کالے مںدر جاواںگے

کالی سِآهی لِآواںگے

 

آلے 'چ تُوڑی

مےری سِآهی گُوهڑی

 

چِڑیاے چِڑیاے سِآهی لِآ

آنے دی ملاای لِآ

اّدھی تےری اّدھی مےری

جے تُوں مرگی ساریاَو مےری

بّچِآں نُوں سکُولوں چھُّٹی هون دا کِنّا چاا هُںدا هَے :-

اّدھی چھُّٹی ساری

میاےں مّکھی ماری

گھوڑے دی سواری

گھوڑا گِآ دِّلی

مگر پَے گی بِّلی

بِّلی دا ٹُّٹ گِآ دںد

کلھ نُوں سکُول بںد

جدوں سمےں سِر میںه نهیں پَےںدا تاں پِںڈاں دیآں نِّکیآں کُڑیآں گُّڈی پھُوک کے میںه لای ارداس کردیآں هن۔ گُّڈی پھُوکن وےلے انےکاں گیت گااے جاںدے هن :-

رّبا رّبا میںه وسا

ساڈی کوٹھی دانے پا

 

کالے روڑ پیلے روڑ

هاڑھے رّبا وّٹاں توڑ

کالیآں ِاّٹاں کالے روڑ

میںه وسا دے جےهے جور

مسینی سبھِاتا دے پربھاو کارن بال کھےڈاں دے گیت بال مناں 'چوں وِسر رهے هن۔ ِاه گیت بال مناں دیآں بھاوناواں دے پرتیک هن۔ ِاهناں نُوں ساںبھن دی اتِاںت لوڑ هَے۔ ِاه ساڈا وّڈمُّلا سرمايا هن۔

ساون آيا نی سکھیاے

پُراتن سمےں توں هی پںجاب دے لوک جیون وِّچ سااُن دے مهینے دی وِسےس مهّتتا رهی هَے۔ پںجاب کھےتی پردھان کھِّتا هون دے کارن ِاتھوں دا کِسان چںگےری پھسل دی پَےداوار لای مَوسم 'تے هی نِربھر کردا رِها هَے۔ پانی دے کُدرتی سادھن هی اُس دے مُّکھ سِںجاای سادھن رهے هن جِس کرکے کِساناں نُوں جِتھے میںه 'تے ٹےک رّکھنی پَےںدی سی اُتھے اُهناں نُوں مَوسم دی کروپی دا وی ٹاکرا کرنا پَےںدا سی۔ سااُن دا مهینا کِساناں لای کھُسهالی دا ڈھوآ لَے کے آاُںدا سی۔ رجویں بارس سااُنی دی بھرپُور پھسل لای اُنھاں دے مناں اںدر اُتساه اتے اُماه پردان کردی سی۔ پِںڈاں وِچ آم کرکے گھر کّچے هُںدے سن جِس کرکے پِںڈاں دے لوک سااُن مهینے دی آمد توں پهِلاں پهِلاں آپنے گھراں دیآں کںدھاں اتے چھّتاں نُوں تُوڑی نال گای چیکنی مِّٹی نال لِپ کے 'سااُن دی جھڑی' دا ٹاکرا کرن لای تِآری کر لَےںدے سن۔ لوک اکھان هَے :

ساون دی جھڑی

کوٹھا چھّڈے نا کڑی

جے کِدھرے سااُن چڑھن تے بارس نا هونی تاں کُڑیآں نے گُّڈیآں پھُوک-پھُوک کے بارس لای ارداساں کرنیآں اتے بّچِآں نے گلیآں 'چ نّچ نّچ گااُنا :-

رّبا رّبا میںه وسا

ساڈی کوٹھی دانے پا

 

کالے روڑ پیلے روڑ

هاڑھے رّبا وّٹاں توڑ

 

کالیآں ِاّٹاں کالے روڑ

میںه وسا دے جور جور

جےٹھ هاڑھ دی ات دی گرمی اتے اُهدیآں لوآں مگروں سااُن مهینے دیآں ٹھںڈھیآں ٹھار اتے مهِکدیآں هواواں واتاورن نُوں رُماںچک بنا دےںدیآں هن۔ نِّکی-نِّکی کنی دا میںه, سااُن دے چھراٹے اتے سااُن دیآں جھڑیآں پںجاب دے ساںسکرِتک جیون وِّچ انُوٹھا رںگ بھردے هن۔ سارا واتاورن نسِآ جاںدا هَے۔ دھرتی مَولدی هَے-بنسپتی

تے نواں نِکھار آاُںدا هَے۔ بدلاں نُوں وےکھ کِدھرے مور پَےلاں پااُںدے هن, کِدھرے کوِالاں کُوکدیآں هن :-

رل آاَو سایاَو نی

سّبھے تیآں کھےڈن جاایاے

هُن آ گِآ ساون نی

پیگھاں پِپلی جا کے پاایاے

پای کُو کُو کردی نی سایاَو

کوِال هںجھُو ڈولھے

پپیها وےکھو نی بھےڑا

پیآ پیآ بولے

لَے پَےلاں پاںدے نی

باگیں موراں سور مچايا

انی کھِڑ کھِڑ پھُّلاں نے

سانُوں ماهیآ ےاد کرايا

مَےں اتھرُو ڈولھاں نی

کوای سار نا لَےںدا مےری

نِّکی نِّکی کنی دا میںه مُٹِآراں اںدر سُّتے درد جگا دےںدا هَے تے اُه گِّدھا پااُن لای اُتسُک هو اُٹھدیآں هن :-

چھم چھم چھم چھم پَےن پھُهاراں

بِجلی دے رںگ نِآرے

آاَو کُڑیاَو گِّدھا پاایاے

سانُوں سااُن سَےنتاں مارے

سااُن دا سّدا بھلا کُڑیآں کِاُں نا پروان کرن :-

سااُن مهینا دِن گِّدھے دے

کُڑیآں رل کے آایآں

نّچن کُّدن جھُوٹن پیگھاں

وّڈِآں گھراں دیآں جاایآں

آه لَے مِّترا کر لَے کھریآں

باںکاں مےچ نا آایآں

گِّدھا پا رهیآں-

ننداں تے بھرجاایآں

کُڑیآں دے پِپلی پیںگھاں پااُن کرکے پِّپل آپنے آپ نُوں "بھاگاں والا' سمجھدا هَے۔

تھڑِآں باجھ نا سوهدے پِّپل

پھُّلاں باجھ پھلاهیآں

هںساں نال همےلاں سوهدیآں

بںداں نال گجراایآں

دھنّ بھاگ مےرا آکھے پِّپل

کُڑیآں نے پیںگھاں پاایآں

سااُن وِّچ کُڑیآں نے

پیںگھاں اسمان چڑھاایآں

جدوں سااُن دیآں کالیآں گھٹاواں چڑھ کے آاُںدیآں هن تاں بِرهوں کُّٹھی مُٹِآر تڑپ اُٹھدی هَے :-

بھِّج گای رُوه مِّترا

سام گھٹاں چڑھ آایآں

اُه تاں کوِال نُوں وی آپنے هّتھاں 'تے چوگ چُگااُنا لوچدی هَے:-

پریتاں دی مَےنُوں کدر بتھےری

لا کے توڑ نِبھاواں

نی کوِالے سااُن دیاے

تَےنُوں هّتھ 'تے چوگ چُگاواں

ِاس رُماںچک واتورن وِّچ پںجابناں دا هرمن پِآرا تِاُهار 'تیآں دا تِاُهار' آاُںدا هَے۔ پںجاب دیآں مُٹِآراں ِاس نُوں بڑے چاواں نال اُڈیکدیآں هن۔ وِآهیآں کُڑیآں آپنے پےکِآں دے :- گھر آ کے ِاه تِاُهار منااُںدیآں هن

مهِںدی تاں پا دے مااےں سُکنی

مااےں مےریاے

مهِںدی دا رںگ نی اُداس

ساون آيا

نُوںهاں نُوں بھےجیں مااےں پےکڑے

مااےں مےریاے نی

دھیآں نُوں لای نی مںگا

ساون آيا

جِهڑیآں وِآهیآں کُڑیآں کِسے کارن سااُن مهینے وِّچ آپنے پےکیں نهیں آ سکدیآں اُهناں لای اُهناں دے ماپے تیآں دا سںدھارا بھےجدے هن۔ تیآں دے سںدھارے وِّچ اُهدے لای تيور اتے مٹھِآای هُںدی هَے۔ تیآں دے سںدھارے دا کُڑیآں نُوں کِنّا چاا هُںدا هَے, ِاس دی وِآکھِآ

ِاک لوک گیت ِاس ترھاں کردا هَے :-

بھےجی نی اںما رانی سُوهڑے

سُوهِآں دے دِن چار

ساون آيا

 

کِّکُوں نی بھےجاں سُوهڑے

پيو تےرا پردےس

ساون آيا

 

لِکھ لِکھ بھےجاں چیریآں

تُوں پردےساں توں آ

ساون آيا

 

کِّکُوں نی آواں جاایاے مےریاے

ندیآں نے لِآ نی اُچھال

ساون آيا

 

پاوو وے ملاهو بےڑیآں

مےرا بابل پار لںگھااَو

ساون آيا

 

هّتھاں دی وے دےواں مُںدری

گل دا نَولّکھا هاه

ساون آيا

پُرانے سمِآں وِچ آاُن جان دے سادھن سیمت سن, نا سڑکاں سن نا ندیآں نالِآں تے پُل۔ پںج دس کوه دی واٹ تے وِآهی مُٹِآر آپنے آپ نُوں پردےسن سمجھدی سی ۔ ورھے چھِماهی مگروں هی کوای مِلن آاُںدا۔ ساون دے انےکاں گیت مِلدے هن جِنھاں راهیں پردےساں وِّچ بَےٹھی مُٹِآر جِّتھے آپنے دُور وسےںدے ماپِآں دے درد دا سل سهِںدی هَے اُتھے پردےسیں کھّٹی کرن گاے آپنے ماهی دے وِےوگ نُوں بڑے دردیلے بولاں وِّچ بِآن کردی هَے۔

سااُن دے دِناں وِّچ سهُرے گای بھَےن نُوں ویر لَےن آاُںدا هَے۔ سّس ننان مّتھے وّٹ پا لَےںدیآں هن اُه ویر پاسوں آپنے پےکے پرِوار دی سُّکھ ساںد پُّچھدی هَے –

ساون آيا نی سکھیاے

ساون آيا

ِاک تاں آيا مےری اںماں دا جايا

چڑھدے ساون مےرا ویر نی آيا

آ جا وے ویرا

سّس ننان مُّکھ موڑِآ

آ جا ویرا چڑھ اُّچی اٹاری

مےرے کانھ اُساری

دے جا ویرا مےری ماں دے سُنےهڑے رام

 

ماں تاں تےری بھَےنے

پلںگھوں پیهڑے بٹھاای

ساتھ اٹےرن سُوهی رںگلی رام

 

آ وے ویرا چڑیاے اُّچی اٹاری

مےرے کانھ اُساری

دے جا مےری بھابو دے سُنےهڑے رام

 

بھابو تاں تےری بیبی گیگڑا جايا

نی تےرا بھتیجڑا جايا

اُٹھدی بهِںدی دِںدی لوریآں رام

 

آ وے ویرا چڑھ اُّچی اٹاری

مےرے کانھ اُساری

مےریآں سایآں دے دے وے سُنےهڑے رام

سایآں تےریآں بھَےنے چھوپ نی پااے

وِهڑی چرکھے نی ڈاهے

تُوں هی پردےسن بَےٹھی دُور نی رام

 

چل وے ویرا چّلیاے ماں دے کولے

ساڈیآں سکھیآں کولے

چُّک بھتیجڑا لّری دےواںگی رام

برِها کُّٹھے گیتاں توں اُپرںت کُڑیآں هاسے-مکھَولاں بھرے گیت وی گااُںدیآں هن پِںڈ باهر بروٹِآں-ٹاهلیآں دے درّکھتاں تے پیںگھاں جھُوٹدیآں مُٹِآراں ِاّک سماں بنّھ دِںدیآں هن :-

آيا ساون دِل پرچاون

جھڑی لّگ گای بھاری

بُوٹے لَےںدی مریآں بھِّج گای

نالے رام پِآری

کُڑتی هرو دی بھِّجی وری دی

کِسنوں دی پھُلکاری

پیںگھ جھُوٹدی سّسی ڈِّگ پای

نالے نُوری نابھے والی

بھِّج گای لاجو وے

بهُتے هِرکھاں والی

کِدھرے تیآں دا گِّدھا آپنے جلوے وِکھااُںدی هَے۔ گِّدھا ِاک اجِها پِڑ هَے جِتھے مُٹِآراں آپنے دِلاں دے گُبھ گُبھاڑ کّڈھدیآں هن تے بِد بِد کے بولیآں پا کے آپنے من دا بھار هَولا کردیآں هن اتے سااُن مهینے دے سدکڑے جاںدیآں هن :

سااُن ویر کّٹھیآں کرو

بھادوں چںدری وِچھوڑے پاوے

تیآں دے راںگلے تِاُهار توں ِالاوا سااُن دے هور وی انےکاں رںگ هن۔ کای کای دِن جھڑیآں لّگنیآں چارے بنّے جلتھل هو جانا۔ کِدھرے کھیراں رِجھنیآں, کِدھرے ماهلپُوڑے پّکنے۔ هُن اُه گّلاں نهیں رهیآں۔ وِکاس دے ناں 'تے لّکھاں درّکھتاں دے کتلےآم نے کُدرتی واتاورن دا سںتُلن هی وِگاڑ دِّتا هَے. پهِلاں واںگ میںه نهیں پَےںدے کای وار تاں سااُن سُّکا هی لںگھ جاںدا هَے۔ پِںڈاں دا سهِریکرن هو رِها هَے۔ پهِلے سوںک رهے نهیں۔ تیآں دا تِاُهار وی هُن پهِلاں والے سوک اتے اُتساه نال نهیں منايا جاںدا۔ سااُن مهینے وِّچ پّکدے سُآدی ماهلپُوڑے اتے رِجھدیآں کھیراں بیتے سمےں دیآں ےاداں بن کے رهِ گایآں هن۔

پںجاب دے لوک ناچ

کِسے کھُسی دے موکے تے جدوں ساڈے اںدروں کھُسی دیآں ترںگاں اُٹھدیآں هن تاں ساڈا من وجد وِّچ آ جاںدا هَے تے اسیں آپنے سریر دیآں هرکتاں راهیں ِاس دا پرگٹاوا کردے هاں۔ راگ تے تال دے سُمےل نال منُّکھ نّچ اُٹھدا هَے۔ کّلے منُّکھ دی کھُسی وِّچ سامِل هون لای جدوں اُس دے دُوسرے ساتھی اُس نال رل کے نّچن لّگ جاںدے هن تاں ِاه ناچ سمُوهک ناچ دا رُوپ دھار لَےںدا هَے جِس نُوں اسیں لوک ناچ دا ناں-دےںدے गं۔

لوک ناچ من دی کھُسی دا سریرک پرگٹاوا هَے۔ ِاه اُه چسما هَے جِس وِّچوں کھُسی دیآں پھُهاراں آپ مُهارے هی وهِ ٹُردیآں هن۔

لوک ناچ بِناں کِسے نِےم دی بںدھےج دے مَوج وِّچ نّچِآ جاںدا هَے۔ ِاس نُوں سِّکھن لای کِسے اُستاد دی لوڑ نهیں نا هی کوای وِسےس سِّکھِآ لای جاںدا هَے۔ لوک ناچ دیآں مُدراواں سادھارن لوکاں دی جِںدگی واںگ بڑیآں سِّدھیآں تے سپّسٹ هُںدیآں هن۔ ساستری ناچ سِّکھن لای پربین اُستاد راهیں وِسےس-سِّکھِآ دی لوڑ پَےںدی هَے۔

جن سادھارن دی جِںدگی ِاهناں ناچاں وِّچ دھڑکدی هَے۔ ِاه ساڈے سبھِآچار دا درپن هن۔ کِسے ِالاکے دی بھُوگولِک, راجنیتک اتے سماجک ستھِتی انُسار هی لوک ناچاں دی رُوپ رےکھا اُبھردی هَے۔ پهاڑی, مَےدانی تے ساگری ِالاکے دے لوکاں اتے جںگلی جیون جی رهے لوکاں دے ناچاں وِّچ اںتر هَے۔ کای ِالاکِآں وِّچ مرد تیویآں رل کے نّچدے هن, کایآں وِّچ کّٹھِآں نّچن دی مناهی هَے۔

پںجاب دے لوک ناچ پںجابی سّبھِآچار دی مُوںه بولدی تسویر هن۔ پںجاب دی بھُوگولک اتے راجنیتک ستھِتی انُسار پںجابیآں نُوں مُڈھ توں هی هّڈ-بھنّویں کار کرن توں اُپرںت بدےسی هملاوراں نال جُوجھنا پِآ هَے۔ پںجابیآں دے جُّسے بڑے نرواے تے کھُوبسُورت هن۔ پںجاب دی اُپجااُو دھرتی, ِاس دے مےلھدے درِآ, لهِراںدیآں پھسلاں اتے پَےلاں پاںدیآں مُٹِآراں پںجابیآں نُوں سدا ٹُںبھدیآں رهیآں هن۔ پںجابیآں دے سُبھا اتے مرداُوپُنے دے لّچھن پںجاب دے لوک ناچاں وِّچ آم دِس آاُںدے هن۔ بھںگڑا, گِّدھا, جھُںمر, لُّڈی, دھمال, سںمی اتے کِّکلی آد پںجابیآں دے هرمن پِآرے ناچ هن۔

بھںگڑا پںجابی گّبھرُوآں دا لوکپرِے ناچ هَے۔ پّچھمی پںجاب دے جِلھے سےکھُوپُرا, گُجرات اتے سِآلکوٹ وِّچ ِاه ناچ آم کرکے نّچِآ جاںدا سی۔ دےس آجاد هون پِّچھوں ِاس ِالاکے دے سرنارتھی پںجاب دے دُوجے هِّسِآں وِّچ آ کے وس گاے تے ِاه ناچ پُوربی پںجاب وِّچ پرچلت هو گِآ۔ جےس بھرے ِاس ناچ نُوں نّچن لای نرواے جُّسے اتے پھُرتیلے سریر دی لوڑ هَے۔

  اپرَےل دے مهینے جدوں کِرسان آپنی کنک دے سُنهِری سِّٹِآں نُوں وےکھدا هَے تاں اُس دا من هُلارے وِّچ آ جاںدا هَے۔ اُس دی کھُسی دا پرگٹاوا بھںگڑے دے رُوپ وِّچ رُوپمان هُںدا هَے۔ ِاه ناچ بھاوےں هر کھُسی دے مَوکے تے نّچِآ جاںدا هَے پر ِاس دا اتُّٹ سںبںدھ وِساکھی دے تِاُهار نال جُڑِآ هويا هَے۔ گِّدھا پںجاب دے مالوے دے ِالاکے دا مُٹِآراں دا منموهک ناچ هَے۔

گِّدھے دے نّچن نُوں گِّدھا پااُنا آکھدے هن۔ گِّدھا کِسے وی کھُسی دے مَوکے تے پايا جا سکدا هَے۔ مُںڈے دی چھٹی, لوهڑی اتے وِآه سادی دے اوسر تے وِسےس تَور تے پايا جاںدا هَے۔ سااُن دے مهینے پںجاب دیآں سُآاُنیآں ِاس نُوں ِاّک تِاُهار دے رُوپ وِّچ منااُںدیآں هن, جِس نُوں تیآں دا تِاُهار آکھدے هن۔

گِّدھا پااُن وےلے کےول نّچِآ هی نهیں جاںدا سگوں من دے بھاو پرگٹااُن لای نال بولیآں وی پاایآں جاںدیآں هن جِنھاں نُوں گِّدھے دیآں بولیآں آکھدے هن۔ ِاهناں بولیآں راهیں کُڑیآں آپنے مناں دے هاو بھاو پرگٹ کردیآں هن۔

گِّدھا پااُن وےلے کُڑیآں ِاّک گول داِارا بنا کے کھلو جاںدیآں هن۔ گّبھے ِاّک کُڑی گھڑا جاں ڈھولکی لَے کے بهِ جاںدی هَے۔ ڈھولکی وجدی هَے تے ِاّک کُڑی آ کے بولی پااُںدی هَے۔ اُه بولی پااُن سمےں چارے پاسے گھُںمدی هَے جد اُه بولی دا آکھری ٹّپا بولدی هَے تاں پِڑ وِّچ کھلوتیآں کُڑیآں اُس ٹّپے نُوں چُّک لَےںدیآں هن-بھاو ِاه اُس نُوں اُّچی-اُّچی گااُن لّگ جاںدیآں هن تے نال هی تاڑیآں مار کے تال دےںدیآں هن تے داِارے وِّچوں نِکل کے دے کُڑیآں پِڑ وِّچ آ کے نّچن لّگ جاںدیآں هن۔ ِاه ناچ اُدوں سُرُو هُںدا هَے جدوں بولی دا آکھری ٹّپا کُڑیآں رل کے گااُںدیآں هن ۔ نّچن والیآں کُڑیآں دے پَےراں وِّچ جھاںجراں پاایآں هُںدیآں هن۔ جھاںجراں دی چھنکار, پَےراں دی دھمک اتے ڈھولکی دی تال اُّتے بجدی تاڑی ِاّک انُوٹھا سماں بنّھ دےںدی هَے۔ جدوں تّک کُڑیآں بولی چُّکی رّکھدیآں هن ناچیآں نّچدیآں رهِںدیآں هن۔ مُڑ نویں بولی پاای جاںدی هَے, چُّکی جاںدی هَے تے گِّدھا مگھدا رهِںدا هَے۔

گِّدھا کےول تیویآں هی نهیں پااُںدیآں مرد وی پااُںدے هن اُهناں دے گِّدھے دا رںگ تیولیآں دے گِّدھے ورگا نهیں هُںدا۔ گِّدھا پااُن دا ڈھںگ هَے تاں اَورتاں والا هی پرںتُو اَورتاں والے ناچ دی لچک مرداں وِّچ نهیں هُںدی۔ اُهناں دا ودھےرے جور بولیآں اُّتے هی هُںدا هَے۔ جے مرداں دا گِّدھا وےکھنا هووے تاں چھپار دے مےلے تے ِاس دا آنںد مانِآں جا سکدا هَے۔

لُّڈی پںجابیآں دا بڑا منموهک ناچ رِها هَے۔ ِاه آم کرکے کِسے جِّت دی کھُسی وِّچ نچِآ جاںدا سی ۔ کِسے مُکّدماں جِّتِآ هَے جاں کھےڈ دے مَےدان وِّچ مل ماری هَے تاں جھٹ ڈھولی نُوں بُلا کے جِّت دی کھُسی دا پرگٹاوا لُّڈی پا کے هی کیتا جاںدا سی۔ وِآه دے مَوکے, مُںڈے دی چھٹی, پھسل دی واڈھی دے اوسر تے آم کرکے اتے مےلِآں مُساوِآں اُّتے کھاس کرکے لُّڈی پاای جاںدی سی۔

ڈھولی آپنے ڈھول تے ڈّگا ماردا هَے تے لُّڈی دا تال وجااُںدا هَے۔ اُس دی آواج نال کھڑیںدے گّبھرُو ڈھولی دے آلے-دُآلے گول داِارے وِّچ گھےرا گھّت لَےںدے هن۔ اُه اّکھاں مٹکااُںدے, موڈھے هلااُںدے, لّک لچکااُںدے اتے چھاتی اّگے تاڑی ماردے هواے چّکر وِچ هَولی-هَولی مست چالے تُردے هن, پھےر ڈھولی ِاسارا کرکے تال بدلدا هَے تے تِنّ تاڑیآں وجاایآں جاںدیآں هن۔ پهِلی تاڑی گھےرے دے اںدرلے پاسے بُّک کے, دُوجی چھاتی اّگے تے تیجی پھےر گھےرے دے باهرلے پاسے جھُک کے ماری جاںدی هَے۔ نال نال تال تےج هوای جاںدا هَے۔ ِاس مگروں ڈھولی پھےر تال بدلدا هَے تے اُس دے ِاسارے نال پهِلاں سّجی باںه تے سّجی لّت چُّک کے کھّبے پَےر نال کُّدِآ جاںدا هَے تے پھےر کھّبی باںه تے کھّبی لّت چُک کے سّجے پَےر نال کُددو هن تے نال هی بّلے بّلے, بّلے سےرا, بّلے اَواے بّگِآ سےرا بار-بار جور نال بولدے هن۔ کدے-کدے اُه نّچدے هواے ِاّک پَےر دے بھار بهِ کے اّدھا چّکر کٹدے هن-ڈھولی ڈّگے تے ڈّگا ماری جاںدا هَے تے ناچ دی گتی تےج هوای جاںدی هَے۔ گّبھرُو نّچدے هواے هالوں بےهال هو جاںدے هن۔

پںجاب دے پِںڈاں وِّچ ترکالاں سمےں موکلِآں وِهڑِآں اتے سںگھنیآں ٹاهلیآ هےٹھ 'کِّکلی کلیر دی پّگ مےرے ویر دی' دے بول آم سُناای دےںدے هن۔ ِاه بول نِّکڑیآں بّچیآں اتے جوانی دیآں برُوهاں تے کھلوتیآں اُهناں مُٹِآراں دے هن جِهڑیآں وجد وِّچ آ کے کِّکلی دا ناچ نّچ رهیآں هُںدیآں هن۔ کِّکلی پںجابی کُڑیآں دا هرمن پِآرا ناچ هَے۔

روڑے کھےڈدیآں, نِّکے ویراں بھَےناں نُوں کھِڈااُںدیآں اتے گُّڈے گُّڈیآں دا کاج رچااُںدیآں هوایآں کُڑیآں دا من جدوں هُلارا کھا کے مستی دے

وےگ وِّچ آاُںدا هَے تاں اُه جوٹے بنا کے ِاّک دُوجے دے هّتھاں نُوں کںگھیآں پا کے گھُںمن لّگ جاںدیآں هن۔ گھُںمدِآں-گھُںمدِآں اُهناں نُوں گھُمےر چڑھ جاںدی هَے تے اُه دھرتی تے لوٹ پوٹ هو کے ڈِگ پَےںدیآں هن۔

پںجاب دے هورناں ناچاں واںگ کِّکلی پااُن لای وی وِسےس سامان اتے بجھویں تکنیک دی لوڑ نهیں۔ ِاس نُوں دو-دو کُڑیآں آهمو ساهمنے کھلو کے سّجے هّتھ نُوں سّجے نال اتے کھّبے هّتھ نُوں کھّبے نال پھڑکے مدھانی دے پھُّلاں واںگ کںگھیآں پا لَےںدیآں هن۔ ِاس مگروں اُه آپو آپنیآں اّڈیآں نُوں جوڑ کے ِاّک دُوجی دے پَےراں دیآں اُںگلاں جوڑدیآں هن اتے باهاں نُوں تنکے آپنے پَےراں اُّپر چرک چُوںڈے واںگ گھُںمدیآں هوایآں گےڑے تے گےڑا بنّھ دےںدیآں هن۔ گےڑے دی رپھتار نال کِّکلی دے گیتاں دے بول وی واواں وِّچ گھُںمدے هن :-

کِّکلی کلیر دی

پّگ مےرے ویر دی

دُّپٹا مےرے بھاای دا

سُورج لڑاای دا

ویر مےرا آوےگا

بھابو نُوں لِآوےگا

سهےلیآں سداواںگی

نّچاںگی تے گاواںگی

جںجھ چڑھے ویر دی

کِّکلی کلیر دی

کِّکلی وِّچ گااے جاںدے گیتاں نُوں گااُن دا ِاّک هور ڈھںگ وی هَے۔ دو کُڑیآں دھرتی تے بَےٹھ کے جا کھڑو کے ِاّک دُوجی دے هّتھاں تے تاڑیآں مار کے, تاڑیآں دے تال نال گیت دے بول بولدیآں هن اتے اںتلے ٹّپے نُوں کِّکلی پااُںدیآں هوایآں دُهرااُںدیآں هن :-

توں وے توتڑِآ

توتڑِآ متوتڑِآ

توتا هَے سِکںدر دا

پانی پیوے مںدر دا

سیسا وےکھو لهِرے دا

کںم کرے دُپهِرے دا

کاکڑا کھڑانی آں

چار چھّلے پانی آں

ِاّک چھّلا رےتلا

روتلے دی تاای آای

نویں-نویں بھرجاای آای

کھوهل ماسی کُںڈا

جیوے تےرا مُںڈا

ماسی جا بڑی کلکّتے

اُّتھے مےم ساهِب نّچے

بابُو سیٹیآں بجاوے

گّڈی چھّک-چھّک جاوے

هاسِآں تماسِآں بھرے بولاں نال کِّکلی پاںدیآں کُڑیآں ِاّک سماں بنّھ دےںدیآں هن۔

مسینی سبھِاتا دے وِکاس دے کارن ساڈے منورںجن دے سادھن وّدھ گاے هن جِس دا پربھاو ساڈے ناچاں تے وی پِآ هَے۔ ِاه ناچ ساڈے لوک جیون وِّچوں الوپ هو رهے هن۔ جِںدگی دی دَوڑ اَےنی تےج هو گای هَے کِ لوکاں وِّچ وِهل هی نهیں رهی کِ اُه سمُوهک رُوپ وِّچ کوای ناچ نّچ سکن۔ سکُولاں اتے کالجاں وِّچ بھںگڑے اتے گِّدھے نُوں سُرجیت کرن دے ےتن هو رهے هن۔ ِاهناں ناچاں نُوں مُڑ سُرجیت کرن دی اتِاںت لوڑ هَے۔ ِاه ساڈی بھاایچارک ساںجھ اتے سمپرداِاک اےکتا دے پرتیک هن۔

مےلے دےس پںجاب دے

بھارت ورس نُوں مےلِآں اتے تِاُںهاراں دا دےس کِها جاںدا هَے۔ ِاس دی پاون دھرتی تے مےلھدے درِآواں دے کںڈھِآں تے لگدے مےلے اتے پُورو بھارتی جن جیون وِّچ نِت نواں رںگ بھردے هن۔ ِاه بھارتی سںسکرِتی اتے سّبھِآچار دے درپن هن۔

مےلے پںجاب دے پےںڈُو لوکاں لای من-پرچاوے دے پرمُّکھ سادھن رهے هن۔ ِاه اُه اکھاڑے هن جِّتھے پںجابی آپنی کٹھور اتے هّڈ-بھنّویں جِںدگی نُوں بھُلاکے کھِڑوےں روں وِّچ پرگٹ هُںدے هن۔ مےلے جاںدے پںجابیآں دی جھال جھّلی نهیں جاںدی۔ اُه آپنے آپ نُوں سِںگار کے مےلے جاںدے هن۔ پںجاب دے وّکھ-وّکھ ِالاکِآں اتے دھرماں دے لوک آپنے-آپنے ونّ-سُونّے پهِراوے پهِنکے مےلا وےکھن جاںدے هن۔ کی سِّکھ, کی هِںدُو, کی مُسلمان, کی ایساای سارے دھارمک بھِنّ بھےد مِٹاکے, بڑِآں چاواں نال, هُںم هُںما کے مےلے وِّچ پُجدے هن۔ مےلا کّلے کارے دے جان دا نهیں۔ مےلے تاں ٹولیآں بنا کے جان دا سُآد هَے :-

مَےں جانا مےلے نُوں

باپُو جااُوںگا بنا کے ٹولی

مےلا وےکھن جا رهے آپنے دِل دے مهِرم کول کوای ناجک جهی نار آپنی پھرماِاس پا دِںدی هَے :-

مےلے جااےںگا لِآویں پهُںچی

لَے جا مےرا گُّٹ مِنکے

اُںج تے پںجاب دے انےکاں پِںڈاں وِّچ کِسے نا کِسے سادھُو سںت, پیر پھکیر دی سمادھ تے کوای نا کوای مےلا ستھانک تَور تے دُوجے چَوتھے مهینے لّگدا هی رهِںدا هَے, گُرپُرب, سهیدی جوڑ مےلے, سری انںدپُر ساهِب دا هولا مُهّلا پںجابیآں لای وِسےس دھارمک مهّتو رّکھدے هن پرںتُو چھپار دا مےلا, جگراواں دی روسنی, هدر سےکھ دا مےلا, جرگ دا مےلا اتے مُکتسر دی ماگھی آد مےلے پںجابیآں دے بڑے هرمن پِآرے مےلے هن جِّتھے لوک ساهِت دیآں کُلاں آپ مُهارے هی وهِ رهیآں هُںدیآں هن۔ ِاهناں مےلِآں تے کِدھرے کویسراں دے گَون, کِدھرے ڈھڈ سارںگی والِآں دے اکھاڑے, نکلاں, راساں اتے نچاراں دے جلسے اپنا جلَو وکھا رهے هُںدے هن کِسے پاسے گبھرُوآں دیآں ٹولیآں کھڑتالاں, کاٹوآں اتے چھَےنِآں دے

تال نال لںبیآں بولیآں پا کے درسکاں دا منورںجن کردیآں هن۔

چھپار دے مےلے دا جِکر پںجابیآں دے مناں وِّچ انُوٹھیآں ترںگاں چھےڑ دِںدا هَے۔ کایآں دے مناں وِّچ پُرانیآں ےاداں آ جھُرمُٹ پااُںدیآں هن۔ چھپار جِلھا, لُدھِآنا دا ِاک پرسِّدھ پِںڈ هَے جِهڑا لُدھِآنے توں ملےرکوٹلے نُوں جاںدی سڑک اُّتے مںڈی اهِمدگڑھ دے لاگے وّسِآ هويا هَے۔ اےتھے بھادوں دی چاننی چَودے نُوں مالوے دا هرمن پِآرا مےلا لگدا هَے جِهڑا چھپار دے مےلے دے ناں نال سارے پںجاب وِّچ پرسِدھ هَے۔ ِاه مےلا گُّگے دی ماڑی تے لگدا هَے۔

چھپار دی ماڑی گُّگا بھگتاں لای تیرتھ ستھان هَے۔ مےلے نُوں ِاس دی جِآرت کرن دا وِسےس مهاتم سمجھِآ جاںدا هَے۔ سارے دھرماں دے لوک چَودے دی رات نُوں ماڑی اُّتے جا کے چَوکیآں بھردے هن۔

چھپار دے مےلے دی پرسِّدھی نِری گُّگے کرکے نهیں رهی, ِاه تاں ِاس مےلے دے وِسےس کِردار کرکے رهی هَے۔ ِاس مےلے تے ملوای آپنے دِلاں دے گُبھ-گُبھاڑ کڈھدے رهے هن- بولیآں نے بِد-بِد کے لڑاایآں لڑنیآں, ڈاںگ بهادراں نے آپنیآں سںماں والیآں ڈاںگاں ورھا کے آپنے جَوهر وکھااُنے, کِتے پُلِس نال وی ٹاکرے هو جانے-پهِلواناں نے گھول گھُلنے, گبھرُوآں نے مُگلیآں پھورن, سَوںچی پّکی کھےڈن اتے مُگدھر چُّکن دے کرتّو دکھااُنے۔ گِّدھا پںجابی سّبھِآچار نُوں ِاسے مےلے دی دےن هَے۔ جِنّیآں بولیآں کی ِاک لڑیآں, کی لںبیآں اےس مےلے تے پاایآں جاںدیآں هن هور کِدھرے وی وےکھن سُنن وِّچ نهیں آاُںدیآں۔

جِس ترھاں پسُوآں دی مںڈی لای جَےتو دی مںڈی نُوں پرسِّدھی هاسل هَے اُسے ترھاں مےلِآں وِّچ جرگ دے مےلے دی آپنی وِسےس تھاں هَے :-

ِاک مںڈی جَےتو لگدی

ِاک لگدا جرگ دا مےلا

جرگ جِلھا لُدھِآنا دے سب ڈویجن پاِال دا بڑا وّڈا پِںڈ هَے, ِاه پِںڈ کھنّا توں ملےرکوٹلا نُوں جان والی سڑک اُّتے 18 کُ کِلومیٹر دے پھاسلے تے وسِآ هويا هَے۔ اےتھے چےت دے جےٹھے مںگلوار نُوں ماتا رانی دے تھاناں تے بڑا بھاری مےلا لگدا هَے جِهڑا جرگ دے مےلے دے ناں نال مسهُور هَے۔ ِاس نُوں باسڑیاے اتھوا باهیڑِآں دا مےلا وی آکھدے هن۔

پےںڈُو سُآنیآں چےچک نُوں ماتا رانی اتھوا سیتلا دےوی آکھدیآں هن۔

ماتا بھگتاں دے وِسواس انُسار ماتا رانی هوریں ست بھَےناں هن۔ جرگ وِّچ تِنّ بھَےناں بسںتی, سیتلا اتے مسانی دے کّٹھے مںدر هن

جِنھاں نُوں ماتا دے تھان آکھدے هن۔ ِاهناں تھاناں اُّتے هی جرگ دا مےلا لگدا هَے۔ بڑی دُوروں-دُوروں سردھالُو ِاه مےلا وےکھن آاُںدے هن۔ ماتا, بھگت, ماتا رانی دیآں بھےٹاں گااُںدے ماتا دے تھاناں تے گُلگلِآں دا بڑاوا جھڑااُںدے هن۔

جرگ دے مےلے وِّچ ِاک وادھا ِاه هَے کِ ِاه اَورتاں اتے مرداں دا ساںجھا مےلا هَے جِس کرکے ِاس دی ودھےرے کھِّچ رهی هَے۔

چںدری دے لڑ لگ کے

مےرا چھُٹ گِآ جرگ دا مےلا

هُن تاں سڑکاں بن گایآں هن-تھاں-تھاں توں بّساں پُج جاںدیآں هن-پُرانے سمِآں وِّچ جرگ دے مےلے تے جان لای پَےدل هی تُرنا پَےںدا سی جےکر گودی مُںڈا هووے تاں مےلے جان دا هَوںسلا بھلا کَون کرو :-

چل چّلیاے جرگ دے مےلے

مُںڈا تےرا مَےں چّک لُوں

تَےنُوں گھگرے دا بھار بتھےرا

مُںڈا تےرا مَےں چّک لھے

گّبھرُو بولیآں پااُںدے اتے بّکرے بُلااُںدے مےلے نُوں جا رهے هُںدے هن اتے سبھ دھرماں دیآں تیویآں ماتا رانی دے گیت گااُںدیآں انوکھا هی رںگ بنّھ رهیآں هُںدیآں هن :-

ماتا رانی نُوں پرسن مَےں چّلی

جی کُّٹاں چّلیآں چارے

جی جگ چّلِآ سارا

سںتاں دیآں سںتنیآں چّلیآں

جی باهیں چُوڑے چھنکن

مایآ رانی نُوں پسرن مَےں چّلی

جی جگ چّلِآ سارا

جھُک رهیآں ٹاهلیآں

جی کُوںٹاں جھُکیآں چارے

آپنے بّچِآ دی جان دی سُکھ سُکھدیآں تریمتاں مےلے وِّچ جا پُجدیآں هن :-

ماتا رانیاے, گُلگُلے کھانیاے

بال بّچا راجی رّکھنا

پںجاب وِّچ بهُتے مےلے مُسلمان پیراں پھکیراں دیآں درگاهاں اُّتے هی لگدے هن۔ ملےرکوٹلے وِّچ لگ رِها هدر سےکھ دا مےلا پںجاب دا سِرمَور مےلا هَے۔ ِاه هدرسےکھ دی درگاه اُّتے جُون مهینے وِّچ نِمانی

ِاکادسی نُوں لگدا هَے تے پُورے تِنّ دِن بھردا هَے۔

پںجاب کھاس کرکے مالوے دے لوک هدر سےکھ نُوں بڑی سردھا تے ستِکار نال ےاد کردے هن۔ کهِںدے هن, بابا هدر سےکھ, جِنھاں دا پُورا ناں هجرت سدر اُدین سدرے جهاں سی, بڑے کرنی والے سُوپھی پھکیر هواے هن۔ اُه اپھگانِستان دے رهِن والے سن۔ 'هےاتے لودھی انُسار اُه 1449 ای. وِّچ دینی وِدِآ پراپت کرن مُلتان آاے سن۔ اُهناں دِناں وِّچ مُلتان دینی وِدِآ دا کےںدر سی۔ کُجھ سماں مُلتان ٹھهِرن مگروں اُه آپنے دھرم دا پرچار کرن لای پُوربی پںجاب ول نُوں تُر پاے تے ملےرکوٹلے دے نال لگدے پِںڈ بھُمسی کول بُڈھے درِآ دے پارلے کںڈھے جھُّگی بنا کے رهِن لّگ پاے۔ اجوکا سهِر اجے وسِآ نهیں سی۔ سےکھ جی دی مهِما سارے ِالاکے وِّچ پھَےل گای۔ نِت نوےں سردھالُو جُڑدے گاے-کای کراماتاں اُهناں دے ناں نال جُڑ گایآں۔ دِنو دِن هجرت سےکھ دی مهِما ودھدی گای۔ سردھالُو آپنیآں منوکامناواں پُوریآں کرن لای اُهناں دے مُرید بندے گاے۔ 1510 ای. وِّچ اُهناں نے آپنا چولا چھّڈِآ۔

ملےرکوٹلے دے پّچھم دی ِاک گُّٹھے اُّچی تھاں تے هدر سےکھ دا مجار هَے۔ اےس مجار تے چار مےلے لگدے هن۔ ِاه مےلے نِمانی ِاکادسی, هاڑھ, اّسُو اتے کّتک مهینے دے جےٹھے ویروار نُوں لگدے هن۔ پںرتُو نِمانی ِاکادسی نُوں وِسےس مےلا بھردا هَے۔ لّکھاں سردھالُو اےس مےلے تے پُّج کے آپنی سردھا دے پھُّل بھےںٹ کردے هن۔ لوک وِسواس انُسار جِهڑا وی وِاّکتی هدر سےکھ دی سُکھ سُکھدا هَے اُس دی منوکامنا پُوری هو جاںدی هَے۔

مےلے تے کای دِن پهِلاں لوکیں آاُنے سُرُو هو جاںدے هن۔ بُدھوار دی رات نُوں چَوکیآں بھریآں جاںدیآں هن۔ درگاه اُّتے چراگ جلااے جاںدے هن۔ چےلے وجد وِّچ آ کے سےکھ دی اُستتی وِّچ بھےٹاں گااُںدے هواے کھےلن لگ جاںدے هن۔

هدر سےکھ نُوں لالاں والے دے ناں نال وی ےاد کیتا جاںدا هَے۔ بهُتے لوک لالاں والے دا روٹ سُکھدے هن تے مےلے تے روٹ چڑااُںدے هن۔

سُّکھا سُکھن تے لاهُن والے مجار دی جِآرت کر رهے هُںدے هن پرںتُو بهُتے لوک مےلے دا رںگ مانن لای هی آاُںدے هن۔ ِاه مےلا آپنے اسلی رںگ وِچ درگاه توں پرھے هی لگدا هَے۔ اےتھے اُه سارے رںگ تماسے هُںدے هن جِهڑے چھپار دے مےلے تے هُںدے هن۔

ِاس مےلے وِّچ سبھ دھرماں دے لوک سریک هُںدے هن۔ ِاه مےلا ساڈی سمپرداِاک اےکتا دا پرتیک هَے۔

جگراواں دی روسنی دا مےلا پںجاب دا ِاک پرسِّدھ مےلا هَے جِهڑا

13, 14 اتے 15 پھّگن نُوں جگراواں وِکھے موهکم دین دی درگاه تے لگدا هَے۔ کِها جاںدا هَے کِ جگرااَوں دے پّچھم ول ِاک جھڑی وِّچ پںج پھکیر لّپے ساه, مهِںدی ساه, ٹُںڈے ساه, کالے ساه اتے موهکم دین رهِںدے سن۔ ِاهناں دی مهِما سارے ِالاکے وِّچ پھَےلی هوای سی, موهکم دین ِاک پُّجِآ هويا دروےس سی ۔ اُس بارے کای ِاک رواِاتاں پرچّلت سن۔ جو وی سردھالُو اُس پاس آاُںدا اُهدی هر تمنّا پُوری هو جاںدی۔ موهکم دین دے جیون بارے بھروسے ےوگ جانکاری پراپت نهیں۔ جگراواں دے پّچھم وِّچ اُس دی درگاه هَے جِّتھے روسنی دا مےلا آپنے جلوے وکھااُںدا هَے۔ جگراواں دی روسنی دا جِکر پںجاب دے کای ِاک لوک گیتاں وِّچ آاُںدا هَے :-

آری آری آری

وِّچ جگراواں دے

لگدی روسنی بھاری

بولیآں دی سڑک بنّھاں

جِّتھے کھلکت لںگھے ساری

بولیآں دا کھُوه بھر دِآں

پانی بھرے جھاںجراں والی

بولیآں دی گّڈی لد دِآں

جیهنُوں ِاںجن لّگے سرکاری

نِم کے چّک پّنِآ

گےںد گھُںگرُوآں والی

لوک وِسواس انُسار جِهڑا وِاکتی موهکمدین دی درگاه تے سُکھ سُکھدا هَے اُس دی هر کامنا پُوری هو جاںدی هَے ۔ مےلے والے دِن سردھالُو اُس دی کھانگاه تے چراگ جلااُںدے هن۔ 13 پھّگن دی رات نُوں چَوکیآں بھریآں جاںدیآں هن۔ هجاراں چراگ بلدے هن ِاسے کرکے ِاس مےلے دا ناں روسنی دا مےلا پِآ هَے۔ کھانگاه دے وِهڑے وِّچ کوالیآں دیآں مهِپھلاں جُڑدیآں هن۔

موهکمدین دی کبر اُّتے سردھالُو نِآج چڑااُںدے هن۔ جِنھاں دے موهکے سُّکھے هُںدے هن اُه لُون اتے جھاڑُو چڑھااُںدے هن۔ کای پتاسِآں دا پرساد چڑااُںدے هن کای کپڑے۔

ِاس مےلے دا سُبھا چھپار دے مےلے نال مِلدا جُلدا هی هَے۔ آکھر تیجے دِن ِاه مےلا وِچھڑ جاںدا هَے۔ گّبھرُو پّٹاں تے مورنیآں تے مّتھِآں تے چںد کھُنوا کے چاواں مّتے دِلاں 'چ نوےں ارمان لَے کے آپنے دِل جانیآں لای نِسانیآں کھرید کے گھراں نُوں پرت جاںدے هن۔

ِاه سن پںجاب دے کُجھ مسهُور مےلے ۔ ِاه مےلے پںجابیآں لای منورںجن هی پردان نهیں سی کردے بلک اُهناں نُوں سدبھاونا بھرپُور جیون جین لای اُتساهِت وی کردے رهے هن۔ ِاه مےلے پںجابی ساںجھے تَور تے منااُںدے هن جِس کرکے ساںجھاں ودھیدیآں هن تے بھاایچارک اےکتا پکےری هُںدی هَے۔ ِاه مےلے اےکتا دے پرتیک هن۔

کِلا رااےپُر دا کھےڈ مےلا, هاسام ساه دا جگدےو کلاں دا مےلا, موهن سِںگھ دا مےلا, ماهلپُر وِّچ لگدا امر سِںگھ سَوںکی مےلا, کھٹکڑ کلاں وِکھے لگدا بھگت سِںگھ دا سهیدی مےلا, گدریآں دی ےاد وِچ لگدے مےلے اتے هور انےکاں پِںڈاں وِّچ بھردے کھےڈ تے سّبھِآچرک مےلے بھاایچارک ساںجھاں دیآں تںداں پکےریآں کرن وِّچ سهاای هو رهے هن۔ سالا! ِاه مےلے سدا لگدے رهِن۔

وِسر رهیآں رسماں

پںجاب دے پِںڈاں اتے سهِراں وِّچ پرچلت ونّ-سُونّیآں رسماں پںجابی لوکاں دے بھاایچارک جیون دی راںگلی تسویر پےس کردیآں هن۔ ِاه تاں اُهناں دے مناں دیآں سِّکاں, سدھراں, ارماناں اتے ججباتاں نُوں پرگٹااُن والیآں کُلاں هن۔ ِاه اُه ساںجھ دیآں ڈوراں هن جِنھاں نال سمُّچا بھاایچارا پھُّلاں دی لڑی واںگ پروتا هويا هَے—ِاه رسماں سمُّچے بھاایچارے دے دُّکھاں سُّکھاں نُوں ساںجھے مںچ تے پےس کردیآں هن۔ کّلے دا گم سارے بھاایچارے دا گم هو نِبڑدا هَے تے کّلے دی کھُسی سمُّچے بھاایچارے وِّچ کھُسی دی لهِر دڑا دےںدی هَے۔

ِاس گّل توں ِانککار نهیں کیتا جا سکدا کِ هُن پِںڈاں اتے سهِراں وِّچ پُراتن رسماں دی پکڑ اُںنی پکےری نهیں رهی جِنّی پُرانے سمِآں وِّچ سی۔ مسینی سبھِاتا دے وِکاس دے کارن ساڈے لوک جیون دے هر کھےتر وِّچ تبدیلیآں آایآں هن۔ وِّدِآ دے پسار کارن وی ِاهناں رِواجاں وِّچ ڈھےر ساری تبدیلی آ گای هَے۔ ِاهناں وِّچوں کای رسماں تاں پےںڈُو مںچ اُّتوں الوپ هی هو گایآں هن۔ ِاه رسماں پںجابیآں دے جںمن مرن, وِآه سادی, تِّتھ تِاُهار اتے کںماں دھںدِآں نال سںبںدھ رّکھدیآں هن۔

جنےپے سمےں کای رسماں کیتیآں جاںدیآں هن۔ پهِلے جنےپے سمےں گربھوتی نُوں تیجے مهینے سُرما پااُن دی رسم کیتی جاںدی هَے۔ اُس دے پّلے اناج بنّھِآں جاںدا هَے جِس نُوں اُه رِنّھ کے کھاںدی هَے : جےکر اُه آپنے پےکیں نا جاوے تاں اُس دے ماپے اُس نُوں ڈےڈھ جاں ڈھاای سُوٹ, کُجھ رُپِآں سمےت بھےجدے هن۔

پُرانے سمِآں وِّچ جنےپا گھر دی هنےری کوٹھری وِّچ هويا کردا سی۔ نَووےں جاں ستوےں دِن بّچے دی ماں نُوں باهر ودھااُن دی رسم هُںدی۔ مُںڈا جںمن تے کھُوب کھُسیآں مناایآں جاںدیآں۔ مراسن ودھاای دا ڈھول وجااُںدی۔ پِںڈ دے هور لاگی ودھاای دےن آاُںدے۔

سُنِآر, چاںدی دے پںج گھُںگرُو گھڑ کے لِآاُںدا جِهناں نُوں داای دھاگے وِّچ پرو کے مُںڈے دے تڑاگی پااُںدی۔ جھِاُور اںباں اتے سریںه دے پّتِآں دا باںدر بار بنا کے جنےپے والے گھر دے مُکھ دُآر نال بنّھدا۔ گھر دی سُآنی ِاهناں لاگیآں نُوں سّکر, گُڑ, دانے اتے ِاک

رُپِآ ودھاای دا دےںدی۔ ِاسے دِن مُںڈے دے دادکِآں-نانکِآں نُوں ناای هتھ بھےلی بھےجی جاںدی سی اّگوں اُه آپنے سریکے وِّچ وںڈ دےںدے سن۔

تےروےں دِن چَوںکے چڑھااُن دی رسم هُںدی سی۔ ِاس دِن براهمنی روٹی تِآر کرکے بّچے والی نُوں چَوںکے تے چاڑھدی۔ کڑاه اتے پولیآں دے پروسے بھاایچارے وِّچ وںڈے جاںدے سن۔

مُںڈا جدوں سوا مهینے دا هو جاںدا اُدوں کھُآجے اتے سهیدی مّتھا ٹےکِآ جاںدا۔ ِاس رسم توں مگروں مُںڈے دی ماں نُوں باهر اںدر آاُن جان دی آگِآ مِل جاںدی سی۔

گُڑھتی دےن, دُّدھی-دھُآای اتے مُںڈے دا نام سںسکار کرن دیآں رسماں وی ِاسے لڑی وِّچ آاُںدیآں هن۔

اّجکل لڑکیآں دے نَوکریآں کرن کرکے اتے جنےپے هسپتالاں وِّچ هون کارن جنےپے دیآں کای ِاک رسماں کھتم هو گایآں هن۔

پںجاب دے پِںڈاں دیآں وِآه دیآں رسماں تاں کاپھی دِلچسپ هن۔ پُرانے سمِآں وِّچ ناای براهمن هی مُںڈا کُڑی دےکھ کے ناتا جوڑ دےںدے سن پرںتُو ِاه کںم هُن وِچولے راهیں کیتا جاںدا هَے۔ ور لّبھن تے مںگنی دی رسم کیتی جاںدی۔ کُڑی والے ناای هّتھ کھںمنی, چاںدی دا رُپِآ, مِسری دے پںج کُوجے, پںج چھُهارے اتے کےسر آد دے کے مُںڈے والے دے گھر بھےجدے۔ ِاس دِن مُںڈے والے آپنا سریکا ِاکّٹھا کردے۔ مُںڈے نُوں چَوںکی تے بها کے ناایں اُس دے پّلے وِّچ سارا نِک-سُک پا کے اُس دے مّتھے تے کےسر دا ٹِّکا لااُںدا۔ ِاس پِّچھوں کُڑی دا باپ جاں وِچولا مُںڈے دے پّلے وِّچوں مِسری اتے چھُهارا چُّک کے مُںڈے دے مُوںه نُوں لااُںدا۔ سُآنیآں ِاس سمےں گھوڑیآں گااُںدیآں سن۔ اَورتاں ِاک ِاک رُپے نال وارنے کردیآں۔ ِاس توں مگروں بھاایچارے وِّچ سّکر وںڈی جاںدی۔

مُںڈے والے مںگےتر کُڑی لای گهِنے, سُوٹ, جُّتی, لال پراںدی, مهِںدی مَولی, چااُل چھُهارے, ناای هّتھ بھےجدے هن۔

وِآه لای براهمناں پاسوں وِآه دا دِن کڈھوايا جاںدا سی۔ ِاس رسم نُوں ساها کڈھااُنا آکھدے هن۔ پںڈت سُبھ لگن دی گھڑی آپنی پّتری پھول کے دّسدا:-

پںدراں برس دی هو گای جَے کُر

سال سولھواں چڑھِآ

هُںم هُما کے چڑھی جوانی

ناگ ِاسک دا لڑِآ

پيو اُهدے نے اّکھ پچھانی

گھر پںڈتاں دے بڑِآ

پںڈت پںڈتو کھوهلے پّتری

دان دےاُو جو سرِآ

اگلی پُنِّآ دا

وِآه جَے کُر دا دھرِآ

سُبھ دِن کڈھوا کے کُڑی والے مُںڈے والِآں ول ساهے دی چِّٹھی بھےجدے۔ ِاه چِّٹھی ناای هّتھ بھےجی جاںدی سی۔ ِاس توں مگروں دونوں دھِراں آپنے اںگاں ساکاں نُوں ناای هّتھ وِآه دے سُنےهے بھےجدیآں۔ ِاس رسم نُوں گّٹھاں اتھوا گںڈھاں دےنیآں سدِآ جاںدا هَے۔

جںجھ چڑھن توں ِاک دو دِن پهِلاں اںگ-ساک آاُنے سُرُو هو جاںدے۔ ِاس اوسر تے نانکِآں دے مےل دی مُکھ تَور تے اُڈیک کیتی جاںدی سی۔ نانکامےل پِںڈ باهر آ کے بَےٹھ جاںدا, سُنےها مِلن تے سریکے دیآں اَورتاں کّٹھیآں هو کے اُهناں نُوں لَےن جاںدیآں۔ ِاس اوسر تے دونوں دھِراں ِاک دُوجی نُوں سِّٹھنیآں دےںدیآں-

هُن کِدھر گایآں نی بیبی تےریآں نانکیآں

نی بیبی تےریآں نانکیآں

کھادھے سی لّڈُو, جںمے سی ڈّڈُو

هُن ڈّڈُو نلھاون گایآں

نی بیبی تےریآں نانکیآں

چّبے سی پکَوڑے, جںمے سی جوڑے

هُن جَوڑے گھلاون گایآں

نی بیبی تےریآں نانکیآں

چّبیآں سی مّٹھیآں, جںمیآں سی کّٹیآں

هُن کّٹیآں چراون گایآں

نی بیبی تےریآں نانکیآں

ِاسے دِن ناای-دھوای اتے ساںت دی رسم هُںدی سی۔ کُڑی-مُںڈے دے نهااُن مگروں ماما اُهناں نُوں گودی چُّک کے چَوںکی توں تھّلے لاهُںدا۔ اُه چوںکی کل پایآ ٹھُوٹھیآں اّڈی مار کے بھنّدا۔ ناِان مُںڈے-کُڑی دے لاهے کپڑے لَے لَےںدی تے گھُماری نُوں ماما ِاک رُپِآ لاگ دا دےںدا۔ ِاس توں مگروں ماما تِلڑی رّسی نال ٹھُوٹھیآں بنّھ کے چھّت دیآں کڑیآں نال لمکا دےںدا۔ ِاس سمےں پںڈت نُوں سوا رُپِآ گاُو پُنّ کراای دا دِّتا جاںدا۔ ِاس رسم نُوں ساںت کروااُنا آکھدے هن۔ ِاس رسم سمےں مامے دا هاجر هونا جرُوری سمجھِآ جاںدا سی کُڑیآں گاںدیآں سن :-

پھُّلاں بھری چںگےر, ِاک پھُّل توری دا

اےس وےلے جرُور مامے لوڑیدا

جںنج چڑھن توں ِاک دِن پهِلاں بھاای-چارے نُوں کاںجی, پکَوڑِآں اتے پولیآں دی روٹی کیتی جاںدی۔ ِاس دِن سریکا اتے اںگ-ساک نِاُںدا پااُںدے سن۔ کُڑی والِآں دے گھر نِاُںدا پااُن دی رسم جںنج وِدا هون مگروں کیتی جاںدی سی۔

نِاُںدے دا هِساب پُرانی وهی اُّتے رّکھِآ جاںدا۔ سارے وادھے وِّچ گِآراں توں ِاّکی رُپایاے تّک پااُںدے۔

جںجھ چڑھن سمےں بھَےناں لاڑے دے سِهرے بنّھدیآں اتے وال جھلدیآں هوایآں گھوڑیآں گااُںدیآں سن ۔ بھابیآں سُرما پااُن دی رسم کردیآں-

پهِلی سِلاای ديورا رس بھری

دُوجی گُل انار

تیجی سِلاای تاں پاواں

جے موهراں دےوےں چار

کُڑی والے پِںڈوں باهر آای جںجھ دا سُآگت کردے سن۔ جاںنجی رُپے پَےسِآں نال ڈھُکا کردے۔ ڈےرے جا کے پهِلاں کُڑماں دی مِلنی کرواای جاںدی سی مگروں کُڑی مُںڈے دے مامے آپس وِّچ جّپھیآں پا کے مِلنی کردے سن۔

رات دی روٹی تے لاڑے دا باپ وِآهُلی کُڑی لای پّتل بھےجدا سی۔ گّبھلی روٹی تے کُڑیآں هورے لا کے جنّ بنّھدیآں سن۔ بنّھی جنّھ نُوں براتیآں وِّچوں کوای جنا کبِّت پڑھ کے چھُڈااُںدا-

چھُٹے پرساد اتے تھال تھالیآں

بنّھ دےواں ناراں گوریآں تے کالیآں

چھُّٹ گاے لّڈُو مٹھِآای کُل نی

بنّھاں تےرا رُوپ جو پری دے تُل نی

سُن لَے تُوں گوریاے لگا کے کنّ نی

چھُّٹ گای جںنج تَےنُوں دےواں بنّھ نی

آلُو تے کچالُو چھُّٹے کلاکںد نی

بنّھ دِّتے مےلناں دے پریبںد نی

لاواں مگروں لاڑے نال سںبںدھِت سهُرِآں دے گھر کای رسماں کیتیآں جاںدیآں سن۔ سالیآں دے مکھَول, چُوںڈھیآں اتے چھےڑ-چھاڑ ماهَول وِّچ اّلھڑپنے دا رںگ بھر دےںدے سن۔ چھںد سُنن دی رسم چںگے بھلِآں دے هوس گوا دےںدی۔

تیجے دِن کھٹ دی رسم هُںدی سی۔ مُںڈے والے وری دا ٹرںک کُڑی والِآں دے گھر وکھاوے لای بھےجدے تے کُڑی والے جاںنجیآں نُوں کُڑی نُوں دِّتا داج وِکھااُںدے۔

مُںڈے دی جںنج چڑھن توں مگروں نانکا مےل کھُوب دھمالاں پااُںدا۔ رات سمےں مُںڈے دی ماں سریکے نُوں سد کے کّچی لّسی پَےر پااُن دی رسم کروااُںدی۔ ِاس مگروں چھّج کُّٹِآ جاںدا سی۔ پھها مّچ اُٹھدا۔ نانکیآں کِدھرے بںبیها بلااُںدیآں تے کِدھرے جاگو کّڈھیآں۔ دُوجے دِن دُپهِر توں مگروں مُںڈے دے گھر پھها پَےںدا جِس وِّچ گِّدھے دیآں بولیآں پاایآں جاںدیآں۔

وِآهُلی دے گھر پُّجن تے لاڑے دی ماں جوڑی اُّتوں پانی وار کے پیںدی سی, بھَےناں در روکدیآں سن۔ مُوںه وکھاای پِّچھوں گوت-کنالا کیتا جاںدا سی سریکے دیآں اَورتاں اتے نویں بهُو دیآں درانیآں-جٹھانیآں رل کے ِاّکو تھالی وِّچ بھوجن چھّکدیآں سن۔

اگلی سوےر لاڑا لاڑی آپنے جٹھےرِآں نُوں مّتھا ٹےکن جاںدے سن تے چھٹیآں کھولدے سن۔ اُه ِاک دُوجے تے ست-سبھ چھٹیآں ماردے۔ گھر آ کے کںگنا کھولھن اتے گانا کھوهلن دی کھےڈ وی کھےڈی جاںدی۔

تیجے دِن نویں بهُو دا داج سریکے دیآں تیویآں نُوں وکھايا جاںدا۔ ِاس رسم نُوں وکھاوا آکھدے هن۔ ِاس دِن بهُو دی چھوٹی نند اُس دی پےٹی کھوهلدی اتے پےٹی کھُلاای دا من بھااُںدا سُوٹ لَےںدی۔

پهِلے سمِآں وِّچ وِآه توں تِنّ چار سالاں مگروں مُکلاوا تورِآ جاںدا سی۔ هُن مُکلاوا نال هی آ جاںدا هَے۔

هُن وِآه دیآں بهُت ساریآں رسماں کھتم هو گایآں هن۔ اج کلھ برات تِنّ دِناں دی تھاں ِاکو دِن رّکھی جاںدی هَے۔ پرےم وِآه دی سُورت وِّچ مُںڈا کُڑی سِّدھے کچهِری جا کے آپنا کاج رچا لَےںدے هن۔

مَےرج پَےلےساں وِّچ هُںدے وِآهاں نے تاں وِآه دیآں رسماں دا ملیآمےٹ هی کرکے رّکھ دِّتا هَے۔

مُٹِآر دے گبھرُو پتی مرن تے چھوٹے ديوراں اُّتے چادر پااُن دی رسم وی پںجاب وِّچ کاپھی لںمے سمےں تّک پرچّلت رهی هَے۔

گمی کھُسی جیون دے انِکھڑوےں اںگ هن۔ مرن سمےں وی کای رسماں کیتیآں جاںدیآں هن۔ پِںڈ بھرااُنے, کپال کِرِآ, پھُّل چُگنے, کڑمّتاں اتے هںگامے دی رسم آم پرچلت هَے۔ سِآپا, مرنے دی ِاک وِسےس رسم هَے۔ مرگ والے گھر پھُوهڑی وِچھ جاںدی هَے۔ اںگاں ساکاں توں مکاناں آاُنیآں سُرُو هو جاںدیآں هن۔ اُه وَےن پااُںدیآں هن۔ مراسن, سِآپے دی اگواای کردی هَے۔ کیرنے دی آکھری تُک نُوں چُّک کے

ساریآں ِاک تال نال گّلھاں, چھاتیآں اتے پّٹاں نُوں پِٹدیآں هن۔ مجال کوای تالوں کھُںجھ جاوے۔ کیرنے سُن کے پّتھر دِل وی پِگھل جاںدے هن۔

مراسناں دی گھاٹ کارن سِآپے دی رسم مّٹھی پَےںدی جا رهی هَے۔ اُپروکت رسماں توں بِناں تِتھ تِاُهاراں, نواں کھُوه اُسارن, نواں گھر بنااُن, پسُو کھریدن, کماد بیجن اتے کپاه چُّگن سمےں کای رسماں کیتیآں جاںدیآں هن۔

وِدِآ دی پرگتی اتے پےںڈُو ارتھچارے وِّچ تّبدیلی آاُن دے کارن ِاه رسماں وِسر رهیآں هن۔ ِاه پےںڈُو رسماں ساڈے سبھِآچار دا مهان وِرسا هن۔ ِاس لای ِاهناں نُوں کانی بدھ کرکے ساںبھن دی ات لوڑ هَے۔

وِسر رهے سَوک

پںجاب دے لوک جیون اُّتے اجوکی مسینی سّبھِاتا دا بهُت وّڈا پربھاو پِآ هَے جِس دے پھلسرُوپ پںجاب دا لوک جیون بهُت بدل گِآ هَے۔ ساڈی رهِنی بهِنی, کھان پین اتے منورںجن دے سادھناں وِّچ ڈھےر سارے پرِورتن هواے هن۔ پُرانے چےٹک اتے بَوک جو پںجابیآں دے جیون وِّچ نِت نواں رںگ بھردے سن, کِدھرے کھںبھ لا کے اُڈ گاے هن۔ اّج کِدھرے وی تُهانُوں پُرانا پںجاب نجریں نهیں آ رِها۔

تُسیں کِسے وی پےںڈُو بجُرگ نال اُس دی جوانی دے سمِآں دی گل ترو سمجھو تُسیں اُس دی دُکھدی رگ اُّتے اُںگل دھر دِّتی هَے۔ اُه هاُکا بھردا هويا آپنی جوانی دی گل چھےڑ لوےگا۔ اُه آپنے پِںڈ دے کبُوتر باجاں, بٹےر باجاں اتے کُّتِآں تے سِکاریآں دے کِّسے بڑیآں لٹکاں نال سُنااےگا۔ کبُوتر باجاں دے سَوک بڑے نِآرے سن۔ اُهناں نے آپنا سبھ کُجھ کبُوتراں دے لےکھے لا دےنا۔ دُوروں-دُوروں آاے کبُوتر باجاں نے آپنے چینے کبُوتر اُڈااُنے, سرتاں لّگنیآں۔ کُّکڑاں تے بٹےرِآں نُوں گِریآں چھُهارے چارنے۔ کُّکڑاں دیآں لڑاایآں کروااُنیآں۔ سَوک دی هّد وےمو اگلے سَےںڈ باجے نال آپنے-آپنے کُّکڑ نُوں اکھاڑے وِّچ لَے کے جاںدے سن۔ کای-کای گھںٹے کُّکڑاں نے لڑنا تے لهُو لُهان هو جانا۔ بٹےر باج وی آپنے بٹےرِآں دے جَوهر ِاسے پرکار وکھااُںدے سن ۔ سَےںکڑِآں دی گِنتی وِّچ پےںڈُو درسک کُّکڑاں اتے بٹےرِآں دی لڑاای دا آنںد ماندے رهِںدے سن۔ کایآں نُوں بھےڈُو پالن دا سَوک سی ۔ اُه آپنے بھےڈُوآں نُوں سِںگار کے اکھاڑے وِّچ لَے کے جاںدے سن۔ بھےڈُوآں نے ٹّکراں مار-مار لهُو لُهان هو جانا, اُدوں تّک لڑی جانا جدوں تّک دُوجے بھےڈُو نے مَےدان چھّڈکے نّس نا جانا۔ کای کای گھںٹے بھےڈُوآں دے بھےڑ هوای جانے۔ پّچھمی پںجاب وِّچ کُّتِآں دیآں دَوڑاں وی کرواایآں جاںدیآں سن۔ بُلی کُّتے (بُلڈاگ) ِاس کںم لای پالے جاںدے سن۔ ِاهناں سَوکاں پِّچھے بٹےر باجاں, کبُوتر باجاں اتے کُّتِآں دے سِکاریآں نے آپنے کاروبار تباه کر لَےنے۔ سرتاں وِّچ هار هار آپنیآں جمیناں گهِنے دھر دےنیآں۔ ِاه سَوک تاں هُن وِسر هی گاے هن۔ هُن نا کِدھرے کبُوتراں دیآں چھّتریآں نجر آاُںدیآں هن اتے نا هی کُّکڑاں اتے بٹےرِآں دے دںگل لّگدے هن۔ نالے لوکاں کول اَےنا وِهل کِّتھے هَے کِ اُه کای-کای گھںٹے ِاهناں

 

مهِک پںجاب دی

 

سُکھدےو مادپُری

ِاس کلم توں !

•             لوک گیت :

گااُںدا پںجاب (1959), (2014), پھُّلاں بھری چںگےر (1979), کھںڈ مِسری دیآں ڈلیآں (2003), لوک گیتاں دی سماجِک وِآکھِآ (2003), نَےنی نیںد نا آوے (2004), کِکلی کلیر دی (2008), ساوا نی بںبیها بولے (2008), بولیآں دا پاواں بںگلا (2009), کّلر دیوا مّچدا (2010), لوک گیتاں دیآں کُولاں-سگناں دے گیت (2012) 

•             لوک کهانیآں:

جری دا ٹوٹا (1957), نَےناں دے ونجارے (1962), بھارتی لوک کهانیآں (1991), باتاں دےس پںجاب دیآں (2003), دےس پردےس دیآں لوک کهانیآں (2006), (2014), جِنھاں ونج دِلاں دے کیتے (2013) 

•             لوک بُجھارتاں :

لوک بُجھارتاں (1956), پںجابی بُجھارتاں (1979), پںجابی بُجھارت کوس (2007) 

•             پںجابی سبھِآچار :

پںجاب دیآں لوک کھےڈاں (1976), آاَو نّچیاے (1995), مهِک پںجاب دی (2004), پںجاب دے لوک ناِاک (2005), پںجاب دیآں وِراستی کھےڈاں (2005), (2014), پںجابی سبھِآچار دی آرسی (2006), لوک سِآنپاں (2007), وِراستی مےلے تے تِاُهار (2013) 

•             ناٹک :

پرايا دھن (1962) 

•             جیونی :

مهان سُتںترتا سںگرامی ستِگُرُو رام سِںگھ (1995) 

•             بال ساهِت :

جادُو دا سیسا (1962), کےسُو دے پھُّل (1962), سونے دا بّکرا (1962), بال کهانیآں (1992), آاَو گاایاے (1992), مهاںبلی رنجیت سِںگھ (1995), نےکی دا پھل (1995), کُڑیآں دیآں کھےڈاں (2014), مُںڈِآں دیآں کھےڈاں (2014), لک ٹُنُوں ٹُنُوں (2014), جادُو دا سیسا (2014), لُهار دی کُڑی(2014) مُپھت دی روٹی (2014) 

•             انُواد:

ورکھا دی اُڈیک (1993), ٹےڈا تے ٹاهر (1994), تِتلی تے سُورجمُکھیآں (1994)

سورگی باپُو دِآ سِںگھ

دی نِّگھی ےاد نُوں سمرپِت

ِاس پُستک دی رُوپ رےکھا پںجابی دے پرسِّدھ کهانیکار سورگواسی سردار کُلوںت سِںگھ وِرک دی اگواای وِّچ تِآر کیتی گای سی جِس دے لای مَےں اُهناں دا سدا لای دھنّوادی هاں۔ مَےں ڈا. کرِپال سِںگھ اَولکھ, واایس-چاںسلر, پںجاب کھےتیباڑی ےُونیورسِٹی, لُدھِآنا دا وی سُکرگُجار هاں جِنھاں نے آپنے وّڈمُّلے رُجھےوِآں وِچوں سماں کّڈھ کے, ِاس پُستک دا مُّکھبںد لِکھن دی کھےچل کیتی هَے۔

سُکھدےو مادپُری

تتکرا

•             مُّکھ بںد 

•             دو سبد 

پںجابی لوک جیون

•             جّٹاں تے هور جاتیآں دا سُبھاا تے کِردار

•             لوک جیون تے دارُو 

•             وِسر رهیآں لوک کھےڈاں 

•             بالاں دیآں کاوِمای کھےڈاں 

•             ساون آيا نی سکھیاے 

•             پںجاب دے لوک ناچ

•             مےلے دےس پںجاب دے

•             وِسر رهیآں رسماں

•             وِسر رهے سوںک

پریت گاتھاواں

•             سوهنی-مهیںوال 

•             هیر-راںجھا 

•             سّسی پُنُّوں

•             مِرجا ساهِباں 

•             ِاںدر بےگو 

•             سوهنا جَےنی 

•             کاکا پرتاپی 

•             روڈا جلالی 

لوک ناِاک

•             دُّلا بھّٹی 

•             سُّچا سِںگھ سُورما 

•             جیاُونا مَوڑ 

•             گُّگا جاهر پیر 

•             پُورن بھگت

کِسانی لوک ساهِت

•             لوک اکھان 

•             اُّتم کھےتی 

•             کِساناں دا رُّت گِآن

•             واهی دی مهانتا 

•             جمین 

•             کھاد بارے

•             بیج دی چون 

•             بِجاای

•             سںجاای

•             گوڈی 

•             واڈھی تے گهاای 

•             پھسلاں

•             پھُٹکل

لوک بُجھارتاں 

•             پھسلاں

•             جیو-جںتُو

•             سںد

لوک گیت

•             رُّکھ 

•             پھُّل-بُوٹے

•             پسُو پںچھی

•             گهِنے گّٹے

•             سرکار بںدے

•             آرتھک مںدواڑا

•             کھُوه-هرٹ

•             دوهے

•             لوهڑی دے گیت

لوک کهانیآں

•             کھچرا جّٹ سںگیتکار بنِآں

•             کھچرا جّٹ

•             جّٹ دی سِآنپ

•             مچلا جّٹ

•             جّٹ مچلا

•             چُست جّٹ

•             مُورکھ جُلاها

•             جّٹ بنِآں

•             انجان ساںجھی

•             چُگلکھور

•             واهی دی کاه

•             اےکا

•             دّبِآ کھجانا

•             اںتِکا

•             اُدمی تے آلسی دی ساںجھ

اںتِکا

•             جیون-بيورا لےکھک

•             پُستک سُوچی

مُّکھ بںد

مَےنُوں ِاه جان کے بڑی کھُسی هوای هَے کِ پِچھلے 50 ورھِآں توں لوک ساهِت دی کھوج, ٹکسالی سرُوپ وِّچ پرکاسن اتے اُس دے ادھِاَےن اتے ادھِآپن دے کھےتر وِّچ جانے پچھانے لےکھک ویر سری سُکھدےو مادپُری نے کِسانی لوک ساهِت دا ِاک وِسال سںگرهِ تِآر کیتا هَے۔ ِاه پُستک ےکینن کِسانی جنجیون, اُس دی سوچدھارا اتے وِکاس رےکھا دی نِساندےهی کرےگی۔

منُّکھ ِاس دھرتی تے آاُن توں بااد پهِلاں جںگلی سی, پھِر چرواها بنِآ اتے جد اُس نُوں آپنی اکل ورتن دی جاچ آای تاں اُه دھرتی وِّچ دانے بیج کے کھےتیباڑی دے کںم وِّچ لگ گِآ۔ منُّکھی وِکاس دی کهانی وِّچ منُّکھ دا دھرتی وِّچوں اناج پَےدا کرن دے راه تُرنا بهُت اهِم پڑاا هَے ۔ ساڈے دھرم گرںتھاں وِّچ کِسانی دا بار-بار چںگا جِکر آاُںدا هَے۔ اسیں آم جِںدگی وِّچ وی کِسان نُوں داتے دے رُوپ وِّچ وےکھدے هاں-سِدکی سُورما جو آپنی کِسمت سِآڑاں وِّچ بیج کے چھے مهینے پھل دی اُڈیک وِّچ بَےٹھ جاںدا هَے۔ انےکاں دُسمناں وِّچ گھِرِآ هويا سُورما جِس نُوں کدے کُدرت ماردی هَے, کدے سماجِک کار-وِهاراں دے کھرچے اتے ساهُوکار۔ سماجِک چلاکیآں توں بے-کھبر کِسان دی جِںدگی نُوں لوک ساهِت نے بڑی ِامانداری نال سںبھالِآ هَے۔ اُه کھترِآں بھرپُور جِںدگی جِاُنی جاندا هَے۔ ساِاد ِاسے کرکے اُس دی جیون دھارا آد کال توں هی کِسے بںدھےج وِّچ نهیں بّجھدی اتے اُس دا اموڑ وےگ اُس نُوں بھر وگدے درِآ ورگی سُورت پردان کردا هَے۔

سمےں دے بدلن نال کھےتی ادھارِت هور جاتاں-گوتاں دے لوکاں نے وی اُس دی جِںدگی نُوں ساتھ-سهِےوگ دِّتا ۔ جِس سدکا پِںڈ ِاک سمپُورن ِاکاای بن گِآ جِس وِّچ اُس دے کھےتی سںداں نُوں بنااُن اتے وِگڑن تے سںوارن لای لُهار ترکھان اُس دی دھِر بنے۔ اُس دے پهِنن لای گھر دی کپاه دا سُوت بنااُن والے جُلاهے اُس دے تن دا وستر بنے۔ اُس نُوں پِںڈ وِّچ وسدے گھُمِآر, ناای, چھیںبے, تےلی اتے جھِاُر ورگیآں باهاں مِلیآں۔ اُس دا منورںجن کرن اتے وِراستی چےتنا بار-بار تِّکھی کرن لای ڈُوم اتے میراسی سن۔ سریرک کسرتاں دے سهِےوگی

باجیگر اتے سماجِک کار-وِهار اتے ِاّجت دے بھاایوال پاںدھے, پُروهِت اُس دی کُل دے ِاتِهاسکار بندے۔ ِاه گّلاں سانُوں ِاتِهاس دیآں کِتاباں نالوں کِتے ودھےرے چںگے ڈھںگ نال لوک ساهِت نے دّسیآں هن۔ سُکھدےو مادپُری وّلوں لِکھی ِاس پُستک وِّچ سانُوں ِاه سارے کِردار جِاُںدے جاگدے, هّڈ ماس دے تُردے پھِردے وجُود دِسدے هن۔ سماں کال ِانھا دی آبھا نُوں چھِکِآ نهیں پا سکِآ۔

پںجابی لوک ساهِت دی سںبھال لای کرتار سِںگھ سمسےر (کرتا نیلی تے راوی) هرجیت سِںگھ (کرتا نے جھناں), ڈا. مهِںدر سِںگھ رںدھاوا, دوِںدر ستِآرتھی, اںمرِتا پریتم, اوتار سِںگھ دلےر, ڈا. سےر سِںگھ سےر (کرتا بار دے ڈھولے), سںت رام (پںجاب دے گیت) هربھجن سِںگھ, ڈا. ونجارا بےدی, ڈا. کرنَےل سِںگھ تھِںد ورگے وِدواناں دے نال-نال تُردِآں سُکھدےو مادپُری نے وی نِرںتر لوک ساهِت سںبھال وِّچ اُّگھا ےوگدان پايا هَے۔ 1956 وِّچ چھپی ِانھاں دی 'لوک بُجھارتاں' پُستک ِاس گّل دا پرمان هَے کِ هور دو سالاں نُوں مادپُری جی دی لوک ساهِت کھوج سےوا تے اُمر پُورے پںجاه ورھے هو جاوےگی اتے پُستکاں دی گِنتی وی لگپگ اےنی هی هو جاوےگی۔ ِاک منُّکھ ِاک جنم وِّچ اےنا کںم آپنے سماج اتے بھوِّکھ پیڑھیآں لای کر جاوے, ِاس نُوں کرامات توں گھّٹ کُجھ وی نهیں کِها جا سکدا۔ مادپُری دا سپھر سِرپھ بُجھارتاں جاں لوک گیتاں دے سںگرهِ تیک هی سیمت نهیں اُه لوک کھےڈاں, مےلِآں اتے تِاُهاراں, لوک ناچاں, سِّٹھنیآں, سُهاگ, گھوڑیآں, ٹّپِآں نُوں وی آپنی کھوج اتے وِراست سںبھال دا هِّسا بنااُںدا هَے۔ ِاک سپھل بال ساهِت لےکھک وجوں وی اُس دی پچھان کَوماںتری هّداں پار کر چُّکی هَے۔

پںجاب کھےتیباڑی ےُونیورسِٹی بنن توں بااد پںجاب وِّچ هرا ِانکلاب آاُن نال آایآں تبدیلیآں نُوں وی ِاه پُستک آپنے کلاوے وِّچ لَےںدی هَے اتے ِاه سُکھدےو مادپُری جی دی تےج ترار اّکھ دا هی کمال هَے کِ اُنھاں نے هر سماجِک تبدیلی, وِسےس کرکے کِسانی جیون وِّچ آایآں تبدیلیآں نُوں نالو-نال سںبھال لِآ هَے۔ وِرسے نال سبںدھت ِانھاں پُستکاں دا وِسےس مهّتو هُںدا هَے۔ کِاُںک ِاه گِآن وِگِآن توں وّکھرا اُه سںسار هن جو سانُوں سرب-سمِآں دا ارک کّڈھ کے بھوِّکھ پیڑھیآں لای سُرّکھِات کر دِںدیآں هن۔ ِاس کِتاب وِّچ جّٹ کِردار نُوں ِاتِهاسک پرسںگ وِّچ پےس کیتا گِآ هَے۔ ِاسے ترھاں لوک اکھان, لوک بُجھارتاں, لوک گیت, لوک کهانیآں, بدل رِها پےںڈُو جیون, مُهّبتی رُوهاں اتے لوک ناِاکاں دے جھلکارے وی پےس

کیتے گاے هن۔ مَےں مهِسُوس کردا هاں کِ ِاه کںم پںجاب دیآں وِرسے نُوں سںبھالن لای بنیآں سںستھاواں دے کرن والے سن پر ِاه کںم ِاک وِاکتی نُوں آپنے نِّجی سادھناں اتے سکتی نال کرنا پَے رِها هَے۔ مَےنُوں ِاس ترھاں اُه ڈا. ونجارا بےدی دا وارِس جاپدا هَے جِس نے آپنی جیون تور نُوں لوک ساهِت دے مانک موتی لّبھن لای سمرپِت کیتا هويا هَے۔ مَےنُوں کھُسی هَے کِ مَےں اُنھاں دیآں پُستکاں "باتاں دےس پںجاب دیآں', 'کھںڈ مِسری دیآں ڈلیآں', 'لوک گیتاں دی سماجِک وِآکھِآ' اتے 'نَےنی نیںد نا آوے' نُوں وی پڑھِآ هويا هَے۔ ِاه پُستکاں پڑھ کے مےرے من وِّچ ِاه وِچار پربل هو رِها سی کِ سُکھدےو مادپُری ورگے لوک هی دھرتی هےٹھلے بَولد هُںدے هن جو دھرتی دے بھار نُوں آپنے سِںگاں تے چُّک کے اڈول کھڑھے رهِںدے هن۔

مَےں ِاس پُستک دے پرکاسن تے جِّتھے سُکھدےو مادپُری جی نُوں مُبارک دِںدا هاں اُّتھے ِاس دے پرکاسکاں نُوں وی ودھاای دےنی بندی هَے جِنھاں نے ِاتِهاسک مهّتو والی رچنا دا پرکاسن کرکے بھوِّکھ پیڑیآں لای انمول کھجانا ِاک جِلد وِّچ سںبھال دِّتا هَے۔

-کرِپال سِںگھ اَولکھ

اُپ کُلپتی

پںجاب کھےتیباڑی ےُونیورسِٹی, لُدھِآنا

دو سبد

ِاتِهاس دیآں پَےڑاں پںجاب دے جّٹاں نُوں آریآ نسل نال جا جوڑدیآں هن۔ ِاه آریآ نسل دے ِاںڈو-سِّتھیان گھرانے هن جِنّھاں نُوں پںجاب دے موڈھی وسنیک هون دا مان پراپت هَے۔

جّٹ پںجاب دی ِاک سِرمَور جاتی هَے۔ ِاهناں دی سریرک بنتر, نروآ تے تکڑا سریر, گولیآں ورگے جِسم, پهاڑاں ورگا بُلںد هَوسلا, درِآواں ورگی درِآدِلی, سُورمتاای, نِڈرتا, مِهنتی تے کھاڑکُو سُبھاا ِاهناں دی ولّکھن پهِچان هَے۔ ِاه نا کُدرتی آپھتاں توں گھبرااُںدے هن تے نا هی سماجک ورتارِآں توں۔ ِاهناں دیآں جنانیآں وی من موهنیآں هن, پریآں ورگیآں-سرُوآں ورگا سریر تے سُورجی کِرنا وںڈدے هُسناک چِهرے مرداں نال موڈھے نال موڈھا جوڑ کے کںم کرن والیآں۔

پںجاب دے جّٹ بھِنّ-بھِنّ کبیلِآں دا مِلِآ جُلِآ بھاایچارا هَے۔ جّٹاں, گُّجراں, راجپُوتاں اتے سَےنیآں دے گوت ساںجھے هن, رسم رِواج ساںجھے هن۔ منںتا منَوتاں ساںجھیآں هن۔ جّٹ وّکھ-وّکھ دھرماں 'چ وںڈے هواے هن۔ سِّکھ, هِںدُو, مُسلمان تے بِسنوای جّٹ آد پرںتُو ِاهناں دا کھُون ساںجھا هَے تے سبھِآچار وی ساںجھا هَے۔ پںجاب دا جّٹ کدی وی کّٹڑ دھرمی تے کّٹڑ پںتھی نهیں رِها۔ اُه سارے دھرماں نُوں ستِکاردا هَے۔ اّج وی پںجاب دے جّٹ سِّکھ نَےناں دےوی دے چالے تے جاںدے هن, هردُآر آپنے وڈےرِآں دے پھُّل جل پرواه کردے هن, پهواے گتِآ کرااُںدے هن, مُسلمان پیراں پھکیراں دیآں درگاهاں 'تے جِآرتاں کردے هن, آنںدپُر ساهِب دا هولا مهّلا, اںمرِتسر دی وِساکھی, پھتِهگڑھ ساهِب دا چھوٹے ساهِبجادِآں دا سهیدی جوڑ مےلا اتے مُکتسر دی ماگھی آد ِاهناں دے تیرتھ استھان هن۔

پںجاب دے جّٹاں دا مُّڈھلا جیون جوکھم بھرپُور سی-انےکاں سدیآں پهِلاں اُه درِآواں دے کںڈھِآں 'تے پھِرتُو کبیلِآں دے رُوپ وِّچ رهِںدے سن ۔ پسُو پالنے تے کھےتی دی کار ِاهناں دا مُّکھ دھںدا سی۔ ِاه جّٹ هی سن جِنھاں نے جان هُولویں مِهنت نال جںگلاں بےلِآں نُوں ساپھ کرکے جمیناں واهی ےوگ بناایآں تے پّکے تَور تے نِّکے-نِّکے پِںڈ وسا کے اُه جمیناں اتے پِںڈاں دے مالک بن گاے ۔ گِآرویں سدی دے آرںبھ تک اُه

پںجاب دے بهُت سارے ِالاکے وِّچ پھَےل چُّکے سن ۔ رِگوےد, مهاںبھارت اتے پُران ِاهناں دے پںجاب وِچ آباد هون دی ساهدی بھردے هن۔

پںجابی جّٹاں نے بڑی مِهنت نال جمیناں آباد کیتیآں سن, پِںڈ وسااے سن ِاس لای ِاهناں دے روم-روم وِّچ آپنی مِّٹی دا موه رمِآ هويا هَے ۔ اُه آپنی مِّٹی دے کن-کن نُوں پِآر کردے هن۔ دےس بھگت سُورمے هن۔ ِاه جّٹ هی سن جِنھاں نے بدےسی جروانِآں سکںدر, تَےمُورلںگ, نادر ساه, اهِمد ساه ابدالی, مهمُود گجنویں تے مُهںمد گَوری آد هملاوراں دا مُکابلا کرکے اُهناں دے چھّکے چھُڈااے سن۔

آد کال توں هی کِسانی جیون پںجابیآں دی پرمُّکھ جیون دھارا رهی هَے تے پِںڈ ِاک سمپُورن ِاکاای دے رُوپ وِّچ وِکست هو چُّکا سی۔ جّٹ جمیناں دے مالک سن تے هور اُپ جاتیآں ِاهناں دے سهِےوگی دے رُوپ وِّچ وِچر رهیآں سن۔ لوکاں دیآں جیون لوڑاں تھڑھیآں سن۔ هر لڑ پِںڈ وِّچ هی پراپت هو جاںدی سی۔ جّٹ جِمیںدار پھسلاں اُگااُںدے سن, ترکھان, لُهار, جھِاُور, گھُمار, جُلاهے, ناای, چھیںبے, پروهت, تےلی, میراسی, ڈُوم, باجیگر آد اُپ جاتیآں ِاهناں دی کھےتیباڑی اتے سماجک کارجاں وِّچ مددگار هُںدیآں سن۔ ِاهناں نُوں سےپی آکھدے سن۔ ِاس مدد دے بدل وِّچ جّٹ کِسان ِاهناں نُوں هاڑی سااُنی آپنی پھسل توں پراپت هوای جِنس وِچوں بنّھواں هِّسا سےپ دے رُوپ وِّچ دِںدا سی۔ نکد پَےسے دےن دا رِواج نهیں سی۔ هر هل دی کھےڈی انُسار هرےک اُپجاتی لای دانِآں دی ماترا بنّھی هوای سی جِوےں ِاک هل دی کھےتی کرن والا کِسان ترکھان نُوں دو من دانے, دو هلاں والا چار من دانے هاڑی سااُنی دےںدا سی۔ ترکھان لّکڑی دا کںم کردے سن, لُهار لوهے دے سںد بنااُںدے, گھُمار بھاںڈے تے گھڑے آد پتھدے, جُلاهِآں دا کںم کھّدر دا کّپڑا بُننا سی۔ چھیںبے کّپڑے لیڑے سِاُںدے سن تے جھِاُر گھراں وِّچ جا کے پانی بھردے سن۔ روِداسیآں دا کںم جُّتیآں سِاُونا تے مردے پس چُکنا سی۔ بالمیکیاے گوها کُوڑا کردے سن تے جّٹاں نال ساںجھی سیری رلدے سن۔ پِںڈ دا پروهت پِںڈ دا هٹوانیآں سی تے نال هی دواای بُوٹی دا آهُڑ پُهڑ کرن والا هکیم۔ تےلی کوهلُو نال تےل کّڈھدے سن۔ ناای وِآه سادیآں سمےں رِستےداریآں وِّچ گّٹھاں دےن اتے گھراں وِّچ بھاںڈے ماںجن دا کںم کردے سن۔ میراسی, ڈُوم, بھراای پےںڈُوآں دے منورںجن لای نکلاں دے اکھاڑے لااُںدے اتے باجیگر باجیآں پااُںدے سن۔

هرے ِانکلاب توں پهِلاں هاڑھی دی وڈھاای سمےں سارے پِںڈ دا جی جی سرگرم هو جاںدا سی۔ کنک پںجاب دی مُکھ پھسل سی-کنک دی واڈھی سمےں کھےتاں 'چ رَونکاں لگ جانیآں, واڈھِآں نے للکارے مارنے, کِدھرے داتیآں دے دںدے کّڈھن لای ترکھان نے کھےتوں کھےت پھِرنا, کِدھرے بِاُر نے پانی دی مسک بھرکے واڈھی کرن والِآں نُوں اَوک نال پانی پلااُنا, جے کِسے جّٹ نے هاڑھی وّڈھن لای آوت لاای هونی تاں بھراای نے ڈھول تے ڈّگا مار کے کنک وّڈھدے جّٹاں دے هَوسلے بُلںد کرنے, میراسی تے ڈُوم وی کھےتیں پُج جاںدے سن اُه وی نکلاں لا کے اُهناں دا بکےواں لاهُںدے سن۔ هر جّٹ نے جھِاُور, تکھان, گھُمار تے هور لاگی تّبی نُوں کھّبا-تھّبا بھر کے کنک دے لان دا دے دےنا۔ ِاس ترھاں ِاه لاگی کای-کای بھریآں هر روج دیآں کّٹھیآں کر لَےںدے۔ ِاںجھ اُه آپنے ٹّبر دے گُجارے جوگا سال بھر دا اناج کّٹھا کر لَےںدے سن۔

سُّکھی ساںدی وسدے پںجاب دے هر پِںڈ دیآں کھُسیآں گمیآں ساںجھیآں سن-مےلے تِاُهار تے هور رسمو رِواج ساںجھے سن۔ هر پاسے مُهّبتاں دی لهِر بهِر سی۔ پںجاب دا کِسان ِاک داتے دے رُوپ وِّچ وِچر رِها سی۔

مسینی سبھِاتا دے وِکاس کارن پںجاب دے پےںڈُو جیون وِّچ ڈھےر ساریآں تبدیلیآں آ گایآں هن-پُرانا پںجاب کِدھرے وی نجر نهیں آ رِها-سِرپھ ےاداں باکی هن۔ پںجاب دے پےںڈُو لوکاں دی بھاایچارک ساںجھ, مُهّبتاں, لوک ناچ, کھےڈاں, لوک گیت, رسمےں رِواج اتے مےلے مُساهوے پںجابی سّبھِآچار دیآں رُوڑیآں هن, ِانھاں وِّچ پںجابی سبھِآچار تے لوک سںسکرِتی دے اںس سمواے هواے هن۔

پںجاب دا لوک ساهِت جو مُکھ رُوپ وِّچ کِسانی لوک ساهِت هی هَے, اکھاناں, بُجھارتاں, لوک گیتاں اتے منورںجن دا وِسےس سادھن هی نهیں رِها بلک اُهناں دی جیون اگواای وی کردا رِها هَے۔ ِاس وِّچ کِسانی جیون دے وِکاس دی وِتھِآ وی هَے تے جیون جھلکیآں وی وِدمان هن۔ ِاس وِّچ پںجاب دی دھرتی دی مهِک هَے, کھُسبُو هو پںجاب دی لوک آتما هَے.. رُوه هَے۔۔ ِاه ساڈی وِسر رهی انمول وِراست دا وّڈمُّلا کھجانا هَے۔

-سُکھدےو مادپُری

سمادھی روڈ,

کھنّا

جِلا لُدھِآنا-141401

بھاگ پهِلا

 

پںجابی لوک جیون

دےس مےرے دے باںکے گّبھرُو

مست الھڑ مُٹِآراں

نّچدے ٹّپدے گِّدھا پااُںدے

گااُںدے رهِںدے واراں

پرےم لڑی وِّچ ِاںج پروتے

جِاُں کُوںجاں دیآں ڈاراں

مَوت نال ِاه کرن مکھَولاں

مستے وِّچ پِآراں

کُدرت دے مَےں چاکر اّگے

ِاه ارج گُجاهاں

دےس پںجاب دیآں-

کھِڑیآں رهِن بهاراں

جّٹاں تے هور جاتیآں دا سُبھاا تے کِردار

لوک ساهِت کِسے کھِّتے 'چ وسدے لوکاں دے جیون دا درپن هُںدا هَے۔ اُهناں دے سُبھاا اتے کِردار نُوں جانن لای اُس کھِّتے دے لوک ساهِت دا ادھِاَےن جرُوری هَے۔

پںجاب دا لوک ساهِت پںجاب دی سِرمَور جاتی جّٹاں اتے پںجاب 'چ وسدیآں هور جاتیآں بارے بڑی بےباکی نال اُهناں دے سُبھا اتے کِردار نُوں پےس کردا هَے۔ ِاه لوک اکھاناں, لوک کهانیآں اتے لوک گیتاں دے رُوپ وِّچ اُپلبدھ هَے۔ پںجابی لوک ساهِت وِّچ انےکاں لوک اکھان اتے لوک کهانیآ پرچّلت هن جِهڑیآ جّٹاں دے کِردار اتے سُبھاا دا ورنن کردیآں هن۔ جٹ مُّڈھ-مُّڈھ بھولا بھالا اتے سادے سُبھاا دا مالک رِها هَے۔ جِس دے کارن اُس نُوں هورناں جاتاں دے لوکی آنے-بهانے کرکے لُّٹدے رهے هن-

جّٹ کی جانے لَوںگاں دا بھاا

...................

جّٹ پھکیر گل گںڈھِآں دی مالا

کِنّی سادگی هَے جٹ دے سُبھاا وِّچ ۔ جّٹ دا سُبھاا جِّتھے بھولا تے سادا هُںدا هَے اُّتھے اُسدی اڑباای دا کوای مُکابلا نهیں-

جّٹ گنّا نی دِںدا

گُڑ دی بھےلی دے دےںدا هَے

جّٹ وِگڑن لّگِآں دےر نهیں لااُںدا-

جّٹ توں بھلا مُول نا بھال

جّٹ تھّلے تد کڈھے گال

سِر توں لاه کے مارے بھَوں

لَےنا ِاک نا دےنے دو

جّٹ دے سُبھاا دی ِاک هور وّڈی گھاٹ هَے کِ اُه کیتے نُوں بهُت چھےتی بھُّل جاںدا هَے—

جّٹ نا جانے گُن کرا

چنا نا جانے واه

پر جّٹ دی ساںجھ-بھِآلی بڑی پرسِّدھ هَے۔ اُه دُوجے لای آپنا سبھ کُجھ کُربان کر سکدا هَے—

جّٹ جِها راٹھ نی, جے تِڑے نا

ٹِںڈ جِها بھاںڈا نی, جے رِڑھے نا

تُوت جِها کاٹھ نی, جے لِپھے نا

جّٹ کھُدگرج هُںدا هَے, جےکر اُس نُوں گرج هووے تاں اَےوےں رِستےداریآں گںڈھ لَےںدا هَے—

جاں جّٹ دی پای بِآای

کِسے نُوں پھُوپھی کِسے نُوں تاای

جدوں آپنا کںم کّڈھ لِآ-

جاں جّٹ دے جَوں پّکے

سکی ماں نُوں مارے دھّکے

دُوجیآں جاتاں دے لوک آپنیآں جاتاں دے ٹّبر پالدے هن- کےول جّٹ هن جِهڑے کدی آپنِآں دا پھاِادا نهیں کردے-

کُّکڑ, کاں, کراڑ, کبیلا پالدے

جّٹ, مهِآں, سںسار کبیلا گالدے

جےکر جّٹ دی آرتھِک هالت چںگی هووے تاں اُه کِسے دی پرواه نهیں کردا- چِّٹا کّپڑا کُّکڑ کھانا اُس جّٹ دا کی ٹِکانا جدوں جّٹ آپس وِّچ اےکا کر لَےن تاں کِسے هور دی اُّکا هی پرواه نهیں کردے۔ جّٹ دیآں سو ماواں هُںدیآں هن اُه تاں سَےںکڑے کوهاں تے وی رِستےداریآں کّڈھ لَےںدے هن-

جّٹ جّٹاں دے

بھولُو نراِان دا

جا

جّٹ, جّٹاں دے سالے

وِچے کردے گھالے مالے

جّٹ دا کھچراپن بڑا پرسِّدھ هَے۔ جے کر جّٹ مچلا بن جاوے تاں اُه کِسے نُوں وی آای گای نهیں دےںدا-

جّٹ هويا کملا

کھُدا نُوں لَے گاے چور

جّٹاں بارے مالوے دا پرسِّدھ کویسر گُردِّت سِںگھ 'کاکا پرتاپی'

دے کِّسے وِّچ لِکھدا هَے—

آکھے پرتاپی نی تُوں بھولیاے مکھَول کرےں

کیتا کی پسںد اُس مےرا نی گںوار دا

جات دی کمیننی ادھیننی گریبنی مَےں

اُس نُوں تُوں دّسدی هَےں پُّت جَےلدار دا

جّٹاں نال دوستی نا پُگتی کمیناں دی نی

کھےت بنّے بیهی گلی وےکھ نی گھُںگاردا

مےرے نا پسںد تےری گل گُردِّت سِںگھا

مِّٹی پّٹ دےوے جّٹ جدوں نی هںکاردا

پںجاب دے پےںڈُو ارتھچارے وِّچ بانیاےں دی اهِم بھُومِکا رهی هَے۔ جِّتھے اُه پِںڈ وِّچ ِاک هّٹ بانیاےں دے رُوپ وِّچ وِچردا هَے اُّتھے اُه ساهُوکار دے رُوپ وِّچ جّٹاں دی لُّٹ-کھسُّٹ وی کردا رِها هَے۔ انےکاں لوک اکھان اتے لوک گیت بانیاے دے کِردار نُوں پےس کردے هن۔ بانیاےں دے مُکابلے دا کوای هور بنج نهیں کر سکدا-

بنج کرےںدے بانیاےں

هور کرےںدے ریس

وِهلا بانیآں کی کرے

اےتھوں چُّکے اُّتھے دھرے

جے کھتری سِر گھّٹا پاوے

تاں وی کھّٹ گھر آوے

بانیآں کںجُوس هُںدا هَے۔ چھےتی کیتِآں لںگوٹی ڈھِّلی نهیں کردا-

نِںبُو اںب ار بانیآں

گل گھُّٹے رس دے

سُبھاا دا ڈرُو هَے—

بانیآں هےٹھاں پِآ وی رووے

اُّتے پِآ وی رووے

آم لوک بانیاےں تے وِسواس نهیں کردے-

کھتری کھںڈ ولھےٹِآ مُهرا

ِاسے کرکے کِها جاںدا هَے—

جیهدا بانیآں ےار

اُهنُوں دُسمن دی کی لوڑ

انےکاں لوک گیتاں وِّچ بانیاےں دا جِکر آاُںدا هَے—

ےاری هّٹی تے لکھاکے لاایاے

دگےدار هوگی دُنیآں

 

بانیآں نے ات چُّک لی

سارے جّٹ کرجاای کیتے

 

گنّے چُوپ لَے جّٹاں دے پولے

لّڈُو کھا لَے بانیآں دے

 

تےری ماں نے بانیآں کیتا

لّڈُوآں دی مَوج بڑی

 

لالا لّڈُو گھٹ نا دایں

توریاَو کُڑی نُوں دےنے

پِںڈ دا پروهت پِںڈ دا هٹوانیآں هُںدا هَے تے نال هی دواای بُوٹی کرن والا هکیم۔ تِتھ-تِاُهار تے اُه کای دھارمِک رسماں ادا کردا هَے۔ پےںڈُو لوک اُس دی براهمنی نُوں لوک ناِاکا دے رُوپ وِّچ دےکھدے هن۔ ِاسے کرکے انےکاں لوک گیتاں وِّچ 'براهمنی' دا ورنن آاُںدا هَے۔ کںماں کاراں وِّچ رُجھیآں جّٹیآں اَےنیآں بن ٹھن کے نهیں رهِںدیآں جِنّا کِ براهمنیآں لِسک پُسک کے وِچردیآں هن۔ پےںڈُو گّبھرُوآں دے مناں 'چ اُه انےکاں سُپنے سِرجدیآں هن-

چّک لَے واهِگُرُو کهِ کے

باهمنی گلاس ورگی

 

باهمنی دا پّٹ لِسکے

جِوےں کالیآں گھٹاں 'چ بگلا

 

کالا ناگ نی چهی وِّچ مےلھے

باهمنی دی گُّت ورگا

 

رںڈی باهمنی پروسے پھےرے

چھڑِآں دے دو دےگی

 

جّٹیآں نے جٹ کرلے

رںڈی باهمنی کِدھر نُوں جاوے

 

باهمنی لکیر کّڈھگی

مےل نی جّٹاں دے آاُنا

تُوں باهمنی مَےں سُنِآرا

تےری مےری نهیں نِبھنی

کِدھرے براهمن کنِّآ ڈردی-ڈردی اّکھیآں لڑااُںدی هَے—

باهمناں دے گھر کنِّآں کُآری

داگ لّگن توں ڈردی

اُّچا چُبارا سرد پَوڑیآں

چھم-چھم کرکے چڑھگی

سُّتا پِآ اُهنے ےار جگا لِآ

گّلاں هِجر دیآں کردی

اّکھیآں جا لّگیآں-

جِهڑیآں گّلاں توں ڈردی

کوای کھچرا براهمناں دا مکھَول اُڈااُںدا هويا وِاںگ کسدا هَے۔

کھِه مردے براهمن مُلانے

سّچ تاں کِنارے رهِ گِآ

پِںڈاں 'چ پںڈِت نُوں دادا آکھدے هن۔ دادے توں دارُو لَےن دا آپنا رںگ هَے—

دادا دے دںداں دی دارُو

دادی دے دںد دُکھدے

کای وار آسک بنِآ باهمن جّٹاں دے گھر آ وڑدا هَے تے اّگوں جّٹی دا دِاُر اُس دے مَوراں 'تے سلںگھاں جڑکے اُهدی بھگت سُآردا هَے—

دھرم کوٹ دی دھرموں جّٹی

باهمن اںبرسر دا

لےپھ تلاای باهمن دی

پلںگھ جّٹی دے گھر دا

باهروں آيا ديور جّٹی دا

سلںگھ گںڈاسا پھڑدا

ِاک دو لّگیآں سلںگھاں باهمن دے

نٹھکے پَوڑیآں چڑھدا

ماری نا ديورا-

باهمن آپنے گھر دا

ِاسے بھاونا نُوں درسااُںدا ِاک هور لوک گیت هَے-

کِّتھوں تے باهمن وے آيا

کِّتھے 'ک پَےگی رات

وے مےرے پيوکِآں دِآ باهمنا

 

دّکھن توں بیبی نی آيا

پُورب پَےگی رات

نی مےری راج دھِآنیاےں

 

چَوںکا تاں دواں باهمنا وے دھونا

بھاںڈے مَےں دےواں وے مںجا

وے مےرے پيوکِآں دِآ باهمنا

 

پُوری پکاواں باهمنا وے بےل کے

اُّتے نُوں کرداں کڑاه

وے مےرے پيوکِآں دِآ باهمنا

 

پںج سّت دواں بابا دسنا

گل دا دواں وو هار

وے مےرے پيوکِآں دِآ باهمنا

 

اںدر وڑ بیبی نی پُّچھدا

تُوں اُّٹھ چل مےرے نال

نی مےری راج دھِآنیاے

پںج سّت ماراں باهمناں وے جُّتیآں

بنّا دےاُوںگی ٹپا

وے مےرے پيوکِآں دِآ باهمنا

اّج کلھ نلکے آم هو گاے هن۔ پُرانے سمِآں وِّچ جھِاُور لوکاں دے گھراں وِّچ سوےر سام پین لای پانی بھرِآ کردے سن تے تیجے پهِر آم کرکے تِاُری هر پِںڈ وِّچ دانے بھُنّن لای بھّٹھی تپااُںدی سی۔ ِاه اُهی بھّٹھی هَے جِس تے ساڈا کوی سِو کُمار دانِآں دا پراگا بھُنااُن دی تھاں 'پیڑاں دا پراگا' بھُنااُںدا هَے۔

تّتی-تّتی کھِّل چّبن لای هی کوای منچلا گّبھرُو بِاُراں دی کُڑی نال ےاری لااُنا لوچدا هَے—

ےاری جھِاُوراں دی کُڑی نال لاایاے

تّتی-تّتی کھِل چّبیاے

پانی بھرےںدیآں تے گھڑے چُّکی جاںدیآں پَےلاں پااُںدیآں جھِاُراں دیآں مُٹِآراں لوک مناں نُوں موه لَےںدیآں هن-

جھِاُوراں دی کُڑی

گھڑے دو-دو چّکدی

گڑوا چّکدی رےت دا

جِںد جاوے, مُکلاوا چےت دا

 

لّچھی کُڑی مهِرِآں دی

گھڑا چکدی ناگ ول کھاوے

چھوٹا گھڑا چّک لّچھیاے

تےرے لّک نُوں جرب نا آوے

پںجاب دے پےںڈُو بھاایچارے وِّچ 'ناایآں' دا وِسےس ستھان هَے۔ ناای نُوں ستِکار وجوں 'راجے' دے لکس نال وی ےاد کیتا جاںدا هَے۔ ناای وِآه سادیآں دے اوسر 'تے جِّتھے گّٹھاں آد لَے کے دُور رِستےداریآں وِچ سُنےهے پهُںچااُںدے هن اُّتھے اُه سماجِک رسماں سمےں وی کںم کار وِّچ هّتھ وٹااُںدے هن۔ پُرانے سمِآں وِّچ اُه مُںڈے کُڑیآں دے رِستے وی کر آاُںدے سن تے مُںڈے کُڑی والے اُهناں تے پُورا بھروسا کردے سن۔ وِآه-مُکلاوے سمےں ناِاناں نُوں وِآهُلی کُڑی دے نال بھےجن دا آم رِواج رِها هَے۔ اُه مُٹِآراں نُوں وِسےس کرکے وِآهُلیآں کُڑیآں دے رُوپ نُوں چار چنّ لااُںدیآں سن۔ انےکاں لوک گیت ناِاناں بارے پرچّلت هن-

جِگرا ناایآں دا

نَےناں جّٹاں نال تےری

 

بّگِآ چّک چَوکڑی

نَےن نپھے وِّچ آای

 

گّڈی وِّچ نا پراهُنِآں چھےڑی

گھر جا کے نَےن دّسدُو

 

پرے هٹ جا کُپّتیاے نَےنے

ِاک واری دےکھ لَےن دے

 

انّھے جّٹ دا آيا مُکلاوا

گّڈی وِّچ نَےن دب لی

ناما بولدا مراسنے تےرا

پّٹیآں ناِان گُںدیآں

 

سِر گُںد دے کُپّتیاے نَےنے

اُّتے پا دے ڈاک بںگلا

 

ےاری ناایآں دی کُڑی نال لاایاے

سارے سںد کول رّکھدی

کای 'چکوےں چُّلھے' جّٹاں دیآں لڑاایآں وی کروا دےںدے هن-

ڈاںگ جّٹاں دی کھڑکے

ناایآں دی نَےن بدلے

کِها جاںدا هَے کِ جّگا ڈاکُو ناایآں نے وّڈھ سُّٹِآ سی-

پُورنا

ناایآں نے وڈھ سُّٹِآ

جّگا سُورما

ِاک لوک گیت وِّچ ِاک ناای پرِوار دا وِاںگمای چِترن پےس کیتا گِآ هَے—

ناایآں دے گھر بھےڈ لوےری

باهروں آای چر کے

نَےن تے ناای چون لّگے

چارے ٹںگاں پھڑ کے

دووےں جانے چو کے اُّٹھے

سُرمےدانی بھر کے

هّٹیاَوں جا کے چَول لِآںدے

لّچھے گهِنے دھر کے

نَےن نے لّپ سّکر لِآںدی

سِر جّٹی دا کرکے

کھان پین دا وےلا هويا

ٹّبر مر گِآ لڑ کے

کولے ٹھانا کول سِپاهی

سارِآں نُوں لَے گِآ پھڑ کے

پںدراں-پںدراں تیه جُرمانا

ناای بهِگے بھر کے

گھر وِّچ بهِ کے سوچن لّگے-

کی لِآ اساں نے لڑ کے

پےںڈُو جیون وِچ گھُمار وی آپنا ےوگدان پااُںدے هن۔ مِّٹی دے گھڑے تے هور انےکاں برتن ِاه اپنے چّک تے تِآر کرکے لوکاں دا کںم ساردے هن۔ لوک من گھُمِآراں نُوں وی بھُلااُںدا نهیں۔ لوک گیتاں دا اکھاڑا لّگدا هَے, گھُمِآر جِنھاں نُوں ستِکار وجوں پرجاپت وی آکھدے هن, ِاس اکھاڑے وِّچ آ هاجر هُںدے هن-

جے مَےں هُںدی گھُماراں دی کُڑی

گھڑے پر گھڑا چڑا رکھدی

تار بںگالے, تار بںگلے

مسین لگا رّکھدی

 

گدھے توں گھُماری ڈِّگ پی

مےرا هاسا نِکلدا جاوے

 

کّچی کلی کچنار دی

رںگ بھردی وِچ تھوڑھا

جھُوٹھی ےاری جّٹ گھُمار دی

جِتھے مِلے کرے نهورا

پںجاب دی گوری درجی نُوں اُس وّلوں نِّکی جِهی کیتی بےایمانی تے گالیآں کّڈھدی هَے—

مےری رکھلی سُّکھن 'چوں ٹاکی

ٹُّٹے پَےنے درجی نے

کِسے نُوں هُسناک ترکھانی نُوں سّک هُوںجھدی وےکھ کے ترس آاُںدا هَے—

تےری چںدری دی جات تکھانی

چُوڑا پا کے سّک هُوںجھدی

بّکریآں والے گُّجر وی ِاهناں لوک گیتاں 'چ بّکریآں چاردے نجر آاُںدے هن-

هاکاں ماردے بّکریآں والے

دُّدھ پی کے جاایں جے کُرے

کوای آپنے دِل دے مهِرم نُوں گُجری نال ےاری پااُن توں روکدی هَے

بّکری دا دُّدھ گرمی

وے تُوں چھّڈ گُجری دی ےاری

سُنِآر پںجابی بھاایچارے دا ِاک اجِها پاتر هَے جِس تے سارے رسک کردے هن-

مےج سُنِآرا لَے گِآ

جیهنے لاایآں دںداں وِّچ مےکھاں

 

ٹِکا گھڑدے سُنِآرا چِّت لا کے

گُںدنا بھتیجے دے

 

سُنِآراں دِآ مُںڈِآ وے

ساڈی مچھلی وے گھڑدے

اُّتے پا دے مورنیآں

اسیں سّس مُکالوے تورنی آ

سُنِآریآں دا ڈُّلھ-ڈُّلھ جاںدا رُوپ کایآں دی هوس بھُلا دےںدا هَے۔ بروٹے هےٹھ داتن کر رهی سُنِآری نُوں وےکھ کای منچلے مُونّ هَے جاںدے هن-

هےٹھ بروٹے دے

داتن کرے سُنِآری

کای چاٹ تے لّگیآں سُنِآریآں وسدے گھراں نُوں اُجاڑ دےںدیآں هن-

اّگے سُنِآری دے بُّک-بُّک ڈںڈیآں

هُن کِاُں پا لاے ڈّکے

سُنِآریاے وسدے نی

تَےں وسدے گھر پّٹے

هور وی انےکاں لوک گیت پرچّلت هن جِنھاں وِّچ پںجاب وِّچ وسدیآں بھِنّ-بھِنّ جاتیآں دا جِکر آاُںدا هَے۔ ِانھاں نُوں ساںبھن دی اتِاںت لوڑ هَے۔ ِاهناں گیتاں دا ادھِاَےن کرکے اسیں وّکھ-وّکھ جاتاں دے سُبھا تے کِردار توں جانُوں هو سکدے هاں۔ ِاه پںجابی بھاایچارے دا انِّکھڑواں اںگ هن۔

لوک جیون تے دارُو

آد کال توں هی بھارتی لوک جیون وِّچ سراب دی ورتوں دے سںکےر مِلدے هن۔ ِاس دا جِکر سںسکرِت گرںتھاں وِّچ وی اُپلبدھ هَے۔ سراب اربی بھاسا دا سبد هَے۔ سراب دی سںگےا-برب هَے, جِس دا بھاو-ارتھ هَے پین ےوگ پدارتھ۔ سر-آب-سرارت بھرِآ پانی۔ مدِرا, سُرا تے سوم سراب دے هی ناں هن۔

سُرا سںسکرِت دا سبد هَے۔ ِاک پُرانک کتھا انُسار کھیر سمُںدر مںتھن سمےں نِکلے 14 رتناں وِّچ ِاک نسیلی وست سُرا (سراب) وی سی۔ ِاس دا سُرا دےوی دے رُوپ وِّچ مانوی-کرن کیتا گِآ هَے۔

بالمیکی رماِان دے بال کھںڈ دے 45وےں ادھِآِا وِّچ لِکھِآ هَے کِ سُرا پین تے هی دےو سُر اکھوااے۔ پُرانے جمانے وِّچ سُرا دی وّڈی مهِما منّی گای هَے۔ سِّکھ دھرم وِچ سُرا دا پُورا تِآگ هَے۔ سری گُرُو گرںتھ ساهِب وِّچ سُرا دی تھاں سرا پد وی هَے, "سچ سرا گُڑ باهرا"۔ (سری م. پهِّلا)

سوم وی سںسکرِت بھاسا دا هی سبد هَے۔ رِگوےد انُسار ِاه ِاک رسیلے رس دا نااُں هَے جو سوم وّلی (ِاک بےل جِس دے رس توں سوم رس بنايا جاںدا هَے) نُوں نچوڑ کے اتے اُبال کے دےوتِآں نُوں چڑھايا جاںدا هَے۔ ِاه بھِنّی-بھِنّ کھُسبو والا هُںدا هَے, پروهت اتے دےوتے سبھ ِاس نُوں پسںد کردے هن۔ رِگوےد وِچ سےم رس دا هال وّڈے وِستار نال لِکھِآ گِآ هَے۔

'پھرهںگے-اے-جهاںگیری' وِّچ درج هَے کِ کھُسر بادساه دے راج کال وِّچ سراب دا رِواج هويا۔ اُه اںگُوراں دا ارک پیںدا هُںدا سی اتے جِهڑا جُوٹھا ارک بچ رهِںدا, اُس نُوں ِاک بھاںڈے وِّچ ِاکّٹھا کراای جاںدا سی, جو کھمیر اُّٹھ کے سراب بن جاںدا سی۔ ِاک دِن ِاک جاںدی نال گُّسے هو کے اُس نُوں پِلا دِّتا تاں اُه نسے وِّچ آ کے نّچن لّگ پای۔ کای کهِںدے هن کِ باںدی نے کِسے بیماری توں تںگ آ کے کھُدکُسی دے

-----------

1. جون ڈوسن, "هِںدُو مِتھِهاس کوس", بھاسا وِبھاگ پںجاب, پنّا 135

2. کانھ سِںگھ نابھا, 'مهان کوس', تیجا سںسکن, بھاسا وِبھاگ پںجاب, پنّا 219-233

کھِآل نال آپ پیتا سی جِس سدکا اُه مرن دی تھاں کھُسی نال نّچن لّگ پای۔ سو بادساه نے ِاه هال وےکھ کے سراب بنااُنی سُرُو کر دِّتی۔"

پںجاب دے پِںڈاں وِّچ آم تَور 'تے سراب نُوں دارُو آکھدے هن۔ دارُو پھارسی دا سبد هَے جو دوا دارُو, دواای بُوٹی اتے اَوسُدھی لای ورتِآ جاںدا هَے۔ پںجابی لوک گیت هَے

دادا دے دںداں دی دارُو

دادی دے دںد دُکھدے

هور

لوکاں بھانے هوگی کںجری

سُرماں اّکھاں دی دارُو

هُن توں چار-پںج دهاکے پهِلاں پںجاب دے لوک جیون وِّچ اّج کلھ واںگ 'سراب دے درِآ' نهیں سی وگدے لوک کدی-کدی مےلِآں- مساهوِآں, مُںڈے دے جنم اتے وِآه دے اوسر تے تھوڑھی ماترا وِّچ دارُو پی کے کھُسی ساںجھی کردے سن۔ سراب آم کرکے گھر دی کّڈھی هوای 'رُوڑی مارکا' پین دا رِواج سی۔ جدوں کدی کِسے دے گھر پراهُنا دھرونا آاُنا, اُسدی سےوا وی دارُو پِلا کے کیتی جاںدی سی۔ دارُو پین دے سبںدھ وِّچ کای ِاک ورجناں/مناهیآں وی سن۔ پِاُ-پُّتر, سهُرا- جُآای ِاکّٹھے بَےٹھ کے نهیں سی پیںدے-بھاای بھَےن دے سهُریں گِآ آپنے جیجے نال پِآلی ساںتی نهیں سی کردا۔ اَورتاں اتے سّچِآں نُوں وی سراب پین دی مناهی سی۔ اّجکلھ واںگ کُڑی دے وِآه دے اوسر تے برات نال آاے جنےتیآں نُوں کُڑی والی دھِر وّلوں سراب نهیں سی پِآای جاںدی۔ ِانھاں ورجناں دے هُںدے هواے وی سراب اتے هور نسے لُکوےں رُوپ وِّچ پںجاب دے سماجِک جیون وِّچ پروےس کرکے پںجابیآں دی آرتھِکتا اتے پرِوارک جیون نُوں پربھاوِت کردے رهے هن۔ اجوکے سمےں وِّچ تاں نسِآں دی هوڑ نے پںجاب دی جُآنی نُوں کِسے پاسے جوگی نهیں رهِن دِّتا۔

لوک گیت جن-سادھارن دے هاواں-بھاواں, گمیآں-کھُسیآں, اُمںگاں اتے اُدگاراں دی هی ترجمانی نهیں کردے بلک اُهناں دے جیون وِّچ واپردے آرتھِک, سماجِک اتے سبھِآچارک ورتارِآں دی گاتھا نُوں وی بِآن کردے هن۔ لوک گیت جوری نهیں رچے جاںدے۔ ِاه تاں اُه آبساراں هن جو آپ مُهارے هی وهِ تُردیآں هن۔

'ڈا. امروںت سِںگھ, 'اربی-پھارسی وِّچوں اُتپن پںجابی سبداولی' پںجابی ےُونیورسِٹی پٹِآلا پنّا 113

پںجاب دیآں مُٹِآراں نے سرابی, نسےای اتے وَےلی پتیآں هّتھوں جِهڑا سںتاپ بھوگِآ هَے, اُس سںتاپ دی گاتھا نُوں اُهناں نے وےدناتمک سُر والے انےکاں لوک گیتاں راهیں بِآن کیتا هَے۔ مَوج مستی 'چ جھُومدے, باگھیآں پااُںدے, بّکرے بُلااُںدے, لڑاایآں لڑدے تے نچدے گااُںدے سرابی گّبھرُوآں دے درِس وی ِاهناں وِّچ وِدمان هن۔ کوای گّبھرُو دارُو پی کے للکارے ماردا هويا آپنی پچھان درسااُںدا هَے—

جے جّٹیاے مےرا پِںڈ نی جاندی

پِںڈ نانووال ککرالا

جے جّٹیاے مےرا گھر نی جاندی

کھُوه تے دِسے چُبارا

جے جّٹیاے مےرا کھُوه نی جاندی

کھُوه آ تُوتیآں والا

جے جّٹیاے مےرا نااُں نی جاندی

نااُں مےرا دربارا

دارُو پیںدے دا-

سُن جّٹیاے للکارا

سراب دی مستی 'چ مےلِآں-مساهوِآں تے کیتیآں کھرمستیآں اتے لڑاایآں-بھڑاایآں دا جِکر کای لوک گیتا 'چ آيا هَے—

آری آری آری

وِّچ جگراواں دے

لگدی رَوسنی بھاری

بَےلیآں دا کّٹھ هو گِآ

اُّتھے بوتلاں موگا لیآں چالی

تِنّ سےر سونا لُٹِآ

بھان چّکلی هّٹی دی ساری

رتن سِںگھ رکڑاں دا

جیهنے پهِلی ڈاںگ سِںگاری

مںگُو کھےڑی دا

جیهنے پُّٹھے هّتھ دی گںڈاسی ماری

ٹھانےدار اَےں گِرِآ

جِوےں هل توں گِرے پںجالی

لّگیآں هّتھکڑیآں-

هوگی جےلھ دی تِآری

چھپار دے مےلے 'تے وی وَےلیآں دے بھےڑ هو جاںدے سن-

آری آری آری

مےلا چھپار لگدا

جِهڑا لگدا جرگ توں بھاری

کّٹھ مُسٹںڈِآں دے

اُّتھے بوتلاں مںگا لیآں چالی

تِنّ سےر سونا لُّٹِآ

بھان لُٹ لی هّٹی دی ساری

سںت سِںگھ نام دس دِآں

جیهدے چلدے مُکدمےں بھاری

تھانےدارا چڑھ گھوڑی

تےرا ےار کُّٹِآ پٹواری

تھانےدار تِنّ چڑھگے

نال پُلِس چڑھی سی

ساری کُّٹدِآں دے هّتھ تھّک گے

اُهنے سی نا کری ِاک واری

ِاسُو دھُوری دا

جِهڑا ڈاںگ بهادر بھاری

تَےں کِاُں چھےڑی سی-

ناگاں دی پٹِآری

 لُدھِآنے لگدی رَوسنی دے مےلے 'تے وی وَےلیآں دے پُلِس نال ٹاکرے هو جانے تے ڈاںگ بهادراں نے پُلِس نُوں بھاجڑاں پا دےنیآں :

آری آری آری

لُدھِآنے ٹےسن تے

لگدی رَوسنی بھاری

بولیآں دا کّٹھ هو گِآ

بوتلاں مںگا لیآں چالی

پی کے بوتلا چڑھگے موٹری

پھےر آاے سهِر بجاری

باهمناں دا پُّت گّبھرُو

هّتھ ٹکُوآ تے نال گںدھالی

گھوڑی اُّتوں نںب سُّٹ لِآ

نالے پُلِس دبّلی ساری

هےٹھ بروٹے دے-

بھجن کرے سُنِآری

رِآست نابھا وِّچ جِهڑی سراب بندی سی, اُس دی بوتل دی بناوٹ بهُت کھُوبسُورت هويا کردی سی۔ ِاه گّلاں دےس آجاد هون توں پهِلاں دیآں هن۔ کِسے مدھ بھرے نَےناں والی باںکی مُٹِآر نُوں تّک کے لٹبَورے هواے گّبھرُو اُس دی تُلنا نابھے دی بوتل نال کرکے نسِآ جاںدے سن-

نابھے دیاے بںد بوتلے

تَےنُوں وےکھ کے نسا چڑھ جاوے

کوای اپنی کِسمت تے جھُوردا

 

نابھے دیاے بںد بوتلے

تَےنُوں پینگے نسیباں والے

نابھے دی بںد بوتل ورگی مُٹِآر دے نَےناں وِّچ ڈلھکدے مد-بھرے ڈےرِآں نُوں تک کے گّبھرُو دھُر اںدر تک سرُورے جاںدے هن-

کدے آاُن نےریآں

کدے جان نےریآں

بِّلے بوتلاں سراب دیآں

اّکھاں تےریآں

هور

کالی چُنّی چوں بھااُںدیآں اّکھیآں

جِوےں چمکن تارے

من نُوں موه لِآ نی

بوتل ورگیاے نارے

پںجاب وِّچ اَورتاں سراب نهیں پیںدیآں۔ پِںڈاں وِّچ لُک چھِپ کے پین والیآں 'وَےلناں' هجاراں 'چ ِاک اّدھ هی هُںدیآں هن۔ پر لوک گیتاں وِّچ اَورتاں دے سراب پین دا ناں ماتر هی جِکر هَے۔ مَےنُوں کےول تِنّ لوک گیت اجِهے مِلے هن جِنھاں وِّچ کِسے اَورت دے سراب پین دی ساهدی مِلدی هَے—

لّچھو بّتی پین سرابا

نال مںگن ترکاری

لّچھو نالوں چڑھگی بںتی

نیم رهی کرتاری

بھانو نَےن دی گِرپی جھاںجر

رام رّکھی نے بھالی

پںج ست کُڑیآں بھّجیآں گھراں نُوں

میںه نے گھےریآں چالی

نی نِںم نال جھُوٹدیاے-

لا مِّتراں نال ےاری

ِاک گیت وِّچ بھابی اتے ديور دا رل کے دارُو پین دا جِکر آاُںدا هَے—

لِآ ديورا آپاں کھُرلی بناایاے

کول بناایاے چرنا

ِاک چِّت کردا ديور مےرے دا

گّڈ دِآں کھےت وِّچ ڈرنا

دارُو پیواںگے-

کَول باجھ نی سرنا

تیجے گیت وِّچ وِّچ ِاک وَےلن مُٹِآر دے اپنے هّتھی دارُو کسید کرکے پین دا هوالا وی مِلدا هَے—

گول مول مَےں پّٹاں ٹوآ

وِّچ سراباں کّڈھدی

پهِلا پَےّگ تُوں پی وے آسکا

پھےر بوتلاں بھردی

دارُو پی کے گُّٹ هو جاںدی

پھےر کلولاں کردی

کھُونن دھرتی تے-

بوچ بوچ پّب دھردی

ِاک هور گیت وِّچ بکھتَورے دی بھَےن لںڈے اُوںٹھ نُوں سراب پِآاُںدی نجریں پَےںدی هَے—

لںڈے اُوںٹھ نُوں سراب پِآوے

بھَےن بکھتَورے دی

جِهڑے گّبھرُو سراب پین دی آدت دے سِکار هو جاںدے هن اُه کاسے جوگے نهیں رهِںدے-اُهناں دی جوانی اُنھاں دا ساتھ نهیں دِںدی۔ جدوں کدے اجِهے نِّت دے سرابی دا وِآه-مُکلاوا هو جاوے تاں پںجاب دی لوک- آتما اُس نال وِآهی جان والی ناجو دی هونی تے هںجھُو کردی هَے

سُکھا نںد دے دو مُںڈے سُنیںدے

بهُتی پیںدے دارُو

گھوڑی مگر بچھےری

سوںهدی بوتی مگر بتارُو

کنکاں روج دیآں

چھولے بیج لے مارُو

اےس پٹولے نُوں-

کی مُکلاوا تارُو

کای وار ماپے جاندے هواے وی, وّڈے گھر دے لالچ وِچ آ کے آپنی ملُوک جِهی دھی نُوں کِسے سرابی دے لڑ لا دِںدے هن۔ اُهناں دی سوچنی هاں-پّکھی هُںدی هَے, اُه سمجھدے هن کِ وِآه توں بااد جِںمےواری پَےن تے مُںڈا آپے سُدھر جاوےگا۔ پرںتُو سُکھ دی تھاں دھی نُوں جِهو-جِها جیون بِتااُنا پَےںدا هَے, اُس بارے اُه گِّدھے دے پِڑ وِّچ آپنے ماپِآں نُوں اُلاںبھا دِںدی هَے—

سُن وے تايا

سُن وے چاچا

سُن وے بابل لوبھی

دارُو پینے نُوں-

مَےں کُوںج کِاُں ڈوبی

ماپِآں اپنا پھرج پُورا کر دِّتا-کُڑی وِآه دِّتی-اّگے کُڑی دے بھاگ-پر کُوںج کُرلااُںدی رهِںدی هَے. آپنے سرابی پتی اّگے واستے پااُںدی اے...دارُو دا پِآلا بھنّن دی کوسِس کردی اے پرںتُو اّگوں چھّڈن دا ڈر تے مجبُوریآں-

دارُو پیتِآ سِںگھا تَےنُوں کی وڈِآای

بھلا جی تےهے مُکھ پر جردی آای

دارُو پیتِآں ناجے سبھ وڈِآای

بھلا جی مےرے نَےناں دی جوت سواای

بھنّاں پِآلا بھنّ ٹُکڑے جی کردا

بھلا جی تےری دارُو دی الکھ مُکاای

تَےنُوں وی چھوڈاں ناجو هور وِآهاں

بھلا جی جِهڑی بھرے پِآلا دارُو دا

مَےنُوں نا چھوڈ سِںگھا هور نا وِآهی

بھلا جی تےرے پِآلے دی جڑت جڑاای

اَورت دے درد نُوں بھلا کَون مهِسُوسو۔ ِاه تاں اُهی جاندیآں نے جِنھاں دے سِر تے بیتدیآں هن۔ سرابی اُهناں دے هّڈ هی نهیں سےکدے بلک اُهناں نُوں باهوں پھڑکے در باهر وی کر دِںدے هن-

گھر چھڈدے کمجاتے

مےرے سرابی دا

ِاه اَورت دی وِڈںبنا/مجبُوری هی هَے کِ اُه نا چاهُںدی هوای وی نَوکری تے جان لّگے اپنے پتی نُوں سراب دا بھرِآ پِآلا پین لای پےس کردی هَے۔ ِاه اُس جمانے دا گیت هَے جدوں نَوکری 'تے گاے مرد کای- کای ورھے گھر نهیں سی پرتدے تے اَورتاں مگروں وِچھوڑے دے سل سهِںدیآں سن۔ گیت دے بول هن-

بھرِآ پِآلا جی سراب دا

هو مَےں باری بیبا

پی لَے وِهڑے کھڑو کے

بھرِآ پِآلا اسیں نا جی پینا

هو مَےں باری گوریاے نی

اسیں نَوکر اُّٹھ جانا

نَوکر تاں جانا تُسیں چلے جاوو

هو مَےں باهی بیبا وے

کوای دے جا نِسانی

گودی تاں بالک تےرے کھےڈدا

هو مَےں باری گوریاے نی

ِاهو ساپھ نِسانی

گودی دا بالک تےرا جگ جیوے

هو مَےں باری بیبا وے

کوای ساپھ نِسانی

سُنّی هوےلی وِّچ چھّڈ چّلے

هو مَےں باری بیبا

تھونُوں ترس نا آيا

ترس نا آيا تےرے ماپِآں نُوں

هو مَےں باری گوریاے نی

جیهنے نَوکر لڑ لاای

بھُّلے تاں ماپِآں نے

لڑ لااے دِّتی

هو مَےں باری بیبا

تھونُوں ترس نا آيا

ترس نا آيا تےرے ماپِآں نُوں

هو مَےں باری گوریاے نی

جیهنے نَوکر لڑ لاای

بھُّلے تاں ماپِآں نے

لڑ لااے دِّتی

هو مَےں باری بیبا

توں کی توڑ نِبھاای

کای وار سرابی پتی دے ماڑے وِوهار کارن رِستے-ناتِآں وِّچ ترےڑاں پَے جاںدیآں هن جِس دا کھمِآجا اُسدی پتنی نُوں بھُگتنا پَےںدا هَے۔ اُه هر هیلے آپنے پتی نُوں آپنا وِهار سُدھارن لای پرےردی هَے-

سانُوں لج وٹا ديو جی

سرابی چیرے والِآ

جھُوٹاںگیآں اسیں دو جنیآں

هَولی-هَولی بول نی سکھیاے نی مهِرمےں

هےٹھ سُنے جِهڑی هُن وِآهی اَے

پِّچھوں پچھتااےںگا سرابی چیرے والِآ

کِاُں وِآهیآں اسیں دو جنیآں

سانُوں سّگی کرادے جی

سرابی چیرے والِآ

پهِناں گیآں اسیں دو جنیآں

باگاں وِچوں کلیآں نا توڑ

سرابی چیرے والِآ

ِانھاں کلیآں دی بڑی وے بهار

جھُک رهیآں وے ٹاهنیآں

ماواں نالوں دھیآں نا توڑ

سرابی چیرے والِآ

ِاهناں ماواں دی بڑی وے بهار

جھُک رهیآں وے ٹاهنیآں

ماواں نالوں دھیآں نا توڑ

سرابی چیرے والِآ

ِاهناں ماواں دی بڑی وے بهار

سُن لَےںدیآں وے دُکھڑے

بھاایآں نالوں بھَےناں نا توڑ

سرابی چیرے والِآ

ِاهناں بھاایآں دی بڑی وے بهار

سُن لَےںدے وے دُکھڑے

ِاک مُٹِآر آپنی سّس اّگے سرابی پتی دے دُکھڑے روںدی هوای اُس 35/ مهِک پںجاب دی نُوں سمجھااُن لای ترلے پااُںدی هَے-

سمجھا لَے بُڑھیاے اپنے پُّت نُوں

نِّت ٹھےکے ِاه جاںدا

بھر-بھر پیوے جام پِآلے

پھیم بُرکیاےں کھاںدا

گھر دی سکر بُرے ورگی

گُڑ چوری دا کھاںدا

لّگِآ ِاسک بُرا-

بِن پَوڑی چڑھ جاںدا

ِاسے بھاونا دا ِاک هور گیت هَے-

رںڈیاے هٹا پُّت نُوں

کول ٹھےکےدار دے جاوے

ٹھےکےدار اجب بُرا

جِهڑا مُپھت سراب پلاوے

گھر دی سکر بُرے ورگی

گُڑ چوری دا کھاوے

گھر دی رنّ بُرچھے ورگی

دھُر بِاُوری کول جاوے

چںدرا ِاسک بُرا-

بِنّ پَوڑی چڑھ جاوے

اُه آپنے سرابی پتی نُوں کِسے هور پراای اَورت کول جان دے سل دے دُکھڑے پھولدی هوای اُس نُوں اجِها کرن توں ورجدی هَے—

گھر دی گُجری چھّڈ کے

تُوں تےلن دے کِاُں جانے اَواے

وے لاڈلِآ البولِآں کںتا

مےری روںدی دی بھِجگی چُنّڑی وے

گھر دی گُجری نُوں سدا سلام نی

نی تےلن چار دِهاڑے

کاهنُوں پااُنی اےں واستے

نی بے-سمجھیاے نارے

سرابی پتی پتنیآں دے گھرےلُو کںماں-کراں وِّچ وی وِگھن پااُںدے هن, اُه اُهناں نُوں اُڈیکدیآں پرےسان هو جاںدیآں هن-

تتڑی پُوڑی ٹھںڈھڑی هوای

کھانے والے جا بڑے اُجاڑ

اَوتھے پی لای سراب

تھوڈی تِّلے والی ساڑھی

نا هو جااے کھراب

تتڑا پانی ٹھںڈھڑا هويا

نااُن والے جا بڑے اُجاڑ

اسیں نوکر بھےجے چار

اُّتھے پی لای سراب تھوڈی تِّلے والی ساڑھی

نا هو جااے کھراب

پتی دے وِهار توں اّکی هوای مُٹِآر اپنی سّس اّگے اپنی کھوٹی کِسمت دے رونے روںدی هَے—

سّسے نی گھر دا پانی تّتا چھّڈ جاںدا

جا بگانے نااُںدا نی

لوکاں بھانے چتر سُنیںدا

مَےں بڑا مُورکھ دےکھِآ نی

جد مَےں دےکھاں مّتھے تِاُڑی

لےکھ بںدی دے کھوٹے نی

سّسے نی گھر دی روٹی پّکی چھّڈ جاںدا

جا بگانے کھاںدا نی

لوکاں بھانے چتر سُنیںدا

مَےں بڑا مُورکھ دےکھِآ نی

جد مَےں دےکھاں مّتھے تِاُڑی

لےکھ بںدی دے کھوٹے نی

جِنھاں سرابیآں نُوں جُوآ کھےڈن دی لت پَے جاوے اُه گهِنے تّک جُواے وِّچ هار آاُںدے هن۔ اگلی جھُورے نا تاں هور کی کرے :

چنّ چاننی رات

ڈيوڈھی پُر ڈےرا لال لايا

پهِلی تاں باجی کھےڈ وے

تُوں سِر دی کلگی هار آيا

چیرا تاں رںگا دے جانی هور وے

کلگی پُر مےری پریت لگی

دُوجی تاں باجی کھےڈ وے

تُوں سِر دا چیرا هار آيا

چیرا تاں رںگا دے جانی هور وے

کلگی پُر مےری پریت لگی

اُه اُس نُوں جُوآ کھےڈن توں ورجدی هوای سمجھااُن دا ےتن وی کردی هَے—

چنّ چاننی رات

ڈيوڈھی پُر کَون کھڑا

مےری جان ڈيوڈھی پُر کَون کھڑا

چنّ چاننی رات

ڈيوڈھی پُر مےرا لال کھڑا

برج رهی اُس لال نُوں

جُواے کھانے جی نا جانا

جُواے والے دا اُلٹا وِهار

گھر دی ناری وی هار دےنی

برج رهی اُس لال نُوں

جُواے کھانے جی نا جانا

جُواے والے دا اُلٹا وِهار

بھریاَو بوتل جی پی جاںدے

ورج رهی اُس لال نُوں

کںجری کھانے جی نا جانا

کںجری والے دا اُلٹا وِهار

گھردی ناری جی تِآگ دےنی

ورج رهی اُس لال نُوں

جّکے کھانے جی نا جانا

جّکے والے دا اُلٹا وِهار

اّدھی راتوں جی تور لَےںدے

سراب کای اَےباں نُوں جنم دےںدی هَے۔ سراب پی کے لوکی کی کی نهیں کردے۔ کُوںج کُرلاوے نا تاں هور کی کرو :-

ٹُّٹ پَےنا تاں جُوآ کھےڈدا

کردا اجب بهاراں

ماس سراب کدے نی چھّڈدا

دےکھ اُس دیآں کاراں

گهِنے گّٹے لَے گِآ سارے

کُوکاں کهِر دیآں ماراں

جے چاهے تاں سوٹا پھےرے

دُکھڑے نِّت سهاراں

چوری ےاری دے وِچ پّکا

نِّت پاواں پھٹکاراں

کدی کداایں گھر جے آوے

مِنّتاں.....

مِنّتاں کر-کر هاراں

چھّجدے وےلاں نُوں-

لَے-لَے تّتی دیآں ساراں

آپنی دُکھی پتنی دیآں ساراں لَےن دی بجااے سرابی جیجا آپنی سالی دے گھر جا الکھ جگااُںدا هَے پرںتُو اُه اّگوں اُس نُوں پھِٹ- لاانت پااُںدی هَے—

سالی کهِںدی سُن وے جیجا

ِاه کی مَےنُوں کهِںدا

جاه وگ جا تُوں پِںڈ آودے

هِّک کاس نُوں دهِںدا

بوتل پٹ کے پینےں دارُو

روج سرابی رهِںدا

نار بِگانی دے-

بول مُورکھا سهِںدا

ِاک کِسان پاس اُںنی ک جمین مسیں هُںدی هَے جِس دی آمدن نال گھر دا گُجارا هی تُردا هَے۔ پھسل نال تاں کای واری ماملے هی مسیں تردے هن۔ سرابی جّٹ دی نِگاه رُپاے کھتم هون تے آپنی وهُٹی دے گهِنِآں تے آ ٹِکدی هَے۔ اُه آپنا دُّکھ آپنی ماں اّگے پھولدی هَے-

سّگی مںگدا مااےں

پھُل مںگدا نالے

نالے مںگدا مااےں

آدھیآ سراب دا

سّگی دے دے دھیاے

پھُّل دے دے نالے

مّتھے مار دھیاے ٹھےکےدار دے

سراب دیآں پِآلیآں جِّتھے جمین جاِاداد نُوں ڈکار جاںدیآں هن, اُّتھے آپنے پرِوار نُوں وی رول کے رکھ دےںدیآں هن۔ اَورت دا اںدرلا وی هار جاںدا هَے۔ اُهدی ستِآ سُوتی جاںدی هَے—

کیهدے هَوسلے لںبا تںد پاواں

پُّت تےرا وَےلی سّسیاے

اُںج وی نِّت دے سرابی نُوں سماج وِّچ کوای وی پسںد نهیں کردا, هر کوای هکارت دی نجر نال وےکھدا هَے—

بھاای جی دی بےری دے

کھّٹے مِّٹھے بےر

دُوروں هِڑھک چلاای وے

پرے هو جا وے سرابیآ

مَےں نرماں بیجن آای وے

سراب دی پِآلی وسدے-رسدے گھراں دا ناس کر دےںدی هَے۔ سرابی پتی توں ستی هوای مُٹِآر سرابی پتی دا ساںگ رچ کے گِّدھے دے پِڑ وِّچ اُس دا مکھَول اُڈااُںدی هَے—

پٹ سُّٹِآ پِآلی نے

اّگے تاں چّبدا بِسکُٹ پولے

هُن کِاُں چّبدا چھولے

پٹِآ پِآلی نے

اّگے تاں چوںدا مّجھاں گاایآں

هُن کِاُں چوںدا کُّتی

پٹ سُٹِآ پِآلی نے

اّگے تاں چڑھدا بّگی گھوڑی

هُن نی لّبھدی کُّتی

پّٹِآ پِآلی نے

کایآں نُوں اپھیمی, پوستی, املی ٹّکر جاںدے هن۔ پوستیآں دیآں کرتُوتاں توں بھلا کَون نهیں واکِپھ پوست پیںدڑا مااےں پںج سےر روج نی سّگی مےری بےچ لی چُوڑا لَے گِآ اُٹھا

پوست پیںدڑا مااےں

پںج سےر روج نی

سّگی مےری بےچ لی

چُوڑا لَے گِآ اُٹھا

پوست پیںدڑا مااےں

پںج سےر روج نی

گهِنے تاں ِاک پاسے رهے ِاه املی برابی آپنے گھراں چوں چوری چھِپے بھاںڈے وی کھِسکا لَےںدے هن۔ املی دی وهُٹی سُپنے وِّچ وی آپنے پتی نُوں چوری بھاںڈے چُکدے هی وےکھدی هَے۔ کوڈی ترسےوگ هالت هَے املیآں دیآں وهُٹیآں دی-

سُّتی پای نے پّٹاں تے هّتھ مارے

بھاںڈِآں 'چ هَےنی بےلُوآ

اپھیم دا نسا ِاک اجِها بھَےڑا نسا هَے جِس نُوں لگ جاوے, اُه مُڑ کے چھُٹدا نهیں۔ جِّتھے ِاه دھن دَولت-جاِاداد نُوں کھا جاںدا هَے, اُّتھے املی دی دےهی دا وی ستِآناس کر دِںدا هَے۔ ِاه امل سریر دے کھاتمے نال هی کھتم هُںدا هَے۔ کِنّے دردیلے بول هن املی دی وهُٹی دے, جِهڑی اُس دے امل لای آپنی سبھ توں پِآری وست گهِنے وےچن لای مجبُور هو جاںدی هَے—

پاراں توں دو کاگج آاے

لِکھنے تاں پَےگے رات نُوں

سّگی بےچداں ڈھولے

امل کھرید دا تَےنُوں

ِاه دُکھ جانگے نالے

نال سریراں دے ڈھولے

پاراں توں دو کاگج آاے

لِکھنے تاں پَےگے رات نُوں

کںٹھی بےچداں ڈھولو

امل کھرید دا تَےنُوں

ِاه دُکھ جانگے نالے

نال سریراں دے ڈھولے

پاراں توں دے کاگج آاے

لِکھنے تاں پَےگے رات نُوں

تّگا بےچداں ڈھولے

امل کھرید دا تَےنُوں

ِاه دُکھ جانگے نالے

نال سریراں دے ڈھولے

نسایآں دا اںت ماڑا هی هُںدا هَے۔

آکھر اُس دی پتنی آپنے اَےبی پتی توں چھُٹکارا پااُن لای مجبُور هو جاںدی هَے۔ کِنّی کسک هَے ِاهناں بولاں وِّچ-

کدے نا پهِنے تےرے سُوهے وے سوسنی

کدے نا پهِنے تِنّ کّپڑے

وے مَےں کِّکن وساں

کھاںدا نِّت بّکرے

اُه بڑی ادھینگی نال سمجھااُںدی وی هَے—

چھڈ دے وَےلداریآں

نهیں لںگھنے گھراں دے لاںگھے

سراب دی پِآلی کےول وّسدے-رسدے گھر دا هی اُجاڑا نهیں کردی, بلک سرابی دے کُںدن ورگے سریر نُوں وی گال دِںدی هَے—

کھا لی نسِآں نے

کُںدن ورگی دےهی

کوای وی مُٹِآر ِاه نهیں چاهُںدی کِ اُس دا گّبھرُو نِکںما, سرابی تے اَےبی هووے۔ ِاس لای اُه باںکی مُٹِآر کِسے سرابی گّبھرُو دے هّتھ آپنے راںگلے لڑ نُوں چھُوهن نهیں دِںدی-

بیبا وے باگ لوانیآں پںج بُوٹے

هُن دے گّبھرُو سبھ جھُوٹھے

چھوڈ سرابیآ لڑ مےرا

اساں نا دےکھِآ گھر تےرا

نَےنا دے ماملے گھوریآں وے

بیبا وے.....

باگ لوانیآں پںج دانا

اَےس جهانوں کی لَے جانا

چھوڈ سرابیآ لڑ مےرا

اسیں نا جاندے گھر تےرا

نَےناں دے ماملے گھےریآں وے

کِنّا بھَےڑا اسر هَے ساڈے سماجِک جیون تے ِاهناں مارُو نسِآں دا۔ مُهّبت دا نسا هی ِاک اجِها نسا هَے, جِس نال سبھ توں وّدھ سرُور آاُںدا هَے۔ کِنّے بھاگاں والے هن اُه جِاُڑے جِهڑے ِاک-دُوجے لای مُهّبت دا نسا بن جان لای اُتاولے هن :

دُّدھ بن جانی آں

ملاای بن جانی آں

گٹا گٹ پی لَے وے

نسا بن جانی آں

ِاسک نال رّتے سریر بِناں پیتِآں هی کھیوے رهِںدے هن-

هُسن چِراگ جِنھاں دے دیدے

اُه کِاُں بالن دیوے

ِاسک جِنھاں دے هّڈی رچِآ

اُه بِناں سرابوں کھیوے۔

وِسر رهیآں لوک کھےڈاں

کھےڈنا منُّکھ دی سهِج پروِرتی هَے۔ منُّکھ آد کال توں هی کھےڈدا آيا هَے۔ کُدرت نے هر پرانی وِّچ کھےڈن دا گُن بھرِآ هَے۔ آپنے جُّسے, وِت تے سُبھااَو انُسار جیواں نے آپو آپنیآں کھےڈاں دی سِرجنا کیتی هَے۔

کھےڈاں کےول سریرک کسرت لای هی نهیں کھےڈیآں جاںدیآں بلک ِاه لوکاں دے منورںجن دا وی وِسےس سادھن هن۔ کھےڈاں جِّتھے سریرک بل بکھسدیآں هن اُّتھے رُوه نُوں وی اگںمی کھُسی اتے کھےڑا پردان کردیآں هن۔

لوک کھےڈاں وی پںجابی لوک دھارا دے هورنا اںگاں لوک کهانیآں, لوک گیتاں, بُجھارتاں اتے اکھانا واںگ پںجابی سںسکرِتی اتے سّبھِآچار دا انِکھڑواں اںگ هن۔ سَےںکڑِآں دی گِنتی وِّچ ِاه اُپلبھدھ هن جِنھاں وِّچوں پںجابی سابھِآچار دی جھلک ساپھ دِس آاُںدی هَے۔ پںجابیآں دا سُبھاا, مرداُپُنا, رهِن سهِن, کھان-پین, مےلے مُساهوے, نَےتک کدراں کیمتاں ِاهناں وِّچ اَوت پوت هن۔

آدھُنِک مسینی سبھِاتا دا پربھاو ساڈے جیون دے هر کھےتر تے پِآ هَے جِس دے پھلسرُوپ پںجاب دے آرتھک اتے سّبھِآچارک جیون وِّچ ڈھےر ساریآں تبدیلیآں واپریآں هن۔ سارے پںجاب وِّچ سڑکاں دا جال وِچھ گِآ هَے۔ اّج کِسے پےںڈُو لای سهِر جانا سبّبی گل نهیں رهی۔ پِںڈ سهِراں نال جُڑ گاے هن جِس کرکے سهِری جِںدگی دا پربھاو پےںڈُو جیون اُّتے آاے دِن پَے رِها هَے۔ کھےتی دے دھںدے وِّچ مسیناں هاوی هو گایآں هن-کھُوهاں دی تھاں ٹِاُوبوَےلاں نے لَے لای هَے۔ کھےتاں وِّچ بلداں دیآں ٹّلیآں دی ٹُنکار دی بجااے ٹرَےکٹر دھُک-دھُک کر رهے هن۔ کِسانی جیون نال جُڑِآ لوک ساهِت لوک مناں توں وِسر رِها هَے۔ مےلِآں مُساوِآں دیآں رَونکاں گھٹ رهیآں هن۔ پُرانے رسمو رِواج الوپ هو رهے هن۔ پےںڈُو کھےڈاں وی مسینی سبھِاتا دے پربھاو توں نهیں بچیآں۔ ِاه وی وِسر رهیآں هن۔

لوک کھےڈاں پںجابی لوک جیون دا انِکھڑواں اںگ هن-ِاه پےںڈُو لوکاں دے منورںجن دا مُکھ سادھن رهیآں هن۔

کھےڈاں هر پِںڈ دا وِسےس بھاگ هويا کردیآں سن۔ ِاهناں دے پِڑ

پِںڈ دی جُوه وِّچ آتھن سمےں جُڑِآ کردے سن ۔ سارے پِںڈ دے گبھرُوآں نے رلکے کھےڈنا, کوای جات پات نهیں, اُوچ نیچ نهیں۔ امیری, گریبی دا پاڑا نهیں۔ سارے رلکے ِاهناں دا آنںد ماندے سن۔ بھاایچارک ساںجھ اَےنی هونی کِ سارے پِںڈ نے رلکے گبھرُوآں دیآں کھُراکاں دا پربںدھ کرنا ۔ دےسی گھيو دے پیپِآں دے پیپے کھِڈاریآں نُوں کھان نُوں دِّتے جاںدے سن۔ ِاه گبھرُو وی تاں سمُّچے پِںڈ دا مان هويا کردے سن۔ مےلِآں مُساوِآں تے کِسے نے پهِلوانی وِّچ پِںڈ دا ناں کڈھنا, کِسے بوری چُّکن وِّچ ناں چمکااُنا, کِسے مُوںگلیآں پھےرن وِّچ باجی جِتنی۔ رّسا کسی تے کبّڈی دیآں ٹیماں نے پِںڈ نُوں پرسِّدھی دوااُنی۔ ِاه گبھرُو آپنے سریراں نُوں کھےڈاں دے هان دا رّکھن لای نسِآں نُوں نےڑے نهیں سی ڈھُکن دےںدے۔ سمُّچے پِںڈ دی سان لای رلکے رهِںدے سن۔ پِآر نال کھےڈدے سن۔ چںگی کھےڈ کھےڈنا هی ِاهناں دا منورتھ هويا کردا سی۔ ِاه کھےڈاں هی سن جِهڑیآ پِںڈاں دے گبھرُوآ نُوں آهرے لاای رکھدیآں سن تے کُراهے پَےن توں روکدیآں سن۔

پےںڈُو مُںڈے-کُڑیآں دیآں کھےڈاں بڑیآں منموهک هُںدیآں سن- کاوِمای۔ اُه آم کرکے بُّڈھی ماای, بھںڈا بھںڈاریآ, اُوٹھک بَےٹھک, اُوچ-نیچ, کوٹلا چھپاکی, داایآں دُهکڑے, باںدر کیلا, کِن مِن کانی کَون کِنِآ, سمُںدر تے مّچھی, لّکڑ کاٹھ, کھان گھوڑی, انّھا جھوٹا, پُوچھ-پُوچھ, پِّٹھُو, پیچو بّکری, اّڈی چھڑّپا, کُوکاں کاںگڑے, روڑے اتے سّکر کُرجی آد کھےڈاں کھےڈ کے آنںد ماندے رهے هن۔

کبّڈی پںجابیآں دی راسٹری کھےڈ هَے جِس راهیں ِاهناں دے سُبھاا, مدراُپنے اتے بل دا پرگٹا هُںدا هَے۔ لںبی کوڈی, گُوںگی کَوڈی اتے سوچی پّکی آد کبّڈی دیآں کِسماں بڑیآں هرمن پِآریآں رهیآں هن۔ اّجکلھ ِاه کھےڈیآں نهیں جاںدیآں۔ ِاهناں دی تھاں نَےسنل سٹاایل کبّڈی نے لَے لای هَے۔

'سَوںدی پّکی' مالوے دے ِالاکے دی بڑی پرسِّدھ کھےڈ رهی هَے۔ آم تَور تے نرواے سریر والے گّبھرُو هی ِاه کھےڈ کھےڈدے سن۔ کھِڈاریآں نے آپنے سریراں تے تےل ملکے پِںڈے لِسکااے هُںدے سن۔ پاڑے وِّچ دو کھِڈاری آپنا-آپنا پاسا ملکے کھےڈ سُرُو کردے سن۔ ِاک پاسے دا کھِڈاری دُوجے پاسے جاںدا تے دُوجے کھِڈاری دی چھاتی تے جور نال دھّکے ماردا۔ دھّپھے کےول چھاتی تے هی مارے جاںدے۔ دُوجا کھِڈاری پهِلے کھِڈاری دی بینی پھڑدا تے جان والا آپنی بینی چھڈااُن دا ےتن کردا۔ ِااُں ساری جور اجماای بینی چھڈااُن اتے پکڑن تے هی هُںدی رهِںدی۔ ِاس کھےڈ وِّچ کُستی واںگ ِاک دُوجے کھِڈاری دے بل دی پریکھِآ هُںدی سی

جِهڑا بینی چھُڈا کے دُوجِآں نُوں جِّت جاںدا اُس نُوں سَوںچی دی مالی مِلدی۔ مےلِآں اُّتے سَوںچی پّکی دے مُکابلے آم هويا کردے سن۔ اج کلھ ِاه کھےڈ کِدھرے وی نهیں کھےڈی جاںدی۔

کھُّدو کھُوںڈی اتے لُون تےل لّلھے بڑیآں رَوچک کھےڈاں رهیآں هن۔ لیراں دیآں کھُدوآں اتے کِّکراں بےریآں دے کھُوںڈِآں نال ِاه کھےڈاں کھےڈیآں جاںدیآں سن۔ کھُدو کھُوںڈی دی تھاں هُن هاکی نے مل لای هَے تے لُون تےل لّلھے کرِکٹ وِّچ جا سمواے هن۔

للھِآں دی کھےڈ پِںڈوں باهر کِسے موکلی جهی تھاں تے کھےڈی جاںدی سی۔ ِاس دے کھِڈاریآں دی گِنتی نِسچِت نهیں سی هُںدی۔ ِاه بڑی پھُرتی نال اتے چُکنّا هوکے کھےڈی جاںدی سی۔ سارے کھِڈاری تِنّ-تِنّ چار-چار میٹر دے پھاسلے تے تِنّ چار ِاںچ لںبے, چَوڑے تے ڈُوںگھے ٹواے پُٹدے جِنھاں نُوں للھے آکھدے سن۔ ِاهناں للھِآں وِّچ اُه آپنے کھُوںڈِآں دے بل رکھکے کھڑے جاںدے, لیراں دی بنی کھُدو نُوں ِاک جنا جور نال ٹّلا ماردا تے داای والا کھُدو نُوں نسکے پھڑدا تے نےڑے دے کھِڈاری دے پھُرتی نال ماردا۔ جےکر کِسے کھِڈاری نُوں کھُدو چھُوه جاںدی تاں اُس دے سِر داای آ جاںدی تے اُه آپنا کھُوںڈا اتے لّلھا پهِلے داای والے نُوں پھڑا کے داای دےںدا ۔ ِاس کھےڈ نُوں مگھاای رّکھن لای کھِڈاری آپنے لّلھے چھڈکے کھُدے مگر دَوڑدے جےکر داای والا کِسے کھالی لّلھے وِّچ پَےر پا دےںدا تاں لّلھے والے دے سِر داای آ جاںدی تے اُه اُس دا کھُوںڈا پھڑکے کھےڈن لگ جاںدا۔ ِاه کھےڈ وی هُن کِدھرے نهیں کھےڈی جاںدی۔

ڈںڈا ڈُک, ڈںڈ پلاںگھڑا جاں پیل پلیگھن ناں دی کھےڈ بڑی رَوچک کھےڈ سی۔ گرمیآں دی رُّتے دُپهِر سمےں ِاه کھےڈ آم تَور تے پِپلاں بروٹِآں دے درّکھتاں اُّتے کھےڈی جاںدی سی۔ کھِڈاری درّکھت اُّتے چڑھ جاںدے۔ پُّگ کے بنِآ داای والا داای دےںدا۔ درّکھت دے تھّلے ِاک گول چّکر وِّچ ڈےڈھ-دو پھُّٹ دا ڈںڈا رّکھِآ جاںدا۔ درّکھت تے چڑھے کھِڈاریآں وِّچوں ِاک جنا تھّلے اُّتر کے, داِارے وِّچوں ڈںڈا چُّک کے آپنی کھّبی لّت بليو گھُما کے دُور سُٹ کے درّکھت اُّتے چڑھ جاںدا تے کھےڈ سُرُو هو جاںدی۔ داای والا ڈںڈے نُوں چُک کے, داهِرے وِّچ ڈںڈا دوبارا رکھکے دُوجے کھِڈاریآں نُوں چھُوهن لای درّکھت 'تے چڑھدا تے دُوجے کھِڈاری درّکھت دیآں ٹاهنیآں نال لمک کے هےٹھاں چھالاں ماردے تے نس کے ڈںڈا چُک کے چُںمدے۔ جِس کھِڈاری نُوں داای والا, ڈںڈا چُںمن توں پهِلاں هّتھ لا دےںداں اُس دے سِر داای آ جاںدی۔ ِاس پرکار ِاه کھےڈ پهِلاں واںگ هی چالُو رهِںدی۔

گُّلی ڈںڈا, نُون مِآنی, سّکر بھُرجی, ٹِبلا ٹِبلی آد گّبھرُوآں دیآں بڑیآں رَوچک کھےڈاں هن۔

باراں بیکری, باراں ٹاهنی, سترںج, چوپڑ, تاس, تھوڑا کھُوه اتے کھںڈا آد بَےٹھ کے کھےڈن والیآں کھےڈاں هن جِنھاں نُوں ساڈے وّڈے وڈےرے بڑے اُتساه نال کھےڈِآ کردے سن۔

ِاه اتے هور انےکاں کھےڈاں ساڈے لوک جیون وِچوں وِسر رهیآں هن۔ نا هُن پِںڈاں وِّچ اُه جُوهاں رهیآں هن جِّتھے کھےڈاں دے پِڑ جُڑدے سن تے نا هی هُن کِسے کول کھےڈن لای وِهل هَے۔ بس کھےڈاں دے ناں هی چےتے رهِ گاے هن-پںجابی اکھان هَے-کھےڈاں تے ماواں مُّکن تے هی چےتے آاُںدیآں هن۔ ِاه کھےڈاں ساڈا گَورومای وِرسا هن۔ ِاهناں دی سںبھال اتِاںت جرُوری هَے۔ ِاهناں دا ادھِاَےن سبھِآچارک درِسٹی توں ِاک اتِاںت مهّتوپُورن وِسا هَے جو سانُوں آپنی بلوان وِراست نال جوڑدا هَے۔

بالاں دیآں کاوِ-مای کھےڈاں

بّچِآں دیآں کھےڈاں بڑیآں دِلچسپ هُںدیآں هن کاوِ-مای۔ هر کھےڈ نال بّچے کوای نا کوای کاو ٹوٹا بولدے هن جِس کرکے کھےڈ بڑی دِلچسپ بن جاںدی هَے۔ بّچِآں دا کھےڈ ساستر وی بڑا نِآرا هَے۔ کھےڈن لای کوای بّچا کِسے دے گھر سّدن لای نهیں جاںدا, بلک گلی گُآںڈھ وِّچ هی کِسے موکلی تھاں تے کھڑو کے کوای بّچا اُّچی آواج وِّچ هوکا دےںدا هَے :-

دو لّکڑیآں دے کانے

آ جااَو مُںڈيو کِسے بهانے

کِسے بنّھے توں اُّچی آواج وِّچ کُڑیآں سّدا دِںدیآں نے :-

تّتا کھُرچنا جںگ جلےبی

آ جااَو کُڑیاَو کھےڈیاے

کِدھرے کُڑیآں دی ٹولی رل کے گا اُّٹھدی هَے :-

آاَو بھَےنوں کھےڈیاے

کھےڈن وےلا هويا

روٹی کَون پکااُگا

هیرا

هیرے دی مَےں بھانجی

سّبھے گّلا جاندی

ِاّک گّل بھُّلگی

بروٹے واںگُو پھُّلگی

کھےڈن دا سّدا سُندے هی بّچے آپنیآں ماواں, بھَےناں توں چوری جاں بهانے گھڑ کے ِاک تھاں ِاکّٹھے هو جاںدے هن۔ اُه آم کرکے چھُوهن والیآں کھےڈاں کھےڈدے هن۔ میٹی کَون دےوے۔ ِاس لای پُّگِآ جاںدا هَے۔ پُّگن سمےں بولے جاںدے کاوِ-ٹوٹے دے بول هن :-

ایںگن میںگن تلی تلیںگن

کالا پیلا ڈّکرا

گُڑ کھاواں بول ودھاواں

مُولی پّترا پّتراں

والے گھوڑے آاے

هّتھ کتاڑی پَےر کُتاڑی

نِکل بالِآ تےری واری

چھُوهے جان تے جےکر کوای بّچا آپنی میٹی نا دےوے جاں کھےڈ اّدھ وِچکار چھّڈ کے بھّج جاوے تاں بّچے اُهدے مگر ِاه گااُںدے هواے اُهدے گھر تک جاںدے هن :-

ساڈی پِت دّبنا

گھر دے چُوهے چّبنا

ِاک چُوها رهِ گِآ

چپاهی پھڑ کے لَے گِآ

چپاهی نے ماری ِاّٹ

چاهے رو چاهے پِٹ

پُّگن مگروں بّچے آم کرکے چھُوهن والیآں کھےڈاں کھےڈدے هن۔ سمُںدر تے مّچھی بالڑیآں دی بڑی هرمن پِآری کھےڈ هَے۔ دس باراں کُڑیآں ِاک داِارا بنا کے کھلو جاںدیآں هن۔ جِس کُڑی دے سِر داای هووے اُه اُهناں دے وِچکار کھلوتی هُںدی هَے۔ کھےڈ سُرُو هو جاںدی هَے۔ باهرلیآں کُڑیآں داِارے وِّچ گھُںمدیآں هوایآں ِاک آواج وِّچ پُّچھدیآں هن

کُڑیآں :          هرا سمُںدر گوپی چںدر بول مےری مّچھلی کِنّا کِنّا پانی ?

داای والی :      گِّٹے گِّٹے پانی

کُڑیآں :          هرا سمُںدر گوپی چںدر بول مےری مّچھلی کِنّا کِنّا پانی ?

داای والی :      ڈھِّڈ-ڈھِّڈ پانی

کُڑیآں: هرا سمُںدر گوپی چںدر بول مےری مّچھلی کِنّا کِنّا پانی

داای والی :      سِر-سِر پانی

سارے:              ڈُّب گاے

ِاس مگروں باهرلے بّچے سمُںدر وِّچ ڈُّبے هواے بّچے نُوں چُوںڈھیآں وّڈھدے هن۔ مُڑ کوای بّچا مّچھلی بندا هَے تے کھےڈ پهِلاں واںگ سُرُو هو جاںدی هَے۔

بھںڈا بھںڈاریآ کھےڈ وِّچ داای والا بّچا دھرتی تے چُّپ مار کے بَےٹھ جاںدا هَے تے باکی بّچے اُهدے سِر اُّتے آپنیآں-آپنیآں بںد

مُّٹھاں ِاک دُوجی تے رّکھ کے, داِارا بنا کے, کھلو جاںدے هن۔ ِاک آواج داای والے توں پُّچھدے هن :-

بھںڈا بھںڈاریآ

کِنّا کُ بھار ?

داای والا هےٹھوں اُّتر دِںدا هَے :-

ِاک مُّٹھی چُّک لَے

دُوای نُوں تِآر

ِاس پرکار گااُںدے هواے بّچے کّلی-کّلی مُّٹھی چُّکدے هن جدوں ساریآں مُّٹھیآں چُّکیآں جاںدیآں هن تاں بّچے ِاک دم نسدے هواے گااُںدے هن :

هااے کُڑے دںدایآ لڑ گِآ۔

بُوای کُڑے دںدایآ لڑ گِآ۔

داای والا اُهناں نُوں چھُوںهدا هَے۔ جِس بّچے نُوں اُه چھُه لوے اُس دے سِر داای آ جاںدی هَے۔

اُٹھک بَےٹھک ودھےرے کرکے چھوٹے بّچے کھےڈدے هن۔ ِاس کھےڈ وِّچ داای والا کتاروں باهر کھڑوتا هُںدا هَے۔ لااین تے کھڑوتے بّچے اُّچی آواج وِّچ بولدے هن :-

گّڈا گڈوریآ

گّڈے وِچ کھُه

کھڑے نُوں چھّڈ کے

بَےٹھے نُوں چھُوه

داای والا بَےٹھِآں نُوں

چھُوهن دی کوسِس کردا هَے

تے ِانّے نُوں جھّٹ آواج اُّٹھدی هَے :-

گّڈا گڈوریآ

گّڈے وِچ کھُوه

بَےٹھے نُوں چھّڈ کے

کھڑے نُوں چھُه

پھےر داای والا کھڑِآں نُوں چھُهن دی کوسِس کردا هَے جِس سّچے نُوں چھُوه لوے اُس دے سِر داای آ جاںدی هَے۔

"اُوچ نیچ' کھےڈ اکسر دس باراں سال دے بّچے بڑے چاا نال کھےڈدے هن۔ داای والے بّچے توں باکی بّچے گااُںدے هواے پُّچھدے هن :-

اںباں والی کوٹھڑی

بداماں والا وِهڑا

 

بابے نانک دا گھر کِهڑا ?

داای والا بّچا اّگوں اُّچی جاں نیویں تھاں وّل ِاسارا کرکے "اَوه"

آکھدا هَے۔ بّچے ِاسارے والے ستھان وّل دَوڑدے هن۔ داای والا جِس نُوں چھُوه لوے اُهدے سِر داای آ جاںدی هَے۔

"داایآں دُهکڑے" چھوٹے بّچِآں دی هرمن پِآری کھےڈ هَے۔ داای والا اُس تھاں تے جا کے کھڑو جاںدا هَے جِس تھاں تے آ کے دُوجے کھِڈاریآں نے هّتھ لااُنا هُںدا هَے۔ اُه اّکھاں میچ کے اُّچی آواج وِّچ آکھدا هَے :-

لُّک چھِپ جانا

نویں کنک دا دانا

راجے دی بےٹی آای جے

بّچے اےدھر اَودھر کںدھاں کولِآں اُهلے لُّک جاںدے هن۔ جدوں سارے لُّک جان تاں ِاک جنا اُّچی دےنی آکھدا هَے :

آ جو

داای والا دُوجے بّچِآں نُوں لّبھدا هَے۔ دُوجے بّچے دَوڑ کے داایآں والی تھاں نُوں هّتھ لا کے آکھدے هن : داایآں دُهکڑے

جِهڑا بّچا داایآں والی تھاں نُوں هّتھ لااُن توں پهِلاں-پهِلاں چھُوهِآ جاوے اُس دے سِر داای آ جاںدی هَے۔

'تےرا مےرا مےل نی' کھےڈ دس پںدراں کُڑیآں کھےڈدیآں هن۔ پهِلاں داِارا بنااُںدیآں هن۔ وِچکار داای والی کُڑی هُںدی هَے۔ داای والی کُڑی اتے دُوجیآں کُڑیآں وِچکار وارتالاپ هُںدی هَے :-

کُڑیآں :          اَےس گلی آ جا

داای والی       اَےس گلی هنھےرا

کُڑیآں            لَےںپ لَے کے آ جا

داای والی :      لَےںپ مےرا ٹُّٹا پھُّٹا

کُڑیآں :          دیوا لَے کے آ جا

داای والی :      دیوے وِّچ تےل نی

کُڑیآں :         تےرا مےرا مےل نی

'تےرا مےرا مےل نی' آکھدے سار هی کُڑیآں دَوڑ جاںدیآں هن۔ داای والی اُهناں نُوں چھُوهدی هَے۔ جِس نُوں چھُوه لوو اُهدے سِر داای آ جاںدی هَے۔

جوانی اتے بچپن دیآں برُوهاں تے کھڑیآں کُڑیآں تھال اتے کِّکلی کھےڈ کے آنںد پراپت کردیآں هن۔

تھال جاں کھوهنُوں کُڑیآں دی ات رَوچک کھےڈ هَے۔ ِاس کھےڈ وِّچ هّتھ دی تلی نال کھےهنُوں جاں گےںد نُوں جِآدا وار جمین تے بُڑکايا جاںدا هَے۔ تے نال تھال دے گیت گااے جاںدے هن. ِاه کھےڈ جوڑیآں وِّچ جاں ِاکّلے-

ِاکّلے وی کھےڈی جاںدی هَے۔ بال گیتاں نال گِنتی کیتی جاںدی هَے :-

تھال تھال تھال

ماں مےری دو لںمے وال

پيو مےرا ساهُوکار

اںدروں پانی رُڑھدا آيا

رُڑھ-رُڑھ پانیآں

سُرمےدانیآں

سُرماں پاواں

پاواں پھُّل گُلاب دا

بھابی مےری جُلپھاں والی

ویر مےرا سردار

آل مال

هويا بیبی پهِلا تھال

بھَےن ویر نُوں ےاد کردی هوای اگلا تھال گااُںدی هَے :-

کوٹھے اُّتے گنّا

ویر مےرا لںما

بھابو مےری پتلی

جیهدے نّک مّچھلی

مّچھلی 'تے مَےں نهاون گایآں

لںڈے پِّپل هےٹھ

لںڈا پِّپل ڈھےا گِآ

مّچھلی آ گای هےٹھ

مّچھلی دے دو مامے آاے

مےرا آيا جےٹھ

جےٹھ دی مَےں روٹی پکا تی

نال پکاایآں توریآں

اّلا میآں بھاگ لااے

ویراں دیآں جوڑیآں

بھراواں دیآں جوڑیآں

هور

چھای چھای چھایآں

کھکھڑیآں کھربُوجے کھاں

کھاںدی-کھاںدی کابل جاں

اَوتھوں لِآواں گوری گاں

گوری گاں گُلابی وّچھا

مارے سِںگ تُڑاوے رّسا

چھولیاے نُوں کںڈا

مُںڈے کھےڈن گُّلی ڈںڈا

کڑیآں گَون گااُںدیآں

مرد کردے لےکھا سےکھا

رنّاں گھر وسوںدیآں

ِاک هور بال گیت وِّچ دھی ماں نُوں ارجوای کردی هَے :-

ماں ماں گُّت کر

دھیاے دھیاے چُّپ کر

ماں ماں وِآه کر

دھیاے دھیاے راه کر

ماں ماں جںج آای

دھیاے دھیاے کِّتھے آای

آای پِّپل دے هےٹھ

نالے سهُرا نالے جےٹھ

نالے ماں دا جواای

کھاںدا لُّچی تے کڑھاهی

لَےںدا لےپھ تے تلاای

پیںدا دُّدھ تے ملاای

بھَےڑا رُّس-رُّس جاںدا

سانُوں سرم پِآ دواںدا

آل مال

هويا بھَےنے پُورا تھال

ِاںج بهُت سارے تھال پَےںدے رهِںدے هن تے کھےڈ مگھدی چلی جاںدی هَے۔ روڑے کھےڈدیآں, نِّکے ویراں بھَےناں نُوں کھِڈااُںدیآں اتے گُّڈے گُّڈیآں دے کاج رچااُںدیآں هوایآں کُڑیآں دا من جدوں هُلارا کھا کے مستی دے وںگ وِّچ آاُںدا هَے تاں اُه جٹے بنا کے ِاک دُوجے دے هّتھاں نُوں کںگھیآں پا کے گھُںمن لّگ جاںدیآں هن۔ گھُںمدِآں-گھُںمدِآں اُهناں نُوں گھُمےر چڑھ جاںدی هَے تے اُه دھرتی 'تے لوٹ پوٹ هو کے ڈِّگ پَےںدیآں هن۔ گھُںم رهیآں نِّکیآں ماسُوم بالڑیآں دے کای-کای جوڑے منموهک نجارا پےس کردے هن۔ آپنے پَےراں اُّپر چرک چُوںڈے واںگ گھُںمدیآں هوایآں گےڑے تے گےڑا بنّھ دےںدیآں هن۔ گےڑے دی رپھتار نال کِّکلی دے گیتاں دے بول وی واواں وِّچ گھُںمدے هن :-

کِّکلی کلیر دی

پّگ مےرے ویر دی

دُپّٹا بھرجاای دا

پھِّٹے مُوںه جواای دا

گای ساں مَےں گںگا

چڑھا لِآای بںگا

 اسمانی مےرا گھّگرا

مَےں کِهڑی کِّلی ٹںگاں

نی مَےں اَےس کِّلی ٹںگاں

نی مَےں اَوس کِّلی ٹںگاں

کِّکلی دے گیتاں وِّچ بھَےن دا ویر پِآر هی ودھےرے کرکے رُوپمان هويا هَے :-

کِّکلی کلیر دی

پّگ مےرے ویر دی

دُپّٹا مےرے بھاای دا

سُورج لڑاای دا

ویر مےرا آوےگا

بھابو نُوں لِآوےگا

سهےلیآں سداواںگی

نّچاںگی تے گاواںگی

جںج چڑھے ویر دی

کِّکلی کلیر دی

هور

کوٹھے اُّتے رےبڑا

بھَےن مےری کھےڈدی

بھنوایآ مَےنُوں دےکھدا

وےکھ لَے وے وےکھ لَے

باری وِّچ بهِنی آں

چھںم-چھںم رونی آں

لال جی دے کپڑے

سبُون نال دھونی آں

سبُون گِآ اُڈ پُڈ

لَے نی بھابو موتی چُّگ

بھابو مےری سوهنی

جیهدے مّتھے دَونی

دونی وِّچ ستارا

مَےنُوں ویر پِآرا

ویرے دی مَےں وهُٹی ڈِّٹھی

چنّ نالوں چِّٹی

تے پتاسِآں توں مِّٹھی

بھَےن نُوں ویر دے وِآه دا چاا تاں بھلا هونا هی هويا, اُس نُوں تاں آپنے ویراں دے مںگے جان دا وی چاا هَے :-

اںبے نی مااے اںبے

مےرے سّت بھرا مںگے

مےرا ِاک بھرا کُآرا

اُه چوپٹ کھےلن والا

چَوپٹ کِّتھے کھےلے

لاهَور سهِر کھےلے

لاهَور سهِر اُّچا

مَےں من پکايا سُّچا

مےرے من نُوں لّگے موتی

مَےں گلیآں وِّچ کھلوتی

مَےں بڑے بابے دی پوتی

کِدھرے ویر دے باگاں وِّچ چںبا کلی کھِڑدی هَے :-

هےٹھ وگے درِآ

اُّتے مَےں کھڑی

مےرے ویر نے لايا باگ

کھِڑ پای چںبا کلی

چںبا کلی نا توڑ

ویر مےرا کُّٹُوگا

مےرا ویر بڑا سردار

بهِںدا کُرسی 'تے

بھاںبو بڑی پردھان

بهِںدی پیهڑی 'تے

پیهڑی گای ٹُّٹ

بھابو گای رُّس

بھابو کُّکڑاں نُوں نا مار

کُّکڑ ویرے دے

کِّکلی وِّچ گااے جاںدے گیتاں نُوں گااُن دا ِاک ڈھںگ هور وی هَے۔ دو کُڑیآں دھرتی تے بَےٹھ کے جا کھڑو کے ِاک دُوجی دے هّتھاں تے تاڑیآں مار کے تاڑیآں دے تال نال گیت بولدیآں هن اتے اںتلے ٹّپے نُوں کِّکلی پااُںدیآں دُهرااُںدیآں هن :-

تے وے توتڑِآ

توتڑِآ متوتڑِآ

توتا هَے سِکںدر دا

پانی پیوے مںدر دا

سیسا وےکھو لهِرے دا

کںم کرے دُپهِرے دا

کاکڑا کھڈانی آں

چار چھّلے پانی آں

ِاّک چھّلا رےتلا

رےتلے دی تاای آای

نویں-نویں بھرجاای آای

کھوهل ماسی کُںڈا

جیوے تےرا مُںڈا

ماسی جا بڑی کلکّتے

اُّتھے مےم ساهِب نّچے

بابُو سیٹیآں بجاوے

گّڈی چھّک چھّک جاوے

هور

کِّکلی کلّس دی

لّت بھّجے سّس دی

گوڈا بھّجے جےٹھ دا

جھیتاں وِّچوں دےکھدا

موڑ سُو جٹھانیاےں

موڑ سّسے رانیاے

هاسِآں تماسِآ بھرے بولاں نال کِّکلی پاںدیآں کُڑیآں ِاک سماں بنّھ دےںدیآں هن :-

سّس دال چا پکاای

چھنّا بھر کے لِآای

سّس کھیر چا پکاای

هےٹھ ٹںگنے لُکاای

دے بھےڑ وےکھی جان۔

پںجاب دے تکریبن هر پِںڈ وِّچ سِکاری جرُور هويا کردے سن جِنھاں دا سَوک کُّتِآں نال سِکار کھےڈنا هُںدا سی۔ اُهناں نے روهیآں وِّچ سارا دِن تُاَو-تُاَو کردے پھِرنا تے کای وار آپنے نِراس هو کے کھالی هّتھیں گھر پرت آاُنا۔ ِاه سِکاری آپنے کُّتِآں دی کھُوب سےوا سںبھال کردے سن-آپ بھاوےں بھُّکھے رهِن پر سِکاری کُّتِآں نُوں اجا نهیں سی لّگن دےںدے۔ ِاهناں سِکاریآں دی دےکھا دےکھی پِںڈ دے جُآکاں نے آم کُّتِآں دے گلاں وِّچ رّسیآں پاکے سِکار تے چڑھنا تے لوکاں دے برسیم تے چارے مِّدھدے پھِرنا۔

پںجاب دے کھاںدے پیںدے جّٹاں وِّچ ودھیآ نسل دے پسُو پالن دا سَوک آم رِها هَے۔ بلداں دیآں جوڑیآں تے گھوڑیآں ریجھاں نال پالیآں جاںدیآں سن۔ گھوڑیآں اتے بلداں دے سَوںکی اُهناں نُوں پُّتا واںگ پالدے سن-اُهناں دےسی گھيو دے پیپے ِاهناں نُوں چار دےنے-دےکھِآں بھُّکھ لهِنی- چِّٹیآں گھوڑیآں نے بُلبُلاں واںگ اُڈنا-وّڈمُّلیآں جیناں, گلاں وِّچ چاںدی دیآں همےلاں تے پَےراں وِّچ جھاںجراں پاایں جدوں گھوڑی نے ڈّگے دی تال تے نّچنا تاں ِاّک سماں بنّھِآں جانا۔ گھوڑ سوار نے نےجے نال, کِّلے پُّٹنے۔ نےجا باجی دے مُکابلے هونے۔ بلداں دیآں جوڑیآں بَےل- گّڈیآں دی دَوڑ دے مُکابلِآں لای پالیآں جاںدیآں سن۔ ِاهناں پاسوں اُه کھےتیباڑی دا کںم نهیں سی لَےںدے۔ بےل گّڈیآں دیآں دَوڑاں پںجابیآں لای منورںجن دا وِسےس سادھن رهیآں هن۔ اّجکّلھ وی پےںڈُو کھےڈاں وِّچ بول گّڈیآں دیآں دَوڑاں کرواایآں جاںدیآں هن۔ نےجاباجی دا سَوک تاں تکریبن سماپت هی هو گِآ هَے۔ سواری لای بھلا کَون گھوڑیآں رّکھدا هَے۔ هُن تاں پںجاب دے پِںڈاں وِّچ کاراں, موٹر ساایکل تے سکُوٹر آم هی هو گاے هن۔

پںجابی گّبھرُوآں وِّچ آپنے سریر نُوں نروآ رّکھن دا سَوک اُهناں دے نِّت دے کںم وِّچ بهُت سهاای هويا کردا سی۔ کھےتی دا دھںدا ماڑے دھیڑے دے کرن دا نهیں سی۔ هر کںم هّتھیں کرنا پَےںدا سی۔ هرٹ نهیں سن, هڑے سن, هل واهُن اتے بھار چُّکن لای نرواے سریر دی لوڑ سی۔ ِاس لای پںجابی گّبھرُو آپنے سریر نُوں نروآ رّکھن لای مّجھاں چُںگھدے سن, پیپِآں دے پیپے دےسی گھيو دے کھا جاںدے سن۔ آپنے پِںڈ دے گّبھرُوآں نے کّٹھے هو کے جور کرنا, مُوںگلیآں پھےرنیآں, مُدھگر چُّکنے, ڈںڈ پےلنے, کبّڈی کھےڈنی تے گھول گھُلنے۔ پےںڈُو مےلِآں اُّپر وی ِاه گّبھرُو آپنے بل دا پرگٹاوا گھول گھُل کے, مُوںگلیآں پھےرکے, کبّڈی تے سَوںچی پّکی کھےڈ کے, بوری تے مُدھگر آد چُّک کے کرِآ کردے سن۔ هرےک پِںڈ دی کوای

نا کوای رّسا کھِّچن دی ٹیم جرُور هويا کردی سی۔ ِاس پرکار ِاه گّبھرُو آپنے پِںڈ دا ناں چمکايا کردے سن۔ جے کِسے پِںڈ دا نامور پهِلوان نِکل آاُنا تاں سمُّچے پِںڈ نے اُس نُوں کھُراک دےنی تے پهِلواناں دے گھول کروااُنے۔ باجیگراں دیآں باجیآں پوااُن دا آم رِواج سی۔

هُن بھلا کَون بُوریآں چُںگھدا هَے۔ سمےں دا چّکر هی اجِها هَے کِ دُّدھ تاں ڈھولاں وِّچ پَے کے سهِری پُّج جاںدا هَے۔ مسیں دو-تِّپ چاه لای بچدے هن۔ دےسی گھيو دے پیپے کھان دی گّل تاں ِاّک پاسے رهی ادھِڑک تے تيوڑ ناں دا سبد اّج دے گّبھرُوآں نے کدی سُنِآں هی نهیں هونا۔ اّج دے پےںڈُو گّبھرُوآں دے سَوک تاں هُن نسِآں نے مّل لاے هن۔ جوانی دی اُمر وِّچ هی هڑباں نِکلیآں هوایآں, مُوںه چِّبا هويا پِآ هَے۔ نسے دیآں گولیآں اتے کَےپسُول کھا کے کںدھاں کولِآں نُوں پھڑدے, مِّٹی گھّٹے وِّچ رُل دے, جردے دیآں چُٹکیآں چهدے ِاه گّبھرُو پںجاب دے هر پِںڈ وِّچ نجر آ رهے هن۔ سراب, اپھیم اتے ڈوڈِآں دی ورتوں نے ِاهناں گّبھرُوآں دے سریر پِںجر بنا کے دھر دِّتے هن۔ هُن کوای گھول نهیں گھُلدا, جور اجماای نهیں کردا, مُوںگلیآں پھےرن اتے مُدھگر چُّکن دی گّل تاں بیتے سمےں دی وارتا بن کے رهِ گای هَے۔

پںجابیآں دے لوک جیون وِّچوں کویسراں, ڈھّڈ سارںگی دے گااُن, راساں, نچاراں دے جلسے اتے نکلاں دے اکھاڑے لوااُن دے سوک کِسے هّد تّک وِسر هی چُّکے هن۔ پےںڈُوآں وِّچ کِّسے پڑھن دا سَوک آم هويا کردا سی۔ ِاّک جنے نے کِسے کِّسے وِّچوں کوای بںد لٹکاں نال پڑھنا, سروتِآں نے جھُوم-جھُوم جانا۔ ِاه کِّسے آم کرکے آسکاں اتے ڈاکُوآں دے هويا کردے سن ۔ وارس دی هیر, سدا رام دی سوهنی, سےر مُهںمد دا مِرجا, هاسم دی سّسی, ریٹا دین دا سُّچا سِںگھ سُورما, بھگوان سِںگھ دا جِاُونا موڑ, کادر ےار دا پُورن بھگت, کِسور چںد دا جانی چور, گُردِّت سِںگھ دی پرتاپی, دَولت رام دا رُوپ بسںت اتے سادھُو دِآ سِںگھ دا جِںدگی بلاس آد کِّسے ِاهناں مهِپھلاں دا سِںگار هويا کردے سن۔ اّج کّلھ بھالِآں وی کِّسے پڑھن والا وِاکتی تُهانُوں کِسے پِںڈ وِّچوں نهیں لّبھےگا۔ پُستکاں چھاپن والے وی کِّسے نهیں چھاپدے۔ ساهِتک پُستکاں توں ِالاوا رسالے اتے اکھبار پےںڈُوآں دی پهُںچ وِّچ آ گاے هن۔ پِںڈ-پِںڈ سکُول کھُّلھ گاے هن, پںچاِاتاں اتے سکُولاں دیآں لاِابرےریآں توں پُستکاں لَے کے پِںڈاں دے پڑھے-لِکھے وِاکتی آپنے پڑھن دے سَوک نُوں مگھاای رّکھدے هن۔ پِںڈاں وِّچ کھُّلھے سکُولاں اتے کالجاں نے پےںڈُو جیون وِّچ ِاّک سبھِآچارک ِانکلاب لَے آںدا هَے۔

پِںڈاں وِّچ جاگرِتی آ رهی هَے۔ کِتے-کِتے پِںڈاں وِّچ جا کے ناٹ مںڈلیآں ناٹک کھےڈدیآں هن۔ پےںڈُو کھےڈاں دا رِواج مُڑ سُرجیت هو رِها هَے-کھےڈاں دے نال سبھِآچارک پروگرام وی آےوجِت کیتے جا رهے هن جو اُهناں دی سبھِآچک بھُّکھ نُوں مِٹااُن وِّچ سهاای هو رهے هن۔ لوکاں لای وّدھ توں وّدھ نرواے اتے سِهتمںد سبھِآچارک پروگرام آےوجِت کیتے جان دی لوڑ هَے تاں جو ساڈی نَوجوان پیڑھی سهی سےدھ لَے سکے۔

پریت گاتھاواں

پںجاب دے پانیآں وِّچ مُهّبت مِسری واگ گھُلی هوای هو۔ ِاس دی دھرتی تے پروان چڑیآں مُوںه-جور مُهّبتاں نُوں پںجابیآں نے آپنی دِل تکھتی تے بِٹھايا هويا هَے۔ پںجابیآں دا کھُّلھا ڈُلھا تے هر کِسے نال گھُل-مِل جان دا سُبھاا پراياں نُوں وی اپنا بنا لَےںدا هَے۔ جدوں دو دِلاں دا مےل هُںدا هَے نا کوای دےس, نا جات برادری, نا دھرم تے نا هی بھاسا کِسے پرکار دی اٹکار پااُںدی هَے۔ ِاسک اَوپرِآں نُوں وی آپنا بنا لَےںدا هَے۔ بلکھ بُکھارے توں ويوپار کرن آيا امیرجادا ِاجت بےگ گُجرات دے گھُمھار تلے دی مُٹِآر دھی سوهنی نُوں وےکھ اُس تے پھِدا هو جاںدا هَے تے سوهنی اُس نُوں مهیوال دے رُوپ وِّچ اپنا بنا لَےںدی هَے۔ دونوں دےس دساںتراں دیآں هّداں مِٹا کے ِاک دُوجے تے جِںدڑی گھول گھُمااُںدے هن۔ ِاںج هی بلوچستان دے ِالاکے مِرکان دا ساهجادا پُنُّوں سِّدھ دے سهِر بھںبور 'چ دھوبیآں دے گھر پلی سّسی دے هُسن دی تاب نا جھلدا هويا آپنا آپ سّسی تے نِچھاور کر دےںدا هَے تے جدوں پُنُّوں دے بھرا پُنُّوں بلوچ نُوں بےهوس کرکے آپنے نال لَے تُردے هن تاں اُه اُهدے وِےوگ وِّچ تھلاں وِّچ بھُجدی هوای آپنی جان کُربان کر دےںدی هَے۔ بلوچ پُنُوں اتے سهنی دا ِاجت وےگ مهیوال دے رُوپ وِّچ پںجابی لوک مناں دے چےتِآں وِّچ وسے هواے هن۔ پںجاب دے کن-کن وِّچ رمیآں مُهّبتی رُوهاں سّسی-پُنُّوں, هیر-راںجھا, سوهنی-مهیوال اتے مِرجا-ساهِباں آد اجِهیآں پریت کهانیآں هن جِنھاں دی چھاپ پںجابیآں دے مناں اُّتے اُکری هوای هَے۔

ِاه ساریآں پریت گاتھاواں مدھکال وِّچ واپریآں هن۔ پهِلاں ِاه لوک مانس دے چےتِآں 'چ ساںبھیآں هوایآں سن۔ لوک چےتِآں توں ِانھاں نُوں سُنکے مدھکال دے کِّساکاراں نے ِاهناں نُوں آپنے کِّسِآں وِچ رُوپمان کیتا هَے۔ سَےںکڑِآں دی گِنتی وِّچ ِاه کِّسے اُپلبدھ هن۔ وارس دی هیر, پیلُو دا مِرجا, هاسم دی سّسی اتے پھجل ساه دی سوهنی پںجابی ساهِت دیآں امر رچناواں هن جِنھاں وِّچ پںجاب دے جن جیون دی جھلک ساپھ دِس آاُںدی هَے۔

ِانھاں پرمُکھ پریت گاتھاواں توں ِالاوا ستھانک ِالاکِآں دیآں پریت کتھاواں روڈا جلانی, کاکا پرتاپی, سوهنا-جَےٹھی اتے ِاںدر بےگو

پںجابی لوک مانس دیآں هرمن پِآریآں پریت کهانیآں هن جِنھاں نُوں انےکاں لوک کویآں نے اپنے کِّسِآں وِّچ ساںبھِآ هويا هَے۔

مّدھکال دیآں ِاهناں مُهّبتی رُوهاں نے آپنی مُهّبت اتھوا پِآر دی پُورتی لای اُس سمےں دے سماج دا بڑی بهادری نال ٹاکرا هی نهیں کیتا بلک سماجک اتے دھارمک ورجنا, مناهیآں اتے بںدساں نُوں توڑکے اپنیآں جاناں تک وار دِّتیآں هن۔ اسل وِّچ اُهناں نے آپنے تَور تے سکھسی آجادی دی لڑاای لڑکے ِاتِهاس سِرجِآ هَے۔

لوک ناِاک وجوں نِبھااے ِاتِهاسک رول کرکے هی پںجاب دا لوک مانس اُهناں نُوں اپنے چےتِآں وِّچ وساای بَےٹھا هَے تے اج وی ساںدل بار دے لوک هیر نُوں 'ماای هیر' اتے راںجھے نُوں 'میآں راںجھے' دے لکب نال ےاد کرکے هن۔ لوک گاتھاواں پںجابی وِراست دا وّڈمُّلا سرمايا هن۔ ِاهناں وِّچ پںجاب دی آتما وِدمان هَے۔ ِاه چسمے دی پانی واںگ اّج وی سجریآں هن۔

پےس هن پںجاب دیآں پرمُّکھ پریت کهانیآں دے سںکھےپ رُوپ-

سوهنی مهیںوال

بلکھ بُپارے دے ِاک امیر مِرجا الی دا نَوجوان پُّتر ِاجت بےگ پںجاب (بھارت تے پاکِستان دا ساںجھا پںجاب) وِّچ وپار کرن دی نیات نال آيا۔ اُه گُجرات (پاکِستن) دے ِاک گھُمار تُّلے دی منموهنی دھی سوهنی تے موهِت هو گِآ۔ اُهنے سوهنی دی کھاتر گُجرات وِّچ هی بھاںڈِآں دی دُکان پا لای۔ اُه هر روج سوهنی دے دیدار لای بھاںڈے کھریدن دے پّج تُّلے دی هّٹی تے جاںدا۔ آکھر وپار وِّچ ِاجت بےگ نُوں اَےنا گھاٹا پَے گِآ کِ اُس نُوں مجبُور هو کے تُّلے دے گھر هی مّجھاں چارن تے نَوکری کرنی پَے گای۔ اُه هر روج مّجھیآں چارن جاںدا مگرے سوهنی اُهدے لای بھّتا لَے تُردی۔ ِاجت بےگ توں اُه هُن مهیوال بن گِآ سی۔

سوهنی مهیںوال دی هو گای۔ دوهاں دا پِآر دِنوں دِن گُوڑا هُںدا گِآ۔ پر ِانھاں دے پِآر نُوں سماج نے جرِآ نا ۔ لوکاں نے سوهنی دے ماں باپ پاس ِاهناں دے پِآر بارے سکاِاتاں کیتیآں۔ اُلاںبھے دِّتے۔ مهیںوال نُوں نَوکريوں جواب مِل گِآ اتے سوهنی نُوں اُهناں گُجرات دے ِاک هور گھُماراں دے مُںڈے نال وِآه دِّتا۔

سوهنی مهیںوال لای تڑپھدی رهی, مهیںوال سوهنی دے وَےراگ وِّچ هںجھُو کےردا رِها۔ جھُوٹھی لوک لاج نے دو پِآرے وِچھوڑ دِّتے, دو رُوهاں گھاِال کر دِّتیآں۔

ِاجت بےگوں مهیںوال بنِآ مهیوال مهیںوالوں پھکیر بن گِآ اتے گُجرات توں وجیراباد دے پاسے ِاک میل دی دُوری تے درِآ جھنا دے پارلے کںڈھے جھُّگی جا پاای۔

سوهنی اپنے سهُرِآں دے گھر رات سمےں چوری مهیوال نُوں مِلن لای درِآ کںڈھے تے پُج جاںدی, مهیںوال درِآ پار کرکے اُس نُوں آن مِلدا ۔ اُه اپنے نال مّچھی دا ماس لای آاُںدا۔ دونوں رل کے کھاںدے۔ کِها جاںدا هَے کِ ِاک دِن مهیوال نُوں مّچھیآں نا مِلیآں, اُهنے آپنا پّٹ چیر کے کباب بنا لِآ۔ پّٹ چیرن کرکے مهیںوال نُوں تَےرنا مُسکل هو گِآ سی-سوهنی اُس دِن توں آپ درِآ پار کرکے اپنے مهیںوال دی جھُّگی وِّچ جان لگ پای۔ اُه گھڑے راهیں درِآ پار کردی تے آاُںدی هوای گھڑے نُوں بُوجھِآں وِّچ لُکو دِںدی۔ سوهنی دی ننان

نُوں اُهدے رات سمےں گھڑے راهیں درِآ پار کرکے جان دا پتا لّگ گِآ۔ ِاک رات اُس نے پّکے گھڑے تی تھاں کّچا گھڑا رّکھ دِّتا۔ سوهنی کّچے گھڑے سمےت هی تُوپھانی درِآ وِّچ ٹھِلھ پای۔ گھڑا کھُر گِآ تے سوهنی اّدھ وِچکار ڈُّب گای۔ مهیوال نے ڈُبدی سوهنی دی چیک سُنی تے آپ وی مگرے چھال مار دِّتی۔ دونوں پِآرے بھنا دیآں تُوپھانی لهِراں وِّچ رُڑھ گاے۔

جِس سِدک دِلی نال سوهنی نے آپنی پریت نِبھاای هَے اُس دے سدکے اّج سدیآں بیتن مگروں وی سوهنی دی آتما نُوں اّج وی لوک مانس دی آتما پرنام کردی هَے :-

سوهنی جهی کِسے پریت کی کرنی

اُهدا پریت وی پانی بھردی

وِّچ جھناواں دے

سوهنی آپ ڈُّبی رُوه تردی

هیر-راںجھا

پںدرویں سلھویں سدی وِّچ اجکو پاکِستان ستھِت جھںگ دے ِالاکے وِّچ واپری 'هیر-راںجھے' دی لوک گاتھا نے پںجابیآں دے دِلاں 'تے ِاک امِٹ چھاپ لاای هوای هَے۔ پںجاب دے کن-کن وِّچ ِاه پریت کهانی رمی هوای هَے جِس نُوں اّج وی پںجاب دا لوک مانس بڑیآں لٹکاں نال گا کے اگںمی کھُسی پراپت کردا هَے۔

راںجھا جِس دا اسل ناں دھیدو سی اجے نِّکا هی سی جدوں اُهدی ماں مر گای۔ اُهدا باپ مَوجُو تکھت هجارے دا چَودھری سی۔ جات دا اُه مُسلمان سی تے راںجھا اُنھاں دا گوت سی۔ اُهدے گھر اّٹھ پُّتر هواے, دھیدے اُهدا سبھ توں چھوٹا پُّتر سی۔ مَوجُو نے ماں مهِٹر دھیدو نُوں بڑِآں لاڈاں نال پالِآ۔ اجے اُه مساں سولاں ستاراں ورھِآں دا هويا سی کِ مَوجُو دی مَوت هو گای۔ مگروں اُهدے بھراواں نے بھو وںڈ لای چںگی چںگی آپ رّکھ لای کّلر تے مارُو جمین دھیدو دے هِّسے پا دِّتی ۔ لاڈلا تے چھےل چھبیلا دھیدو بھلا کںم کِوےں کردا۔ اُه آپنے بھراواں اتے بھابیآں نال گُّسے هو کے جھںگ سِآلی آ پُّجا تے اےتھوں دے چَودھری چُوچک دیآں مّجھاں چران لای چاکر بن گِآ۔ چُوچک دی نِدھّڑک تے نِڈر البےلی مُٹِآر دھی هیر نال دھید راجھے دا پِآر اجِها پِآ کِ اُه سدا لای راںجھے دی هو گای۔ کهِںدے هن راںجھا پُورے باراں ورھے هیر سلےٹی دیآں مّجھاں چراںدا رِها۔ پرںتُو هیر دے ماپِآں نے ِاهناں دے پاک پِآر نُوں پروان نا کیتا سگوں هیر دا وِآه رںگپُر کھےڑے دے سَےدے نال جوریں کر دِّتا۔ هیر وِلکدی رهی تے اُهنے ساپھ للکار کے آکھ دِّتا کِ اُه راںجھے توں بِنا کِسے هور دی نهیں بنےگی تے سَےدے کھےڑے دی, سےج کبُول نهیں کرےگی۔

راںجھے نے مّجھیآں چرانیآں چھّڈ دِّتیآں تے جوگی دا بھےس دھار کے رںگپُر کھےڑے پُج گِآ تے پِںڈوں باهر ڈےرے جا لااے۔ هیر دی نند سهِتی دُآرا راںجھے دا مےل هیر نال هويا۔ هیر لڑے سّپ دا بهانا لا کے جوگی پاس پُّجی-رات سمےں اُه دونوں نس ٹُرو۔ کھےڑِآں نے اُهناں دا پِّچھا کیتا, اںت دونوں ناهڑاں دے ِالاکے وِّچ پھڑے گاے۔ جھگڑا کوٹکبُولے دے هاکم پاس پُّجا۔ اُهنے هیر سَےدے کھےڑے نُوں مُڑوا دِّتی۔ کهِںدے نے اُسے وےلے کوٹکبُولے نُوں اّگ لگ گای۔ لوکاں سمجھِآ کِ ِاه هیر راںجھے نال هوای بے ِانساپھی دا پھل هَے-سو اُسے وےلے هاکم نُوں اپنا پھَےسلا بدلنا

پِآ۔ ِاس پرکار هیر مُڑ راںجھے نُوں مِل گای تے اُه کوی دمودر انُسار مّکے نُوں چلے گاے۔ ِاس رُماںس دا اںت ِاه وی دّسِآ جاںدا هَے کِ راںجھا کوٹکبُولے توں هیر نال جھںگ سِآلی آ گِآ۔ تد هیر دے باپ چُوچک نے راںجھے نُوں آکھِآ کِ اُه تکھت هجارے توں جںجھ چاڑھ لِآوے تاں جو اُه هیر نُوں سگناں نال پرنا کے لَے جاوے۔ راںجھا جںجھ لَےن تکھت هجارے نُوں چلِآ گِآ تے مگروں چُوچک نے هیر دے چاچے کَےدو دے آکھے لگ کے هیر نُوں جهِر دے کے مار دِّتا۔ راںجھا جںجھ لَے آيا اّگوں هیر دی مَوت دی کھبر سُن کے راںجھے نے هیر دی سجری کبر اُّتے ٹّکراں مار مار آپنے پران تِآگ دِّتے۔ ِاںج دو جِںداں اپنے ِاسک لای بلیدان دی آهُوتی دے کے سدا لای امر هو گایآں۔

سّسی-پُنُّوں

سّسی-پُنُّوں سِںدھ (پاکِستان) دے ِالاکے دی پریت کتھا هَے۔ کهِںدے هن کوای سّت کُ سَو ورھے پهِلاں بھںبور سهِر وِکھے راجا آدم کھان راج کردا سی۔ بںدا بڑا نےک بکھت سی پر اُهدے گھر اَولاد کوای نا سی۔ کای منّتاں منّن مگروں سّسی نے اُهدے گھر جنم لِآ۔ اُس سمےں دے رِواج دے انُسار راجے نے نجُومیآں (جوتسیآں) پاسوں سّسی دے بھوِکھت بارے پُّچھِآ ! اُهناں وهِم پا دِّتا کِ سّسی اپنی جوانی دے دِناں وِّچ راجے دے پرِوار لای بدنامی کھّٹےگی۔ وهِمی راجے نے اپنی بدنامی توں ڈردِآں پهِلاں ملُوکڑی جهی سّسی نُوں جهِر دےنا چاهِآ پرتُوں مگروں اُهنُوں ِاک لّکڑ دے سںدُوک وِّچ بںد کرکے درِآ وِچ روڑھ دِّتا۔

بھںبوه سهِر توں باهر درِآ دے کںڈھے تے اّتا نامی دھوبی کپڑے دھو رِها سی۔ رُڑھدا جاںدا سںدُوک اُهدے نجریں پِآ۔ سںدُوک اُهنے پھڑ لِآ۔ کی وےکھدے هن-ِاک پِآرا بّچا وِّچ پِآ اںگُٹھا چُںگھ رِها هَے۔ کھوبی دے کوای اَولاد نهیں سی ۔ بّچا پراپت کرکے دھوبی اتے دھوون نے رّب دا لکھ-لکھ سُکر کیتا اتے ِاس نُوں رّبی دات سمجھ کے اُهدی پالنا کرن لّگے۔ اُه ِاه نهیں سی جاندے کِ ِاه تےبور دے هاکم دی دھی هَے۔

سّسی دھوبیآں دے گھر جوان هون لّگی۔ سِںدھ دے پانیآں نے مُٹِآر سّسی 'تے لوهڑے دا رُوپ چاڑھ دِّتا۔ اُهدے هُسن دی چرچا گھر گھر هون لگ پای۔ راجے دے کنّیں وی اےس دی بھِنک پَے گای۔ سّسی نُوں مهِلی سّدِآ گِآ پرںتُو اُهنے آپُوں جان دی تھاں اپنے گل دا تویت گھّل دِّتا۔ ِاه اُهی ساهی تویت سی جِهڑا سّسی دی رانی ماں نے اُهنُوں سںدُوک 'چ بںد کرن سمےں اُهدے گل وِّچ پا دِّتا سی۔ راجے نے تویت پچھان لِآ۔ آدم مان آپ چلکے دھوبیآں دے گھر آيا۔ پر سّسی مهِلیں جان لای راجی نا هوای۔

بھُبور سهِر وِّچ ِاک رسیاے سُداگر دا ساندار مهِل سی۔ اُهنے مهِل دے ِاک کمرے وِّچ سارے دےساں دے ساهجادِآں دیآں تسویراں رّکھیآں هوایآں سن-سارا سهِر اُهناں نُوں دےکھ رِها سی ۔ سّسی وی اپنیآں سهےلیآں سمےت اُّتھے پُج گای۔ ِاک تسویر نُوں وےکھ اُه کیلی گای۔ اُه اپنا هُسین دِل ِاس ادُّتی تسویر دے هوالے کر آای۔ ِاه کیچم

دے سهِسادے پُنُّوں دی تسویر سی۔

سّسی دے سهِر بھںبور کیچم دے سُداگر آںدے جاںدے رهِںدے سن۔ اُه سّسی دے هُسن دی چرچا آپنے دےس جا کے کردے۔ اُّتھوں دا سهِجادا پُنُّوں هُسناک سّسی نُوں تّکن لای بےتاب هو گِآ۔ اُهنے آپنے پِتا الی هوت نُوں کوای بهانا لايا تے ِاک کاپھلے نال بھںبور پج گِآ ۔ سّسی پُنُّوں ِاک دُوجے نُوں ِاس ترھاں مِلے جِوےں اَوڑاں ماری دھرتی نُوں بارس دیآں بُوںداں مِلدیآں هن۔ دونوں پِآرے ِاک دُوجے وِّچ لین هو گاے۔

پُنُّوں دے نال دے سُداگر اپنے دےس پرت گاے۔ اُهناں نے پُنُّوں دے پِتا نُوں پُنُّوں دے ِاسک دی ساری وارتا جاں سُناای۔ اُهنے پُنُّوں دے بھرا, پُنُّوں نُوں واپس کیچم لِآاُن لای بھںبور بھےج دِّتے۔ اُه کای دِناں دی مںجل مار کے سّسی دے گھر پُّج گاے۔ پُنُّوں هُن سّسی دے گھر هی رهِ رِها سی۔ سّسی نے اُهناں دی کھُوب کھاترداری کیتی۔ رات سمےں اُهناں نے پُنُّوں نُوں نسے وِّچ بےهوس کرکے اُوٹھاں تے لّد لِآ تے راتو رات آپنے سهِر کیچم نُوں چالے پا لاے۔

سوےرے سّسی دی جاگ کھُلھی-اُهنے وےکھِآ اُهدے نال دھوکھا هو گِآ سی۔ اُه پُنُّوں دے وِےوگ وِّچ پاگل هو گای-اُه پُنُّوں-پُنُّوں کُکدی ڈاچی دے کھُرے مگر نس ٹُری۔ کوهاں دے کوه سّسی بھُجدے تھلاں تے ڈاچی دا کھُرا لبھدی رهی۔ اںت سِںدھ دے مارُوتھلاں وِچکار بھُّکھی بھانی اُه بےهوس هو کے ڈِگ پای تے پُنُّوں-پُنُّوں کُکدی نے پران تِآگ دِّتے۔

دُوجے بنّے سوےر سار پُنُّوں نُوں هوس پرتی, اُهدی جِںد سّسی اُهدے پاس نهیں سی۔ اُهنے ڈاچی اُّپروں چھال مار دِّتی تے واپس مُڑ پِآ-اّگ ورھااُںدے مارُوتھل وِّچ اُه تڑپدی سّسی پاس پُّجا تے اُس دے نال هی اُهنے آپنی جان وار دِّتی۔ دو جِںداں سُّچی مُهّبت لای کُربان هو گایآں ۔

مِرجا ساهِباں

سو سو کوه توں چڑھی لُکاای

مِرجا وےکھن آوے

بای مِرجا کھرلاں دا

اّج ودھ کے بولی پاوے۔

مِرجا مسیں پںج کُ سالاں دا هويا سی کِ اُهدے باپ بِجل دی مَوت هو گای۔ بِںجل کھرلاں دا سردار, داناباد دے راوی دے ِالاکے دا چَودھری سی۔ مِرجے دی ماں کھیوی دا سںسار سُنّا هو گِآ۔ سِآنیآں تریمتاں اُس نُوں سوآں دِلبریآں دِںدیآں, ڈھارساں بنااُںدیآں-

مِرجے دے جوان هون دی آس کھیوی لای بِجل دی مَوت نُوں بھُّل جان دا ساهس دےن لّگی۔

مِرجے دا ماما کھیوا کھان بال مِرجے نُوں آپنے پِںڈ کھیوے لَے آيا۔ اُه جھںگ سِآل دا چَودھری سی۔ مِرجے دی پالنا اُهنے آپنے جِںمےں لَے لای۔

کُجھ ورھے پهِلاں کھیوے کھان دی گھر والی دے پُّتر تے ِاّک دھی چھّڈ کے مر گای سی تے اُهنے دُوجا وِآه کروا لِآ هويا سی۔ پهِلی تیویں 'چوں اُهدی دھی ساهِباں مِرجے دی هانن سی۔ پلاں وِّچ دو پِآرے بال ِاّکمِّک هو گاے۔ دوناں نُوں مسیتے کاجی پاس پڑھنے پا دِّتا گِآ۔ دِناں دے دِن, مهینِآں دے مهینے, ورھِآں دے ورھے گُجردے رهے۔ مِرجا ساهِباں ِاّک پل لای وی ِاّک دُوجے توں جُدا نا هُںدے, کّٹھے پڑھدے, کّٹھے کھےڈدے, ساهِباں مُٹِآر هون لّگی ! مِرجا جوان هون لّگا۔

جے مِرجے نُوں کوای گُلاب دا پھُّل سّددا تاں ساهِباں نُوں چںبے دی کلی آکھدا۔ ساهِباں دے تُل پِںڈ وِّچ کوای هور مُٹِآر نا سی وِکھاای دےںدی تے مِرجے دے مُکابلے دا کوای گّبھرُو نجر نهیں سی آاُںدا۔ بچپن دی مُهّبت مُٹِآر هو گای۔ مِرجا ساهِبا نُوں چںگا لّگدا سی تے ساهِباں مِرجے نُوں پِآری لّگدی سی۔ دونوں ِاّک دُوجے دے سدکڑے جاںدے سن۔

دو جوانیآں دا ِاّک دُوجے نُوں چںگا لّگنا, ِاس بے-مُهّبتے سماج نُوں چںگا نا لّگا۔ اُهناں مِرجا ساهِباں دی مُهّبت نُوں نِںدنا سُرُو کر دِّتا۔

تے هُن کھیوے نُوں مِرجا ساهِباں دا هّسنا, کھےڈنا, اُّٹھنا, بَےٹھنا پهِلاں ورگا نِّگھ نهیں سی دےںدا۔ اُس آپنی بھَےن داناباد توں مںگوا لای تے مِرجے نُوں اُهدے نال تور دِّتا۔

ساهِباں توں وِچھڑ جانا مِرجے لای سُکھےرا نهیں سی۔ مِرجے نے دِل 'تے پّتھر رّکھ لِآ تے ساهِباں دی ےاد دے سهارے آپنے پِںڈ داناباد آ گِآ۔

مِرجے دے کُستی کرن, نےجاباجی تے سِکار آد کھےڈن دے سَوںک وی اُهدے من نُوں ساهِباں وّلوں نا موڑ سکے۔

مِرجے بِناں ساهِباں دا جهان سُنّا هو گِآ۔ اُه بڑی رُنّی۔ مترےای ماں دے نِّت دے تاهنے اُهنُوں چھلنی کرن لّگے۔

تے کھیوا کھان ساهِباں دی مںگنی چںدھڑاں دے ِاّک مُںڈے نال کر آيا تے وِآه دے دِن وی دھر دِّتے۔ جدوں آپنے مںگنے اتے وِآه دی کنسوں ساهِباں دے کنّیں پای تاں اُه تڑپ اُّٹھی, هنےرا اُهدیآں اّکھاں اّگے چھا گِآ تے اگلی بھلک اُهنے آپنے پِںڈ دے کرمُو پرهت کول مِرجے لای سُنےها گھّل دِّتا۔

ساهِباں دا سُنےها مِلدے سار هی مِرجا تڑپ اُّٹھِآ۔ اُهدے ڈولے ورکے۔ اُهنے آپنا تیراں دا ترکس, کمان تے نےجا سںبھالِآ تے آپنی پِآری بّکی تے سوار هو کے جھںگ نُوں تُر پِآ۔ بّکی رےویآ چال پھڑدی هوا نال گّلاں کرن لّگی۔

مِرجا جدوں جھںگ پُّجا, چارے بنّے هنھےرا پسرِآ هويا سی۔ ساهِباں دی برات پِںڈ ڈھُّک چُّکی سی تے جاںجی سراب وِّچ مست آتسباجیآں چلا رهے سن, مُجرے سُن رهے سن۔

مِرجا بیبو ناِان دے گھر جا پُّجا۔ ساهِباں نُوں بیبو کھبر دے آای۔ اُه گھردِآں پاسوں اّکھ بچا کے اُّتھے پُّج گای۔ اُس مِرجے دُآلے باهاں ول دِّتیآں تے ڈُسکدی هوای بولی,

-"مِرجِآ مَےں تےرے بِناں کِسے هور نُوں آپنا نهیں بنا سکدی۔ اّدھی رات هو چُّکی اے, کُجھ سوچ, کُجھ اُپاا کر۔"

باهروں مِرجے دی بّکی هِنهناای۔

تے مِرجا ساهِباں نُوں بّکی تے چڑھا کے داناباد نُوں نّس ٹُرِآ۔

کاجی هوریں نِکاه پڑھااُن لای پُّج گاے۔ کھیوے هوراں سارا گھر چھان مارِآ, ساهِباں کِدھرے وکھاای نا دِّتی۔ کِسے آکھِآ, "راتیں مَےں مِرجے نُوں آاُںدے وےکھِآ هَے۔ هو سکدا هَے اُه هی ساهِباں نُوں اُدھال کے لَے گِآ هووے۔"

ساهِباں دے بھرا سمیر تے جھُمرا دو باهراں بنا کے داناباد دے رستے پَے گاے۔ گھوڑیآں اتے اُنھاں دی دھُوڑ ِاّک تُپھانی هنھےری واںگ داناباد وّل وّدھن لّگی۔

اَودھر مِرجے دی بّکی سِر توڑ دَوڑدی داناباد دے نےڑے پُّج گای۔ رات دا اُنیںدا تے سپھر دا تھکےواں بّکی تے بھارُو هو گِآ۔

کُجھ پل سستااُن لای مِرجے نے بّکی نُوں جںڈ نال بنّھ دِّتا تے آپ ساهِباں دے پٹ دا سراهنا لاکے سَوں گِآ۔

گھوڑیآں دیآں ٹاپاں نےڑے آاُںدیآں گایآں۔ ساهِباں نے مِرجے نُوں هلُونِآ, "مِرجِآ جاگ کھولھ وَےری سِر تے پُّج گاے نے۔"

دو واهراں دے وِچکار اُه گھےرے گاے۔ مِرجے نے بڑی بهادری نال اُهناں دا مُکابلا کیتا۔ اُهدا ِاّک-ِاّک تیر کایآں دے هوس بھُّلا دِںدا۔ سَےآں باهواں دا مُکابلا کّلا کدوں تّک کردا۔ اُهدا گولی جِها سُںدر سسیر تیراں نال چھلنی چھلنی هو گِآ اتے ساهِباں وی آپنے پےٹ وِّچ کٹار مار کے مِرجے دی لوتھ تے جا ڈِّگی۔

تے ِاںج مِرجا پںجاب دے لوکاں دے دِلاں دا ناِاک بن گِآ تے اُهدیآں گھر-گھر واراں چھِڑ پایآں-

تےری مےری لّگی دوستی

پڑھدا نال پِآراں

ساهِباں نال لڑاوے نےتر

کهِںدے لوک هجاراں

مِرجے ےار دیآں-

گھر-گھر چھِڑیآں واراں

آپنے پِآرے مِرجے لای پںجاب دی گوری گماں دا تںدُور بالدی هَے-

هیرِآ هرنا باگی چرنا

باگی تاں هو گای چوری

پهِلوں لںگھ گِآ کَےںٹھے والا

بُّک-بُّک روںدی ساهِباں بهِ کو

جِںد گماں نے کھوری

کُوکاں پَےنگیآں......

نِهُں نا لگدے جوری

گوری نُوں آپنے مِرجے توں بِناں هور کُجھ وی پوںهدا نهیں—

هُجرے ساه هکیم دے

ِاّک جّٹی ارج کرو

مَےں بّکرا دےنی آں پیر دا

مےرے سِر دا کںت مرے

پںج سّت مرن گواںڈھناں

رهِںدیآں نُوں تاپ چڑھے

هّٹی ڈھهے کراڑ دی

جِّتھے دیوا نِت بلے کُّتی مرے پھکیر دی

جِهڑی چاُوں-چاُوں نِت کرے

گلیآں هوون سُنّیآں

وِّچ مِرجا ےار پھِرے

مِرجا آپنی پاک مُهّبت لای کُربان هو گِآ۔ اُهدی بهادری دیآں واراں اّج پںجاب دے گّبھرُوآں دے هےٹھاں تے سجیو هن-

دکھن دے ولوں چڑھیآں نے نھےریآں

اُڈدے نے گرد گوار

بُلبُلاں ورگیآں گھوڑیآں

اُّتے ویراں جهے اسوار

هّتھیں تےگاں نںگیآں

کردے مارو مار

وے تُوں هےٹھاں جںڈ دے سَوں گِآ

جّٹا کرکے آ گِآ وار

تَےنُوں بھّجے نُوں جان نا دےنگے

جّٹا جانوں دےنگے مار

پںجابی, مِرجے دی ساهِباں دے بھراواں نال هوای لڑاای دے بِرتاںت نُوں بڑے لٹکاں نال گااُںدے هن-

بھّتھے 'چوں کّڈھ لِآ جّٹ نے پھول کے

رںگ دا سُنهِری تیر

مارِآں جّٹ نے مُچھاں کولوں پھّٹ کے

اُّڈ گِآ واںگ بھںبیر

پںج ست لاه لاے گھڑِاُں

نَوواں لاهِآ ساهِباں دا ویر

ساهِباں ڈِگدے بھراواں نُوں دےکھ کے

اّکھیاُں سُّٹدی نیر

آه کی کیتا مِرجِآ کھُونیآں

هور نا چلاای اَےسا تیر

اسیں ِاّک ڈھِّڈ لّتاں دے لایآں

ِاّکو ماں دا چُںگھِآ سیر

مِرجا جودھِآں واںگ کّلا لڑِآ۔ اُهدی مَوت تے پںجاب دی آتما کُرلا اُّٹھی-

وِںگ تڑِںگیاے ٹاهلیاے

تےرے هےٹھ مِرجے دی ڈور

جِّتھے مِرجا وّڈھِآ

اُّتھے رون تِّتر تے مور

مهِلاں 'چ روںدیآں رانیآں

کبراں ’چ روںدے چور

سدیآں بیتن مگروں وی مِرجا پںجابیآں دے دِلاں تے راج کردا هَے۔ مِرجا ساهِباں دی پریت کهانی پںجابی ساهِت دے ویر کاو اتے پریت ساهِت وِّچ ِاّک وِلّکھن ستھان پراپت کر گای هَے۔