep singh dee paalanaa vaasate ose din ton jaageer laa ditee| mahaaraanee jindaan dee jaageer vich vaadhaa kar ditaa giaa|
es samen mahaaraanee jindaan dee khushee sikhr te pahunchee hoee see|
s. haree singh nalave de suragavaas hon pichhon, raaj daa vadhere kam shere panjaab de sir aa piaa| kisekise din ese vihaar vich raat adheeon vee dtal jaandee| uh thakeven naal choor ho jaande| ddogariaan ton suchet rahin vaasate sahee raae den vaalaa uhanaan kol koee sachaa salaahakaar naheen see rihaa| jindaan ne es thurrh noo mahisoos keetaa| uh aap raajabhaag de kamaan vich dilachasapee lain lag pee| sere panjaab raat noo mahilaan vich pahunchade, taan jindaan raaj sanbandhee galaan puchhadee te barre dhiaan naal uhanaan ute vichaar karadee| kee vaar uh naram jihee bolee vich aapanee raae vee das dendee| is badale hoe vihaar ton ik din shere panjaab de dil vichask pai giaa, kite maaee sadaa kauar vaang, mahaaraanee jindaan de andar vee raaj dee bhukh taan naheen paidaa ho gee raajasatiaa haasal karan dee bhukh inasaan noo aapaniaan naalon door kar dendee hai| uh saareean saanjhaan valon bemakh ho jaandaa hai| uhade andar kise vaasate vee apanat naheen reh jaandee| ik raajasatiaa hee uhadaa dharam ban jaandaa hai|
kuchh din shere panjaab es gal te barree ddoonghee soch vichaar karade rahe| ik din jindaan de dil dee haath lain vaasate shere panjaab ne kihaa, praan piaaree jeeo tusaan jahaangeer te noor jahaan dee kahaanee parrhee hovegee|
jee, sarakaar| sarakaar dee ichhiaa hai ki noor jahaan vaang panjaab daa raaj bhaag tuhaadde hath sauanp ditaa jaae| shere panjaab dee tikhee nazar us
vele jindaan de chihare noo parrhan daa yatan kar rahee see|
naheen, sarakaara tuhaaddee jindaan raaj dee bhukhee naheen| raaj praapat karan badale patee daa piaar denaa paindaa e| ih sauadaa mainoo kise keemat te vee paravaan naheen|
par tuhaaddee neetak soojhaboojh taan gazab dee hai| keean kamaan vich tuhaaddee raae barree keematee hundee hai|
mahaaraaja grihasat vich patee patanee daa rishataa baadasaaeh te vazeer vaalaa hundaa hai| vajeer daa dharam hai, baadashaah noo aapanee nek salaah deve, te us ton pichhon maalak de hukam saahamane sir jhukaa deve| so, main vee aapanaa faraz samajh ke kadekade raae de dendee haan te jithon tak raaj sanbhaalan daa vaasataa e, main taan hazoor de charanaan vich rahin daa sukh chhadd ke surag daa raaj lain dee vee ichhiaa naheen rakhadee| daasee daa raaj sarakaar de charanaan vich hee hai| sharadhaa naal jindaan ne sir jhukaa ditaa|
prasan ho ke mahaaraaj ne jindaan noo chhaatee naal laa liaa| sarakaar de bahut saare bhulekhe door ho ge| jindaan dee kadar pahilaan naalon vee shere panjaab de dil vich vadh gee| ik din uhanaan daleep singh daa moonh chunmadiaan kihaa, piaaree jindaan sarakaar kise vele sochadee e, kiaa changaa hundaa, je saadde baad saaddee mahiboobaa mahaaraanee jind kauaraan daa putar gadee te baitthadaa| par......| ih jindaan daa doosaraa imatihaan see|
mahaaraaja ttikaa saahib vee taan mere hee putar han| sarakaar dee umar lamee hove| sarakaar de baad ttikaa kharrak singh hee raaj gadee te shobhade han| meraa daleep uhanaan daa garravee banan vich hee maan samajhegaa|..... jindaan ne zaraa ku ajhak ke fir kahinaa suroo keetaa, par daasee hairaan hai, sarakaar eho jiheean galaan kiaun sochan lag painde ne jindaan ne patee de chihare te akhaan gadd ke kihaa|
jindaan is imatihaan vich vee pooree utaree| shere panjaab us valon pooree tarhaan santustt san| din barree tikhee chaale beetade jaa rahe san|
mahaaraaj noo pahilaan vee ik do vaar adharang daa rog ho chukaa see| fakeer azeejadeen de ilaaj naal aaraam ho jaandaa rihaa par rog deean jarrhaan naheen san geean| 1839 de aaranbh vich ih rog fir jaag piaa| is vaar beemaaree daa hamalaa barraa sakhat see| paindee satte mahaaraaj manje te pai ge| ik paase dee lat te baanh ukaa hilanon reh geean| lakave naal ose paase dee varaachh vee dter pichhaanh hatt gee| panjaab daa sher is maaroo rog de kaaran hilan jogaa vee naa reh giaa| ih haalat panj chhe maheene rahee|
eihanaan dinaan vich raajasatiaa de laalacheean valon anekaan gondaan gundeean jaa raheean san| par manje te pe sher daa vee enaa dhamhaa see ki ddaradaa koee sir utthaaun dee hinmat naheen see karadaa| saare khiddaaree samen dee uddeek vich shi maaree baitthe san| kuchh raaneean vee uhanaan gondaan vich saamal san par jindaan ne aapaneean saareean skateean mahaaraaj dee sevaa sanbhaal vich laaeean hoeean san| uh lagaataar kee din te raataan mahaaraaj de manje dee baahee farr ke baitthee rahindee| us dee katthan tapasiaa vekh ke mahaaraaj kee vaar puchhade, mahaaraanee jeeo aas naheen, ki is vaar rog chhadd ke chalaa jaae| tuseen aapane vaasate jaan aapane putar vaasate kuchh mang lavo|
mahaaraaja ik sarakaar dee zindagee ton binaan hor kuchh naheen chaaheedaa| har vele nirankaar kolon ehaa sukh mangadee haan ki saadde maan putaan de sir ute sarakaar daa saaeaa rahe| kahindiaankahindiaan jindaan deean akhaan vich hanjhoo aa jaande|
hachhaa, je samen ne muhalat ditee, taan sarakaar tuhaaddee is
sevaa bhagatee daa mul paavegee| shere panjaab ne tthanddaa saah bhar ke kahinaa|
par afasosa samen ne muhalat naa ditee| rog dinondin vadhadaa giaa| haalat ethon tak kharaab ho gee ki sareer daa baakee hisaa vee hilanon reh giaa| jeebh hun tak saath dendee aa rahee see| ant uhade vich vee val pain lag pe| akheerale kuchh din mahaaraaj dee gal dee samajh painon vee hatt gee| mahaaraaj kuchh kahinaa chaahunde, te chaalaak ddogaraa dhiaan singh kuchh hor hee arath kadtadaa| ddogare vazeer dee taakat enee vadhee hoee see ki shaahajaade vee uhade saahamane kuchh naa kar sakade|
jindaan ih sabh kujh vekhadee, samajhadee, par aapane gam vich ddubee uh kuchh naa kar sakadee| uh aapane patee noo saare dil naal piaar karadee see| us de anokhe piaar ne patee patanee dee umar deean vithaan vee mittaa diteean san| jindaan aapanaa aap ukaa bhulaa chukee see|
raajaa dhiaan singh naheen see chaahundaa ki antale samen us ton binaan hor koee mahaaraaj de kol rahe| chaar din pahilaan uhane zabaradasatee jindaan noo vee othon hattaa ditaa| is niraadar daa jindaan noo bahut dukh hoeaa| uh batheraa roee kuralaaee, par kee banadaa see
akheer, ant daa din aa giaa| saare paravaar noo antam darashanaan vaasate bulaa liaa giaa| panjaab daa ser agale jahaan lee tiaar ho rihaa see| chihare daa rang badal chukaa see| saah ukharranaa suroo ho giaa see| ant ik lamaa saaraa hattakoraa aa ke jot bujh gee| atthavanjaa saal, sat maheene te chhabee din dee umar guzaar ke mahaaraajaa ranajeet singh kooch kar giaa | haarrh dee pandaraan 1896 bi te joon dee sataaee 1839 ee. taareekh see| us
din veeravaar te pooranamaashee daa dihaarraa see| haan, pooranamaashee, jad lokaan deean raataan vee chaananeean hundeean han par panjaabeean de bhaa daa din deeveen hanher pai giaa| saaraa paravaah dhaaheen maar ke ron pittan lag piaa| jangal dee ag vaang khabar saare shahir vich fail gee| khusee vasade laahauar vich haahaakaar mach gee| sogee vaataavaran vich darad vaale lokaan daa dam ghuttiaa jaan lagaa|
shere panjaab dee mauat naal kujh raaneean hee naheen, saaraa panjaab randdaa ho giaa| sikhaan daa sooraj sikhar dupahire chhip giaa| kisamat ne panjaabeean valon moonh fer liaa| panj dariaavaan dee dharatee daa bachaabachaa ro rihaa see te virodhee khushee manaa rahe san| uhanaan ghareen us raat ghiau deean jotaan jageean|
jindaan dee haalat sabh naalon anokhee see| uh is aseh gam dee chott khaa ke behosh ho ke ddig pee| galeean uhanoo utthaa ke vakhare kamare vich lai geean| gulaab te kiaurraa chhirrakan naal adhe ghantte pichhon uhanoo hos aaee| aapanee badal chukee avasathaa dee sojhee aaun te uh paagalaan vaang pittan lag pee| uhanoo saaree duneean badalee hoee nazar aa rahee see| uh sache dilon patee noo piaar karadee see| ik shere panjaab binaan uhanoo saaraa sansaar hee sunyaa najr aa rihaa see|
agale din shere panjaab daa antam babaan tiaar hoeaa| guraduaaraa ddeharaa saahib de magarale paase chanan dee chikhaa tiaar keetee gee| mahaaraaj dee arathee kilion baahar nikalee| maatam de vaaje vaje| kilhe deean kandhaan ton salaamee vaasate topaan dageean| sahijasahij aakhree jaloos guraduaare de magarale paase pujaa| gi. guramukh singh ne aradaas keetee te panjaab dee takadeer badalan vaale marad noo antam sejaa ute littaa ditaa giaa| us vele lakhaan
panjaabee khale dhaaheen maar rahe san| darad vineean akhaan hanjhooaan de dtoe taar raheean san|
fir satee hon vaasate raanee pahaarran age vadhee| uhade naal kuchh hor raaneean vee tiaar hoeean| jindaan ne vee satee hon dee ichhiaa paragatt keetee| raanee pahaarran ne uhanoo rok ditaa| zanaana khaane dee pradhaan raanee pahaarran hee manee jaandee see| jindaan noo uh vee barraa piaar karadee see| uhane jindaan daa sir chhaatee naal ghutt ke kihaa, jindaan main tere man dee avasathaa noo samajhadee haan| mahaaraaj tainoo sabh ton vadhere piaar karade san| toon vee aapane piaar daa saboot den vaasate satee hon lee tiaar en| satee hon vaaleean daa ik paase duneean vich jas hovegaa, dooje paase uh randdepe de dukh sahinon bach jaanageean| tainoo vee ese hak ton rokiaa naheen jaa sakadaa| par toon aapane daleep baare vee kujh sochiaa ee auhadaa pichhon kauan banengaa auh aje dasaan maheeniaan daa vee naheen hoeaa| naheen, jindaan main tainoo satee naheen hon diaangee| tainoo aapane daleep badale jiaunaa pavegaa| patee naal satee hon naalon, patee dee nishaanee dee paalanaa karanee vadhere subh hai| te golee kolon daleep noo farr ke uhane jindaan de kuchharr de ditaa|
baalak daleep noo chhaatee naal ghutt ke jindaan bhubeebhabee ro pee| us noo aakharee vaar piaar de ke raanee pahaarran chikhaa te jaa baitthee| uhade naal das raaneean hor mahaaraaj dee arathee de udaale chikhaa mal baittheean| ih samaan jindaan vaasate sabh ton aauakhaa see| jis noo mahaaraaj sabh ton vadh piaar karade san, jis noo sadaa praana piaaree keh ke bulaaunde san, jis noo praapat karake sarakaar saaree duneean de husan noo bhul ge san, jis de binaan hazoor ik pal vee naheen san reh sakade, kee uh jindaan sahaar lavegee ki baakee raaneean savaamee naal satee ho jaan te jindaan randdepe de dukh sahin
vaasate reh jaave auhadee chhaatee paarr ke dil baahar noo aa rihaa see| uh paagalaan vaang bhubeebhabee ro rahee see| uh malomalee chikhaa vich chhaal maaran vaasate sochadee, par godee vich musakaraa rihaa daleep uhadaa raah rok laindaa| us vele uhadaa dil mauat ate zindagee de ghol daa akhaarraa baniaa hoeaa see| uh maranaa chaahundee see par daleep de moh deean jnjeeraan uhadee pesh naheen san jaan dendeean| kise ne ttheek kihaa hai
hazaaron mushakalon men ek muskal sakhat yih bhee hai
tamanaa mauat kee hai, aauar mar jaanaa naheen aataa|
jindaan ne lamaa saaraa haukaa liaa te putar noo hik naal ghutt ke kihaa, mere daleepa main tere badale jeevaangee| tereean khusheean badale, main randdepe de saare dukh jhal lavaangee|
samaan ho giaa| ttikaa kharrak singh ne chikhaa noo lanboo laaeaa| ag de bhaanbarr iko vaar bharrak utthe| us ton kee gunaan vadhere ag panjaabeean de dilaan vich bal utthee| yaaraan raaneean mahaaraaj de naal satee hoeean| ik kabootaraan daa jorraa vee machadee chikhaa vich ddig ke satee ho giaa| usade naal hee panjaab daa raaj bhaag vee sarr ke suaah ho giaa|
shere panjaab chalaa giaa| marad dee kisamat marad de magare tur pee| sikh raaj dee dupahir dtalanee suroo ho gee|
dukh maaree jindaan ne sabh kaase valon akhaan meett leean| uhane aapane gam vich ddubee ne ikaant vaas dhaaran kar liaa| uhadee duneean chhotte jihe daleep tak simatt ke reh gee| kujh samen vaasate uh panjaabeean deean nazaraan ton uhale ho gee|
ddogare dhiaan singh te gulaab singh noo aapaneean aasaan de falan daa samaan nerre aa giaa prateet hon lagaa| uhanaan aapas vich chokhe chir ton vanddeean paaeean hoeean san ki shere panjaab de gharaane dee tabaahee pichhon panjaab daa padhar ilaakaa raajaa dhiaan singh sanbhaal lavegaa te pahaarree ilaake saare raajaa gulaab singh dee maalakee honage| par aapane tteeche te pahunchan tak uhanaan noo kee bikharre raah langhane paine san| sabh ton vaddee rukaavatt uhanaan de rasate vich shere panjaab de sat putar te atthavaan potaraa kanvar nauanihaal singh see| uhanaan handte hoe neetagay khiddaareean ne pahile hath hee tin chunaven saahazaade daa ute laa dite| ttikaa kharrak singh, auhadaa chhottaa bharaa kanvar sher singh te pahile daa ikoek putar kanvar nauanihaal singh staranj de mohare bane| nauanihaal singh dee madad vaasate usadee maataa mahaaraanee chand kauar putar dee kandd pichhe chhaatee taan khalee| mithee hoee gond anusaar kanval nauanihaal singh te chand kauar dee agavaaee raajaa gulaab singh karan lagaa te doojiaan dohaan dee zinmenvaaree raajaa dhiaan singh ne aapane sir lai lee| dhiaan singh bhaaven gulaab singh daa chhottaa bharaa see, par
taakat vich uh bahut vaddaa ban chukaa see| shere panjaab dee vadhadee beemaaree noo taarr ke uhanaan aapo aapane mohare agaanh vadhaaune suroo kar dite| thorrhe samen vich hee uhanaan dohaan de andar raaj sanbhaalan dee havas pooree tarhaan bhar ditee gee| khedd poore zor te see, jaan us vich thorrhee jihee rukaavatt pai gee| shere panjaab de ghaatak rog ne thorrhaa jihaa morraa khaadhaa| kudarat ne mahaaraaj noo kuchh sochan vichaaran te faisalaa karan dee muhalat de ditee| ene ku samen noo ganeemat samajh ke sere panjaab ne raajagadee de vaaras daa faisalaa kar ditaa| uhanaan hukam ditaa, saadde pichhon saaddaa vaddaa putar ttikaa kharrak singh panjaab daa baadashaah banegaa te raajaa dhiaan singh usadaa vazeer hovegaa| mahaaraaj ne dohaan adhikaareean ton ik dooje de mitar te des de vafaadaar rahin deean kasamaan chukaaeean| raajaa dhiaan singh ne geetaa te hath dhar ke sauanh khaadhee| neetee de pujaareean dee nazar vich sauanh khaan daa vaseelaa hee taan hunde ne dhaaramik granth| is ton vadh uhanaan daa dharam naal koee sanbandh naheen hundaa| dhiaan singh ne vee ih kasam vakat ttaalan vaasate hee khaadhee see|
shere panjaab chale ge| uhanaan daa jetthaa putar panjaab de takhat ute baitthaa| mahaaraajaa kharrak singh dee taajaposee dee rasam barree dhooma dhaam naal hoee te kilhe deean kandhaan uton naven hukamaraan dee salaamee vaasate topaan dageean| raajaa dhiaan singh usadaa vaddaa vazeer baniaa|
aus vele laahauar darabaar vich s. chet singh dee hachhee taakat see| uh mahaaraajaa kharrak singh daa saalaa see| vazaarat ute uh aapanaa hak samajhadaa see| us deean aasaan de ulatt vajeer ban giaa raajaa dhiaan singh| ih vekh ke s. chet singh ddaadtaa aauakhaa hoeaa| ethon tak ki uh garam ho ke ddogariaan naal khulhamakhalhaa
larran vaasate tiaar ho piaa| m. kharrak singh ne uhanoo barree mushakal naal samajhaa bujhaa ke tthandtiaan keetaa| ose vele mahaaraaje ne uhanoo aapanaa salaahakaar banaa liaa te samaan aaun ute dhiaan singh dee thaan vaddaa vazeer banaaun daa vee laaraa laaeaa| chet singh ddaadte kaahale subhaa daa see| uh kam thorrhaa karadaa te moonhon vadhere kahindaa| uhane ddogare bharaavaan noo samool chon tabaah karan deean gondaan banaauneean shuroo kar diteean|
duje paase ddogare bharaa barre pake khiddaaree te puraane paapee san| uhanaan ne vee aapanee kaaravaaee tez kar ditee| kanvar nauanihaal singh us vele peshaavar see| uh us soobe daa gavaranar see| raajaa gulaab singh us de kol pujaa| rasamee mulaakaat pichhon galaan suroo hoeean, taan budte gulaab singh ne ninmojhoonaa moonh banaa ke kihaa, mahaaraaja vaddee sarakaar daa nimak khaadhaa e, so vekh ke jariaa naheen jaandaa| naheen taan...|
kiaun, raajaa saahiba ruk kiaun ge kee koee bahut maarree gal hon vaalee hai kanvar ne kaahale pai ke puchhiaa|
mahaaraaja gal barree vaddee e, par moonh chhottaa| kahindiaan bhaia lagadaa hai|
naheen, nihasankoch kaho| des bhalaaee badale sabh bhaia saherran vaasate tiaar rahinaa chaaheedaa hai| kanvar ne budte raaje daa hauasalaa vadhaaeaa|
1809 ee dee sulhaa samen maalave de raajo aapaneaap angarezaan de adheen ho ge| us daa sittaa sikh kauam do hisiaan vich vanddee gee te kamajor ho gee| vaddee sarakaar shere panjaab mahaaraajaa ranajeet singh saahib jee dee anokhee bahaadaree te anathak hinmat daa sadakaa dariaa sataluj ton daraa khaibar tak sikh kauam dee kuchh taakat banee see par hun je is de maalak hee is noo tabaah karan
vaasate sochan lag pain, taan fir rakhiaa kauan karegaa
raajaa saahiba gal saafasaaf daso| vadhere viaakhiaa dee lorr naheen| kanvar daa dil kaahalaa pain lag piaa see|
saaf gal kahindiaan chhaatee fattadee hai, mahaaraaj| s chet singh dee khottee salaah daa nateejaa, m. kharrak singh panjaab angarezaan de havaale karan baare soch rahe ne| je is aauakhe samen aap ne hinmat naa vikhaaee, taan panjaab dee aazaadee gulaamee vich badal jaaegee| .... haae is aajaadee badale hajoor de vadd vadderiaan ne kinaa khoon dduhaliaa see| raajaa gulaab singh de hanjhoo safaid daarrhee utadee tilakatilak ke jholee vich dteh rahe san|
raajaa saahiba aisaa naheen hovegaa| kanvar ne javaanee de josh vich garaj ke kihaa|
taan shere panjaab de yog potare noo raaj dee ddor aap sanbhaalanee pavegee| siraf ehaa ik raah hai panjaab te sikh kauam dee aazaadee noo bachaaun daa| hajoor dee khaatar ih budtaa sevaadaar khoon dee aakhree boond vahaa devegaa| mauakaa taarr ke gulaab singh ne umarre hoe jos vich vaadhaa karan de iraade naal kihaa|
raajaa gulaab singh daa jaadoo chal giaa| kanvar nauanihaal singh pooree tarhaan preriaa giaa| uhade javaanee de josh ne gal dee teh tak pahunchan vaasate us noo sochan daa samaan naa ditaa| uh laahauar jaan vaasate raajaa gulaab singh de naal tiaar ho piaa| saare raah gulaab singh mithee hoee gond anusaar kanvar de kan bharadaa aaeaa| es samen vich raajaa dhiaan singh de zahireele prachaar ne sikh fauaj noo vee m. kharrak singh de viradh kar ditaa| dhiaan singh har fauajee panch te afsar kol kahindaa firadaa, khaalasaa jee ih samaan fer hath naheen je aaunaa| bachaa lavo, je sikh raaj bachadaa je taan|
naheen taan s. chet singh dee salaah naal m. kharrak singh ne panjaab angarezaan de havaale karan daa faisalaa kar liaa je| bas, thorrhe dinaan tak angarezee fauajaan vich panjaab vich aa jaanageean, te tuhaadde kolon hathiaar khuh ke gharaan noo bhej denageean| jis dharatee noo tuhaadde vaddavadderiaan ne aapane pavatar lahoo naal sinjiaa see, othe angarezee jhandde jhulaa dite jaanage| tuseen gulaam ban jaauge, eik pradesee kauam de gulaam| is gulaamee de jeevan ton bachanaa chaahunde ho, taan meraa saath diho| main m. kharrak singh dee thaan kanvar nauanihaal singh noo raaj gadee denaa chaahundaa haan| kanvar hee ik ajihaa yog shaahazaadaa hai, jo shere panjaab de raaj noo bachaa sakadaa hai| so panth de naam ute meraa saath diho|
desh te panth daa vaasataa paa ke raajaa dhiaan singh ne bahut saareean fauajaan noo prer liaa| fauajee panchaan ne us noo pooree hamaaeit daa bharosaa duaa ditaa| raajaa gulaab singh te kanvar nauanihaal singh de laahauar pujan ute raajaa dhiaan valon ik gupat sabhaa bulaaee gee| us vich tine bharaa ddogare raajaa gulaab singh, raajaa dhiaan singh te raajaa suchet singha, kanvar nauanihaal singh, aus dee maataa mahaaraanee chand kauar, chaare saradaar atar singh, lahinaa singh, kehar singh, ajeet singha sandhaavaalee, raajaa heeraa singh, raau kesaree singh, laal singh, gaaraddanar te kuchh hor saradaar shaamal hoe| raajaa dhiaan singh ne barree joseelee takareer keetee te ant vich des te dharam daa vaasataa paa ke sabh noo manaa liaa ki m. kharrak singh noo nazaraband karake kanvar nauanihaal singh noo takhat ditaa jaave|
ddogariaan daa mohaneemantar chal giaa| saaree sabhaa ne raajaa dhiaan singh dee tajaveez noo paravaan kar liaa| dhiaan singh ne es kam vaasate atth akatoobar daa din chuniaa| adhee raat de
samen dhiaan singh teraan chauadaan hamaaeiteean daa jathaa lai ke shaahee mahilaan val tur piaa| baaharalee ddiaudtee age poorabee pahiredaar khale san| ohanaan adhee raat vele andar jaan ton rokiaa, taan dhiaan singh de hukam naal doven pahiredaar katal kar dite ge| do maamoolee nauakaraan dee zindagee dee kee keemat hai ik siaasatadaan dee najr vich| thorrhaa age ge, taan mahaaraajaa kharrak singh daa garravee mil piaa| ddogaraa junddee noo vekh ke uh aapane maalak noo khabar den vaasate dauarriaa| dhiaan singh ne golee maar ke uhanoo raahe hee maar ditaa| golee dee aavaaz sun ke mahaaraanee chand kauar vee aa pahunchee|
saradaar chet singh te mahaaraajaa kharrak singh kolon kol sute pe san| bandook daa kharraak sun ke s. chet singh utth ke bhohare vich jaa lukiaa| magar m. kharrak singh noo nasan daa samaan naa miliaa| s. chet singh noo bhohare vichon kadt ke mahaaraaje de saahamane liaa ke katal keetaa giaa|
agale din nauanihaal singh panjaab de takhat te baitthaa te raajaa dhiaan singh us daa vazeer baniaa|
kaid vich m. kharrak singh noo zahir de ke beemaar kar ditaa giaa| ant uh aapane putar daa moonh vekhan noo tarasadaatarasadaa veeravaar, panj navanbar, 1840 ee. noo suragavaas ho giaa| uhane tin maheene te yaaraan din raaj keetaa ate ik saal atthaaee din kaid de taseehe bhugate| raajaa dhiaan singh de hukam naal m. kharrak singh dee chikhaa vich teraan raaneean zabaradasatee satee keeteean geean|
raajaa dhiaan singh is lamee baazee noo barree chhetee khatam karanaa chaahundaa see| ike daa ute uhane do mohare ikatthe khtam karan dee dhaaree hoee see| kharrak singh daa sasakaar karake kanvar
nauanihaal singh vaapas murr rihaa see, taan khoonee daravaaze daa chhajaa giraa ke us noo jkhamee kar ditaa| vadhere lokaan de kanaan tak khbar pahunchan ton pahilaan hee uh kanvar noo kilhe vich lai giaa| othe barree berahimee naal raajaa dhiaan singh ne patharaan naal kuttakatt ke kanvar nauanihaal singh daa sir fih ditaa| es tarhaan doven piau putar ike din ddogaraagaradee daa shikaar ho ge|
raaj mahil vich kanvar dee maataa mahaaraanee chand kauar chokhe rasookh vaalee see| kanvar dee mauat ute uh ddogariaan viradh sikh fauaj noo bharrakaa sakadee see| uhanoo faahun vaasate dhiaan singh ne raaja gadee uhade pesh kar ditee| raaj de laalach vich uhane chup karake putar dee mauat daa sal seh liaa| kanvar de ghar baal hon vaalaa see| hon vaale baal de saraprasat dee haiseeat vich, mahaaraanee chand kauar takhat te baitthee| uhane aapanaa vazeer s. atar singh sandhaavaalee noo banaa liaa|
raajaa dhiaan singh kuchh dinaan vaasate laahauar chhadd ke jamoo chalaa giaa| par uhadee siaasee kaaravaaee oven jaaree rahee| chand kauar noo uhane masaan do maheene nauan din raaj karan ditaa| hun uhane kanvar sher singh noo age liaandaa| raaj de laare ute kanvar ser singh fauajaan lai ke laahauar aa giaa|
zaraa siaasee shaataraan dee chaal vekho| raajaa dhiaan singh ser singh vale see te uhadaa vaddaa bharaa gulaab singh te putar heeraa singh chand kauar val| dohaan dhiraan noo chukachukaa ke ddogariaan ne larraaee suroo karaa ditee| lagaataar panj din aapas vich topaan bandookaan chaladeean raheean| dohaan dhiraan de hajaaraan aadamee maare ge| ant 18 janavaree, 1841 ee noo raajaa dhiaan singh ne vicholaa ban ke dohaan dee sulhaa karaa ditee| chand kauar noo jageer de ke raaj bhaag ton vakharaa kar ditaa te sher singh noo panjaab daa mahaaraajaa
banaa ditaa giaa| dhiaan singh us daa vazeer baniaa| sandhaavaalee kuchh nas ge, kuchh kaid kar lai ge|
ddogariaan ne sher singh noo sadaa mahaaraajaa rakhan vaasate age naheen see liaandaa, sagon kurabaanee daa bakaraa banaaun vaasate| nauanihaal singh ton pichhon ik uh hee taakatavar shaahazaadaa reh giaa see| ser singh de takhat sanbhaaladiaan hee ddogariaan ne uhade viradh saajsaan suroo kar diteean| es tarhaan dok saal nibh ge| is vele tak mahaaraajaa ser singh ne aapanee taakat changee banaa lee see| giaanee guramukh singh de kahin ute uhane sandhaavaaleean noo vee rihaa kar ditaa| us daa bulaaeaa ajeet singh vee baaharon aa giaa| lahinaa singh, ajeet singh, kehar singh noo fir puraaneean jageeraan te ahude mil ge|
eih vekh ke dhiaan singh bahut ghabaraaeaa| uhane mahaaraanee jindaan daa aasaraa liaa| ik taan mahaaraanee jindaan daa naam lokaan noo barraa apeel karadaa see te doojaa us de bharaa s. javaahar singh dee vee changee taakat see|
eik din saveresavere hee raajaa dhiaan singh mahaaraanee jindaan de jaa haazar hoeaa| thorrhaa chir shere panjaab de sog te jindaan de dukh takaleefaan baare galaanbaataan hundeean raheean| ant ddogaraa aapane asalee nisaane vale aa giaa| uhane barraa ganbheer chiharaa banaa ke kihaa, mahaaraanee saahib| age ik vaar barree mushakal naal is raaj noo angarezaan de jaal vich fasan ton bachaaeaa see, par is vaar koee raah nazar naheen aaundaa| odon sikhaan kol kanvar nauanihaal singh mauajood see| us javaan ne maradaan vaalee hinmat keetee te aapanee kauam noo bachaa liaa| par main dukhee dil naal sochadaa haan ki hun panth te panjaab daa kee banegaa
raajaa saahib| mainoo tuhaaddee gal dee samajh naheen pee| jindaan
ne asalee bhet jaanan de iraade naal barree bholee ban ke kihaa|
odon khottee mat den vaalaa s. chet singh see te laaeelag see mahaaraajaa kharrak singh| hun m. sher singh daa salaahakaar hai s. ajeet singh sandhaavaaleea| chet singh naalon ajeet singh bahut chalaak hai| ih chokhaa chir angarezaan de raaj vich reh aaeaa hai| barreean itabaaree khabaraan ton pataa lagadaa e, ki mahaaraajaa sher singh jaan maariaa jaavegaa, jaan angarezaan de adheen ho jaavegaa| he bhagavaana sikh raaj hun kiven bachegaa dhiaan singh ne lamaa saaraa haukaa bhariaa, jiven uhanoo sache dilon dukh see|
mere kol ih galaan karan daa kee bhaav aap kee chaahunde ho jindaan sabh kuchh saaf shabadaan vich sunanaa chaahundee see|
sarakaara khaanadaanee shudh lahoo hee raaj kar sakadaa hai te ajihaa pavatar khoon mainoo kanvar daleep singh vich hee nazar aa rihaa hai| je aap meree madad karo, taan m. sher singh de baad kanvar daleep singh noo panjaab dee raaj gadee ditee jaa sakadee hai| ih keh ke dhiaan singh ne barree tikhee nazar jindaan de chihare te ttikaa ditee|
do mintt bilakul chup chhaaee rahee| fir jindaan ne barre dhiaan naal dhiaan singh de chihare vale takadiaan puchhiaa, raajaa saahiba saaf shabadaan vich kaho| maithon aap kee karaaunaa chaahunde ho
aap naheen samajh sakade, sarakaara ki mere dil vich aap jee dee kinee izat hai| shere panjaab noo main aapane rijk daataa te pitaa samajhadaa saan| uhanaan de naate aap mere maataa tul ho| aap sandhaavaaleean lahinaa singh te ajeet singh noo bulaa ke aapane bharose vich lavo| naal hee uhanaan noo mere nerre hon vaasate preranaa| fir main sabh kuchh kar lavaangaa| m. ser singh de baad daleep singh
panjaab daa mahaaraajaa hovegaa te aap raaj maataa| dhiaan singh ne aapanee gond daa onaa hisaa das ditaa, jine naal jindaan ik mitthe jihe laare pichhe uhade vale taanghadee rahe| haan, aap lorr samajho, taan sandhaavaaleean kol beshak mere viradh vee dochaar sbad keh dene| meraa kee e jaandaajaandaa dhiaan singh keh giaa|
saaree raat jindaan dhiaan singh deean galaan baare sochadee rahee| raaj daa laaraa taan kauamaan noo deevaaneean kar dendaa e, te ik jindaan dee kee gal pichhalee raat uhadee akh lagee, taan uh daleep singh noo raajagadee te baitthiaan vekhadee rahee| agale din hee uhane sandhaavaalee lahinaa singh noo bulaa liaa|
s. lahinaa singh te mahaaraanee jindaan dee mulaakaat do ghantte chaladee rahee| pahilaanpahilaan taan doven neeteevaan ik dooje daa man ttohan vaasate sanbhalasanbhal ke chalade rahe, par akheer khulh pe| uh samajh ge ki saadde nerr vich kise daa vee nukasaan naheen| jindaan ne barree apanat paragatt karadiaan kihaa, saradaar saahiba tuhaadde naalon hor meraa nigadaa kauan en meraa te mere bache daa jo darad tuhaanoo en, hor kise noo kiven ho sakadaa e daleep jeho jihaa mahaaraaj daa putar, oho jihaa tuhaaddaa| aakhade ne, paanee naalon lahoo sanghanaa hundaa e| daleep tuhaaddaa lahoo hai| ihade sir te tuhaaddaa hath hove, taan mainoo hor kee chaaheedaa e aseen taan doven maanpatar tuhaadde aasare aan|
beebee saahiba umaron chhottee te bharajaaee hon de naate, s. lahinaa singh, jindaan noo ese tarhaan sanbodhan kariaa karadaa see| aseen taan tuhaanoo mahaaraaj de thaan hee samajhade haan| saadde aapane ghar dee paattodhaarr ne age ddogariaan noo asamaan te charrhaa ditaa e| uhanaan dee taakat hee saaddee tabaahee daa kaaran ban rahee hai| aje vee aseen aapas vich ik ho jaaeee taan uhanaan dushattaan noo ttikaane laaeaa jaa sakadaa e|
jithon tak meraa sanbandh e, main taan tuhaadde hee aasare haan| ih aseen saare hee manade haan ki ddogariaan daa naash honaa chaaheedaa hai| par ik gal dee mainoo samajh naheen aaundee| kee mahaaraajaa ser singh naal tuhaaddee sulhaa naheen ho sakadee jindaan ne lahinaa singh de dil dee haath lain vaasate savaal keetaa|
os kulaghaatee naal kiven sulhaa ho sakadee e auh mahaaraajaa naheen, kulamaar raakash e| lahinaa singh de dil vich ser singh vaasate kahiraan dee nafarat bharee hoee see| pahile uhane kanvar nauanihaal singh dee raanee beebee naanakee naal dharoh keetaa| uhanoo zahir de ke, aus de bache dee janam ton pahilaan hee jaan lai lee| kee ih jugon baaharaa anarath naheen fir mahaaraanee chand kauar noo goleean hathon maravaa ditaa te saadde naal vee kiharree uhane ghatt keetee see| ese dushatt ddogare de aakhe lag ke, saadde ghar dtaah ke ute gadhiaan de hal chalaae ge| kaid daa ainaa dukh naheen, par es niraadaree noo aseen kiven bhul sakade aan so, sher singh de din taan hun thorrhe hee ne| saadde hathon bach jaaegaa, taan uh ddogariaan hathon maariaa jaaegaa|
khair, es masale te main vadhere bahis naheen karadee| aap mere bazuragaan tul hai| jo aap karoge, ttheek hee karoge| daleep singh baare gal sochan vaalee hai| jindaan ne is masale baare vee lahinaa singh de vichaar jaanane zarooree samajhe|
daso|
mahaaraaj de hor shaahazaade vee han| daleep singh saariaan ton chhottaa e| tuhaaddee sahaaeitaa naal ih takhat te beh taan jaaegaa par kee dooje shaahazaade isadaa virodh naheen karanage
beebee saahib| raaj taakat daa hundaa e| takhat daa asalee vaaras uh hundaa e, jis de pichhe taakat hove| aseen daleep singh de
pichhe haan| fir hinmat hai kise shaahazaade dee ki sandhaavaaleean de ttaakare te aave
naa jee, eih taan ttheek hai| meree vee reejh hai, tuhaaddee chhatar chhaaeaa hetth daleep takhat te baitthe| kiharree maanpatar noo mahaaraajaa baniaa vekh ke khush naheen hundee par je daleep de raajagadee sanbhaalan naal khaanaajangee de vadhan daa ddar hove, taan kiaun naa kise vadde shaahazaade noo takhat te bitthaa ditaa jaave eih keh ke jindaan ne barree tikhee nazar naal lahinaa singh de chihare val takiaa|
eih naheen ho sakadaa| lahinaa singh ne sir feradiaan barree drirrhataa naal kihaa|
kiaun
mulataanaa singh taan is yog hee naheen| uh barraa tiaagee jihaa te saadhaaran biratee daa bandaa hai| baakee rahe kashameeraa singh te pasauaraa singh| uhanaan dee maataa raanee deaa kauar sere panjaab dee sihariaan dee viaahurr naheen see| es gal daa lokaan te barraa asar hundaa e|
par jee, mahaaraaj ne chaadar paaun dee rasam taan pooree keetee hoee see|
ttheek hai| par ant uh hai taan ik maamoolee jihe saradaar dee vidhavaa ee naa janataa vich uhanoo uh izat kade vee praapat naheen ho sakadee, jo mahaaraanee jind kauar dee hai| naale uhanaan shaahazaadiaan dee paalanaan ajihe dtang dee hoeehoee hai, jo saanoo pasand naheen| daleep singh noo aseen aapanaa putar samajh ke aapanee marazee naal paalaange| so takhat ute daleep singh hee baitthegaa| lahinaa singh ne pakaa faisalaa kar ditaa|
aap maalak o| main taan tuhaadde magar aan| daleep tuhaaddaa
pahilaan, te meraa pichhon| jindaan ne sir jhukaa ke kihaa|
aus ton pichhon vee kee din gupat mulaakaataan hundeean raheean| s. lahinaa singh te raajaa dhiaan singh doven hee addaadd samiaan te jindaan noo milade rahe| jindaan ne ih kam barre suchaje dtang naal nibhaaeaa| uh dohaan de bhet laindee, te dohaan noo bharosaa duaaundee, ki uh ose dharre de hak vich hai, jiharraa us vele uhade naal galaan kar rihaa hundaa| sache dilon jindaan sandhaavaaleean de hak vich see par uh ddogariaan noo vee naaraaz naheen see karanaa chaahundee| aaun vaale samen daa kee pataa see ki baajee keehade hath rahegee
har haal, jindaan noo ih tasalee ho gee see ki sher singh pichhon uhadaa putar hee mahaaraajaa banegaa| saareesaaree raat uh daleep singh de raaj de supane laindee rahindee| uh sutee jaagadee iko gal sochadee rahindee, bhaaven dohaan dharriaan vichon koee jite, daleep singh mahaaraajaa zaroor ban jaaegaa|
sikh raaj vich tin dharre ho ge| ddogariaan daa dharraa, sandhaavaaleean daa, te mahaaraajaa sher singh daa| jindaan daa aapanaa dharraa koee naheen see| uh jitan vaale dharre de rahim te see| haan, dilon uh sandhaavaaleean dee jit chaahundee see| samaan aa giaa ddogariaan te sandhaavaaleean deean saanjheean milaneean daa| isadaa prabandh pahilee vaar jindaan ne keetaa| doven dhiraan jindaan de mahil andar uhadee mauajoodagee vich mileean| ih mulaakaat aiven rasamee see, siraf dohaan daa jhak khuhalan vaasate| us ton pichhon gupat mulaakaataan shuroo ho geean| doven dharre hee ik dooje noo aapane manorath vaasate varatanaa chaahunde san| neeteevaan kade vee naa doosare daa dusman hundaa hai, naa mitar| uh aapane manorath naal badhaa hundaa hai| uhade laabh poore hunde hon, taan uh vairee noo mitar banaa laindaa hai te jithe uhade laabh ttakaraaunde hon, auh minttaan vich mitar daa dushaman ban jaandaa hai| taaheen siaane aahande han, neeteevaan dee mitarataa te bharosaa naheen karanaa chaaheedaa|
eik din lahinaa singh te dhiaan singh doven hee galaan kar rahe san, jaan dhiaan singh ne savaal keetaa, kee tuseen mahaaraajaa sher singh dee dosatee te bharosaa karade o
pooraa bharosaa taan naheen, par bebharosagee daa vee koee nigar kaaran nazar naheen aaundaa| lahinaa singh ne neeteevaanaan vaalee bolee vich utar ditaa| uhadee ichhiaa ih paragatt karan dee see ki sher singh uhanaan daa vadhere dusman naheen| sagon dhiaan singh daa
vairee hon karake hee sandhaavaalee sher singh daa virodh karanaa chaahunde han|
nagar kaaran suno sikh raaj noo vaddaa bhaia hai angarezaan daa| jad vee saaddaa raaj tabaah hoeaa, angarezaan hathon hovegaa| s. ajeet singh chokhaa chir angarejee ilaake vich reh ke aae ne| s. atar singh aje vee angarejaan kol hee hai| m. sher singh noo pooraa sk hai, ki tuhaaddaa angarezaan naal koee gupat samajhauataa hai| ik din uhanaan ethon tak kihaa ki sandhaavaalee meraa raaj tabaah karake angarejaan de maatahit daleep singh noo naamadhareek baadashaah banaa ke aap vajeer bananaa chaahunde ne| uhanaan ih vee kihaa ki angarejaan valon fauajee madad de badale tusaan sataluj paar de ilaake uhanaan noo dene man le ne| uhanaan de khiaal vich tuhaaddaa satalujon paar rahinaa vadhere khataranaak see| so tuhaanoo visaahun vaasate mahaaraaj ne puraane ahude de dite ne| hun tuseen uhanaan de raaj vich ho| uh kise gupat dtang naal tuhaanoo maravaa denage kiaunk visaahaghaat hee uhanaan dee mukhaneetee hai| s. javaalaa singh noo ese neetee naal maravaaeaa| vichaaree chand kauar ese neetee daa sikaar hoee| pahilaan uhade naal punaraviaah daa laaraa laaeaa, pichhon goleean hathon maravaa ditaa| hun uhanaan dee deaa drishattee tuhaadde ute hai| aap budhavaan ho, soch lavo| dhiaan singh ne barre asar paaoo dtang naal kihaa|
eih saareean galaan ttheek man vee leee, te tuhaaddee salaah anusaar aseen mahaaraaje noo katal kar deeee, taan saanoo raajasee laabh kee pujegaa lahinaa singh ne sabh galaan daa faisalaa karan de iraade naal kihaa| laabh taan sapashatt hai| saanoo is vele naamadhareek mahaaraajaa chaaheedaa hai| jo samoolachon saadde rahim te hove, par lokaan noo us naal
hamadaradee zaroor hove| ajihaa yog shaahajaadaa daleep singh hee hai| so daleep singh noo takhat te bitthaa ditaa jaave te vazaarat tuseen sanbhaal lavo|
ate tuseen
saadde vaasate jamoo kashameer daa ilaakaa kaafee hai| saanoo tusaan othon de neemakhudamukhtiaar haakam man lainaa| laahauar darabaar noo aseen nazaraanaa taarade rahaange|
eisadaa arath hoeaa, ki panjaab daa maidaanee ilaakaa saadde kabaze rihaa te pahaarree tuhaadde|
saradaar saahib duneean vich sadaa kuchh lavo, kuchh dihon dee neetee hee safal ho sakadee hai| ikalaa taan koee sabh kuchh praapat kar naheen sakadaa|
par saadde sir te taan daleep singh mahaaraajaa hovegaa naa|
daleep singh noo taan aseen vee aapanaa mahaaraajaa manaange| aseen laahauar darabaar noo har saal nazaraanaa vee taaraange te khaarajaa neetee vee laahauar darabaar de hee maatahit hovegee| es dtang naal jamoo kashameer laahauar raaj daa hisaa hee rahegaa|
barree lamee bahis de baad dohaan dharriaan vich faisalaa ho giaa| m. sher singh de katal karan dee zinmenvaaree sandhaavaaleean ne aapane sir lai lee|
m. sher singh us samen mukereean de ilaake vich sikaar khedd rihaa see| ik din achanachet hee s. ajeet singh te s. lahinaa singh jaa haazar hoe| m. ser singh ne dohaan daa barraa nighaa savaagat keetaa| rasamee galabaat pichhon mahaaraaje ne aaun daa kaaran puchhiaa, sunaao, chaachaa jee kiven darashan dite ne lahinaa singh jadon sher singh daa chaachaa lagadaa see|
mahaaraajaa saahiba sidhee gal kiaun naa karee| tuhaadde vazeer
raajaa dhiaan singh de bheje hoe aae aan tuhaanoo katal karan vaasate| lahinaa singh ne barre sapashatt sbadaan vich ddaraamaaee dtang naal kihaa|
chaachaa jee jihojihaa pitaa hundaa e, oho jihaa pitaa daa bharaa| je tuhaadde hathon meree mauat likhee hai, taan mainoo hor kee chaaheedaa e aah lau meree talavaar te meraa sir utaar lavo| sher singh ne barre dheeraj naal kihaa|
mahaaraaja je asaan tuhaanoo sachamach katal karanaa hundaa, taan moonhon aakhan dee kee lorr see tuseen saaddaa aapanaa lahoo te maas ho| saadde hathon ih paap kiven ho sakadaa e aseen taan es vaasate haazar hoe haan ki raajaa dhiaan singh baare aap jee noo koee shak naa reh jaave| aj uhane saanoo ghaliaa e| asaan aap jee noo laadh kar ditee e te uhade kol jaa ke koee bahaanaa laa diaange ki saaddaa daa naheen lagaa| par kalh kalotar noo je uhadaa bhejiaa koee hor aa giaa, taan fer lahinaa singh ne prashan soochak nazar naal takadiaan kihaa|
fir isadaa koee ilaaj sher singh ne chintaa paragatt keetee|
eiko ilaaj hai vairee de hathon maran naalon us noo pahilaan maar lainaa| jiharraa tuhaanoo maravaaunaa chaahundaa e, tuseen uhanoo maravaa diho|
eih kam fir tuseen karo| uhadee thaan vazeer tuseen banoge te jageeraan dooneean kar diteean jaanageean| naale tuhaadde naalon vadhere itabaar vaalaa hor hai vee kauan, jis noo main aapanaa keh sakaan| sher singh de dil vich sachamach sandhaavaaleean vaasate bharosaa see|
mahaaraaja jo kuchh furamaaunde o, darusat hai| par itabaar
karanaa vee taan aauakhaa hai| jinhaan goleean hathon chand kauar noo maravaaeaa see, kite uhanaan vaalaa ee hath pichhon saadde naal naa hove| bas, dil ddaradaa e aiven|
fir ih ddar door kiven hove sher singh ne bharosaa duaaun de iraade naal puchhiaa|
jo kuchh zabaanee kahinde o, likh diho|
mahaaraajaa sher singh ne hukam likh ditaa, dhiaan singh noo katal kar diho, khoon maaf| us dee thaan s. lahinaa singh vazeer banaa liaa jaavegaa te sandhaavaaleean deean jageeraan dooneean kar diteean jaanageean
hun mahaaraaja lahinaa singh ne kaagaz sanbhaaladiaan kihaa, pandaraan satanbar vaale din laahauar bulaa ke saaddeean fauajaan dee haazaree lavo, aus din aseen dhiaan singh noo katal kar diaange| saadde kol koee bahaanaa honaa chaaheedaa e fauaj lai ke laahauar aaun daa|
eih ttheek hai| baakaaeidaa dafataree hukam bhej ditaa jaaegaa| es gond naal mahaaraajaa sher singh sahimat ho giaa|
es jit ute sandhaavaalee saradaar bahut khush san| kee din sochan pichhon uhanaan ih gond banaaee see| usadaa ik hisaa uhanaan dee marazee mutaabak pooraa ho giaa see| agale din uh laahauar aa puje|
raajaa dhiaan singh aapane thaan sher singh de katal dee khabar uddeek rihaa see| sandhaavaaleean noo khaalee murre vekh ke uh kuchh hairaan ho giaa| asalee bhet jaanan vaasate uh dohaan noo vakhare kamare vich lai giaa| tine saatar navekale mil baitthe, taan s. lahinaa singh ne sher singh daa likhiaa hukam dhiaan singh de saahamane dhar ditaa|
aapane katal daa hukam parrh ke dhiaan singh daa rang udd giaa| uh ghabaraa ke lahinaa singh de pairaan te ddig piaa| guroo naanak de naan daa vaasate je dhiaan singh ne taralaa liaa, jiven jaanade o, meree jaan bakhash diho| jamoo chhaddiaa, main panjaab vichon ik inch thaan naheen mangadaa| main pradesh chalaa jaavaangaa| main mang ke guzaaraa kar lavaangaa, par meree jaan bakhash diho|
hachhaa, aseen taan fir vee rahim kar jaavaange, par tuhaathon kade nekee naheen saree| naale je aseen tuhaanoo jaan deeee, taan saadde bachaa daa kiharraa rasataa hovegaa lahinaa singh ne hukam vaalaa kaagaz sanbhaaladiaan kihaa|
s. lahinaa singh jee dhiaan singh ne aapane aap te kaaboo paa ke kihaa| mauat ttalee vekh ke masaan hee uhadaa dil ttikaane hoeaa| main taan sadaa hee tuhaaddaa daas haan| tuhaaddee es nekee noo taan meree aaualaad vee naheen bhulegee| hun sochan vaalee gal hai ki saanjhe dushaman ton kiven bachiaa jaave m. sher singh ne naa tuhaanoo chhaddanaa en, naa mainoo|
par aseen ikale kee kar sakade aan lahinaa singh ne majabooree paragatt keetee|
tuseen ikale kiaun ho main tanonmanon tuhaadde naal aan| jo hukam dihon, main karan noo tiaar aan| dhiaan singh ne chhaatee tthok ke kihaa|
auh mahaaraajaa e, taan tuseen vazeer| kaanoonee taakat taan saaree tuhaaddee ee e naa tuseen sher singh de katal daa hukam likh diho| pichhon aseen naa taan goleean vaang ragarreende firee| kam sabh aseen kar diaange te sanbhaal tuseen lio|
paravaan en| lau, main sabh kuchh likh dendaa|
dhiaan singh ne likh ditaa, sandhaavaalee, m. sher singh noo
katal kar den, khoon maaf| daleep singh noo takhat te bitthaaeaa jaavegaa, te mere thaan lahinaa singh vazeer banegaa| sandhaavaaleean deean jaageeraan dooneean kar diteean jaanageean|
ose pandaraan satanbar daa ikaraar sandhaavaaleean ne dhiaan singh naal keetaa te fauajaan dee haazaree lain vaasate kihaa|
pandaraan satanbar, 1843 ee daa nibhaagaa din aa pahunchaa| baagabaan pure de pichhale paase khulhe maidaan vich m. sher singh daa kainp lagaa hoeaa see| thorrhaa hee din charrhiaa see, jaan sandhaavaalee aa pahunche| uhanaan aapanee fauaj daa ik dasataa topaan kol khalaa kar ditaa| m. sher singh aapane khaas tanboo vich baitthaa see| ajeet singh te lahinaa singh ravaanraveen tanboo vich daakhl hoe| ravaaj anusaar lahinaa singh ne mahaaraaje age nazaraanaa dhariaa| ajeet singh ne age vadh ke kihaa, mahaaraaja aap jee dee bhettaa vaasate ih valaaeitee bandook haazar hai| uhane naalee sidhee karake agaanh vadhaaee|
m. sher singh, sandhaavaaleean te pooree tarhaan visiaa hoeaa see| uhane bandook farran vaasate sajaa hath agaan vadhaaeaa| uh bandook ghorre vaalee see| ajeet singh ne pichhon hee ghorraa dabaa ditaa| golee m. sher singh de saje mame vich lagee| ser singh kuraseeon thale ular piaa| s. budh singh mahiraa mahaaraaje de pichhale paase khalaa chauar kar rihaa see| uh talavaar dhooh ke ajeet singh vale vadhiaa, par kol khale sandhaavaaleean de ik sipaahee ne uhadee chhaatee vich sangeen khobh ditee| budh singh te mahaaraajaa sher singh de sir laah le ge| do saal, sat maheene te sataaee din raaj karan pichhon javaan umare hee m. sher singh khaanaajangee daa sikaar ho giaa|
m. sher singh daa sir neje te ttangee sandhaavaalee baahar nikale| aapanee fauaj noo sanbhaal ke uh kilhe noo ho ture| uh thorrhee door ge,
taan age m. sher singh daa vaddaa putar ttikaa prataap singh nazareen pai giaa| lahinaa singh talavaar dhooh ke uhade val vadhiaa| prataap singh atthak saal daa barraa khoobasoorat bachaa see| uh lahinaa singh de pairaan te dteh piaa, par pathar dil lahinaa singh ne us maasoom ute vee rahim naa keetaa| talavaar naal usadaa sir laah ke uhane neze te ttang liaa|
mahaaraanee chand kauar te beebee naanakee daa badalaa lai liaa giaa| de naahare laaunde sandhaavaalee kilhe kol jaa puje| kilhe de boohe age raajaa dhiaan singh mil piaa| lahinaa singh ne uhade naal hath milaaundiaan kihaa, raajaa saahiba asaan aapanaa kam bhugataa ditaa e| hun chalo kilhe vich te baakee daa kam pooraa karo|
dhiaan singh noo baahon farr ke s. lahinaa singh kilhe vich daakhal hoeaa| sandhaavaaleean dee fauaj kilhe daa boohaa mal khalee| panj hazaar fauaj sandhaavaaleean pahilaan hee kilhe vich daakhl kar chhaddee see| lahinaa singh te dhiaan singh ageage shaahee mahil val ture jaa rahe san| giaanee guramukh singh te ajeet singh doven magaramagar san| sees mahil dee baaharalee ddiaudtee kol pahunche, taan lahinaa singh ne gal chherree, raajaa saahib hun raaj prabandh kiven hovegaa takhat te kauan baitthegaa
daleep singh| dhiaan singh ne chhottaa jihaa utar ditaa|
ate vazeer kauan banegaa lahinaa singh ne doosaraa savaal keetaa|
saradaar lahinaa singh jee ih masalaa bahut sochan vaalaa hai| aap vazaarat daa kam naheen sanbhaal sakoge| haan, jaageeraan vadhaa diteean jaanageean| panth de bhale khaatar vazaarat daa bhaar mainoo hee chukanaa pavegaa| dhiaan singh ne hankaar vich aa ke utar ditaa|
sansakrit daa ik akhaan hai vinaash kaale vipreet budhee|
naas daa samaan aaundaa hai, taan mat maaree jaandee hai| so aakharee samaan aa pahunchiaa karake dhiaan singh, sandhaavaaleean dee chaal noo samajh naa sakiaa|
eih sun ke kolon giaanee guramukh singh ne kihaa, raajaa jee bhalaa ih kidhar daa niaan en je karraahiaa navaan laaunaa en, taan karrachhaa puraanaa kiaun rahin ditaa jaave
arath saaf see ki je mahaaraajaa navaan bananaa hai, taan vazeer puraanaa kiaun rahe| gabharoo ajeet singh ne pichhon golee maar ke dhiaan singh noo othe hee dter kar ditaa| chand mintt tarrap ke dhiaan singh ne praan tiaag dite|
ose vele baalak daleep singh noo liaandaa giaa| giaanee guramukh singh ne dhiaan singh de lahoo naal daleep singh noo raaja tilak ditaa| daleep singh de mahaaraajaa te lahinaa singh de vazeer hon daa ailaan keetaa giaa|
ddogare raajaa dhiaan singh de lahoo naal daleep singh noo raaja tilak ditaa giaa| daleep singh us vele panj saal te yaaraan din daa see| uh shere panjaab daa sabh ton chhottaa putar see| mahaaraanee jind kauar dee kukhon us daa janam chaar satanbar, 1838 ee noo hoeaa see| enee chhottee umare kisamat ne us noo sikhaan daa baadashaah banaa ditaa|
daleep singh mahaaraajaa te lahinaa singh sandhaavaaleea vazeer bane| jindaan raaj maataa dee haiseeat vich mahaaraaje dee saraprasat banee| kilhe vichale saradaaraan ne mahaaraaje noo nazaraane taare| jindaan ne s. lahinaa singh noo bulaa ke salaah ditee ki raaj dee salaamatee vaasate raajaa heeraa singh te raajaa suchet singh ddogare noo vee bile laa denaa chaaheedaa hai|
aus vele sikh fauaj dee sabh ton vaddee chhaaunee budhoo de aave ute see| heeraa singh te suchet singh vee othe hee san| misar laal singh mahaaraanee jindaan daa itabaaree see| uh vee budhoo de aave te hee see| s. lahinaa singh ne misar laal singh noo sunehaa bhejiaa ki uh heeraa singh te suchet singh noo kilhe vich lai aave| laal singh ne uhanaan dovaan noo kihaa, ki raajaa dhiaan singh koee khaas salaah karan vaasate uhanaan noo kilhe vich bulaaunde han| uh doven tiaar ho pe par panddat jalhaa ne lat maar ditee| uh barraa hee neeteevaan te sharaaratee see| uhane kihaa, raajaa dhiaan singh de hathaan daa likhiaa hukam aavegaa, taan aseen jaavaange| so sandhaavaaleean dee ih gond sire naa charrhee|
fir giaanee guramukh singh ne salaah ditee, mahaaraajaa daleep singh te raajamaataa jind kauaraan noo haathee te bitthaa ke khaalasaa chhaaunee vich lai chalee| raaj badalan dee khushee vich fauajaan noo inaam de ke aapane naal gandt leee| naheen taan ddogariaan daa khtaraa hai ki uh fauajaan noo saadde viradh naa bharrakaa den|
s. lahinaa singh barraa aakarrakhor te moonhazor see| uhane barre hankaar vich utar ditaa, giaanee jee asaan ih kam fauajaan de aasare naheen keetaa| vazaarat mere hath hai| mahaaraajaa saadde kabaje vich hai| aape saare ttakaraan maar ke aa ralanage te jiharraa ddar ddogariaan daa dasade o, sabh uddaa dite jaanage|
daleep singh de mahaaraajaa te lahinaa singh de vazeer banan dee khabar de naalanaal laahauar vich dhiaan singh dee mauat dee khbar vee khilar gee| ih sun ke ddogare barre ghabaraae| uhanaan noo aapanaa vee fikar ban giaa| raajaa dhiaan singh vaang usadaa putar raajaa heeraa singh vee barraa chaladaa purajaa te neeteevaan see| ddar ke hauasalaa haaran dee thaan uhane pitaa daa badalaa lain dee tthaan lee| uh sidhaa fauajee panchaan de saahamane jaa pittiaa| khaalasaa jee shere panjaab mahaaraajaa ranajeet singh de putar te potare noo tuhaadde saahamane katal keetaa giaa e, par tuhaaddaa lahoo ubaliaa naheen| mahaaraajaa sher singh sachamach panjaab de ser san| jinhaan de hundiaan angarez panjaab val akh chuk ke naheen san vekh sakade| uhanaan noo dhokhe naal katal keetaa giaa hai| visaahaghaat, eih sandhaavaaleean daa visaahaghaat hai| fir atthaan varhiaan de maasoom bache ttikaa prataap singh noo jis berahimee naal katal keetaa giaa e, koee kasaaee vee ajihaa paap naheen kar sakadaa| uh niradosh bachaa lahinaa singh de pairaan te dtatthaa vaasate paa rihaa see, jaan niradee lahinaa singh ne
auhadaa sir laah liaa| asal vich sandhaavaaleean daa manasoobaa shere panjaab dee saaree bans noo khatam kar den daa hai| s. atar singh te ajeet singh ne andarakhaane angarezaan naal gupat samajhauataa kar liaa hai| uh angarej sainaa dee sahaaeitaa naal sikh fauaj noo maleeaamett kar denaa chaahunde ne| uhanaan panjaab daa kuchh hisaa ukaapakaa angarejaan noo den daa faisalaa kar liaa hai| baakee hise ute uh angarejaan dee madad naal aap raaj karanaa chaahunde ne| raajaa dhiaan singh jee uhanaan noo is visaahaghaat ton rokade san| is vaasate sandhaavaalee raajaa saahib de vee vairee ban ge| mahaaraaje de naal uhanaan raajaa saahib noo vee katal kar ditaa| mere pitaa daa kee gunaah see siraf ih, ki uh sikh raaj te shere panjaab dee bans daa bhalaa chaahunde san| khaalasaa jee mere pitaa daa badalaa vee naheen lavoge tuseen ene hee kamazor te anakhaheen ho ge o savaragee shere panjaab dee rooh tuhaanoo kee kahegee eik mintt saah lai ke heeraa singh ne fir kahinaa shuroo keetaa| naale ik hor gal vee sun lavo| bharose yog vaseele ton pataa lagaa e ki s. lahinaa singh ne ludhiaane te firozapur angarejaan noo chittheean likh diteean ne| bas, eik do dinaan tak angarezee fauaj aaee samajho| fir kuchh naheen ban sakegaa| hun velaa hai| je aapanee shaan te panjaab dee aajaadee bachaaunee chaahunde ho taan meraa saath diho| main ohaa tuhaaddaa puraanaa sevak haan, jis noo sree hazoor shere panjaab bacharree keh ke pukaariaa karade san te main tuhaanoo bharosaa duaaundaa haan ki sandhaavaaleean noo maaran badale fauaj dee tanakhaaeh vee vadhaaee jaaegee te rajavaan inaam vee ditaa jaavegaa|
heeraa singh daa mohanee mantar chal giaa| fauajee panchaan ne uhadee hamaaeit dee haamee bhar ditee| chaalee panjaah hazaar fauaj uhade naal
tiaar ho pee| fauajaan ne heeraa singh ton ih bachan lai liaa ki mahaaraajaa daleep singh te mahaaraanee jind kauar noo koee nukasaan naheen puchaaeaa jaavegaa| heeraa singh ne geetaa dee sauanh khaa ke kihaa ki mahaaraajaa daleep singh hee rahegaa, te main usadaa vazeer banaangaa|
chaalee panjaah hazaar fauaj te sau top naal heeraa singh ne kilhe te halaa bol ditaa| agon sandhaavaaleean dee fauaj vee tiaar see| lagee dohaan paasiaan ton ag varhan| ese tarhaan golaabaaree hundiaan adhee raat beet gee| s. lahinaa singh aapanee fauaj de morache vihandaa kilhe dee kandh ute fir rihaa see| ik golee uhadee chhaatee vich aa lagee| uh buree tarhaan ghaaeil ho ke ddig piaa| uhade nauakar usanoo utthaa ke thale lai ge| ajeet singh noo pataa lagaa, taan uh chaache de kol beh ke ron lag piaa| lahinaa singh ne mathe te tiaurree paa ke kihaa, kiaun ue meraa bhateejaa ho ke rondaa en katal karanaa baadashaahaan te vazeeraan noo, te fer zanaaneean vaang ronaa sher ban| jiaundejee vairee de hath naa aaeen| maradaan vaang maidaan vich larradaalarradaa sheed ho jaaeen| ih keh ke lahinaa singh ne savaas tiaag dite|
ajeet singh noo jitan dee aas naa rahee| uh talavaar dhooh ke kilhion baahar nikal ke heeraa singh dee fauaj ute ttutt piaa| uh loharre daa talavaareea see| do gharreean uhane change hath vikhaae, par ant kee fatt khaa ke ddig piaa| sandhaavaalee doven saradaar maare ge| baakee fauaj ne hathiaar sutt dite| heeraa singh daa kilhe te kabazaa ho giaa|
atthaaraan satanbar, 1843 ee noo heeraa singh ne ik vaddaa darabaar keetaa| saare shahir de patavante bulaae ge| daleep singh dee taajaposee dee rasam barree dhoomadhaam naal adaa keetee gee|
daleep singh de mahaaraajaa te heeraa singh de vazeer hon daa ailaan keetaa giaa| keete ikaraar mutaabak fauajaan dee tanakhaaeh vadhaaee gee, bhaav asavaar dee talab teeh rupai te paidal dee baaraan rupai maheenaa keetee gee| is ton vakhare inaam vee dite ge|
edharon vihalaa ho ke heeraa singh virodheean vale hoeaa| giaanee guramukh singh te misar belee raam katal keete ge| sandhaavaaleean de makaan dtaah dite ge te jaageeraan zabat kar leean|
naa hee jindaan noo te naa us de bharaa javaahar singh noo manazoor see ki heeraa singh vajeer bane| lahinaa singh ton baad vajaarat ute javaahar singh aapanaa hak samajhadaa see| so uhane jindaan dee madad naal fauaj vich aapanaa rasookh vadhaaunaa chaahiaa| jindaan vadhere kaahalee karan de hak vich naheen see, par javaahar singh barraa tez see| uhane chaal dee thaan jraa dhamakee ton kam lainaa chaahiaa|
dooje paase heeraa singh vee chup karake naheen see baitthaa hoeaa| javaahar singh daa bhaia uhade dil vich vee see| so uhane javaahar singh de viradh fauajaan vich kahinaa shuroo kar ditaa ki uh mahaaraaje noo angarezaan kol vechanaa chaahundaa hai| us vele jis baabat vee angarejaan daa mitar hon daa shubhaa pai jaandaa, bhaaven uh shak jhootthaa hee hove, khaalasaa fauaj uhade khilaaf ho jaandee|
eik din daleep singh noo naal lai ke javaahar singh fauajaan vich aa giaa| fauajee panchaan noo katthiaan karake uhane zaraa turash lahije vich kihaa, raajaa heeraa singh, baalak mahaaraaje te is dee maataa noo bahut tang karadaa hai| jo tusaan usade viradh saaddee madad naa keetee, taan main aapane bhaneven noo naal lai ke angarezee ilaake vich chalaa jaavaangaa|
eih chaal javaahar singh noo putthee pee| uhade moonhon angarezaan daa
naam sun ke fauajaan bharrak uttheean| uhanaan javaahar singh noo griftaar karake heeraa singh de havaale kar ditaa| heeraa singh ne javaahar singh noo kaid kar ditaa|
mahaaraanee jind kauaraan bahut samajhadaar see| uhane fauajaan vich aapanaa rasookh vadhaaunaa shuroo kar ditaa| is vich uh safal vee ho gee| is vadhe hoe rasookh kaaran uhane heeraa singh te dabaa paake aapane bharaa javaahar singh noo chhuddaa liaa|
hun jind kauar ne heeraa singh ton badalaa lain dee tthaanee| uhane kuchh fauajee panchaan naal salaah karake heeraa singh de chaache raajaa suchet singh noo sunehaa bhejiaa, raajaa saahiba aap jaanade ho ki heeraa singh raaj noo samoolachon tabaah kar rihaa hai| uh jalhaa panddat de hathaan vich khedd rihaa hai| aap noo ih vee pataa hai, ki panddat jalhaa barraa duraachaaree te neech subhaa daa hai| je tuhaanoo panjaab raaj daa kuchh darad hai taan chhetee pahuncho| main tuhaanoo vazeer banaaun de hak vich haan| bahut saare fauajee panch vee tuhaadde aaun vich raajee han|
jindaan dee ih chaal barree gahiree see| suchet singh jaan heeraa singh vichon koee vee haare, har haal ddogariaan dee taakat ghattadee see| ddogaraa gulaab singh, dhiaan singh te suchet singh tine sake bharaa san|
raajaa suchet singh aapane do vakeelaan raau kesaree singh te basant singh ate chaalee hor vafaadaar asavaaraan sane shaahadare aa pujaa| uhade aadamee kuchh fauajee panchaan kol vee puje| uhadaa aaunaa sun ke heeraa singh barraa ghabaraaeaa| uh sidhaa fauajaan de paireen jaa ddigaa| bolan vich uh barraa chaatar see| uhane barree darad bharee sur vich kahinaa suroo keetaa, khaalasaa jee tuseen guroo gobind singh daa roop hai| tusaan hee mainoo vazeer banaaeaa see| main taan haan hee tuhaadde
aasare| je hun tuseen meree mauat hee lorrade ho, taan aah lo meree talavaar te mainoo aapane hatheen katal kar diho| par panthadharohee te desh de gadaar suchet singh hathon naa maravaao| raajaa suchet singh angarezaan daa pakaa mitar te jholee chuk hai| isadaa pakaa saboot ih hai ki uhane aapanaa atthaaraan lakh rupeaa firojpur angarejaan kol rakhiaa hoeaa| atar singh sandhaavaalee raaheen uh angarejaan naal chitthee patar kar rihaa hai| so, jaan taan uhade viradh meree madad karo, te jaan aapane hatheen mainoo katal kar diho|
hain raajaa suchet singh angarezaan daa mitar hai eih sun ke saareean sikh fauajaan uhade viradh ho geean| agale din sataaee maarach, 1844 ee noo pandaraan hazaar fauaj lai ke heeraa singh ne shaahadare vich suchet singh noo jaa gheriaa| uh aapane mutthee bhar sipaaheean sane larradaalarradaa heeraa singh de hathon maariaa giaa| kahinde han, zakhamaan naal ghaaeil hoeaa raajaa suchet singh tarrap rihaa see, jaan heeraa singh uhade kol aparriaa| bhateeje noo vekh ke suchet singh ne paanee mangiaa| agon heeraa singh ne barree berakhee naal utar ditaa, chaachaa jee ethe paanee kithe ethe taan panjaab dee vazaarat hai| je ichhiaa hai, taan mere valon haazar hai| suchet singh paanee noo sahikadaa mar giaa| heeraa singh ne uhade moonh vich paanee dee boond naa choee|
agale din heeraa singh ne suchet singh daa sasakaar barree shaan naal keetaa te fauaj vich inaam vanddiaa| ddogariaan daa mudt progaraam see ki serepanjaab dee saaree bans noo khatam karanaa hai| hun heeraa singh dee akh saahazaadaa kasmeeraa singh te see| kanvar kashameeraa singh, sant bhaaee beer singh de ddere pindd mutthiaan vaale aaeaa hoeaa see| heeraa singh ne ike teer
naal kee shikaar maaran dee tthaanee| uhane aapane aadameean valon chittheean bhijavaa ke s. atar singh sandhaavaalee noo vee mutthiaan vaale mangavaa liaa| pichhon aapaneean fauajaan bhej ke uhane bhaaee saahib de ddere ute hamalaa karavaa ditaa| nateeje vajon bhaaee beer singh jee, kanvar kashameeraa singh te atar singh sandhaavaaleea larraaee vich maare ge|
eihanaan katalaan kaaran sikh fauajaan heeraa singh naal naaraaz ho geean| uhanaan de andareandar guse dee ag dhukh rahee see, jaan naal hee ik ghattanaa hor ho gee| panddat jalhe ne mahaaraanee jind kauaraan noo zahir den dee saajish keetee| par change bhaagaan noo uh nepare naa charrhee| jindaan es vaar ton bach gee| saaree fauaj vich ih afvaah fail gee ki panddat jalhaa te raajaa heeraa singh, jindaan te uhade putar noo bahut tang karade han te dohaan noo zahir de ke maar denaa chaahunde han| ih sun ke fauajaan khulhamakhalhaa bharrak uttheean| uhanaan heeraa singh noo sunehaa bhejiaa, jalhe panddat noo kadt devo te mahaaraanee te mahaaraajaa de nijee kharachaan vaasate vakharee jaageer devo| naheen taan larraaee vaasate tiaar ho jaavo|
eih sun ke heeraa singh ghabaraa giaa | fauajaan noo kise kisam daa utar den dee thaan uhane nas jaan vich hee bihataree samajhee| uh tin hazaar nijee fauaj te nigade sajanaan mitaraan noo naal lai ke raatoraat jamoo noo nas turiaa| naal hee uhane bahut saaraa saamaan te khazaanaa lad liaa| dine pataa lagaa, taan s. javaahar singh, s. atar singh kaaliaan vaalaa te s. shaam singh attaaree vaalaa fauajaan lai ke magar lag ture| sat ku meel dee vith ute uhanaan heeraa singh noo jaa gheriaa| barree lahoo ddolhaveen larraaee hoee, jis vich heeraa singh, panddat jalhaa, meean sohan singh te laabh singh ddogaraa aad
saare hee chonaven bande maare ge| us din 1844 ee de dasanbar dee ikee taareekh see| heeraa singh daa saaraa saamaan fauajaan ne lutt liaa te chonaven bandiaan de sir vadt le| laahauar aa ke uh sir baazaaraan vich fere ge| ant heeraa singh daa sir laahauaree daravaaje, laabh singh daa moree daravaaze te sohan singh daa shaahaalamee daravaaje age ttange ge| baakee rihaa panddat jalhe daa sir| kee din dukaanaan ton kauaddeean ugaraah ke ant uh sir kutiaan age paaeaa giaa|
panddat jalhaa ne ih vee kharrayantr rachiaa see ki daleep singh noo takhaton utaar ke, m. sher singh de putar sivadev singh noo takhat te bitthaaeaa jaave kiaunk jalhaa samajhadaa see ki jind kauaraan varagee samajhadaar te neeteevaan isataree noo raajadarabaar ton door rakhanaa hee changaa hai| jindaan ne jalhe deean iho jiheean saareean chaalaan nisafal banaa diteean| jalhaa iho jiheean gondaan dil deean dil vich hee lai ke chalaa giaa|
raajaa heeraa singh pichhon, m. jindaan daa bharaa s. javaahar singh vazeer baniaa| javaahar singh pakaa sharaabee te kaahale subhaa daa see|
jad niyam koee naa rahe te aapaa dhaapee pai jaae taan har ik de man vich sabh kaase daa maalak banan dee ichhiaa paidaa ho jaandee hai| kanvar pashauaraa singh, daleep singh naalon vaddaa see| raaj gadee ute uh aapanaa hak vadhere samajhadaa see| kuchh saradaaraan dee salaah naal uh laahauar aa giaa| uhane vee fauajaan daa hee aasaraa liaa kiaunk us vele saaree taakat fauajee panchaan de hath vich see| fauaj hee kise noo takhat te bitthaave te kise noo laahave| pashauaraa singh ne fauajaan noo inaam den daa laalach de ke kuchh panchaan noo aapane naal gandt
liaa| kuchh saradaaraan ne uhanoo raaj daa asalee hakadaar man ke nazaraane vee taare| ih khabar sun ke s. javaahar singh uhade ute hamalaa karan lee tiaar ho piaa| jindaan bahut samajhadaar see| uhane aapane bharaa noo larraaee karan ton rok ditaa| naal hee uhane kanvar pashauaraa singh noo raaj mahilaan vich bulaa ke uhadaa bahut satikaar keetaa| uhanoo daleep singh de naal bitthaa ke khuaaeaa piaaeaa te jindaan ne us noo vee aapane putar vaang piaar keetaa| is salook daa pasauaraa singh de dil te changaa asar piaa| uh jindaan de bahut nerre ho giaa|
javaahar singh ih vekh ke sahaar naa sakiaa| uh vichevach sarr bhuj giaa| uhanoo bhaia paidaa ho giaa ki pashauaraa singh uhadee vazeeree naa khoh lave| so javaahar singh de varataau vich dter farak aa giaa| uhadeean vatteean hoeean akhaan vekh ke kanvar pasauaraa singh mahil chhadd ke fauajaan vich chalaa giaa| javaahar singh ne fauajaan noo inaam de ke fer aapane naal gandt liaa| pooraa ddar paidaa ho giaa ki pasauaraa singh te javaahar singh de dharriaan vich talavaar kharrak pavegee| jindaan ne es vele barree daleree ton kam liaa| uhane dohaan dharriaan de kuchh panchaan noo bulaa ke sulhaa karaa ditee| pasauaraa singh noo darabaar valon tuhafe dite ge te naal hee jaageer vich vaadhaa karan daa ikaraar keetaa giaa| samaan vichaar ke pasauaraa singh aapanee jaageer vich siaalakott chalaa giaa|
javaahar singh de dil vich ih bhaia beh giaa ki pashauaraa singh kise vele vee bagaavat karake uhadee gadee khoh sakadaa hai| so uhane pasauaraa singh noo khatam karan dee dhaar lee| is baare uhane jindaan naal vee salaah naa keetee| uhanoo pakaa yakeen see ki jindaan ajihee gond vich kade sahimat naheen hovegee|
ese samen raajaa gulaab singh ddogare ne kanvar pashauaraa singh noo chukachukaa ke siaalakott vich gadar karavaa ditaa| dooje paase gulaab singh ne ih saaraa haal s. javaahar singh noo likh bhejiaa| pasauaraa singh ne siaalakotton tur ke kilhaa attak ute kabazaa jaa keetaa| ilaake deean kuchh fauajaan vee uhade naal aa mileean| uhane panjaab daa mahaaraajaa hon daa ailaan kar ditaa| uhade hamaaeitee saradaaraan ne us noo mahaaraajaa man ke nazaraane taare|
eih khabaraan sunake s. javaahar singh barraa ghabaraaeaa| jindaan dee salaah uhane aje vee zarooree naa samajhee| uhane fateh khaan ttivaane te s. chatar singh attaaree noo attak pahunchan de hukam bheje| fteh khaan ddeharaa isamaaeel khaan ton, te chatar singh hazaare ton chal ke sane fauaj attak pahunch ge| dohaan jaranailaan ne jaachiaa ki fauaj dee hamadaradee kanvar pashauaraa singh naal hai| uhanaan samen dee najaakat noo taarr ke, hamalaa karan dee thaan sulhaa dee galabaat toree| is sulhaa de masale vich mahaaraanee jindaan daa naam varatiaa giaa| pashauaraa singh de dil ute jindaan daa changaa asar see| uh sulhaa karanee man giaa| uhane raazeenaaven attak daa kilhaa khaalee kar ditaa| agale din fateh khaan, chatar singh te pashauaraa singh, tine laahauar noo tur pe| raah vich uh panjaa saahib guraduaare de darashan vaasate raat tthahire| ethe hee raateen sute pe pasauaraa singh noo dhokhe naal banh liaa te agale din kilhaa attak de kaale buraj vich kaid jaa keetaa| pichhon javaahar singh valon sakhat hukam pahunchiaa ki jinee chhetee ho sake, kanvar noo khatam keetaa jaave| so, teeh agasat, 1845 ee dee raat noo kanvar pashauaraa singh noo katal karake dariaa attak vich rorrh ditaa giaa|
eih khabar laahauar pahunchee taan sun ke jind kauaraan bahut ghabaraaee| uh samajhadee see ki mere bharaa dee hun khair naheen|
pashauaraa singh de maran pichhon sere panjaab daa iko saahazaadaa daleep singh hee reh giaa see| kanvar taaraa singh kudaratee mauat mar giaa see| kanvar mulataanaa singh chupachaap bhes badal ke kaabal noo nas giaa see| sataan vichon keval ik daleep singh reh giaa see| lok sochade, je ihanoo kuchh ho jaave, taan fer kee bane kanvar pashauaraa singh dee mauat daa lokaan ute bahut asar see| so, es katal ute lagabhag saaree fauaj bharrak utthee| meean arabel singh ddogare daa putar pirathee singh baageean daa aagoo ban giaa| uh thaanthaan fauajaan vich firake barre josheele sbadaan vich pasauaraa singh dee mauat daa zikar karadaa te fauajaan noo badalaa lain vaasate preradaa| javaahar singh de virodhee vee bathere san| uhanaan pirathee singh raaheen bahut saaraa dhan fauajaan vich vanddiaa| dhan de laalach te kanvar dee mauat de guse daa nateejaa, saaree fauaj javaahar singh de viradh bharrak utthee| chhaaunee vichon utth ke fauaj ne shahir te kilhe noo gheraa paa liaa| pirathee singh, jo us vele saaree fauaj daa leeddar baniaa hoeaa see, ne javaahar singh noo sunehaa bhejiaa ki saahamane aa ke pashauaraa singh de katal baare koee safaaee pes karanee hai taan kar lavo, naheen taan larraaee vaasate tiaar hovo| naal hee uhane javaahar singh dee fauaj noo hukam bhej ditaa ki je kise ne baaharalee fauaj daa ttaakaraa keetaa, taan sabh topaan age uddaae jaanage| ih hukam sun ke javaahar singh dee aapanee fauaj vee uhade viradh ho gee|
javaahar singh vaasate bachaao daa koee raah naa rihaa| uhane mahaaraanee jindaan daa aasaraa liaa| javaahar singh te jindaan ne fauaj dee tanakhaaeh vadhaa den daa likhatee ikaraar bhejiaa par fauaj manee naa| ant javaahar singh aapanee bhain noo naal lai ke fauaj de pesh hon
vaasate tur piaa| ik haathee ute bahut saareean dhan deean thaileean lai ke mahaaraanee jindaan baitthee see| ik haathee ute s. javaahar singh vazeer baitthaa see| baalak mahaaraajaa daleep singh uhadee god vich see| pichhepachhe javaahar singh de kuchh mitar vee san| ih gal ikee satanbar, 1845 ee dee hai| javaahar singh sane saatheean fauaj vich pujaa taan pirathee singh te deevaan javaahar mal de sipaaheean ne uhanaan noo gheraa paa liaa| jindaan te javaahar singh bathere vaasate paa rahe te inaam daa laalach de rahe, par fauaj ne ik naa manee| sipaaheean ne bandookaan deean naaleean sidheean kar diteean| hukam paa ke mahaavat ne vazeer daa haathee bitthaa ditaa| do sipaaheean ne javaahar singh kolon daleep singh noo khoh liaa| pirathee singh daa ishaaraa paa ke do paasiaan ton goleean daageean geean| ik golee javaahar singh dee vakhee vich vajee te doojee mathe vich| vajeer lahoo luhaan ho ke hauade vich ular piaa| uhanoo do sipaaheean ne dhooh ke thale sutt liaa te talavaar naal uhadaa sir vadt liaa| naal hee bhaaee ratan singh, bhaaee chetaa te vazeer de hor kee saathee katal kar dite ge| jiharraa dhan jindaan te javaahar singh inaam vaasate naal liaae san, fauaj ne lutt liaa|
bharaa daa khoon hoeaa vekh ke jindaan ron pittan lag pee| fauaj ne ik tanboo vich jindaan noo te ik vich daleep singh noo band kar ditaa| raat bhar uh fauaj de sakhat pahire vich rahee| saaree raat uh ucheeauchee vain paa ke pittadee rahee te sir de vaal khuhandee rahee| uhane aapanaa huleea paagalaan vaalaa banaa liaa|
dine fauaj de kuchh sarapanch jindaan de haazar hoe| uhanaan barree aajajee naal fauaj dee galatee baare mahaaraanee ton maafee mangee te aghaan vaasate uhade aagiaakaar rahin daa pran keetaa| javaahar
singh dee loth uhade havaale kar ditee gee| es sharat te daleep singh vee uhanoo de ditaa giaa ki uh mahaaraaje noo kise kisam daa kashatt naheen puchaavegee|
pichhale pahir masatee daravaaze de baahar javaahar singh daa sasakaar keetaa giaa| mahaaraanee jindaan odon bahut roee kuralaaee| uhadaa viralaap sun ke pathar vee kuralaa utthe| uhade virodheean de man vee kuchh chir vaasate paseej pe| bahut saare sarapanchaan ne mil ke jindaan ne haddakoriaan te kaaboo paa ke kihaa, tusaan mere naal jugon baaharee keetee e| tuseen mere bharaa noo kaid kar lainde, deson baahar kadt dende, par bhain deean akhaan saahamane uhadaa khoon naa karade| naheen taan tuseen mainoo vee naal hee maar ghatade| hun meraa man taan shaant hovegaa, je javaahar singh de kaatal mere havaale kar devo|
pirathee singh ddogaraa raatoraat jamoo noo nas giaa see| deevaan javaahar mal noo farr ke fauajaan ne jindaan de havaale kar ditaa| kuchh maheene kaid rakh ke jindaan ne uhanoo vee rihaa kar ditaa|
s. javaahar singh de maare jaan naal sikh saradaaraan de dil te enaa bhaia baitth giaa ki fir vazeer banan dee haamee koee naa bhare| fauaj enee aapahudaree ho gee see ki uhade hathon kise daa vee katal karaaeaa jaa sakadaa see| fauaj noo kaaboo rakhanaa har ik aapanee shakatee ton baahar samajhadaa see|
raajaa dhiaan singh ddogare de vadde bharaa raajaa gulaab singh noo vazeer banan vaasate kihaa giaa, par uhane vadderee umar hon de bahaane naanh kar ditee| fir laal singh, tej singh aad kuchh hor saradaaraan noo vee kihaa giaa, par haamee kise naa bharee| ant mahaaraanee jind kauaraan ne saaree taakat aapane hath ch lai lee te panchaaeit banaa ke uhadee madad naal raaj karan lagee| panchaaeit de sirakarade mainbar deevaan deenaa naath, bhaaee raam singh, misar laal singh aad san| bhagat raam te fakeer noor deen tanakhaaeh vanddan te laae ge|
chhottee jihee jindaan ne noor jahaan begam dee kahaanee parrh ke kade kihaa see, main vee raaj karaangee| uhanoo raaj karan daa samaan taan mil giaa, par barre mahinge mul|
jindaan baare leddee laagan likhadee hai, mahaaraanee jindaan aapane putar dee baalak avasathaa vich, ausadee pratipaalakaa regenatt saraprasata banee| uh laaeik te pake iraade vaalee isataree see| usadaa panchaaeitaan vich barraa asar see| uh neetee noo samajhan vaalee saazishaan karan vaalee te vadde hauansale vaalee see| iho jihee hinmat
vaalee jindaan raaj dee maalak banee| par afasos, aus vele panjaab raaj andaron asalon khokhalaa ho chukaa see| usade vaddevadde saradaar saazashaan de putale ban chuke san|
panddat laal singh te tej singh taakat haasal karanaa chaahunde san, sagon taakat de ddaadte bhukhe san, par sikh fauaj noo kaaboo karan dee hinmat uhanaan vich naheen see| ant uhanaan ik raah labh liaa| uhanaan andar khaane angarez afsaraan naal gandtee| saajsh ih banaaee gee ki khaalasaa fauaj noo angarejaan naal ttakaraa ke maravaa ditaa jaae te fir angarejaan dee chhatar chhaaeaa thale panjaab dee vajaarat sanbhaalee jaae| ih gond at ghinaaunee te des dharoh de baraabar see, par raajasee taakat de bhukhe leeddar sabh kuchh karan vaasate tiaar ho jaande han|
angarezee sarakaar dee badalee hoee paalisee ne panjaabeean de nak vich dam keetaa hoeaa see| angarej karamachaareean deean vadheekeean ton khaalasaa fauajaan chirreean baittheean san| laal singh, tej singh ne is bechain haalat daa faaeidaa utthaa ke fauajaan noo sagon bharrakaa ditaa| sikh sipaaheean noo yakeen ho giaa ki hun larraaee ton binaan hor koee chaaraa naheen|
jindaan es larraaee de sakhat khilaaf see| uh kahindee see, daleep singh aje baalak hai| saaddaa aapanaa ghar paattaa hoeaa hai| bahute jaranail raaj bhagat naheen han| is haalat vich aseen angarejaan naal larr ke jit naheen sakaange| so, saanoo aje angarejaan naal naheen larranaa chaaheedaa|
s. shaam singh attaaree varage kuchh samajhadaar saradaar jindaan dee raae naal sahimat san | par joseelaa dharraa uhanaan noo buzadil, pichhaanh khichoo tenaa jaanekeekee kuchh kahin lag piaa| uh
lok aam janataa vich kahin lag pe, eih lok larraaee ton rokan vaale kaaeir han| ihanaan noo guroo ute bharosaa naheen rihaa| ih bemakh ho ge han| aseen panth dee khaatar angarejaan naal zaroor larraange| guroo saadde val hai te guroo daa panth jroor jitegaa|
mukadee gal, jindaan dee us vele kise naa manee| laal singh daa dharraa sherepanjaab dee samaadh ute ikatthaa hoeaa| fauajaan saahamane uhanaan barreean joseeleean takareeraan keeteean te ant sataaraan navanbar, 1845 ee noo angarezaan viradh larraaee daa ailaan kar ditaa|
aus vele laal singh noo vazeer te tej singh noo fauaj daa sainaapatee banaaeaa giaa| ih doven ahude kam chalaaoo aarajee san| teeh hajaar sikh fauaj noo naal lai ke doven panddat dariaa sataluj ttap pe| angarejaan te sikhaan deean sataluj kandte panj larraaeean hoeean| sikh sipaaheean ne larran vich bahaadaree valon akheer kar ditee| par uhanaan de aagoo vairee naal rale hoe san| so laal singh aad dee gadaaree de sadakaa sikh ih jang haar ge|
mahaaraanee jind kauaraan te s. shaam singh attaaree aad des bhagataan ne har kurabaanee keetee par gadaaraan dee khottee karatoot ne ant berraa ddob hee ditaa|
lokaan vich is larraaee daa charachaa shuroo hoeaa taan des daroheean ne saare dos mahaaraanee jindaan sir thapane suroo kar dite| odon deean uddaaeean hoeean jhoottheean afavaahaan aje tak anaparrh te itihaas ton anajaan lokaan vich chaleean aa raheean ne| akhe jindaan ne sikhaan noo bharrakaa ke angarezaan viradh larraaee shuroo karaaee| jindaan ne sikh fauajaan viradh angarejaan noo chittheean likheean| jindaan ne sabharaavaan de maidaan vich baarood dee thaan sarhon deean boreean bhej diteean| ihanaan kaaranaan karake sikh haar ge|
par us vele de itihaasakaar saareean gavaaheean is de ulatt dende han| maikagaregar likhadaa hai, jindaan es larraaee de hak vich naheen see, bhaav angarezaan naal larraaee chherranaa naheen see chaahundee| samath likhadaa hai, vaadhaa saaraa angarezaan daa see| sulhaa angarejaan ne torree see| angarejaan deean vadheekeean de kaaran sikh larran vaasate majaboor ho ge san| angarejaan de poleetteekal ejantt baraaddafutt daa naaeib kaipattan nikalasan likhadaa hai, laal singh deean chittheean mere kol aaundeean raheean, jinhaan vich angarezaan daa vafaadaar mitar rahin daa bharosaa duaaeaa hundaa see| kaningham likhadaa hai, sikhaan de baarood noo tabaah karan vaalaa panddat tej singh hai| mukadee gal, jiharre gunaah laal singh, tej singh aap karade, auh vichaaree jindaan de sir marrh dende rahe san|
asaleeat kee hai laal singh, tej singh ne andar khaane angarezaan naal gandt ke, fer larraaee chherree| uh angarezaan noo har tarhaan deean khabaraan bhejade rahe te uhanaan de hukam anusaar kam karade rahe| angarejaan de kahin ute hee laal singh ne firojpur te hamalaa naa keetaa| mudakee te feroo shahir de maidaan vichon uh us vele nas utthiaa, jad sikh fauajaan jit jaan vaaleean san| sabharaavaan dee larraaee ton pahilaan uhane aapane morache daa nakashaa te fauajee bhet angarezaan noo bhej dite| laal singh tej singh binaan kaaran maidaan vichon nas ge| sataluj ute badhaa hoeaa berreean daa pul tej singh ne do berreean ddob ke torr ditaa, taan ki haaree hoee sikh fauaj jiaoondee bach ke naa nikal sake| baarood de thaan tej singh ne sarhon te ret deean petteean bhar ke bhej diteean|
te teesaraa see ddogaraa raajaa gulaab singh| aleevaal dee larraaee pichhon uh vee fauaj vich aa giaa see| uhane laaradd haaradding
naal gupat samajhauataa kar liaa| jis daa bhaav see ki larraaee vich dhokhe naal sikh fauaj tabaah kar ditee jaave| haaree hoee fauaj noo laahauar darabaar uny kadt deve| te laahauar darabaar de saradaar angarezaan naal sulhaa kar lainage|
eih san kaaran sataluj kandte sikhaan de haaran de| das faravaree noo sabharaavaan de maidaan vich sikh haare te veeh faravaree noo laaradd haaradding ne laahauar vich ik darabaar keetaa| daleep singh noo raaj singhaasan te bitthaaeaa giaa| angarez afasar saje hath te sikh khabe hath baitthe| ih hai frak jitan te haaran vaalee kauam daa| haaradding ne daleep singh noo sikhaan daa mahaaraajaa man liaa| usade maatahit laal singh noo vajeer te tej singh noo sainaapatee thaapiaa| haaradding de kahin ute raajaa gulaab singh ne kohinoor heeraa liaa ke vikhaaeaa, jo haaradding ne aapane hatheen saare angarez afasaraan noo vikhaaeaa|
nauan maarach, 1846 ee noo laahauar darabaar te angarez sarakaar vich sulhaa hoee| is ahidanaame anusaar biaas ton charrade paase daa saaraa ilaakaa sikhaan ne angarejaan noo de ditaa| naal hee jang de harajaane vajon sikhaan ne ddedt karorr rupeaa denaa maniaa| us vichon panjaah lakh nakad ditaa te ik karorr badale uhanaan jamoo kashameer daa ilaakaa de ditaa| raajaa gulaab singh ne sikhaan dee larraaee vich angarejaan dee bahut sevaa keetee see| angarejaan ne us ton panjhatar lakh rupai lai ke jamoo kasmeer us noo de ditaa| uh othon daa mahaaraajaa ban giaa|
yaaraan maarach noo kuchh hor sharataan vadhaa ke laahauar vich kuchh angarezee fauaj ik saal vaasate rakhee gee| ih prabandh karake laaradd haaradding te gaf laahauar chhadd ke chale ge|
pichhon sikh hakoomat kiho jihee reh gee eis baare angarez itihaasakaar maikagaregar likhadaa hai, laahauar dee sikh hakoomat asalee arathaan vich mar chukee hai| vikhaave maatar us vich ik baadashaah hai, eik vazeer te kuchh fauaj, par uh saare de saare angarezee taakat de aasare thale han| mahaaraajaa daleep singh ik katthaputalee hai, asalee arathaan vich jisadee koee taakat naheen| uh pooree tarhaan angarezaan de adheen hai| sahee arathaan vich is vele angarejee hee panjaab de haakam han|
desh te kauam naal enaa visaahaghaat karake laal singh panjaab daa vazeer baniaa| par uh vajeeree us noo bahutaa chir maananee naa milee| raajaa gulaab singh jamoo de viradh saajs karan de dos vich tin dasanbar, 1846 ee noo laal singh noo vazaarat ton hattaa ke te do hajaar maahavaar painashan de ke banaaras vich najraband kar ditaa giaa|
eis ton pichhon taakat misar tej singh de hath chalee gee, jo angarezaan daa sabh ton vaddaa pitthoo see| ih prabandh jindaan noo pasand naheen see|
odharon 1846 ee daa saal mukan te aa rihaa see| pichhale ahidanaame anusaar laahauar vich tthahiree hoee angarezee fauaj chalee jaanee see| laaradd haaradding panjaab de sir koee navaan ahidanaamaa marrhanaa chaahundaa see, jis raaheen uh is raaj noo changee tarhaan kaaboo rakh sake| haaradding daa jaatee sakatar faraiddarik karee laahauar rahindaa see| uh te hainaree laarans sikhaan noo naveen sulhaa de jaal vich fasaaun vaasate prer rahe san| uhanaan ne sikhaan saradaaraan deean jageeraan sadaa vaasate pakeean kar den daa laalach ditaa| tej singh daa dharraa naveen sulhaa manan de hak vich ho giaa|
jindaan angarezaan naal koee naveen sulhaa karan de viradh see| uhadaa sabh ton vaddaa hamaaeitee us vele deevaan deenaa naath see| uh doven sikh saradaaraan te hor ahilakaaraan noo aapane naal gandtan de aahar vich lag pe| uhanaan dee tajaveej see ki angarejaan dee kise kisam dee sahaaeitaa ton binaan raaj chalaaeaa jaave, jis dee modtee mahaaraanee jindaan hove| hainaree laarans likhadaa hai, pichhale ik do dinaan ton raanee aapanaa saare daa saaraa taan chhotte vadde saradaaraan noo aapane naal milaa ke raaj dee sutantarataa dee ik sakeem vich ikatar karan vich laa rahee hai, jis naal uh aap raaj dee moharee hovegee| is vich uhadaa vaddaa salaahakaar angarezaan daa sadaa daa virodhee raajaa deenaa naath hai|
sikh raaj vich do dharre ho ge| ik m. jindaan daa dharraa see, jo bilakul angarezaan ton khalaasee paaunaa chaahundaa see| doojaa tej singh daa dharraa see, jo har kisam deean sharataan man ke angarezaan noo rakhanaa chaahundaa see| dohaan dharriaan dee futt vadh gee, taan kuchh patavantiaan ne vich pai ke uhanaan daa samajhauataa karaa ditaa| faisalaa ih hoeaa ki angarezee ejantt te do palattanaan, eik rasaalaa te ik topakhaanaa baataree kujh maheeniaan lee hor panjaab vich rakh le jaan|
karee kolon ih gal sun ke haaradding barraa aauakhaa hoeaa| uh panjaab noo sahaaeitaa den de bahaane kararreean zanjeeraan vich jakarranaa chaahundaa see| uhane morraveen ddaake likhiaa, aise prabandh dee sahaaeitaa lee angarezee fauaj den dee main rajaamandee naheen diaangaa, jis ute koee bharosaa naa keetaa jaa sake|...do piaadaa palattanaan, eik rasaalaa te ik topakhaanaa baataree dee tajaveez itanee fajool hai ki main is noo is gal de tul samajhadaa haan ki uh saadde dakhl de bagair aapanaa raaj prabandh aap karan dee ichhiaa rakhade ne| .....main hee sabh ton changee tarhaan ih faisalaa de sakadaa haan ki laahauar vich kinee fauaj rakhanee yog hai|
chauadaan dasanbar noo m. daleep singh dee sahee thale angarezee sakatar noo ik chitthee likhee gee, jis vich do palattanaan vaalee tajaveez rakhee gee us de javaab vich karee ne likhiaa ki bhalake laahauar darabaar de saradaar mere tanboo vich katthe hon| udon main isadaa aakharee utar diaangaa|
agale din karee de tanboo vich kuchh saradaar katthe hoe, jinhaan vichon tej singh de dharre dee bahu ginatee see| mahaaraanee jind kauaraan noo jaan bujh ke is ikatth vich naa bulaaeaa giaa| tej singh de dharre naal karee ne andarakhaane sabh faisalaa keetaa hoeaa see| karee ne ahidanaame deean sharataan parrh ke sunaaeean tej singh de
dharre ne sabh achhaa daa raualaa paa ditaa| deevaan deenaa naath ne mahaaraanee jindaan dee salaah puchh lain vaasate muhalat mangee, par karee ne uhanoo jhirrak ke bitthaa ditaa|
mukadee gal, bharhovaal daa ahidanaamaa ho giaa 16 dasanbar, 1846 ee| us deean yaaraan sharataan san, jinhaan vichon kuchh iaun han ......2. gavaranar janaral valon thaapiaa hoeaa ik angarez afasar, sane aapane maatahitaan de, laahauar rahegaa te us afasar noo raaj de har mahikame te har tarhaan de kam vich poorepoore te sidhe akhatiaar honage|...4. kauansal banegee kauansal de mainbar vaddevadde saradaar honage jo har tarhaan angarez raijeeddaintt de maatahit honage| 5. hetth likhe saradaar kauansal de mainbar honage| s. tej singh, raajaa sher singh attaaree vaalaa, deevaan deenaa naath, fakeer noor deen, s. ranajor singh majeetthaa, bhaaee nidhaan singh, s. atar singh kaaliaan vaalaa te s. shamaser singh sandhaavaaleea| gavaranar janaral de banaae hoe raizeeddaintt dee marajee ton binaan ihanaan thaape hoe naamajda mainbaraan vich koee tabadeelee naheen hovegee| .....7. ik angarejee fauajajinee gavaranar janaral ttheek samajhelaahauar rahegee|.....10. m. daleep singh dee maataa m. jind kauar noo usade te usade nauakaraan de gujaare vaasate ddoodt lakh rupai saalaanaa dite jaanage| us rupe noo kharachan daa mahaaraanee noo pooraa akhtiaar hovegaa| 11. chaar satanbar, 1854 ee noo, jad mahaaraajaa solaan saal daa ho jaaegaa, eih ahidanaamaa muk jaaegaa|
m. jindaan raaj de har tarhaan de kamaan ton vakh kar ditee gee| hainaree laarans panjaab daa pahilaa raizeeddaintt baniaan| usade hukam vich naveen banee kauansal kam karan lag pee| gavaranar janaral laaradd haaradding te raijeeddaintt hainaree laarans de dil vich jindaan dee hond kandde vaang rarrak rahee see| ih uhanaan
deean likhataan ton saabat ho jaandaa hai| haaradding likhadaa hai sat dasanbar, 1846 ee. saadde laahauar vich kabazaa jaaree rakhan de kise vee ahidanaame vich ih sharat honee jrooree hai ki mahaaraanee de hath vich koee taakat naa rahe| das dasanbar noo haaradding fir likhadaa hai, mainoo naheen pataa, ki kis baakaaeidaa rasam anusaar raanee kaaramakhatiaar banee hai| meraa anubhav hai ki uh mahaaraaje dee maataa te pratipaalakaa ghuaradiana hon dee kudaratee te anapachhee haiseeat vich kaaramakhatiaar banee hoee hai| ..je saradaar te rasookh vaale haakam, khaas kar attaaree vaale saradaar, mahaaraaje dee chhottee umar de dinaan vich sarakaar angarezee noo usade saraprasat banan lee preranaa bharee benatee karan, taan chupachupeete hee raanee dee taakat khatam ho jaaegee, kiaunk ih gal saaf tauar te likhat vich liaandee jaaegee, ki nauajavaan mahaaraaje de saraprasat dee haiseeat vich ate raaj de prabandh karan lee mahaaraaje dee tarafon kaar mukhatiaaree de saare akhtiaar te kam sarakaar angarezee de hathaan vich hone han|
eih taan hoee akhatiaar khuhan dee gal| age hor suno solhaan dasanbar noo haaradding likhadaa hai je koee gal bahis vaalee hai, taan uh hai raanee noo bile laaunaa| aseen is gal te sahimat haan te ih gal bilakul yog hai ki raanee de hath vich kaar mukhatiaar dee haiseeat vich koee taakat naa rahe| usadee rihaaeish dee thaan daa faisalaa karan vele naven raaj prabandh de viradh raanee valon hon vaaleean raajasee saazasaan de aadhaar te us noo uhade putar ton vakharaa kar den de viradh itaraaz ho sakadaa hai kiaunk ih aakhiaa jaa sakadaa hai, te lokaan dee is naal hamadaradee vee ho jaaegee ki raanee noo us valon hoe kise raajasee gunaah ton pahilaan hee sazaa de ditee gee hai|
meraa khiaal hai, auh panjaab vich kise hor thaan naalon laahauar vich ghatt khataranaak hovegee| je uh kuchh aauakhiaan karan lag pe te us noo deshanikaalaa denaa yog ho jaae taan zaroor uhanoo satalujon paar bhej ditaa jaave|
eih salaaheen bharovaal de ahidanaame ton pahilaan deean han| ahidanaame raaheen taakat hath vich aa jaan pichhon angarezaan ne jindaan noo tang karanaa shuroo kar ditaa|
eihaneen dinee parame ne tej singh noo katal karan dee saazash keetee, jis badale paramaa faansee charraa ditaa giaa | laarans ne jindaa noo is saazash daa modtee kihaa| par haaradding ne mukadame dee parrataal karake jindaan noo nirados maniaa|
hun laarans panj bahaane jindaan noo sazaa den baare gondaan gundan lagaa te uhanoo bahaanaa vee chhetee hee mil giaa|
sat agasat, 1847 ee noo laarans ne kuchh saradaaraan noo khitaab den vaasate ik darabaar keetaa| us vich tej singh noo raaje daa khitaab milanaa see| jindaan, tej singh noo panjaab daa sabh ton vaddaa vairee samajhadee see| uhane daleep singh noo darabaar vich ik ghanttaa lett bhejiaa| sikh darabaar daa ih rivaaj see ki jis noo raaje dee padavee milanee hove, mahaaraajaa aapane hatheen uhanoo tilak laaundaa see| laarans ne tej singh de mathe vich tilak laaun vaasate daleep singh noo kihaa, taan uhane tilak laaun ton inakaar kar ditaa| ih rasam ik parohat ton pooree karaaee gee| es khushee vich raateen aatisbaazee chalee, taan m. jindaan ne othe vee daleep singh noo naa jaan ditaa| ih ghattanaa jindaan de viradh maaroo hathiaar banaa ke varatee gee|
solhaan agasat noo haaradding ne laarans noo likhiaa, hun vaang je mahaaraanee, baalak mahaaraaje te aapanaa pooraa asar paaundee rahee
taan sarakaar daa prabandh naheen chal sakegaa| kauansal noo es gal daa niraa andeshaa hee naheen, sagon pooraa ddar hai ki je mahaaraanee saare zinmenvaar saradaaraan te panjaab sarakaar de prabandh de viradh mahaaraaje de dil vich jhir bharadee rahee taan agon vaasate barre khataranaak nateeje nikalanage| ..is vaasate gavaranar jainaral dee raae vich raajasee tauar te ih bilakul ttheek hai ki shaahazaade noo us dee maan ton hune vakharaa kar ditaa jaave| is vele mahaaraajaa pooree tarhaan mahaaraanee de vas vich hai| so, mahaaraaje daa us hushiaar isataree jindaan de khiaalaan de prabhaav ton bachanaa asanbhav hai, jiharree sarakaar angarezee te saradaaraan naal jaatee vair de kaaran mahaaraaj ute asar paaunaa chaahundee hai| mahaaraaje dee bhalaaee te ahidanaame deean sharataan nibhaaun vaasate is gal dee lorr hai ki mahaaraaje noo iho jihe saariaan asaraan ton bachaaeaa jaave, jo keval ese surat vich ho sakadaa e ki mahaaraaje noo mahaaraanee ton vakharaa kar ditaa jaave| par ihanaan raajasee maamaliaan de naalanaal gavaranara jainaral uhanaan zinmenvaareean vich vee badhaa hoeaa hai, jo us ute sarakaar angarezee ne mahaaraaje dee baalak avasathaa vich us dee rakhayak banan daa ikaraar karake leean han|
ese khat vich haaradding ne laarans noo likhiaa hai ki jindaan noo laahauaron kadtan baare darabaar vich pragatt tauar te salaah lee jaave|
angarez jindaan noo panjaab vichon desh nikaalaa denaa chaahunde san par darabaar de saradaar naa mane| eevaanas bail likhadaa hai, agasat, 1847 vich mahaaraanee noo deson kadt den dee salaah vich saradaaraan ne kise tarhaan daa kalank daa ttikaa aapane mathe lainaa naa maniaa| is vaasate laahauaron veeh meel dee vith ute mahaaraanee shekhoopur de kilhe vich bhej ditee gee|
mukadee gal, laarans ne jindaan noo kilhaa shekhoopur vich nazaraband karan daa faisalaa de ditaa| naal hee uhadee painasn ghattaa ke chaar hajaar maheenaa kar ditee| pahilaan vee taan siraf naam noo hee ddedt lakh painasn laaee hoee see, naheen taan kee maheeniaan ton jindaan noo kuchh naheen see miliaa| uh aapane gahine vech ke guzaaraa kar rahee see| sabh ton vadhere vafaadaar uhadee golee mangalaan see| uhanoo vee kee hor nauakaraan sane laarans de hukam naal kadt ditaa giaa| us vele amalee tauar ute jindaan saman buraj vich kaid see|
shekhoopur kilhe vich nazaraband karan daa hukam sunaaun vaasate jindaan daa bharaa heeraa singh giaa| jindaan ne barre hauansale naal hukam suniaa te utar ditaa, jis gal vich uh bihataree samajhan, main ohaa kuchh karan vaasate tiaar haan|
jindaan ne shekhoopur noo turan ton pahilaan raizeeddaintt hainaree laarans noo milanaa chaahiaa par laarans ne milan ton inakaar kar ditaa| fir jindaan ne aapane hatheen laarans noo chitthee likhee, jis vich uhane dil khuhal ke khareeankhareean sunaaeean|
asal chitthee iaun hai|
likh tum beebee saahib,
alaaran laaransa saahib joga
asaan aapanaa sir tuhaadde havaale keetaa see| tusaan nimaka haraamaan de pairaan vich de ditaa su| tusaan saaddee munasabee naa paaee| tuhaanoo jo chaaheedaa see, so daraafatee karake saadde junmen lagadaa, so laande| nimakaharaamaan de kahe naheen see laganaa| tusaan vadde mahaaraaj
dee dosatee val vee naheen dditthaa| tusaan meree aabaroo lokaan ton luhaaee e| tusaan karaaranaamiaan te ahidanaamiaan upar vee kujh amal naheen keetaa|
raajaa laal singh meraa mohatabar te khairakhaah te nimakahalaal see| so tusaan takaseeree karake bhej ditaa, taan asaan kujh naheen tusaan noo aakhiaa| saadde dil vich ih gal see, jo aap saahib saadde paas ne| saanoo ddar kis daa e saanoo is gal dee khabar naheen see, jhoottheean galaan saadde junmen laa ke te kaid chahaa keetaa|
koee saaddee likhat daso, v kujh saadde junmen laao aa, fer jo tuhaaddee marazee hundee so karade| ik main te mahaaraajaa te baaee ttahilanaan aseen saman buraja vich kaid vaan| hor nauakar sabh kadt dite ne| aseen bahut laachaar hoe aan| paanee te rottee vee naheen aauan dinde| is tarhaan ju saanoo tang karade ho, eis gal kolon faansee lagaa diau|
je tusaan saaddee adaalat keetee, taan hachhee gal, naheen taan nandan satar vich fariaad karaange| hor jiharraa chaar maheeniaan vich kharach keetaa see, eikavanjaa hazaar, so vee gahine vech ke misar megharaaj noo de ditaa| kise kolon kujh mangade naheen saan| aapane gahine vech ke guzaaran karade saan| benihak saaddee aabaroo kiaun laahee| mangalaan kee takaseer keetee, auhanoo vee kadt ditaa|
aj mahaaraaj saadde paas aa ke bahut ronde rahe ne| aakhan lage, saanoo bishan singh te gulaab singh ddaraande ne| je taan mahaaraaj noo ddar naal kujh ho giaa, taan fir main kee karaangee| unhaan noo aakhiaa ne, tuhaanoo saahib daa hukam hai jo shaalaa baag jaa ke utaro| uh sun ke te bahut ronde rahe|
eih jiharreean galaan saadde naal karade ho, kise rajavaarre vich naheen hoeean| tuseen gujhe raaj kiaun saanbhade ho jaaharaa ho ke
kiaun naheen karade| naale vich dosatee daa haraf rakhade o, naale kaid karade o| meree adaalat karo, naheen taan nandan fariaad karaangee| tinaa chahun nimakaharaamaan noo rakh lo, hor saaree panjaab noo katal karaa dio inhaan de aakhe lag ke te|
mohara akaal sahaae, beebee jind kauar|
andaazaa lagaao, ki ih kuchh likhan vaalee jindaan de andar kinee ku baladee hovegee|
laahauaron kadt ke jindaan shekhoopur puchaa ditee gee| sant nihaal singh ne marayaadaa vich is ghattanaa baare iaun likhiaa hai is tej singh noo tilak naa dena daa fal ih hoeaa, ki is ghattanaa ton kuchh din pichhon raaj mahil vichon sabh nauakar hattaa dite ge| mahaaraajaa dee aatamaa ne us noo das ditaa ki koee aauakarr aaun vaalee hai| sandhiaa 18 agasata noo fir darabaar hoeaa, jis vich mahaaraaj vee biraajamaan san| laarans ne mahaaraaj noo ghorre te charrh ke havaa khaan jaan vaasate kihaa| kuvelaa hon de kaaran mahaaraaj ih sun ke barre hairaan hoe par uhanaan ih praarathanaa man lee| uh gulaab singh attaaree vaale te kuchh hor saradaaraan sane shaalaamaar baag val chale ge| thorrhe chir noo hanheraa ho giaa taan mahaaraaj ne murranaa chaahiaa| is vichaar naal uhanaan shir val ghorraa morriaa| gulaab singh ne ih aakh ke rokiaa, kee aap shahir murr ke saaddaa nak vadtaaunge laarans saahib dee aagiaa hai ki main aap naal shaalaamaar jaavaan| mahaaraaje ne dukh naal jaanaa man liaa| othe puje taan baag vich aapane nauakaraan noo vekhiaa te ih vee dditthaa, ki raat kattan lee saaraa saamaan piaa hai| is te aap ne ratee vee gusaa pragatt naa keetaa, par prashaad naa chhakiaa| dooje din aap noo pataa lagaa ki aap dee maataa nazaraband karake sekhoopur bhejee gee hai| ih sun ke mahaaraaje
daa gam naal dil ttutt giaa kiaunk aap daa aapanee maataa naal bahut piaar see| laahauar puj ke aap ne aapane pahile nivaas asathaan saman buraj vich naa rahin dee ichhiaa pragatt keetee te takhatagaah de uparale kamariaan vich rahin lage| kuchh din magaron aap dee maataa ne aap noo raazee khushee daa sunehaa ghaliaa, te aap lee kuchh khiddaaune te matthiaaee ghalee| maataa dee raazee khushee daa samaachaar paa ke aap noo barree khusee hoee par ih subhaag vee aap noo murr praapat naa hoeaa kiaunk raijeeddaintt dee aagiaa naal chitthee patar vee band kar ditaa giaa|
19 agasat noo jindaan shekhoopur pujee| uhadee raakhee ute s. boorr singh laaeaa giaa, jo jindaan de virodhee dharre vichon see|
agale din gavaranarajainaral daa ailaan nikaliaa|
laahauar darabaar de saradaaraan, dhaaramik aagooaan, bazuragaan te mahaaraajaa daleep singh de raaj de vasaneekaan de giaan vaasate aam ailaan
laahauar, 20 agasat, 1847 ee | laahauar darabaar te sarakaar angarezee vich mitarataa hon de kaaran, mahaaraaje dee baalak avasathaa vich us noo vidiaa den te usadee paalanaa te rakhiaa karan vich gavaranarajainaral pitaa varagaa shauak rakhadaa hai|
eis kaarajasadhee vaasate gavaranarajainaral barraa hee zarooree samajhadaa hai ki mahaaraajaa noo usadee maataa mahaaraanee ton alag kar ditaa jaave| is salaah vich darabaar ne sarab samatee pragatt keetee hai| so, 19 agasat, 1847 ee noo mahaaraanee saahibaa ne laahauar de raaj mahil noo chhaddiaa te usanoo shekhoopur puchaaeaa giaa|
eih kadam utthaaun de hetth likhe sabab han| pahilaa bharhovaal dee sulhaa vele ih zarooree samajhiaa giaa see ki parajaa dee bhalaaee vaasate har tarhaan de raajasee kamaan de prabandh ton mahaaraanee
noo alag rakhiaa jaave| us noo vakharaa guzaaraa ditaa giaa, taan ki uh aapanee rahindee zindagee ijt naal gujaar sake| ih sabh kuchh hundiaan hoeaan mahaaraanee, gauaramintt noo ulattan deean chaalaan chaladee rahee te vazeeraan dee ainee virodhataa karadee rahee ki sarakaaree kamaan vich rukaavattaan te aauakarraan paidaa hundeean raheean han|
doojaa mahaaraajaa aje baalak hai| uh vaddaa ho ke oho jihaa banegaa, jiho jihaa us noo banaaeaa jaavegaa| so, eih sanbhav hai ki uhadee maataa aapane zaatee virodh de kaaran, saradaaraan de viradh uhade man vich zahir bharadee rahegee| raaj de vajeeraan te saradaaraan dee virodhataa dee sikhiaa uhanoo ditee jaavegee te ajihee sikhiaa dee kade aagiaa naheen ditee jaa sakadee| mahaaraaj dee sikhiaa, man dee uchaaee, kudaratee vidiaa te inasaanee gunaan de aadhaar te honee chaaheedee hai, taank is ahidanaame de mukan ute mahaaraaje te usadee parajaa dee har shrenee vich aman bahaal reh sake te uh ik dooje noo miharabaan samajhan| aman ik rabee daat hai, par je mahaaraajaa aapanee maan kol rihaa taan us dee aas naheen rakhee jaa sakadee|
tajaa jadon tak mahaaraanee laahauar de raaj mahil vich hai, opare bande binaan rukaavatt us noo mil sakade han te har ik fasaadeejo hun vaale prabandh te khush naheenmahaaraanee noo raaj daa sirataaj samajhadaa hai, te vichon keean ne taan khaalasaa sarakaar noo ulatt den de vee yatan keete han|
panjaab raaj de har sajan noo khush honaa chaaheedaa hai ki gavaranara jainaral hind aap janataa de aman, mulak dee raakhee, sarakaar dee sathirataa, mahaaraaje te us de vazeeraan dee ijt bahaal rakhan daa dilon chaahavaan hai|
es ailaan daa lokaan ute bahut buraa asar piaa| raaj
gharaane naal hamadaradee rakhan vaaliaan de andar guse dee ag dhukhan lag pee|
nauan saal de maasoom bache noo usadee maan ton vichhorr ditaa giaa| raajamaataa jind kauaraan noo shekhoopur kilhe vich kaid kar ditaa giaa| bharovaal de ahidanaame de ulatt uhadee painasn ghattaa ditee gee| uhanoo aapane putar noo sukhasunehaa ghalanon vee rok ditaa giaa| ih kuchh os hainaree laarans te laaradd haaradding ne keetaa, jinhaan noo nek dil, change, bhale purash te naram subhaa de kihaa jaandaa hai| sekhoopur pahunch ke jindaan ne hainaree laarans noo doosaree chitthee likhee|
satigur prasaad|
likhatam beebee saahib jee,
laaran laaransa saahib joga
aseen raajee baajee shekhoopure aan pahunche| tusaan saaddaa asabaab saanbh ke bhejanaa| hor jaise saman buraja vich baitthe se, taise shekhoopure baitthe haan| doven thaan iko jihe saanoo han| tusaan mere naal bahut zulam keetaa e| meraa putar khoh liaa| das maheene main dtidd vich rakhiaa, te mana man paaliaa ee| binaan gal mere naalon vichhorriaa| mainoo te kaid rakhade, mere aadamee kadt dinde, mereean ttahilanaan kadt dinde, jis tarhaan vee tuhaaddee marazee chaahundee, aus tarhaan mere naal karade, par ik mere naal putar vichhorraa naa karade| vaasataa ee aapane rab daa, vaasataa ee aapane baadashaah daa, jisadaa nimak khaande ho, meraa putar mainoo mile| ih dukh mauaton sahiaa naheen jaandaa, naheen taan mainoo maravaa dinde|
putar meraa bahut ayaanaa e, kujh karane jogaa naheen| main baadashaahee chhorree| mainoo baadasaahee dee koee lorr naheen| vaasate rab de meree araz mano| es vele meraa koee naheen| main age vee koee ujar naheen| jo aakhoge, so main manaangee| mere putar kol koee naheen| bhain
bhaaee naheen, koee chaachaa taayaa naheen, baap isadaa naheen| is noo keehade havaale keetaa je| mere naal eddee zulamee aiven je| hor main shekhoopure rahaangee, main laahauar naheen jaavaangee, mere putar noo mere kol bhej devo| main unheen dineen tusaan paas aavaangee, jis din darabaar laaunaa hosee| us din us noo main bhej diaangee| hor mere naal vee bahut see hoee hai| mere putar naal vee bahut see hoee e te lokaan daa kihaa man liaa| hun bas karo, bahutee hoee haigee|
ttheek kahinde ne, siaasatadaanaan daa dil naheen hundaa, keval dimaag hundaa hai| laarans dee chhaatee vich vee koee darad vaalaa dil hundaa, taan dukhee jindaan dee ih chitthee parrh ke zaroor panghar paindaa| uhane utar vich enaa hee likhiaa, ki daleep singh maan naalon vichharr ke bahut khush hai| naal hee haakamaanaa bolee vich laarans ne kuchh hadaaeitaan likhaneean vee zarooree samajheean|
ausade utar vich jindaan ne tijee chitthee likhee|
satigur prasaad|
likhatam mahaaraanee saahibaa|
muraasalaa aap kaa pahunchaa, bahut khushee hoee ki main tum ko yaad hoon| tum ne jo likhaa hai, mahaaraajaa khushee, sun kar bahut dil khushee hooaa hai| jis din se ham laahauar se chale aae hain, aus din se aaj ham ne mahaaraaj kee khushee kee khbar sunee hai| jo tum ne likhaa hai, so sabh sach hovegaa| aauar meraa dil gavaahee naheen detaa ki mahaaraajaa raajee hove| jin kee maan bichharr gee hove, auh kiaun kar raajee hovenge| mahaaraaj ton binaan, eih fal dete hai| ek ton nadaan, aauar ek kabee vichharre naheen the| aap siaane hai, budhavaan ho, apane dil men samajho ki mahaaraajaa kis tarhaan raajee honge|
eih jo tum ne likhaa hai, nazar upar dosatee donon sarakaar ke bahut khiaal khushee khaatar mahaaraaj kaa hai| jo tum ne mahaaraaj kee
khushee khaatar rakhee hai, auh saare zamaane men mashahoor hoee hai ki rote hooe ko chheen kar saalaa baag ko le ge aauar maan ko baal pakarr kar baahar nikaal deea, tumahaare dil men itanaa dareg naa aaeaa ki mahaaraaj nadaan hai, kiaun kar rahegaa|
tumahaare teen isee izat aabaroo ke teen rakhaa thaa, so namakaharaamon ne uh izat aabaroo bee naheen rahine dee| ek afasos hai ki tumane hamaare junmen samajh kar takaseer naheen lagaaee, nimakaharaameeon ke kahine par amal kar kar des nikaalaa de deea| jo keea, so sabh aap kee nekanaamee hooee hai| meree izat aabaroo aauar tumahaaraa jabaan kaa sukhan giaa| aauar jo tum ne mere saath keea hai, aisaa kisee khoonee ke saath bee naheen gujarataa hai| main sabh kuchh chhorr kar fakeer hooee thee, so tum ne fakeer bee naheen rahine dee| aauar kharach se ham bahut tang hain|
aauar bandhoojeet ko tumahaare paas bhejaa hai| is ko apane paas rakhanaa| aauar aadhaa asabaab hamaare paas pahunch giaa hai, aadhaa naheen dete| ham ko dilavaa do, aauar kharach le kar bhejo|
eis chitthee de angarezee ulathe ute 16 bhaadaron, 30 agasat, 1847 dee taareekh daraj hai| isadee bolee vee pahileean chittheean naalon vakharee te oparee hai| shaaeid is vaasate ki ih sarakaaree muraasale de utar vich likhee see|
eih chitthee parrh ke laarans vadhere karodhavaan ho giaa| jindaan dee kaid pahile naalon vadhere sakhat kar ditee gee| chitthee patar bhejan dee vee us noo manaahee kar ditee gee|
san 1848 de aaranbh vich laaradd haaradding te hainaree laarans doven badal ge| uhanaan dee thaan naven haakam aa ge| ikee janavaree noo laaradd ddalahauazee ne gavaranar jainaral daa kam saanbhiaa, te 9 maarach noo faraiddarik karee laahauar daa raizeeddaintt baniaa| uhanaan
de aaun ute jindaan de kashattaan vich hor vaadhaa ho giaa|
raizeeddaintt karee laarans naalon vee vadhere shakee subhaa daa see| uhanoo sk piaa ki misar laal singh daa vakeel saahib singh choreechoree aa ke. m. jindaan noo miladaa hai| kareen ne ik paase jindaan noo sakhat taarranaa keetee te dooje paase saahib singh noo ddaanttiaa ki je uh murr ke shekhoopure de nerre vekhiaa giaa taan sakht sazaa ditee jaaegee|
thorrhe dinaan pichhon hor afavaah uddaaee gee ki jindaan ne kashameer vich raajaa gulaab singh noo te laahauar m. daleep singh noo fkeeraan hath sunehe bheje han| parrataal karan ute sabh galaan jhoottheean nikaleean|
eihanaan dinaan vich hee jindaan ne aapane nauakaraan noo satthasatth rupai deean butakeean inaam vajon diteean| ih khabar sun ke karee de karodh dee had naa rahee| uhane jindaan dee hatak karan vaasate ditaa hoeaa inaam vaapas karavaa ditaa te puraane saare nauakar kadt ke uhanaan dee thaan naven rakh dite| naven nauakaraan noo taarranaa kar ditee, ki koee vee mahaaraanee ton kise kisam daa inaam jaan bakhashees naheen lai sakadaa| naven nauakar saare hee virodhee dharre chon rakhe ge|
karee valon jindaan noo vee taarranaa keetee gee ki uh khaas nauakaraaneean ton binaan kise naal gal tak naheen kar sakadee| je uhane kise rishatedaar noo chitthee vee likhanee hove taan kilhe de haakam noo vikhaa ke bheje| ethon tak suniaa jaandaa hai ki mahaaraanee noo bhojan vee uhadee marazee daa naheen see ditaa jaandaa| uhadee kaid choraan te ddaakooaan naalon vee sakht see|
jindaan es sakhat kaid ton tang aa chukee see| uhane kalakate laaradd ddalahauazee kol farayaad karan vaasate aapanaa vakeel jeevan
singh bhejiaa| jeevan singh ne do faravaree, 1848 noo ddalahauazee kol darakhaasat keetee, mahaaraanee naheen jaanadee ki us naal enaa maarraa salook kiaun keetaa jaa rihaa hai| raizeeddaintt noo kise saajsh daa sk hai, taan mukadamaa chalaa ke parrataal kar lee jaave| mahaaraanee niradosh hai| us naal raajamaataa vaalaa salook keetaa jaave| raizeeddaintt ne us de rakhavaale haakam, ausade virodhee saradaar laae han| kirapaa karake kise nek angarez noo us daa rakhavaalaa laaeaa jaave|
eis daa utar ddalahauazee valon 18 faravaree noo miliaa, sarakaar, jeevan singh noo, mahaaraanee daa vakeel naheen manadee| usane jo kuchh kahinaa hove, raizeeddaintt raaheen kahe|
bahut sundar| jis haakam viradh mahaaraanee noo shikaaeit hai, ose raaheen benatee kare|
jeevan singh ne dil naa haariaa| uhane teee faravaree noo ddalahauazee paas fir benatee keetee, aapane beet chuke mitar mahaaraajaa ranajeet singh dee dharam patanee te aapane aasare vich le hoe baalak mahaaraajaa daleep singh dee maataa naal aap kuchh inasaaf karo|
agon ddalahauazee ne ddaadte kauarre shabadaan vich utar ditaa, jind kauaraan ne aapane aap noo suragavaasee m. ranajeet singh dee mahaaraanee te varatamaan m. daleep singh dee maataa keh ke mere paas praarathanaa keetee hai, eis vaasate, auh maithon kise kisam dee koee aas naa rakhe|
maano ranajeet singh dee raanee te daleep singh dee maataa das ke jindaan ne uh ghor paap keetaa hai, jisadee maafee ddalahauazee dee daragaah vich koee naheen see|
vichaaraa jeevan singh niraas ho ke vaapas murr giaa|
aprail, 1848 ee vich mulataan bagaavat ho gee| kuchh naam
katte sipaaheean ne do angarez afasar katal kar dite| baageean ton ddaradaa moolaraaj vee uhanaan naal mil giaa| karee te ddalahauajee ne jaanabujh ke uh bagaavat naa dabaaee, jis karake uh bahut vadh gee|
atth mee noo laahauar de raizeeddaintt te hor angarej afasaraan de viradh ik saajsh pakarree gee| us juram vich jindaan de vakeel gangaa raam te naamakatte karanal kaahan singh noo faansee dee sajaa ditee gee|
raizeeddaintt ne us saajish vich jindaan daa vee hath samajhiaa| mahaaraanee ne agon utar ditaa, main niradosh haan| khulhee adaalat vich mukadamaa chalaa ke, eis gal daa inasaaf keetaa jaave|
raizeeddaintt kol mahaaraanee de viradh koee saboot naheen see| so uh mukadamaa chalaaun vaasate tiaar naa hoeaa| ik chitthee vich uhane ddalahauajee noo likhiaa, khulhe tauar te ranajeet singh dee vidhavaa de mukadame daa vichaar honaa, panjaab de lokaan noo chubhegaa|
mukadamaa chalaaunaajis vich jindaan ne niradosh saabat ho jaanaa seepanjaab de lokaan noo chubhanaa see, par binaan dosh saabat keete sazaa de denee kee naheen chubhanee see eisanoo kahinde ne neetee|
binaan kise kasoor de jind kauaraan noo deshanikaale daa hukam de ditaa giaa|
jindaan de desh nikaale de kaagaz ute kauansal de do mainbaraan raajaa tej singh te fakeer nooradeena ne dasatakhat keete| ik hor mainbar raajaa ser singh dee thaan, auhade bharaa gulaab singh ton dasatakhat karaa le| karee ne us hukam vich ih vee likh ditaa ki je banaaras vich jindaan koee hor saazash karegee taan uhanoo chunaar de kile vich kaid keetaa jaavegaa|
chauadaan mee, 1848 ee noo raizeeddaintt daa hukam jindaan kol pujaa| m. daleep singh dee mohar vaalee chitthee jindaan noo ditee gee| raijeeddaintt valon likhiaa see, main aapane afasaraan kapataan limasaddan te laifatteenaintt huddasan de naal kuchh itabaaree te patavante saradaaraan noo bhej rihaa haan| ih lok aap noo shekhoopurion baahar jaan baare jo kuchh kahin, binaan der de ohaa karanaa| ih aap noo aadar naal lai jaanage| aap daa kise tarhaan daa apamaan karanaa, jaan sareerak dukh denaa saaddaa manashaa naheen|
thorrhe din pahilaan gangaa raam te kaahan singh noo faahe laaeaa giaa see| ohaa ddar jindaan de dil te chhaaeaa hoeaa see| is vaasate uhane binaan heel hujat de shekhoopurion jaanaa man liaa| uhane limasaddan noo puchhiaa, daso, mainoo kithe lai jaauge
agon limasaddan ne utar ditaa, mainoo ih dasan dee aagiaa naheen| haan, eih keh sakadaa haan ki mahaaraanee dee rakhiaa daa bhaar mere sir hai| so aap noo barre aadar te izat naal lai jaaeaa jaavegaa|
hun aadar te izat dee gal chhaddo| main enaa hee puchhadee haan ki mainoo lai jaauge kithe jindaan ne dubaaraa puchhiaa|
limasaddan ne es savaal daa javaab denaa zarooree naa samajhiaa|
pandaraan mee noo kaidan jind kauaraan noo shekhoopurion lai ture| kuchh lokaan ne jindaan noo ih vee isaaraa keetaa ki saaeid usanoo laahauar rakhiaa jaave| jindaan sochadee jaa rahee see, laahauar lai jaan, taan hor mainoo kee chaaheedaa e auh jaane, meree kaid bhaaven hun naalon vee sakhat ho jaae par othe main kise paj bahaane daleep noo vekh liaa karaangee|
jis vele uh paarattee laahauar ton paasepaase firozapur val vadhee taan jindaan ne raah pachhaan ke fir limasaddan noo bulaa ke puchhiaa, sach daso, tuseen mainoo kithe lai jaa rahe ho mainoo taan ih firozapur vaalee sarrak maaloom hundee e|
limasaddan ne agon koee utar naa ditaa| sataluj de patan te pujee, taan jind kauaraan sabh kuchh samajh gee| us vele uhade khiaalaan vich toofaan mach rihaa see| dariaa de ik paase uhadaa aapanaa desh, aapanaa raaj, aapanee parajaa, te dooje paase sabh kuchh begaanaa| uh nighaa ttikaaee sataluj de vagade paanee val vekh rahee see| us vele sooraj chhipan te giaa hoeaa see| maano uhade aapane raaj daa sooraj, oparee sarakaar dee had andar uhadaa saath den vaasate tiaar naheen see|
ddubade sooraj deean ttedteean kiranaan paanee te pai ke lahiraan vich ag baal raheean san | dukheea jindaan dee chhaatee vich, bhakhade angiaaraan vaang, lahoovane chhaale bhar bhar fis rahe san| mahaaraanee noo sataluj deean lahiraan vich sabharaavaan de maidaan andar shaheed hoe saam singh varage sooramiaan daa lahoo vagadaa nazar aa rihaa see|
aus maaroo vahin vich sikhaashaahee daa taaj ddubadaa jaa rihaa see|
aus mande din jindaan ne panjaab chhaddiaa te fir is pavatar desh dee dhoorr parasanee vee naseeb naa hoee| kuchh din firozapur rakh ke, ausanoo banaaras puchaa ditaa giaa|
solhaan mee noo raizeeddaintt ne likhiaa, m. daleep singh dee maataa, m jind kauar noo kalh lauadte vele mere hukam naal shekhoopure de kilhe chon kadt ke, afasaraan dee nigaraanee andar firozapur noo tor ditaa giaa hai| mahaaraanee daa panjaab vichon desh nikaalaa te gavaranar jainaral de ejantt dee nigaraanee vich banaaras vich najrabandee te uhadee kaid, ate bandashaan laauneean, taank uh agon lee koee saazish jaan chitthee patar naa kar sake, mere khiaal vich sabh naalon changaa dtang hai, jo asaan is vele varatiaa hai|...... change bhaagaan noo rataa vee virodhataa naheen hoee| saare lok razaamandee te bhalamansaoo pragatt kar rahe san| ih rajaamandee te bhalamansaoo uhanaan mauataan daa nateejaa see, jo kuchh din pahilaan gangaa raam te kaahan singh noo faansee den naal hoeean|
eis ghattanaa baare eevaanas bail likhadaa hai, eis tarhaan mahaaraaje dee maataa te saadde saathee m. ranajeet singha dee vidhavaa noo angarez afasaraan te ik musalamaan saradaar dee kararree nigaraanee hetthaan, faansee de jhattapatt de takarre ddar vich deshanikaalaa ditaa giaa| angarez afsaraan ne ih dtang es vaasate akhatiaar keetaa ki patavante gharaane deean isatareean dee ijt vich akaaran dakhl den naal gusail sikh sipaaheean te aam lokaan de jajbaat bharrak painage|
te ehaa gal hoee| mahaaraanee de desh nikaale dee khabar sun ke thaanthaan sipaahee bharrak utthe| mulataan dee maamoolee jihee bagaavat, eik vaddaa balavaa ban gee|
panjhee mee noo raizeeddaintt likhadaa hai, raajaa sher singh de ddere chon khabaraan aa raheean han ki mahaaraanee de desh nikaale dee khbar sun ke khaalasaa fauaj barree bechain ho rahee hai| sipaahee aakhade han, mahaaraanee khaalasaa kauam dee maataa hai| jad uh jindaan te baalak daleep singh hee uhanaan ton door kar dite ge han, taan uh keehade badale larran hun uhanaan noo moolaraaj naal larran dee lorr naheen|
eevaanas bail likhadaa hai, raajaa sher singh de ddere vich jo ghiranaa te bechainee vadh rahee hai, aus noo khaas thaan ditee jaandee hai| panjaab de saare vasaneekaan noo, sabh sikhaan noo, asal vich saaree duneean noo changee tarhaan pataa lag giaa hai ki kineean naavaajab sakhateean, dhake te zulam naal farangeean ne vadde mahaaraajaa ranajeet singh dee vidhavaa naal buraa salook keetaa hai|
aam lok kahinde firade san, aapanee parajaa dee maataa, mahaaraanee noo kaid karake hindusataan vich bhejan naal angarezaan ne sulhaa torr ditee hai|
kaabal daa haakam dosat muhamad khaan likhadaa hai, es vich koee shak naheen ki sikh dinon din barre bechain ho rahe han| keean noo nauakaree ton hattaa ditaa giaa hai, keean noo hindusataan vich desh nikaalaa ditaa giaa hai, te khaas kar m. daleep singh dee maataa noo kaid vich suttiaa giaa hai, te us naal buraa salook keetaa giaa hai| iho jihe varataau noo saare mazhabaan de lok buraa samajhade han te saare ameer gareeb is naalon mauat noo changaa samajhade han|
aiddavin aranoladd likhadaa hai, mahaaraanee noo aapane baalak putar te parajaa paason door karan te sikhaan ne jinaan ros pragatt keetaa, aus naalon kite vadhere aapane hiradiaan vich rakhade han|
eevaanas bail ik thaan hor likhadaa hai, mahaaraanee noo kaid
karan te desh nikaalaa den baare laaradd ddalahauazee daa ailaan aman bahaal rakhan de tauar te naheen, sagon us noo sazaa den de tauar te see| mere khiaal vich ih ailaan naavaajab, naamunaasab te beeinasaafee vaalaa see| raanee daa desh nikaalaa uhanaan sabh lokaan deean nazaraan vichajinhaan daa m. ranajeet singh dee baadasaahee naal sanbandh see ik kauamee hatak see| te ih raanee de putar noo takhat ton utaaran te raaj noo tabaah karan badale pahilaa kadam see|
eihanaan likhataan ton sidh hundaa hai ki jindaan de desh nikaale ne bahut thaaeen fauajaan vich ag bharrakaa ditee see te jithe aje bharrakan vich der see, othe dhukh rahee see|
mahaaraanee jindaan banaaras bhej ditee gee| othe us noo maikagaregar dee nigaraanee vich sauanpiaa giaa| usadee painashan doojee vaar ghattaa ke ik hazaar maheenaa kar ditee gee| bhaav ddedt lakh saalaanaa dee thaan keval baaraan hajaar saalaanaa | bharovaal dee sulhaa vich koee ajihee srat naheen see, jisade kaaran painashan ghattaaee jaa sakadee| par ddaadte noo puchhe kauan
teeh joon noo pichhon raizeeddaintt dee chitthee pujee, saazash baare kuchh chittheean mileean ne, par kihaa naheen jaa sakadaa ki uh sacheean ne, jaan jhoottheean| je sacheean ne, taan mahaaraanee barree ghiranaa bharee saazash vich fasee hoee hai|
eihanaan chittheean dee parrataal karake maikagaregar ne maniaa ki jindaan niradosh hai| fir vee us noo sazaa de ditee gee| gavaranar jainaral ddalahauajee de hukam naal chauadaan julaaee noo jindaan de panjaah lakh de gahine te do lakh nakad jo kuchh vee uhade kol see khoh liaa giaa| is ton age likhadiaan chhaatee fattadee hai, do memaan ailan te sattainaleekolon jindaan te uhadeean daaseean dee jaamaa
talaashee karaaee gee| uhanaan mahaaraanee de saare kaparre utaar ke nangee karake talaasee lee| angarez kauam, jo duneean bhar vich aapaneaap noo bhalamansaoo te tahizeeb vich sabh ton age dasadee hai, aus de ik patavante haakam laaradd ddalahauazee ne aapane moe mitar m. ranajeet singh dee vidhavaa naal ih manakhataa ton giriaa hoeaa salook keetaa|
talaashee samen jind kauaraan de soottakes vaale kaparriaan chon tetee chittheean nikaleean, jo usade rishatedaaraan valon likheean hoeean san| maikagaregar manadaa hai ki uhanaan chittheean vich angarezaan de viradh ik akhar vee naheen see|
jindaan daa gunaah koee naheen see| par kee uhadaa enaa gunaah hee kaafee naheen see ki uh begunaah see kee vaar begunaah honaa vee barraa vaddaa aparaadh ban jaandaa hai|
eis jaamaatalaashee dee khabar ne baladee te tel paa ditaa| pachhamee panjaab vich bahut saare thaanvaan te sikh fauajaan bharrak uttheean| raajaa sher singh attaaree vaale te us de pitaa s. chatar singh ne bagaavat kar ditee| ese bagaavat noo sikhaan dee doojee larraaee kihaa jaandaa hai| laaradd ddalahauazee de man dee muraad pooree hoee| angarej sainaapatee gaf barree takarree fauaj lai ke panjaab vich aa varriaa| us deean raajaa sher singh naal chaar larraaeean hoeean| pahilee raam nagar, 22 navanbar, 1848; doojee saidalaapur chaar dasanbar, tijee cheleean vaalee, teraan janavaree, 1849| ihanaan tinaan larraaeean vich sikhaan daa paasaa bhaaraa rihaa| aakharee chauathee larraaee ikee faravaree, 1849 noo gujaraat vich, baarood sikaa muk jaan de kaaran raajaa sher singh haar giaa|
bachee hoee fauaj lai ke raajaa sher singh raavalapinddee val vadhiaa|
othe us ne chauadaan maarach noo angarezaan saahamane hathiaar sutte| raajaa sher singh, s. chatar singh te kuchh hor sikh afasar kaid kar le ge| sipaaheean kolon hathiaar khoh ke gharaan noo ravaanaa kar ditaa giaa|
hun aakharee faisale daa samaan aaeaa| is larraaee de samen vaaravaar laaradd ddalahauazee de is ailaan noo duharaaeaa giaa see ki jo lok is bagaavat vich hisaa naheen lainage, auhanaan noo koee sazaa naheen ditee jaaegee| daleep singh angarejaan dee saraprasatee vich uhanaan de kabaje andar see| usane koee kasoor naheen see keetaa| par ddalahauajee ne aapane saare ailaanaan te ikaraaraan noo chhike ttang ke us maasoom baalak dee garadan ute chhuree fer ditee| unatee maarach, 1849 ee noo panjaab zabat kar liaa giaa| aakharee ahidanaame deean sharataan ih hana
1. mahaaraajaa daleep singh aapane valon, aapane vaarasaan valon te aapane utaraadhikaareean valon panjaab raaj de saare hakaan te daaviaan noo tiaagadaa hai|
2. laahauar darabaar sir sarakaar angarezee daa jo karajaa hai, aus badale te is larraaee de kharachaan badale laahauar riaasat dee har tarhaan dee jaaeidaad, jithe vee hove, sarakaar angarezee jbat kar lavegee|
3. kohinoor heeraa, jo m. ranajeet singh ne shaah shujaah kolon liaa see, laahauar daa mahaaraajaa, eingalaindd dee malakaa dee bhettaa karegaa|
4. mahaaraajaa daleep singh aapanee, aapane sanbandheean dee te riaasat de nauakaraan dee sahaaeitaa lee, eesatt inddeea kanpanee
paason ik rakam painashana lavegaa, jo kanpanee de rupe chaar lakh ton ghatt te panj lakh ton vadh naheen hovegee|
5. mahaaraaje dee izat te sanamaan kaaeim rakhiaa jaavegaa| uh mahaaraajaa daleep singh bahaadar daa khitaab rakhegaa, te uh aapanee umar bhar, aupar dasee painashan daa onaa hisaa liaa karegaa, jo us noo zaatee tauar te ditaa jaavegaa, par je uh angarezaan daa taabiaadaar rahegaa, te othe rihaaeish rakhegaa, jithe gavaranarajainaral us lee thaan tajaveez karegaa|
panjaab vichon sikhaan daa raaj samaapat ho giaa| ddalahauazee ne rahindaa gusaa vee jindaan ute kadt liaa| panjaab dee jbatee ton pooraa ik satavaaraa pichhon, bhaav chhe aprail noo jindaan noo chunaar de kilhe vich kaid kar ditaa giaa|
chhe aprail, 1849 ee noo jindaan chunaar de kilhe vich bhej ditee gee| uhade saare puraane daas daaseean hattaa dite ge jo naven nauakar rakhe ge, binaan kam uhanaan naal gal karan dee vee aagiaa naheen see| jindaan daa jeevan narak naalon vee bhairraa hai giaa| es dozakh vich uh do hafate vee naa katt sakee|
jindaan de andar bhaanbarr bal rahe san| beeteean yaadaan dil vich angiaaraan vaang bhakhadeean san| uh utthadeean aaheen noo andar rokadee, taan andar sarradaa, baahar kadtadee, taan baahar sarradaa| uh saaree dee saaree dukh roop ban chukee see|
auh asamaan de taariaan val vekhadee| kise kaalee badalee vichon koee taaraa ddalhakadaa disadaa, taan reesorees uhadeean kaaleean akhaan vich vee hanjhoo ddalhak aaunde| uh aape rondee te aape chup kar jaandee|
eih ohaa jindaan hai, jis de bulhaan te aaee musakaraahatt shere panjaab vaasate jeevanaamrit hundee see, jis de mathe dee tiaoorree saahamane hazaaraan sooramiaan deean kamaanaan jhuk jaaeaa karadeean san, jis deean akhaan vich aae hanjhoo prithavee te bhuchaal liaa dende san| aj naa uhade haasiaan vich koee karaamaat hai, naa hanjhooaan vich taaseer| uh hase taan aapane aap noo dhokhaa den badale, rove, taan andar baladee te tel paaun vaasate|
hanjhoo sadaa iko bhaa naheen vikiaa karade| kade ih moteean ton mahinge hunde han, kade tarel deean boondaan ton vee sasate| kee vaar uh raat lettee lettee sochan lag paindee, main is kaid
vich kinaa ku chir tag sakaangee main kaid kiaun haan bandeekhaane sadaa uhanaan vaasate hunde ne, jo bandee rahinaa paravaan kar lain| mainoo ih kaid paravaan naheen| main kaid naheen rahaangee|. par main is vichon aazaad kiven hovaan
andar furane jaage, man baniaa, taan aazaad hon daa rasataa vee sujh piaa| atthaaraan aprail, 1849 dee adhee raat vele uh udaasee santanee vaang bhagavaan ves karake kilion baahar nikal turee| boohe age khale pahiredaar ne puchhiaa, kauan hai
jangal men rahine vaalee udaasee santanee hoon| mahaaraanee ne dharamaupadesh lene ke lee bulaaeaa thaa| din ko aane kee aagiaa naheen milee thee| is lee raat ko choreechoree aaee hoon| mahaaraanee ko dharam kee deekhiaa de kar usee taraa choreechoree jaanaa chaahatee hoon| is dharam ke kaam men meree sahaaeitaa karoge, to eeshavar tumahen isakaa fal degaa | jindaan ne santaan vaalee bolee vich utar ditaa|
pahiredaar bilakul navaan see| uh jindaan dee vaaj pachhaan naa sakiaa| uhane dil vich sochiaa, je mere afasaraan noo pataa lag giaa ki baaharon koee choree choree mahaaraanee noo milan aaundaa e, taan pataa naheen mainoo kee sazaa milegee| bihatar ehee hai ki jiven ih choree aaee hai, ose tarhaan chalee jaave| naa ihanoo teesaree akh vekhe, naa maithon koee puchh parrataal hove| auhane fer naa aaun dee taarranaa karake jindaan noo langh jaan ditaa| pahiredaar daa ddar te jindaan dee daleree, ausadee rihaaee daa vaseelaa bane|
kilion baahar nikal ke jindaan ne saahamane vagadee nadee vich chhaal maar ditee| lahiraan naal larradee te aapanee takadeer naal ghol karadee ant uh nadeeon paar ho gee|
odhar din charrhiaa| jindaan de nas jaan dee khabar vadde afasaraan
noo pahunchee, taan uh ghabaraa utthe| sarakaaree sipaahee shikaareean vaang jindaan dee bhaal vich nikal ture|
hun jindaan vaasate bahut mushakal banee| dine uh jhaarraan vich luk ke kattadee; te raat noo jis paase moonh hundaa, pandh pai jaandee| uh duneean daa anokhaa raahee see, jo turiaa jaa rihaa see, par aapanee manzal ton jaanoo naheen see| raat de hanhere vich uh darakhataan de sanghane parachhaaven hilade vekhadee, taan uhanoo vairee de sipaaheean daa bhulekhaa paindaa| havaa de tez bule birachhaan noo cheerade shaansaan karade langhade, taan uhade kanaan vich dushaman deean goleean dee goonj anubhav hundee| pair thale aa ke koee sukaa patar ttutt jaandaa taan dukheea daa dil ttutt jaandaa|
es tarhaan bhukhee tihaaee bhattakadee jindaan nepaal de raanaa jang bahaadar de darabaar jaa pahunchee|
shere panjaab dee mahiboobaa, heeriaan te moteean daa daan karan vaalee mahaaraanee jind kauaraan, raanaa jang bahaadar de saahamane jholee add ke iaun farayaad karan vaasate majaboor ho gee|
jadon nas ke kilhe chunaar chon
pahunchee jindaan jaa nepaal
tan lattakan leeraan reshamee
ate gal vich khilare vaal
jeehade vatt mathe de vekh ke
hundaa dooj daa chand halaal
aj kakhon haualee ho gee
kade tuladee laalaan naal
vich raane de darabaar de
jholee add ke kare savaal
main maalak des panjaab dee
aj firaan fakeeraan de haal
kalh heere karadee daan saan
aj rottee ton kangaal
main raanee us ranajeet dee
jeehadee indar naa jhaladaa jhaal
jeehadee bhabak ddulaave anbaraan
ate prithavee aaun bhuchaal
main maan mahaaraaj daleep dee
jeehanoo mitaraan faahiaa jaal
firaan rottee badale bhattakadee
aj vekh zamaane dee chaal
mainoo kahinage shaahee fakeeranee
jad shaaeir likhanage haala
jindaan moonhon ih farayaad sun ke, nepaal de raanaa jang bahaadar noo taras aa giaa| uhane nithaanveen jindaan noo aapane raaj vich aasaraa denaa man liaa| mahaaraanee de nirabaah vaasate uhane aapane khazaane vichon veeh hajaar rupeaa saalaanaa denaa paravaan kar ditaa| is nekee de naal uhane jindaan noo, khattamanddoo nepaala vich rahin vaale angarez raijeeddaintt dee nigaraanee vich de ditaa| ethe jindaan lagabhag baaraan saal angarej dee najrabandee vich rahee| fir vee ih kaid banaaras jaan chunaar naalon sauakhee see|
baakee sabh kuchh jindaan ne seh liaa see par putar de vichhorre ne uhanoo asalon nidtaal kar ditaa| uh raat dine daleep noo yaad karake rondee rahindee| is nit de ron noo uhadeean akhaan dee jot khatam kar ditee| jindaan asalon anheen ho gee|
29 maarach, 1849 ee noo panjaab raaj khatam keetaa giaa|
ese saal de dasanbar dee ikee taareekh noo m. daleep singh noo panjaab vichon desh nikaalaa ditaa giaa| atth maarach, 1853 ee noo us noo eesaaee banaa liaa, te 19 aprail, 1854 noo kalakate ton ingalaindd noo jahaaz charrhaa ditaa|
1860 vich m. daleep singh noo valaaeit khabar milee ki usadee maataa nepaal vich anhee ho chukee hai| mahaaraaje noo maan de vichhorre ne bihabal kar ditaa| uh maan noo milan vaasate kaahalaa pai giaa| sarakaar valon bhaarat aaun dee aagiaa mil gee| gavaranajainaral ne likhiaa, mahaaraajaa hindusataan aa sakadaa hai, par panjaab vich naheen jaa sakadaa| uh aapanee maan noo vee mil sakadaa hai| uh anhee ho chukee hai|
m. daleep singh janavaree de akheer 1861 ee kalakate pujaa| kalakate uh sapainasiz hottal vich utariaa| ethe pujadiaan hee uhane aapanee maataa noo liaaun vaasate aadamee bhej dite|
putar daa sunehaa sun ke jindaan kalakate jaan vaasate tiaar ho pee| raanaa jang bahaadar har saal veeh hazaar dendaadendaa ak giaa see| uh hun m. jindaan ton khalaasee paaunaa chaahundaa see| jindaan dee tiaaree baare sun ke raanaa jang bahaadar ne hukam ditaa, ki je m. jind kauar ik vaar nepaal ton baahar chalee jaavegee, taan us noo dubaaraa is desh vich pair dharan dee aagiaa naheen hovegee, te usadaa bhataa sadaa vaasate band kar ditaa jaavegaa|
eih hukam sun ke jindaan socheen pai gee, edharon mil rahee rottee
khus jaavegee| angarez mere haal te kade vee taras karegaa, eis gal daa mainoo supane vich vee bharosaa naheen| fir rahinde dihaarre kiven nibhanage hachhaa, jiven hovegee, vekhee jaavegee| par main hun jaanon ruk naheen sakadee| main daleep binaan naheen reh sakadee| main zaroor jaavaangee|
hazaaraan aauakarraan saahamane vekh ke vee jindaan tur pee| maanpat de sanh vich bhaaven sainkarre dojkh balade hon, fir vee maan pichhe naheen paratadee| jindaan kiven ruk jaandee
jindaan sochadee jaa rahee see, daleep odon masaan nauan saal daa see, jadon hatiaariaan ne saanoo maanpat noo vichhorr ditaa see| hun uh baaee saal ton vee vadderaa ho giaa e| odon uh barraa bholaabhaalaa te beebaa jihaa lagadaa see| hun pataa naheen, kiho jihaa lagadaa hovegaa| odon uh masaan meree dtaak tak aaundaa see| hun taan mere naalon vee gitth sir kadtadaa hovegaa| moonh naal aakh lainaa sauakhaa e, aj saadte teraan varhe ho ge ne mere daleep noo vichharriaan| putar teraan din akhaan ton ohale ho jaae taan maan daa kalejaa paatt jaandaa e| uha ho kisamate........ tatee maanpatar noo chhaatee naal laavegee, par uhadaa moonh naheen vekh sakegee| he takadeera toon meraa sabh kuchh khoh laindeeon, par akhaan naa khuhandeeon| main putar noo vekh taan laindee aje vee rab de ghar kee ghaattaa e kee pataa, je meraa guaachiaa pooran mil pave, taan mereean akhaan vich vee raanee ichharaan vaang jot aa jaave| do din, siraf do din vaasate akhaan mil jaan, main putar noo rajaraj vekhan dee reejh laah lavaan fer bhaaven rab ose vele praan kadt lave|
saare raah ginateean ginadee jindaan faravaree vich kalakate pujee| chiree vichhune maan put gal lag ke mile| dohaan diaan netaraan
vichon gangaa jamanaa veh raheean san| maan ghuttaghutt ke kaleje dee ag noo chhaatee naal laaundee see| jiaunjiaun uh bihabal hoee putar daa moonh chunmadee, auhadee piaas hor vadhadee jaandee| sahija sahij baaheen dtileean hoeean| daleep bachiaan vaang maan de modte naal lagaa hoeaa see| jindaan putar dee kandd ute polaa dhelaa hath fer rahee see| sahijasahij maan daa hath putar de modte tak aparriaa| us ton age uh daleep de sir te hath fer ke vee kuchh takanaa chaahundee see| haualeehaualee hath upar utthadaa te gareeb deean reejhaan vaang fir dteh paindaa| jindaan dee chhaatee zorajor dee dharrak rahee see ddar see, ki shaaeid sir te hath pahunchan ton pahilaan hee uhade dil dee harakat band ho jaae| fir vee uhane bhaaraa jeraa karake putar de sir utadee hath fer ditaa| jis vele makhanaan te reejhaan naal paale hoe savaasavaa gaz lame kesaan daa joorraa daleep de sir te naa labhaa, dukheea jindaan deean dhaaheean nikal geean| uh lamelame hauke bharadee bolee, he buree takadeera toon meraa sirataaj khohiaa, meraa raaj bhaag khohiaa, meraa kohinoor khohiaa, mainoo pavatar janam bhoomee panjaab ton vichhorr ditaa, te ant praanaan ton piaaree sikhee vee meree kul vichon khoh leeo ee toon ih vee naa vekh sukhaaeeon aj meree bans vichon kalageedhar de shaheed bachiaan daa lahoo muk giaa| ih vaak uhadaa seenaa paarr ke nikale san| uhadaa saaraa sareer kanb rihaa see| rondiaanrondiaan uhadee hijhakee bajh gee see|
daleep daa seenaa cheeriaa giaa| uh maan de pairaan te ddig ke bhubeen ron lag piaa| maan ne chuk ke us noo fir gal naal laa liaa| daleep kaddakore bharadaa boliaa, maan teree ujarree duneean fir naheen vasaa sakadaa| teraa raajabhaag tainoo naheen de sakadaa| teraa
kohinoor tainoo naheen morr sakadaa| par tere pavatar charanaan dee sahun khaa ke kahindaa haan ki teree kul vichon gee hoee sikhee fir parataa liaavaangaa|
maan naal keetaa hoeaa ih bachan daleep ne 1886 vich pooraa keetaa|
m. daleep singh ne sarakaar hind paas benatee keetee, main aapanee maataa naal hind vich rahinaa chaahundaa haan, aagiaa ditee jaave| naal hee sarakaar kirapaa karake mahaaraanee de khohe hoe gahine, heere javaaharaat te nakadee vaapas kar deve| mahaaraanee noo sarakaar valon yog painashan ditee jaave, jis naal uh rahindee zindagee daa nirabaah shaantee poorabak kar sake|
sarakaar aje vee ddaradee see ki jindaan desh vich reh ke fir koee saazas naa kare| uh mahaaraanee noo hindusataan vich naheen see rahin denaa chaahundee| ant sarakaar ne jindaan de gahine vaapas karane te do hajaar saalaanaa painasn denee es srat te manee, je uh risheean dee dharatee bhaarat chhadd ke lankaa vich kaid rahinaa mane|
m. daleep singh te m. jindaan ne ih sharat naa manee| jindaan putar de naal hee valaaeit chalee gee| uh julaaee 1861 vich valaaeit puje|
angarez karamachaareean ne othe jindaan vaasate vakhare ghar daa prabandh keetaa hoeaa see, par uh putar ton vakharee rahinaa naa manee| uh daleep singh kol mulagarev kaisal vich hee rahin lagee|
eis ton pahilaan m. daleep singh eesaaee dharam vich barree sharadhaa pragatt karadaa hundaa see| jindaan de nerr naal mahaaraaje daa uh sauak bahut matthaa pai giaa| jindaan ne putar noo us deean nijee jaaeidaadaan baare vee dasiaa, jinhaan ute 1849 dee sulhaa daa kaanoonee tauar te koee asar naheen see paindaa|
mahaaraaje ute jindaan daa asar vadhadaa vekh ke angarez karamachaaree bahut ghabaraae| ingalaindd dee sarakaar ne kihaa ki jindaan noo hind bhej ditaa jaave, par hind sarakaar ih gal naa manee| akheer jindaan noo putar naalon vichhorr ke vakhare ghar aibingaddan haaoos vich rahin vaasate majaboor kar ditaa giaa| othe daleep singh hafate vich siraf do vaar maan noo mil sakadaa see|
angarez karamachaareean de es salook daa jindaan de dil te bahut buraa asar piaa| uhadee sihat pairopair vigarranee shuroo ho gee| raat din uh maaroo sochaan vich ddubee rahindee| surag varage mulak ingalaindd vich uh narakee jeevan guzaar rahee see| us vele uh jindagee ton tang pai chukee see| uh saahasaah naal mauat noo yaad karadee| mauat aaundee te uddeekavaan dee kunddee kharrakaa ke murr jaandee| ih khedd kee din tak hundee rahee| ant mauat noo dukheea jindaan te taras aa hee giaa| pahilee agasat, 1863 jindaan dee umar daa aakharee din see|
kahinde han, bujhan lage deeve dee jot zaraa vadhere rauashan ho jaaeaa karadee hai| maran kinaare pee jindaan dee surat vee kuchh chir vaasate sanbhal gee| daleep uhadee chhaatee te sir sutt ke bachiaan vaang ro rihaa see| jindaan nisate ho rahe hath naal putar daa sir palosadee hoee bolee, bettaa daleepa toon naheen jaanadaa, tere vaasate mere dil vich kineeank reejhaan san| rab saakhee e, jo main tere vaasate jafar jaale ne| toon aje nauan maheene te chauavee din daa sain, jad tere pitaa jee mainoo sadaa daa sal de ge| tere badale main randdepaa kattanaa paravaan kar liaa| naheen taan baakee raaneean vaang main vee mahaaraaj naal satee ho jaandee| ......laal| panj saal te yaaraan din daa sain toon, jad kisamat ne tainoo panjaab daa baadashaah banaa ditaa| main
aapane hatheen tere sir te taaj sajaa ke tainoo laahauar de takhat ute baitthan vaasate bhejiaa karadee saan| tere nikenake kadamaan naal mereean vaddeeanvaddeean reejhaan nachiaa karadeean san| main sochiaa karadee saan, jad meraa daleep javaan ho ke sahee arathaan vich raaj bhaag sanbhaalegaa te main zindagee daa safar mukaa ke ant dee vaar putar de modtiaan te aapane sirataaj de charanaan vich pahunchaangee| shere panjaab de khabe hath, jindaan dee marrhee hovegee, jis noo meraa laal heeriaan te moteean naal marrh devegaa| panjaab dee us shaan noo vekh ke lok aagare daa taaj vee bhul jaanage| par chana jis reejh de parhe hon daa saamaan hee naheen rihaa, aus daa zabaan te liaaun daa kee laabh ... par ik sadhar hai, jo main andare lai ke naheen maranaa chaahundee| ih panj ser mittee panjaab dee amaanat hai, vekheen kite gairaan de desh vich ruladee naa reh jaae| mere savaas poore ho jaan, taan meree arathee noo ethon chuk lee, panjaab aparreen, laahauar vich guraduaaraa ddeharaa saahib de saahamane jaa dhareen| koee sikh, shaheed guroo arajan dev noo mathaa ttek ke baahar murradaa vekhengaa, taan uhadee charanadhoorr mere mathe te laa deeen| bhalaa je tatee jindaan dee putthee takadeer sidhee ho jaae taan| jis vele toon meraa sir shere panjaab de charanaan ch dhar ke aradaas kar rihaa hovengaa, mereean sadharaan asamaan ton boondaan ban ke mahaaraaj dee samaadh te baras raheean honageean| chan| ik hor vee pakee karanaa chaahundee haan| maran vaale deean akhaan vich paanee deean do boondaan aa jaaeaa karadeean nen| .... lok us deean palakaan band kar dende ne| uh aakharee hanjhoo dharatee te dteh ke fanaah ho jaaeaa karade ne| par laal mere naal ih anarath naa kareen| mere moee de netar band naa kareen| mataan moee jindaan de hanjhoo is bigaaniaan dee dharatee te dteh
ke us niradee angarez age farayaad karan, jis ne saaree umar mere naal inasaaf naheen keetaa| ih meree antam bhettaa hai, mere sirataaj vaasate lai jaaeen|
do chaar hattakore aae, te jindaan pooree ho gee|
kahinde han, maran pichhon sabh vair virodh mitt jaaeaa karade han| par jindaan de virodheean de dilon usade maran te vee vair naa mittiaa| us dee loth noo panjaab jaan dee aagiaa naa milee| angarezee sarakaar valon masaan enee hee ijaajt milee ki jindaan dee loth nadee narabadaa de kandte lai jaa ke sasakaaree jaa sakadee hai|
banbee de nerre, narabadaa nadee de kandte mahaaraanee jind kauaraan daa sivaa bal rihaa see| m. daleep singh maan de charanaan vale khalaa hanjhoo vahaa rihaa see| uhade angarez rakhavaale vaapas jaan vaasate kaahale pai rahe san| jindaan daa aje sivaa vee tthandtaa naheen see hoeaa, jaan daleep singh majabooran maghade angiaar nadee vich pravaah ke vaapas murr giaa|
jindaan dee vibhootee dariaa narabadaa deean lahiraan vich gote khaandee samundar val jaa rahee see te uhadee aatamaa aapane ujarre panjaab ute jhaatee maaran vaasate uddee jaandee see|
ludhiaanaa sohan singh sheetal
41060 ee
nott bhaaven itihaas de naalanaal hee chalan daa yatan keetaa giaa hai, fir vee paatthak is pusatak noo naaval samajh ke hee parrhan| itihaasak sachaaee jaanan vaasate paatthak dukhee maan put naamee pusatak vekhan, jis vich mahaaraanee jindaan te m. daleep singh de janam ton lai ke suragavaas hon tak de poore haale, puraaneean pramaaneek kitaabaan de havaale de ke likhe ge han| karataa
sohan singh seetalrachita
dtaaddee vaaraan
1. seetal kiranaan 2. seetal sunehe 3. seetal hanjhoo 4. seetal hulaare 5. seetal tarangaan 6. seetal prasang 7. seetal prakaash 8. seetal taraane 9. seetal vaaraan 10. seetal taanghaan 11. seetal valavale 12. seetal changiaarre 13. seetal chamakaan 14. seetal ramazaan 15. seetal umangaan 16. seetal angiaare 17. seetal munaare 18. seetal sugaataan
kavitaa
19. vahinde hanjhoo 20. sajare hanjhoo 21. dil dariaa
geet
22. kesaree dupattaa 23. jadon main geet likhadaa haan
eitihaas
24. manakhataa de guroo das paatashaaheean 25. bandaa singh 26. sikh raaj kiven baniaan 27. sikh misalaan 28. sikh raaj te shere panjaab 29. sikh raaj kiven giaa 30. dukhee maan put 31. saradaar gharaane 32. panjaab daa ujaarraa
naaval 33. eechogil nahir tak 34. sunyaa aahalanaa 35. mul daa maas 36. patavante kaatal 37. vijogan 38. deeve dee lo 39. badalaa 40. anhee sundarataa 41. jang jaan aman 42. jug badal
giaa 43. kaale parachhaaven 44. preet te paisaa 45. tootaan vaalaa khooh 46. dharatee de devate 47. preet ki roop 48. dharatee dee bettee 49. mahaaraanee jindaan 50. mahaaraajaa daleep singh 51. himaaleea de raakhe 52. surag saveraa 53. sabhe saanjheevaal sadaaein
kahaaneean
54. kadaraan badal geean 55. antarajaamee 56. laaj, filamee, 57. sant laadho re, naattak