ਅਨੁਵਾਦਕੀ

ਓਸ਼ੋ ਦੇ ਮੁੱਲਵਾਨ ਪ੍ਰਵਚਨ ਓਸ਼ੋ ਫਾਊਡੇਂਸ਼ਨ ਨੇ ਸੰਭਾਲ ਲਏ ਸਨ, ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਛਪ ਚੁਕੇ ਹਨ, ਬਾਕੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਛਾਪਣ ਦੀ ਕਵਾਇਦ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਹਥਲੀ ਕਿਤਾਬ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ ਉਦੋਂ ਪੜ੍ਹੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਐਮ.ਏ. ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਪੀ.ਡੀ. ਉਸਪੈਸਕੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਟਰਸ਼ਿਅਮ ਓਰਗਾਨਮ ਪੜ੍ਹੀ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਪੀਐਚ.ਡੀ. ਸੋਧ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਮਨ ਸੀ, ਬੁਕਸ ਆਈ ਹੈਵ ਲਵਡ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਕਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕਰਾਂਗਾ।

ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਸਪਿਰਿਟ ਆਫ ਓਰੀਐਂਟਲ ਪੋਇਟਰੀ ਪੜ੍ਹੀ। ਉਸ ਵਿਚ ਇਕ ਜਾਪਾਨੀ ਸ਼ਾਇਰ, ਫਿਲਾਸਫਰ, ਭਿੱਖੂ, ਕਾਕੂਜ਼ ਓਕਾਕੁਰਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਕਿਤਾਬ ਬੁੱਕ ਆਫ ਟੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਦਹਾਕਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿਚੋਂ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਸ਼ੈਲਫ ਉਪਰ ਬੁੱਕ ਆਫ ਟੀ ਪਈ ਦੇਖੀ। ਲੋੜੀਂਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਭੁੱਲ ਕੇ ਮੈਂ ਇਹੀ ਪੜ੍ਹੀ। ਬਾਦ ਵਿਚ ਖਰੀਦੀ। ਹਥਲੀ ਕਿਤਾਬ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹੋ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕ ਜਿਹੜੇ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਸ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨਗੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਆਏਗਾ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਣ।

ਓਸ਼ੋ ਫਾਊਡੇਸ਼ਨ ਪੁਣੇ ਨੂੰ ਅਨੁਵਾਦ ਲਈ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਵਾਸਤੇ ਈਮੇਲ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਪੜਤਾਲ ਕਰਾਂਗੇ, ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੋਇਆ, ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਨਹੀਂ ਦਿਆਂਗੇ। ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਵਕਤ ਦਿਉ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ- ਖਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀ ਪੈਗੰਬਰ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਦਰਜਣ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤਾਂ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਤੇ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਿਆਰ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਹੁਣ ਤੱਕ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ, ਮੇਰਾ ਕੀਤਾ ਅਨੁਵਾਦ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋਏਗਾ। ਤਾਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ। ਪਾਇਆ ਕਿ ਅਨੁਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਆਗਿਆ ਮਿਲੀ। ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਰਵੀ ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ, ਮੈਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ

ਬੈਠ ਗਿਆ। ਰਵੀ ਨੇ ਜ਼ੇਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਸਜ ਗਈ। ਰਵੀ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ। ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਡਾ. ਦੀਪ ਸ਼ਿਖਾ ਦਾ ਜਿਸਨੇ ਖਰੜਾ ਟਾਈਪ ਕੀਤਾ।

ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਵਿਧਾਨ ਹੈ ਕਿ ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਲੇਖਕ ਦਾ ਨਾਮ ਫਿਰ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਕਿਤਾਬ ਪਹਿਲੋਂ ਤੇ ਲੇਖਕ ਪਿਛੋਂ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਪਿਛੇ ਕਾਰਨ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਟਾਈਟਲ ਬੁਕਸ ਆਈ ਹੈਵ ਲਵਡ ਹੈ।

ਓਸ਼ੋ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਪਰ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣਨ ਦਾ ਸ਼ੁਕੀਨ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀਰਤਨ ਵਿਚੌਂ ਮਿਲੀ। ਕਿਹਾ- ਇਹ ਹੈ ਉਹ ਜ਼ਬਾਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਤਿੱਖੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।

ਸੁਆਮੀ ਰਾਮਤੀਰਥ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਓਸ਼ੋ ਨੇ ਸੋਲ੍ਹਵੇਂ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਹੈ। ਡਾ. ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ : ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮਾਇਆ ਦੇਵੀ ਲਿਖਦੀ ਹੈ: 2

ਲੋਕੀਂ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਤੀਰਥ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗੰਗਾ ਜੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗ ਗਿਆ ਕਿ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਹਰਦਵਾਰ ਆਏ ਹੋਏ ਨੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋ ਲੜਕਿਆਂ ਤੇ ਇਕ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਹਰਦਵਾਰ ਆ ਗਏ। ਸਵਾਮੀ ਪੂਰਨ ਜੀ ਨੇ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ- ਮਦਨ, ਬ੍ਰਹਮਾਨੰਦ ਤੇ ਜਸੋਧਰਾ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਆਪ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਆਏ ਹਨ।

ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ ਕਿ ਇਕ ਸੰਨਿਆਸੀ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਮਿਲਣ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਪੂਰਨ ਉਨ ਕੋ ਬੋਲੇ ਕਿ ਰੁਹ ਜਹਾਂ ਸੇ ਆਏ ਹੈਂ, ਵਹਾਂ ਚਲੇ ਜਾਏ।

ਸਵਾਮੀ ਪੂਰਨ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ- ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਯਿਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤਾ, ਆਪ ਕੋ ਉਨ ਮੇਂ ਤਿੰਨ ਭੇਦ ਕਿਉਂ ਮਾਲੂਮ ਹੂਆ? ਜੈਸੇ ਔਰ ਸਭ ਆਪ ਕੋ ਮਿਲ ਸਕਤੇ ਹੈਂ, ਕਿਆ ਵਹ ਇਨਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ? ਉਨ ਕੇ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਨਾ ਚਾਹੀਏ। ਮੈਂ ਯਿਹ ਬਾਤ ਕਭੀ ਨਹੀਂ ਹੋਨੇ ਦੂੰਗਾ।

ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਪੂਰਨ ਤੁਮ ਜੋ ਕਹਿਤੇ ਹੋ ਅੱਛਾ, ਪਾਂਚ ਮਿੰਟ ਕੇ ਲੀਏ ਆ ਜਾਏ।

ਉਹ ਪਤਲੀ ਦੂਥਲੀ ਮੈਲੇ ਵੇਸ ਵਿਚ ਕੰਬਦੀ ਹੋਈ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੀ ਤੇ ਆ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ। ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਦੂਰ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਗਏ, ਕਿਧਰੇ ਛੋਹ ਨਾ ਜਾਈਏ।

ਸਵਾਮੀ ਪੂਰਨ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਸਵਾਮੀ ਜੀ, ਆਪ ਨੇ ਜਾਤੀ ਕਾ ਭਿੰਨ ਭੇਦ ਦੂਰ ਕੀਆ ਹੂਆ ਹੈ, ਯਿਹ ਕਿਆ? ਫਿਰ ਸਵਾਮੀ ਪੂਰਨ ਜੀ ਨੇ ਬ੍ਰਹਮਾਨੰਦ ਨੂੰ ਜੋ ਛੋਟਾ ਲੜਕਾ ਸੀ, ਕਿਹਾ, ਆਉ, ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਕੋ ਅਪਨਾ ਸਬਕ ਸੁਣਾਓ।

ਲੜਕਾ ਕਿਤਾਬ ਲੈ ਕੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਗ ਪਿਆ। ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟੇ ਬੈਠੇ ਰਹੇ, ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲੇ ਸਵਾਮੀ ਪੂਰਨ ਜੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ- ਸਫਾਮੀ ਜੀ ਇਸ ਕੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਤੋਂ ਦੋ। ਫਿਰ ਵੀ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲੇ। ਫੇਰ ਸਵਾਮੀ ਪੂਰਨ ਨੇ ਇਕ ਅੰਗੂਰਾਂ ਦਾ ਟੋਕਰਾ ਜੋ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ, ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਦੇ ਅੱਗੇ ਆ ਧਰਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ- ਯਿਹ ਬ੍ਰਹਮਾਨੰਦ ਕੇ ਦੇ ਦੋ।

ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਤੁਮ ਦੇ ਦੋ ਤੇ ਫੇਰ ਬੋਲੇ- ਪੂਰਨ ਅਬ ਇਨ ਕਾ ਮਿਲਨਾ ਹੋ ਚੁਕਾ, ਜਹਾਂ ਸੇ ਆਏ ਹੈਂ, ਵਹਾਂ ਕਾ ਟਿਕਟ ਲੈ ਕਰ ਇਨ ਕੇ ਵਾਪਿਸ ਭੇਜ ਦੇ। ਰੁਪਿਆਂ ਦੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਕਤ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੰਨੇ ਤਅੱਲਕਦਾਰ ਭਗਤ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਪੂਰਨ ਜੀ ਜਿਤਨਾ ਭੀ ਰੁਪਿਆ ਤੁਮ ਦੇਨਾ ਚਾਹਤੇ ਹੋ, ਇਨ ਕੇ ਦੇ ਦੇ। ਕਾਫ਼ੀ ਰੁਪਿਆ ਦੇ ਕੇ ਤੇ ਟਿਕਟ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੇਲ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ।

ਜਦ ਸਵਾਮੀ ਪੂਰਨ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਰੋਣਾ ਰੋਕ ਨਾ ਸਕੀ। ਵਿਆਕੁਲ ਹੋ ਕੇ ਰੋਣ ਲਗ ਪਈ। ਮੇਰੀਆਂ ਹਿਚਕੀਆਂ ਬੱਬ ਗਈਆਂ।

ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਇਹ ਦਸ਼ਾ ਸੁਣ, ਮੇਰਾ ਮਨ ਐਸਾ ਪਿਘਲਿਆ ਕਿ ਵਹਿ ਟੁਰਿਆ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ- ਸਵਾਮੀ ਜੀ, ਜਦ ਤਕ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਲਈ, ਮੈਨੂੰ ਚੰਨ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ। ਅੰਦਰਲਾ ਵਲਵਲਿਆਂ ਨਾਲ ਵਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਚਲੋ ਮੁਰਾਰੀ ਵਾਲੇ ਚੱਲੀਏ। ਨਾਲੇ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਦਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਵੇਖ ਆਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਨਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲ ਆਵਾਂਗੇ।

ਮੇਰੀ ਵਿਆਕੁਲਤਾ ਵੇਖ ਕੇ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੇ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲੀਤੀ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਮੁਰਾਰੀ ਵਾਲੇ ਤੁਰ ਪਏ। ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਲੰਘ ਕੇ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅਗੇ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿਸ ਦਾ ਥੜ੍ਹਾ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚਾ ਸੀ। ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਜਦ ਸੁਣਿਆ, ਹੁਮ ਹੁਮਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ। ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਕੰਬਦਿਆਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿਤੀ। ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਗਲੇ ਲਾ ਕੇ ਬਹੁਤ ਰੋਈ। ਪਤਨੀ ਵੀ ਰੋਈ। ਜਦ ਅਸੀਂ ਅੰਦਰ ਗਏ, ਫਲ, ਮਠਿਆਈ ਤੇ ਕਪੜੇ ਜੇ ਅਸੀਂ ਨਾਲ ਲੈ ਆਏ ਸਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਅਗੇ ਰੱਖੇ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮੁਖੜੇ ਐਸੇ ਖਿੜ ਆਏ, ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਵੇਖ ਕੇ ਕੰਵਲ। ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਉਹ ਗਲੀਆਂ ਵੇਖੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਖੇਡਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਸਕੂਲ ਵੇਖਿਆ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਮਨ ਵੰਸਾ ਹੀ ਦ੍ਰਵਿਆ ਰਿਹਾ ਜੈਸਾ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ।

ਮੇਰੇ ਪਾਠਕ ਮੇਰੇ ਉਪਰ ਇੰਨੇ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਵਧੀਆ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਗਾਤਾਂ ਭੇਜ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਮੈਨੂੰ ਕੰਮ ਲਾਈ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੁਸਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਵਾਕਫ ਹਾਂ।

ਕਿਤਾਬ ਕਿਵੇਂ ਪੜ੍ਹਨੀ ਹੈ, ਕਿਵੇਂ ਆਨੰਦਿਤ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਵੇਂ ਆਨੰਦਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਓਸ਼ੋ ਤੋਂ ਸਿਖਾਂਗੇ। ਸਿੱਖ ਕਥਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਓਸ਼ੋ ਦਾ ਅਸਰ ਕਬੂਲਿਆ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਥਾਕਾਰ ਭਾਈ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਮਸਕੀਨ ਜਿਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਤੇ ਬੋਲਦੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਲੱਗਣ, ਸਮਝ ਜਾਣਾ ਉਥੇ ਓਸ਼ੋ ਦਾ ਅਸਰ ਹੈ।

ਓਸ਼ੋ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦਾ ਮੁਰੀਦ ਹੈ। ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਮੋਢੀਆਂ ਨੇ ਨਹੀਂ, ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਨੇ ਬਣਾਈ ਹੈ। ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਖੁਮਾਰ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਿਅਰ ਓਸ਼ੋ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਹੈ।

ਮਿਰੇ ਚੌਂਕਿ ਤਜੱਸੁਸ ਕੇ ਉਜਾਲੋ।

ਮੁਝੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਸੇ ਨਿਕਾਲੋ।

ਮੁਝੇ ਰਹਿਨੇ ਦੋ ਬਨਕੇ ਸਿਰਫ ਖੁਸ਼ਬੂ,

ਮੁਝੇ ਫੂਲੋਂ ਕੇ ਸਾਂਚੋਂ ਮੈਂ ਨ ਢਾਲੋ।

ਓਸ਼ੋ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਚਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਸਮਝੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ:

ਨਮਸਤੰ ਅਕਰਮੀਂ। ਨਮਸਤੰ ਅਧਰਮੰ। (5)

ਨਮਸਤੰ ਅਮਜਬੇ। ਨਮਸਤਸਤੁ ਅਜਬੇ। (17)

(ਜਿਸਦਾ ਕੋਈ ਧਰਮ, ਮਜ੍ਹਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਸ ਅਦਭੁਤ ਰੱਬ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਸਲਾਮ।)- ਜਾਪੁ ਸਾਹਿਬ।। ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਾਦ ਹੋਰ ਕੀ ਲਿਖਣਾ?

ਹਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ

02-07-2018

ਜੋਕਿ ਤਜੱਸੂਸ- ਜਾਣਨ ਦੀ ਤੀਬਰ ਇੱਛਾ

ਅਧਿਆਇ ਪਹਿਲਾ

ਲਾਓਜੂ ਭਵਨ, ਰਜਨੀਸ਼ਪੁਰਮ, ਓਰੇਗੋ, ਅਮਰੀਕਾ, 1984 ਵਿਚ

ਮਹਿਮਾਨ, ਮੇਜ਼ਬਾਨ, ਸਫੈਦ ਗੁਲਦਾਓਦੀ, ਸਫੈਦ ਗੁਲਾਬ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੋਲਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ।

ਮਹਿਮਾਨਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ...।

ਮੇਜ਼ਬਾਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ...।

ਕੇਵਲ ਖਾਮੋਸ਼ੀ... ।

ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਨੰਦ, ਸ਼ਾਂਤੀ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਅਸੀਮ ਦਾ ਗੀਤ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗਾਇਆ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਕੋਈ ਤਾਓ 'ਤ ਚਿੰਗ ਨਾ ਹੁੰਦਾ, ਕੋਈ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਉਪੇਦਸ਼ ਨਾ ਦਿੰਦਾ। ਅਸਲ ਨਜ਼ਮਾ ਇਹੋ ਹਨ, ਬੇਸ਼ਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਨਜ਼ਮਾਂ ਵਾਂਗ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸੀਆਂ ਵਾਂਗ ਬਾਹਰ ਖਲੌ ਗਈਆਂ। ਇਕ ਗੱਲੋਂ ਠੀਕ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਗਿਣੇ ਮਿਥੇ ਅਸੂਲਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬੱਝੀਆਂ, ਬੰਧਨਮੁਕਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਫਿਓਦੌਰ ਦੋਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਬ੍ਰਦਰਜ਼ ਕਰਾਮਾਵ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸੇ ਨਿਰੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਹਨ, ਪਾਗਲ ਫਰੈਡਰਿਕ ਨੀਤਸ਼ੇ ਦੇ ਦਸ ਸਪੇਕ ਜ਼ਰਥਸਤ੍ਰ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿਸੇ ਵੀ। ਨੀਤਸ਼ੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਾ ਲਿਖਦਾ ਬੇਸ਼ਕ, ਕੇਵਲ ਜ਼ਰਥਸਤ੍ਰ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੇ ਮਨੁਖਤਾ ਦਾ ਕਲਿਆਣ ਕਰ ਦੇਣਾ ਸੀ, ਇਕ ਬੰਦੇ ਤੋਂ ਹੋਰ ਕੀ ਕੀ ਆਸ ਰੱਖੀਏ, ਉਸਨੇ ਭੁਲਿਆ ਵਿਸਰਿਆ ਜ਼ਰਥਸਤ੍ਰ ਯਾਦ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ, ਉਸਨੂੰ ਨਵਾਂ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਇਸੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਮੋਇਆਂ ਦੀ ਜਾਗ। ਦਸ ਸਪੇਕ ਜ਼ਰਥਸਤ੍ਰ ਭਵਿਖ ਦੀ ਇੰਜੀਲ ਬਣੇਗਾ।

ਜਦੋਂ ਜੰਮਿਆਂ, ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਜ਼ਰਤੂਸ਼ਤ ਹੱਸ ਪਿਆ ਸੀ। ਨਵਜਾਤ ਬੱਚਾ ਹੱਸ ਪਏ, ਕਿਆਸ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ। ਜੇ ਮੁਸਕਾਉਂਦਾ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੋਣਾ ਸੀ ਪਰ ਹਾਸਾ ? ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਸਿਆ ਕਿਸ ਗੱਲ ਤੇ? ਹੱਸਣ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਹੜਾ ਸੀ ਉਹ ਮਜ਼ਾਕ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਣਕੇ ਜ਼ਰਤੁਸ਼ਤ ਹੱਸ ਪਿਆ ?

ਆਪਣੀਆਂ ਡਾਇਰੀਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਮਜ਼ਾਕ ਨੋਟ ਕਰੋ, ਇਸ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਲਾਉ। ਠੀਕ ਕੀਤਾ। ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਦੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਲਈ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਖੂਬ। ਦੇਖਿਆ, ਮੇਰੀ ਸੁਣਨ-ਸਮਰੱਥਾ ਵਧੀਐ? ਮੈਂ ਚਾਹਾਂ ਤਾਂ ਵਾਹੀ ਜਾਂਦੀ ਲਕੀਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਲੈਨਾ, ਪੱਤੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼

ਸੁਣ ਲੰਨਾ। ਦੇਖਣਾ ਚਾਹਾਂ ਤਾਂ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਦੇਖ ਲੰਨਾ, ਘੁੱਪ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਵੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੁਣਨਾ ਨਾ ਚਾਹਾਂ ਉਦੋਂ ਇਉਂ ਲਗਦੈ ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨੀਂ ਸੁਣਦਾ, ਇਸ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਦੇ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਠਾਕ ਹੈ।

ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਜ਼ਰਤੁਸ਼ਤ ਦਾ ਹੱਸਣਾ ! ਇਹ ਤਾਂ ਮਹਿਜ਼ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ, ਜੀਵਨਭਰ ਉਹ ਹਸਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸਦਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਹਾਸਾ ਸੀ। ਤਾਂ ਵੀ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਏ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰਾਸਟਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਕੇਹੀ ਲਾਹਨਤ ਹੈ, ਪੂਰੀ ਸ਼ੈਤਾਨੀ ਨੂੰ। ਜ਼ਰਥਸਤ੍ਰ ਲਫਜ਼ ਵਿਚ ਗੁਲਾਬ ਦੀ ਪੱਤੀ ਵਰਗੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਹੈ, ਜੋਰਾਸਟਰ ਲਫਜ਼ ਇਉਂ ਲਗਦੈ ਜਿਵੇਂ ਮਕਾਨਕੀ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਬਿਗਲ ਵੱਜੇ। ਜਦੋ ਜ਼ਰਥਸਤ੍ਰ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਜ਼ੋਰਾਸ਼ਟਰ ਰੱਖਿਆ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਹੱਸਿਆ ਹੋਇਗਾ ਯਕੀਨਨ। ਪਰ ਫਰੈਡਰਿਕ ਨੀਤਸ਼ੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਹ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨਾਲ ਇਹੌ ਹੋਣਾ ਸੀ।

ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਨੇ ਜ਼ਰਥਸਤ੍ਰ ਦੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰਨ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਥੋੜੇ ਕੁ, ਬਸ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਜਾਨਾ ਬਚਾ ਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆ ਗਏ, ਹੋਰ ਕਿਥੇ ਜਾਂਦੇ? ਅਜਿਹਾ ਦੇਸ ਸੀ ਭਾਰਤ ਜਿਥੇ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਵੀਜੇ ਦੇ, ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੇ, ਕੋਈ ਵੀ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਦਾਖਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜ਼ਰਥਸਤ੍ਰ ਦੇ ਮੁਠੀ ਭਰ ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਤਲਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਆਏ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤੇ ਪਾਰਸੀ ਨਹੀਂ, ਲੱਖ ਕੁ ਹੋਣਗੇ ਬਸ। ਸਿਰਫ ਭਾਰਤ ਵਿਚ, ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ ਕੇਵਲ ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ ਮੁੰਬਈ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਲੱਖ ਪਾਰਸੀਆਂ ਦੇ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਦੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਹ? ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਜ਼ਰਤੁਸ਼ਤ ਨੂੰ ਭੁਲ ਗਏ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਹਿਣੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਰਾਜ਼ੀਨਾਵਾਂ ਕਰ ਲਿਆ। ਖੂਹ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਬਚਾਂਦੇ ਖਾਤੇ ਵਿਚ ਜਾ ਡਿਗੇ, ਖਾਤਾ, ਖੂਹ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਡੂੰਘਾ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਖੂਹ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਖਾਤਾ। ਖੂਹ ਅਤੇ ਖਾਤੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਇਕ ਹੋਰ ਰਸਤਾ ਲੰਘਦਾ ਹੈ, ਬੁੱਧ ਉਸ ਨੂੰ ਮੱਧਮਾਰਗ ਆਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਸਤਾ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਬਾਜ਼ੀਗਰ ਦਾ ਰੱਸਾ, ਇਸ ਰੱਸੇ ਉਪਰ ਤੁਰਦਿਆਂ ਪਾਰ ਲੰਘਣਾ ਹੈ।

ਜ਼ਰਤੁਸ਼ਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਧੁਨਿਕ ਜਹਾਨ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣਾ ਨੀਤਸ਼ੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਮੰਦਭਾਗਾ ਕੰਮ ਐਡਾਲਫ ਹਿਟਲਰ ਹੋਇਆ। ਚੰਗੇ ਮਾੜੇ ਨੀਤਸ਼ੇ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਕੰਮ ਕੀਤੇ। ਤਾਂ ਵੀ ਹਿਟਲਰ ਲਈ ਨੀਤਸ਼ੇ ਜ਼ਿਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ। ਨੀਤਸ਼ੇ ਵਲੋ ਸਿਰਜਿਆ ਮਹਾਂ-ਮਾਨਵ ਹਿਟਲਰ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇਸ ਵਿਚ ਨੀਤਸ਼ੇ ਦਾ ਕੀ ਕਸੂਰ? ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਮਝ ਨੀਂ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ? ਗਲਤ ਸਮਝਣ ਦੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੈ। ਹਿਟਲਰ ਮੰਦਬੁਧ ਬੱਚਾ ਸੀ, ਕਰੂਪ। ਉਹਦਾ ਚਿਹਰਾ ਚਿਤਾਰੋ, ਨਿਕੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ, ਖੌਫਜ਼ਦਾ ਅੱਖਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਭੈਭੀਤ ਕਰ ਦੇਣ ਤੇ ਤਣਿਆ ਹੋਇਆ ਮੱਥਾ।

ਇੰਨਾ ਤਣਾਉਗ੍ਰਸਤ ਬੰਦਾ ਕਿ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨਾਲ ਵੀ ਦੋਸਤਾਨਾ ਸਲੂਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਸਦਾ। ਦੋਸਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਾਮ ਢਿਲੀ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਹਿਟਲਰ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਯਤਨ ਜਰੂਰ ਕੀਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਖਾਵੰਦ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਬੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕਈ ਹਰਬੇ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਉਸਨੇ ਵੀ ਇਉਂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਪਿਆਰ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਲ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਰਾਤੀਂ ਸੋਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾ ਦਿੰਦਾ। ਏਨਾ ਡਗ ਉਹ ਡਰਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੌਂ ਗਿਆ ਇਹ ਕੁੜੀ ਕਿਤੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰ ਨਾ ਦਏ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੋਸਤ ਸਮਝਦਾ ਕੀ ਪਤਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੋਏ, ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਏਜੰਟ ਹੋਏ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇਕੱਲਾ ਸੁੱਤਾ।

ਹਿਟਲਰ ਵਰਗਾ ਬੰਦਾ ਪਿਆਰ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੈ? ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਨਾ ਕੋਈ ਅਹਿਸਾਸ, ਨਾ ਹਮਦਰਦੀ। ਕਹੋ ਉਸਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਦਿਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਮਲੂਕ ਦਿਲ। ਬਾਹਰਲੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਤਾਂ ਇਕ ਔਰਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕੁਝ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਉਸੇ ਵਰਗੇ ਤੁਸੀਂ ਬਾਹਰਲੇ ਕਰਮ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋ।

ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਸ ਸਹੇਲੀ ਦੇ ਗੋਲੀ ਦਾਗ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਨਾ ਜਾਈਂ, ਉਹ ਚਲੀ ਗਈ। ਹਿਟਲਰ ਕਿਤੇ ਬਾਹਰ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਕੇ ਹਿਟਲਰ ਦੇ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਪਸ ਵੀ ਪਰਤ ਆਈ ਸੀ। ਗਾਰਡਾਂ ਨੇ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਬਾਹਰ ਗਈ ਸੀ। ਪਿਆਰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਏਨਾ ਕਸੂਰ ਕਾਫੀ ਸੀ, ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ, ਕੁੜੀ ਵੀ ਖਤਮ। ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਗੋਲੀ ਦਾਗੀ- ਮੇਰੀ ਤਾਬਿਆਦਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਤਾਂ ਮਤਲਬ ਹੈ ਮੇਰੀ ਦੁਸ਼ਮਣ।

ਇਹ ਸੀ ਉਸਦੀ ਦਲੀਲ। ਜਿਹੜਾ ਤੁਹਾਡਾ ਤਾਬਿਆਦਾਰ, ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਦੋਸਤ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ। ਜਿਹੜਾ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹੈ, ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ! ਇਹ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਤੁਹਾਡਾ ਤਾਬਿਆਦਾਰ ਨਹੀਂ ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੋਵੇ, ਨਿਰਪੱਖ ਵੀ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦੈ, ਨਾ ਤੁਹਾਡਾ ਦੋਸਤ, ਨਾ ਦੁਸ਼ਮਣ। ਜੋ ਤੁਹਾਡਾ ਦੋਸਤ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਤੁਹਾਡਾ ਵੈਰੀ ਹੋਵੇ।

ਦਸ ਸਪੇਕ ਜ਼ਰਥਸਤ੍ਰ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਥੋੜੀਆਂ ਕੁ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੇ, ਉਂਗਲਾਂ ਤੇ ਗਿਣਨ ਜੋਗੀਆਂ ਬਸ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨੇ।

ਇਸ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਦਸ ਸਪੇਕ ਜ਼ਰਥਸਤ੍ਰ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ।

ਬ੍ਰਾਦਰਜ਼ ਕਰਾਮਾਚੋਵ ਦੂਜੀ।

ਬੁੱਕ ਆਫ ਮੀਰਦਾਦ ਤੀਜੀ।

ਚੋਥੀ ਹੈ ਜੋਨਾਥਨ ਲਿਵਿੰਗਸਟਨ ਦੀ ਸੀਗਲ।

ਪੰਜਵੀਂ ਲਾਉ ਜੂ ਦੀ ਤਾਓ 'ਤ ਚਿੰਗ।

ਛੇਵੀਂ ਹੈ ਚਾਂਗ ਜੂ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ । ਬਹੁਤ ਪਿਆਰਾ ਮਨੁੱਖ, ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਪਿਆਰੀਆਂ ਉਸਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ।

ਸੱਤਵੀਂ ਹੈ ਸਰਮਨ ਆਨ 'ਦ ਮਾਊਂਟ, ਸਿਰਫ ਪਹਾੜੀ ਉਪਦੇਸ਼, ਪੂਰੀ ਇੰਜੀਲ ਨਹੀਂ। ਪਹਾੜੀ ਉਪਰ ਉਪਦਸ਼ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਇੰਜੀਲ ਕਚਰਾ ਹੈ।

ਅੱਠਵੀਂ। ਕੀ ਮੈਂ ਗਿਣਤੀ ਸਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾਂ?

ਤਾਂ ਠੀਕ ਐ। ਯਾਨੀ ਕਿ ਮੈਂ ਅਜੇ ਹੌਸ਼ੌਹਵਾਸ ਵਿਚ ਹਾਂ। ਸੌ ਅੱਠਵੀਂ ਹੈ ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਰੂਹਾਨੀ ਗੀਤ। ਜਿਵੇਂ ਜ਼ਰਤੁਸ਼ਤ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਕੇ ਜ਼ੋਰਾਸਟਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਕੇ ਕ੍ਰਾਈਸਤ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ। ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਸਰਵੋੱਚ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਗੀਤ, ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ, ਹੋਂਦ ਦੀ ਸਿਖਰਲੀ ਚੋਟੀ ਹੈ।

ਨੌਵੀਂ ਹੈ ਗੀਤਾਂਜਲੀ, ਯਾਨੀ ਕੀ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਮਾਲਾ। ਇਹ ਰਾਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਉਸ ਨੂੰ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ।

ਦਸਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਮਿਲਾਰਿਪਾ ਦੇ ਗੀਤ। ਤਿੱਬਤ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਮਿਲਾਰਿਪਾ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰ ਗੀਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ।

ਨਾ ਮੇਜ਼ਬਾਨ।

ਨਾ ਮਹਿਮਾਨ।

ਨਾ ਸਫੈਦ ਗੁਲਦਾਊਦੀ।

ਆਹਾ ਹਾਹਾ... ਬਹੁਤ ਅੱਛੇ ਸਫੈਦ ਗੁਲਦਾਊਦੀ... ਖੂਬ... ਲਫਜ਼ ਕਿੰਨੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਨੇ ਜੋ ਮੇਰੇ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸਫੈਦ ਗੁਲਦਾਊਦੀ।

ਸਭ ਖਾਮੋਸ਼...

ਮੇਜ਼ਬਾਨ…

ਮਹਿਮਾਨ…

ਤੇ ਸਫੈਦ ਗੁਲਦਾਊਦੀ।

ਕਿਆ ਬਾਤ ਹੈ... ਇਸ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਕਰਕੇ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੋਰ ਸੁਣਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਅੱਖਾਂ ਛਲਕ ਪਈਆਂ ਹਨ।

ਹੰਝੂ ਹਨ ਸਹੀ ਲਫਜ਼, ਰੀਬੁਲ ਬ ਦੇ ਬੌਲ। ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ।

 

ਅਧਿਆਇ ਦੂਜਾ

ਖਿਮਾ ਕਰਨਾ ਅੱਜ ਸਵੇਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਜ਼ਰਤੁਸ਼ਤ, ਮੀਰਦਾਦ, ਚਾਂਗਜ਼, ਲਾਓਜ਼, ਕ੍ਰਾਈਸਟ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਏਨਾ ਵਿਸਮਾਦਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਭੁਲ ਗਿਆ। ਯਕੀਨ ਨੀਂ ਆਉਂਦਾ ਖਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ ਦੇ ਪੈਰਥਿਰ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਭੁਲ ਸਕਦਾਂ। ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਖੋਹ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਦਿਲੋਂ ਬੋਝ ਹਲਕਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਂ ਖਿਮਾ ਜਾਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਖੁਦ ਤੋਂ ਮਾਫੀ ਮੰਗੀ।

ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਿਰ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਦ ਬੁੱਕ ਆਫ ਸੂਫੀਜ਼। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਣਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਇਦ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਕੇਵਲ ਖਾਲੀ ਵਰਕੇ ਹਨ। ਬਾਰਾਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸੂਫੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਫੜੀ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਨੇ ਉਹ? ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਖਾਲੀ ਕਾਗਜ਼ ਉਪਰ ਨਜ਼ਰਾਂ ਟਿਕਾਈ ਰੱਖੋ, ਇਕ ਸਮੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਉਛਾਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਤਾਂ ਹੈ ਜੋ ਪੜ੍ਹਨਯੋਗ ਹੈ, ਅਸਲ ਅਧਿਐਨ।

ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਮੈਂ ਭੁੱਲ ਕਿਵੇਂ ਗਿਆ?ਕੌਣ ਮੈਨੂੰ ਮਾਫ ਕਰੇਗਾ? ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਆਖਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਅੱਵਲ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚੋਂ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦੇ। ਜਿਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਹੋਵੇ, ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਰਚਨਾ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ?

ਆਪਣੀ ਨੋਟਬੁਕ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲਫਜ਼ ਨੋਟ ਕਰੀਂ ਦੇਵਗੀਤ। ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਨਾ ਸਮਝ ਜਾਈਂ ਕਿਤੇ, ਇਹ ਸੂਨਯ, ਜ਼ੀਰੋ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਦਾ ਸਹੀ ਅਰਥ ਹੈ ਭਰਪੂਰ। ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਖਾਲੀ ਦਾ, ਸੂੰਨਯਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰਾ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਇਕ ਸਨਿਆਸੀ ਦਾ ਨਾਮ ਮੈਂ ਸੂਨਯੋ ਰੱਖਿਆ ਪਰ ਉਹ ਪਾਗਲ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਡਾਕਟਰ ਈਕਲਿੰਗ ਦਸਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮੂਰਖਤਾ ਕੀ ਹੋਏਗੀ? ਕਿੰਨਾ ਰੱਦੀ ਨਾਮ ਹੈ ਡਾਕਟਰ ਈਕਲਿੰਗ ! ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਦਾਹੜੀ ਵੀ ਸਾਫ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਡਾਕਟਰ ਈਕਲਿੰਗ ਲੱਗੇ... ਦਾਹੜੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਾਫ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਦਾਹੜੀ ਨਾਲ ਉਹ ਕੁਝ ਸੁਹਣਾ ਲਗਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਪੂਰਬ ਦੀ ਸ਼ੂਨਯਤਾ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਰਥ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਦਾ ਮਾਇਨਾ ਹੈ ਭਰਪੂਰ, ਸਗਲ ਕਲਾ ਭਰਪੂਰ, ਏਨਾ ਭਰਿਆ ਭਕੁੰਨਿਆਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਾਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਇਹੋ ਸੰਦੇਸ਼ ਹੈ। ਹਜ਼ੂਰ ਇਸ ਨੂੰ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਦਰਜ ਕਰ ਲਉ।

ਪਹਿਲੀ ਲਿਖੋ ਸੂਫੀਆਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ।

ਦੂਜੀ ਹੈ ਖਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀ ਪੈਰਬਰ । ਪੈਰਬਰ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਨਜ਼ਰੰਦਾਜ਼ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾਂ ਕਿ ਇਹ ਫਰੈਡਰਿਕ ਨੀਤਸ਼ੇ ਦੀ ਦਸ ਸਪੇਕ ਜ਼ਰਥਸ਼ਤ੍ਰ ਵਿਚਲੀ ਗੂੰਜ ਮਾਤਰ ਹੈ ਬਸ। ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਸੱਚੀ ਗਲ ਕੋਈ ਨੀਂ ਕਰਦਾ। ਅਸੀਂ ਗੱਪੀ, ਪਖੰਡੀ ਤੇ ਬਣਾਉਟੀ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ ... ਭਾਈਓ ਪੈਗੰਬਰ ਇਸ ਕਰਕੇ ਸੁਹਣੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਜ਼ਰਤੁਸ਼ਤ ਦੀ ਗੂੰਜ ਹੈ।

ਤੀਜੀ ਹੈ ਲੇਹਜੂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ, ਬੁੱਕ ਆਫ ਲੇਹ ਰੂ। ਲਾਓਜ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈ ਲਿਆ, ਚਾਂਗਜ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਲੇਹ ਜੂਨੂੰਮੈਂ ਵਿਸਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਲਾਓਜੂ ਅਤੇ ਚਾਂਗਜ਼ ਦੀ ਸਿਖਰਲੀ ਚੌਟੀ ਲੇਹ ਜੂ ਹੈ। ਲੇਹ ਜੂ ਤੀਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿਚੋਂ ਹੈ। ਲਾਓਜ਼ ਉਸਤਾਦ ਸੀ, ਚਾਂਗ ਮੁਰੀਦ। ਲੇਹ ਜੂ ਚੇਲੇ ਦਾ ਚੇਲਾ ਹੈ, ਤਾਹੀੳ ਉਹਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਮੈਂ ਸ਼ਾਇਦ। ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਿਤਾਬ ਇਸ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਰੱਖਣੀ ਪਏਗੀ।

ਚੌਥੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਪਲੈਟੋ ਦੀ, ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਸੰਵਾਦ । ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਪਲੈਟੋ ਦਾ ਨਾਮ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਪਲੈਟੋ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਣਾ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਤਾਂ ਮਹਿਜ਼ ਫਿਲਾਸਫਰ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਸੰਵਾਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਲਾਜਵਾਬ ਹੈ, ਸੋ ਰੱਖਣੀ ਪਏਗੀ ਲਿਸਟ ਵਿਚ।

ਨੋਟਸ ਆਫ 'ਦ ਡਿਸਿਪਲਜ਼ ਆਫ ਬੋਧੀਧਰਮਾ ਪੰਜਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨੋ ਖੁੰਝ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਗੌਤਮਬੁੱਧ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਲਗਦਾ ਹਾਂ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਬੌਧੀਧਰਮਾ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਣੋ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਵਿਚ ਬੋਧੀਧਰਮਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਹੀ। ਨਹੀਂ, ਇਹ ਗੱਲ ਸਹੀ ਨਹੀਂ। ਬੋਧੀਧਰਮਾ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਜੂਦ ਹੈ। ਉਹ ਮਹਾਨ ਸਿਖ ਸੀ, ਏਨਾ ਮਹਾਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਿਖ ਨਾਲ ਈਰਖਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਵੇ। ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਲਫਜ਼ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਬੋਧੀਧਰਮਾ ਦੇ ਬੋਲ ਲਿਖ ਲਏ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੋਲਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਸਾਂਭਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਲਿਖੇ। ਇਹ ਬੋਲ ਥੋੜੇ ਕੁ ਹਨ ਪਰ ਹਨ ਕੋਹਿਨੂਰ ਵਰਗੇ ਕੀਮਤੀ। ਕੋਹਿਨੂਰ ਦਾ ਮਾਇਨਾ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋਣੇ, ਇਸ ਦਾ ਮਾਇਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਹਾਨ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ।" ਨੂਰ ਮਾਇਨੇ ਰੋਸ਼ਨੀ, ਕੋਹ ਮਾਇਨੇ ਸੰਸਾਰ। ਜੇ ਮੈਂ ਦੱਸਣਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਕੋਹਿਨੂਰ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦੈ, ਮੈਂ ਬੋਧੀਧਰਮਾ ਦੇ ਅਨਾਮ ਸ਼ਾਗਿਰਦਾਂ ਦੇ ਲਿਖੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿਆਂ।

ਛੇਵੀਂ ਕਿਤਾਬ, ਰੁਬਾਈਆਤ ਭੁੱਲ ਗਿਆ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂ ਉਤਰਨ ਲਗੇ ਹਨ। ਹੋਰ ਸਭ ਕੁਝ ਭੁੱਲ ਜਾਣ ਦੀ ਖਿਮਾ ਮੰਗ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਉਮਰ ਖਿਆਮ ਦੀ ਰੁਬਾਈਆਤ ਭੁੱਲ ਗਿਆ?ਉਮਰ ਖਿਆਮ ...ਰੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦੈ ਬਸ। ਲਫਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੰਝੂ ਖਿਮਾ ਮੰਗਣ। ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਪੜ੍ਹੀ ਗਈ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਰੁਬਾਈਆਤ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਗਲਤ ਫਹਿਮੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਈ। ਤਰਜਮੇ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਪੱਖੋਂ ਇਸ ਦੀ ਥਾਹ ਨਹੀਂ ਪਾਈ ਜਾ ਸਕੀ। ਅਨੁਵਾਦਕ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਰੁਬਾਈਆਤ ਸੰਕੇਤ ਹਨ ਤੇ ਤਰਜਮਾਕਾਰ ਖਾਲਸ ਅੰਗਰੇਜ਼, ਸਿਧ ਪੱਧਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ। ਰੁਬਾਈਆਤ ਮਾਣਨ ਵਾਸਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕੇਵਲ ਖਾਲਸ ਅਰਥ ਨਹੀਂ।

ਸਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਕੋਹ (ਫਾਰਸੀ), ਮਾਇਨੇ ਪਹਾੜ, ਨੂਰ ਮਾਇਨੇ ਰੋਸਨੀ। ਸੋ ਕੋਹਿਨੂਰ ਦਾ ਅਰਥ ਹੋਇਆ ਰੋਸਨੀ ਦਾ ਪਰਬਤ। ਅਨੁ.

ਰੱਬ ਵਿਚਕਾਰ ਜੋ ਜੋ ਬੀਤਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ ਹੈ, ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਸਰੂਰ। ਰੁਬਾਈਆਤ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਮੈਥੋਂ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ।

ਸੱਤਵੀਂ ਜਲਾਲੁਦੀਨ ਰੂਮੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਮਨਸਵੀ । ਸਾਰੀ ਕਿਤਾਬ ਨਿਕੇ ਨਿਕੇ ਕਥਾਨਕਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਪਈ ਹੈ। ਵੱਡੇ ਖਿਆਲ ਕਥਾਨਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਥੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਯਸੂ ਸਾਖੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਗੱਲਾਂ ਦਸਦਾ, ਇਵੇਂ ਮਨਸਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਹਨੂੰ ਕਿਉਂ ਭੁੱਲ ਗਿਆ? ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਚੰਗੀਆਂ ਵੀ ਸਾਖੀਆਂ ਹੀ ਲਗਦੀਆਂ ਨੇ। ਮੈਨੂੰ ਭੁਲਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੀਦਾ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚੋਂ ਮੈਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਖੀਆਂ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਵਜੂਦ ਵਿਚ ਏਨੀ ਘੁਲ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਵਖਰਿਆਂ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਾ ਜਾਣੀ। ਪਰ ਇਹ ਬਹਾਨਾ ਵਜ਼ਨਦਾਰ ਨਹੀਂ। ਖਿਮਾ ਮੰਗਣੀ ਪਵੇਗੀ।

ਅੱਠਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਈਸ਼ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਿਉਂ ਭੁਲ ਗਿਆ, ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਆਸਾਨ ਕੰਮ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੀ ਗਿਆ, ਇਹ ਮੇਰੇ ਖੂਨ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿਚ ਰਮ ਗਈ, ਮੈਂ ਈਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ, ਈਸ਼ ਰਜਨੀਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੈਆਂ ਵਾਰ ਮੈਂ ਇਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਦਿੱਤੇ। ਆਕਾਰ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਛੋਟਾ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ। ਕੁਲ 108 ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਪੋਸਟਕਾਰਡ ਉਪਰ ਛਾਪ ਲਉ ਇਕੋ ਪਾਸੇ। ਇਸ ਵਿਚ ਵਡ ਆਕਾਰੀ 107 ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਸਮਾਏ ਹੋਏ ਹਨ ਸੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੋਇਆ। ਈਸ਼ ਬੀਜ ਹੈ।

ਲਫਜ਼ ਈਸ਼ ਮਾਇਨੇ ਰੂਹਾਨੀ, ਦਿਵਯ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਯਸੂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕ੍ਰਾਈਸਟ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ, ਈਸਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਈਸਾ, ਮੂਲ ਆਰਾਮੀ ਇਸੂਆ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਜੋਸੂਆ ਲਿਖਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਮਾਪੇ ਯਕੀਨਨ ਉਸ ਨੂੰ ਯੀਸੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਣਗੇ, ਇਹ ਨਾਮ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਇਆ ਤਾਂ ਈਸੂ ਬਣ ਗਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਤੁਰਤ ਸਮਝ ਗਏ ਕਿ ਈਸੂ, ਈਸ ਦੇ ਵਧੀਕ ਨੇੜੇ ਹੈ, ਈਸ ਮਾਇਨੇ ਈਸ਼ਵਰ। ਭਾਰਤੀਆਂ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਈਸਾ ਕਹਿਣਾ ਵਧੀਕ ਸਹੀ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾਵਾਂ ਨੇ ਬੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਈਸ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਉਤਰਿਆ।

ਗੁਰਜਿਫ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਆਲ ਐਂਡ ਐਵਰੀਥਿੰਗ ਬਾਰੇ ਵੀ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕੁਝ। ਨੌਵੇਂ ਨੰਬਰ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿ ਇਹ ਅਜੀਬ ਕਿਤਾਬ ਹੈ, ਸਮਝੋ ਕਿ ਪੜ੍ਹਨ ਯੋਗ ਹੀ ਨੀਂ। ਪਹਿਲੇ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਆਖਰੀ ਪੰਨੇ ਤਕ ਮੈਥੋਂ ਸਿਵਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਮੇਰੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਗੁਰਜਿਫ ਦੇ ਬਥੇਰੇ ਚੇਲੇ ਆਏ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਿਆ ਕੋਈ।

ਈਸ਼ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਦੇ ਉਲਟ ਇਹ ਭਾਰਾ ਗਉਰਾ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ, ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਫਿਆਂ ਦਾ ਤੇ ਗੁਰਜਿਫ ਅਜਿਹਾ ਸੰਤਾਨ ਹੈ, ਖਿਮਾ ਕਰਨਾ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਤਾਨ ਕਿਹਾ, ਉਹ ਇਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿੜ ਪੱਲੇ ਕੁਝ ਪੈਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਕੱਲਾ ਵਾਕ ਪੰਨਿਆਂ ਤੱਕ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਕ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਕੇ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਕੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਲਫਜ਼ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪ ਘੜੇ, ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ। ਅਜੀਬ ਲਫਜ਼ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਮਸਲਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕੁੰਡਲਨੀ ਬਾਬਤ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਕੁੰਡਬਫਰ ਸ਼ਬਦ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਮੁੱਲਵਾਲ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਪਰ ਹੀਰੇ ਸਧਾਰਨ ਪੱਥਰਾਂ ਹੇਠ ਦਬੇ ਪਏ ਹਨ। ਖੁਦ ਲੱਭਣੇ ਪੈਣਗੇ।

ਇਕ ਵਾਰ ਨੀ, ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਮੈਂ ਬਾਰ ਬਾਰ ਪੜ੍ਹੀ। ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਮੈਂ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਵਧੀਕ ਧਸਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਪਿਆਰੀ ਲੱਗਣ ਲੱਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸੰਤਾਨ ਦਾ ਅਸਲੀ ਵਜੂਦ ਦਿਸਣ ਲੱਗਾ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਛੁਪਾਉਣੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਜਿਹੜੇ ਹੱਕਦਾਰ ਨਹੀਂ, ਗਿਆਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਅਲਗਰਜ਼ਾਂ ਪਾਸੋਂ ਗਿਆਨ ਲੁਕੋ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ, ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਜੋ ਪਚਾ ਸਕਣ, ਜੋ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਹੋਣ, ਅਦਭੁਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹੋ ਹੈ। ਗੁਰਜਿਫ ਦੀ ਆਲ ਐਂਡ ਐਵਰੀਥਿੰਗ ਤੋਂ ਅਜੀਬ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ।

ਦਸਵੀਂ : ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਯਾਦ ਸੀ, ਇਹ ਉਸ ਪੀ.ਡੀ. ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਗੁਰਜਿਫ ਦਾ ਮੁਰੀਦ ਆਪਣੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਨਾਲ ਬੇਵਫਾਈ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੇਵਫਾ ਬੰਦੇ ਦੀ ਦਗੇਬਾਜ਼ੀ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਇਹਨੂ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਸੀ ਪਰ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਬੇਵਫਈ ਕੀਤੀ ਸੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਨਾਲ। ਸੋ ਰੱਖ ਲਈ। ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ- ਅਦਭੁਤ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿਚ, In Search of the Miraculous. ਗਜ਼ਬ ਦੀ ਸੁਹਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਇਕ ਮੁਰੀਦ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਕਿ ਅਜੇ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਅਨੁਭਵ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਮੁਰੀਦ ਸੀ, ਫਿਰ ਜੂਡਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਗੁਰਜਿਫ ਨਾਲ ਧ੍ਰੋਹ ਕਰਨ ਵਾਲਾ। ਹੈ ਨਾ ਅਜੀਬ? ਪਰ ਸੰਸਾਰ ਅਜੀਬੋ ਗਰੀਬ ਵਸਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ।

ਗੁਰਜਿਵ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਉਨਾ ਸਾਫ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ ਜਿੰਨਾ ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਦਿਸਦੈ। ਕਿਸੇ ਦੈਵੀ ਛਿਣ ਗੁਰਜਿਫ ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਵਿਚ ਸਮਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਵਾਹਨ ਵਜੋਂ ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਿਵੇਂ ਦੇਵਗੀਤ ਰਾਹੀਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾਂ। ਦੇਖੋ ਉਹ ਫਟਾਫਟ ਨੋਟਸ ਲੈ ਰਿਹੈ, ਅਧਖੁਲ੍ਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਦਿਸਦੈ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਅੱਖਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਵੀ ਦੇਖੀ

ਜਾਨਾ। ਮੈਂ ਦਰਸ਼ਕ ਹਾਂ, ਪਹਾੜੀ ਉਪਰ ਬੈਠਾ ਦਰਸ਼ਕ । ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ।

ਗਿਆਰਵੀਂ : ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਉਸ ਬੰਦੇ ਨੇ ਲਿਖੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕੋਈ ਦੇਵੀ ਅਨੁਭਵ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਨਾ ਮੁਰਬਦ ਸੀ ਨਾ ਮੁਰੀਦ, ਵਾਲਟ ਵਿਟਮੈਨ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ, ਕਵੀਂ ਤਾਂ ਸੀ ਉਹ, ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਉਸ ਅੰਦਰੋਂ ਕਾਵਿ ਰਾਹੀਂ ਜਲਵਾਨੁਮਾ ਹੋਈ। ਸ਼ਾਇਰ ਬੰਸਰੀ ਹੋ ਗਿਆ, ਬੰਸਰੀ ਵਿਚਲੇ ਸੁਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਧੁਨ ਬੰਸਰੀ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਵਾਲਟ ਵਿਟਮੈਨ ਅਮਰੀਕਣ ਬੰਸਰੀ ਹੈ। ਪਰ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਬੇਹਦ ਸੁਹਣੀ ਹੈ। ਰੱਬ ਦਾ ਛਲਕਦਾ ਝਰਨਾ ਕਵੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕ ਵਿਚ ਭਰ ਲਿਆ। ਵਾਲਟ ਵਿਟਮੈਨ ਵਰਗਾ ਅਨੁਭਵ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਣਾ, ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਅਮਰੀਕਣ ਦੇ ਲਾਗਿਓ ਦੀ ਇਹ ਅਜੂਬਾ ਨਹੀਂ ਲੰਘਿਆ। ਉਸ ਵਰਗਾ ਗਿਆਨੀ ਹੋਰ ਅਮਰੀਕਣ ਨਹੀਂ।

ਬਈ ਵਿਚ ਵਿਚਾਲੇ ਟੋਕੋ ਨਾ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਨੋਟਸ ਲੈ ਲਿਆ ਕਰੋ। ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੋ। ਪਿਛੋਂ ਪਛਤਾਉਗੇ ਇਹ ਰਹਿ ਗਿਆ ਉਹ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਨੋਟਸ ਲੈ ਲਉ। ਜਦੋਂ ਸਮਾਂ ਆਇਆ ਮੈਂ ਕਹਿ ਦਿਆਂਗਾ ਹੁਣ ਰੁਕ ਜਾਉ।

ਮੇਰਾ ਵਕਤ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਕੀ? ਮੇਰਾ ਸਮਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪੱਚੀ ਸਾਲ ਪਹਿਲੋਂ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ ਜੀ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਖਤ ਲਿਖ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਪਿਛੋਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸੁਝ ਜਾਵੇ, ਪ.ਸ. ਲਿਖ ਕੇ ਫਿਰ ਜਰੂਰੀ ਗੱਲ ਲਿਖ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਪਿਛਲੀ ਲਿਖੀ ਗੱਲ ਸਾਰੀ ਚਿਠੀ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਅਹਿਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਕਿਆ ਵਚਿਤਰ ਹੈ ਜਹਾਨ। ਏਨੀ ਉਚਾਈ ਉਪਰ ਬੈਠਿਆ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਵਾਦੀ ਵਿਚੋਂ ਹਾਸਿਆਂ ਦੇ ਫਣਕਾਟੇ ਸੁਣੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਗਲੋਂ ਇਹ ਸਹੀ ਵੀ ਹੈ, ਚੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਘਾਟੀਆਂ ਇਕ ਦੂਜੀ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹਟਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ, ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਰਹਿਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ।

ਅਫਸੋਸ, ਛੇਤੀ ਕੰਮ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਏਗਾ।

ਕੀ ਅਜਿਹਾ ਨੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਕਾਇਮ ਰਹੇ ਸਦੇਵ

ਘਟੋ ਘਟ ਇਸ ਪਲ ਮੈਨੂੰ ਧੋਖਾ ਨਾ ਦੇਣਾ।

ਆਦਮੀ ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਹੈ ਆਖਰ।

ਕੀ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦੈ ਕਿ ਮੁਰੀਦ ਜੂਡਾ ਵਰਗੇ ਨਾ ਹੋਣ?

ਜਦ ਕੰਮ ਹੋ ਗਿਆ, ਰੁਕ ਜਾਂਗੇ।

ਠੀਕ ਹੈ ਫੇਰ ਅਲੀਲੀਆ !

ਅਧਿਆਇ ਤੀਜਾ

ਹੁਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਮੇਰਾ ਕੰਮ। ਕਿਆ ਮਜ਼ਾਕ ਐ ਇਹ ! ਮਜ਼ਾਕਾਂ ਸਿਰ ਮਜ਼ਾਕ ਇਹ ਕਿ ਚੀਨੀ ਫਕੀਰ ਸੋਸਾਂ ਮੇਰੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਦਰ ਖੜਕਾ ਰਿਹੈ। ਇਹ ਫਕੀਰ ਵੀ ਕਮਾਲ ਨੇ । ਕੋਈ ਪਤਾ ਨੀ ਲਗਦਾ ਕਦੋਂ ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੇ ਦਸਤਕ ਦੇ ਦੇਣ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਹਿਬੂਬਾ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਲਗੇ ਹੁੰਦੇ ਓ, ਇਹ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਾ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਵਕਤ ਬਵਕਤ ਕਦੀ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਕੋਈ ਸਲੀਕਾ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਤੇਰ ਤਰੀਕਾ ਨਹੀਂ। ਪਤੇ ਕੀ ਆਖਣ ਆਇਆ ਸੀ ? ਕਹਿੰਦਾ ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਨੀ ਰੱਖੀ ?

ਓ ਰੱਬਾ, ਠੀਕ ਕਿਹਾ ਇਹ ਤਾਂ ! ਉਸਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਮੈਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਖਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਜੇ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਫੇਰ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋਸਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਸੰਪੂਰਨ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ- ਸੀ ਸੀ ਮਿੰਗ, Hsin Hsin Ming.

Hsin ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ Sin ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਦੇ। ਤੁਸੀਂ ਚੀਨੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਗਏ ਹੋ, ਪਾਪ ਕਰਨ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਕੇਹਾ ਹੈ । Hsin Hsin Ming.

ਠੀਕ ਐ ਸੋਸਾਂ, ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖ ਲਿਐ। ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਦੀ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਖਿਮਾ ਕਰਨੀ, ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਪਰ ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੁਣ ਤਕ ਵੀਹ ਗਿਣਾ ਗਿਆ। ਫੇਰ ਕੀ ਹੋਇਆ। ਜਿਥੇ ਮਰਜੀ ਦਰਜ ਕੀਤੀ, ਸੀ ਸੀ ਮਿੰਗ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਦੇਵਗੀਤ, ਗੂੜੇ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖਦੇ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ First Book.

ਸੀ ਸੀ ਮਿੰਗ ਨਿਕੀ ਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ, ਸੋਸਾਂ ਨੂੰ ਜੇ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਸ ਪਿਛੋਂ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਗੁਰਜਿਫ ALL AND EVERYTHING ਨਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੇਗਾ ਉਹਨੇ ਹੱਸਣਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹੋ ਟਾਈਟਲ ਤਾਂ ਸੋਸਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਸੋਸਾਂ ਨੇ ਥੋੜੇ ਲਫਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕਹੀ, ਗੁਰਜਿਫ ਨੂੰ ਉਹ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰ ਪੰਨੇ ਲਿਖਣੇ ਪਏ, ਤਾਂ ਵੀ ਸੋਸਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਡੂੰਘੇ ਹਨ, ਵਡੇ ਹਨ, ਦਿਲ ਵਿਚ ਉਤਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਸਿੱਧੇ।

ਮੈਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਮੌਸਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਉਤਰ ਰਹੇ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਕਿਸੇ ਬੂਹੇ ਦੇ ਕੁਤਰਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ, ਕੋਈ ਸੰਤਾਨ ਆਪਣੀ ਕਰਤੂਤ ਵਿਚ ਲੱਗਾ ਹੋਇਐ। ਕਰਨ ਦਿਉ ਜੋ ਜਿਵੇਂ ਕਰੇ।

ਸੋਸਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਨਿਕੀ ਜਿਹੀ ਹੈ, ਈਸ਼ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਜਿਡੀ ਕੁ ਪਰ ਦੂਰ ਤਕ ਮਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਈਸ਼ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਆਖਰੀ ਕਿਤਾਬ ਹੁੰਦੀ ਪਰ ਕੀ ਕਰਾਂ, ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਡੋਬ ਪੈ ਰਿਹੈ, ਸੋਸਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਸੋਸਾਂ ਜਿਤ ਗਿਆ ਈਸ਼ ਹਾਰ ਗਿਆ, ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ।

ਕਿਤਾਬ ਏਨੀ ਛੋਟੀ ਕਿ ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਹਥੇਲੀ ਉਪਰ ਲਿਖ ਲਉ। ਪਰ ਬਈ ਸਾਵਧਾਨ। ਖੱਬੀ ਹਥੇਲੀ ਤੇ ਲਿਖਣੀ, ਸੱਜੀ ਤੇ ਲਿਖ ਲਈ ਤਾਂ ਪਾਪ ਲਗੇਗਾ। ਕਹਾਵਤ ਹੈ ਨਾ- ਸੱਜਾ ਠੀਕ ਹੁੰਦੇ ਖੱਬਾ ਗਲਤ। ਮੈਂ ਕਹਿਨਾ ਖੱਬਾ ਸਹੀ ਹੈ, ਸੱਜਾ ਗਲਤ। ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਜਿੰਨੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਹੈ ਉਹ ਖਬਿਉਂ ਪ੍ਰਗਟਦੀ ਹੈ। ਸੌਸਾਂ ਖਬਿਉਂ ਆਏਗਾ। ਮੈਂ ਆਪ ਖਬੇ ਪਾਸਿਉਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ। ਚੀਨ ਵਿਚ ਖੱਬੇ ਨੂੰ ਯਿਨ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਸੱਜੇ ਨੂੰ ਯਾਂ, ਯਿਨ ਇਸਤਰੀ ਹੈ ਯਾਂ ਮਰਦ। ਯਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਯਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ ਇਹ ਬਣਦਾ ਹੈ- ਪਰੇ ਹਟੋ, ਰੂਕੋ, ਅੰਦਰ ਆਉਣਾ ਮਨ੍ਹਾ ਹੈ, ਦੂਰ ਰਹੋ, ਅੰਦਰ ਕੁੱਤਾ ਹੈ, ਸਾਵਧਾਨ।

ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ ਸੱਜਾ ਪਾਸਾ। ਤੁਹਾਡੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਗਲਤ ਪਾਸਾ ਸੱਜਾ ਪਾਸਾ ਹੈ। ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਜੇ ਨੌਕਰ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵਿਚ ਰੋਖੋਗੇ ਤਾਂ ਠੀਕ, ਇਹਨੂੰ ਮਾਲਕੀ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿਉ। ਸੋ ਭਾਈ ਜੇ ਹਥੇਲੀ ਤੇ ਸੀ ਸੀ ਮਿੰਗ ਲਿਖਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਖੱਬੀ ਹਥੇਲੀ ਤੇ।

ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਲਫਜ਼ ਸੋਨੇ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਐ। ਇਕ ਲਫਜ਼ ਘਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਸੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿਨੀ ਕੁ ਸਮੱਗਰੀ ਚਾਹੀਦੀ ਐ ਉਨੀ ਕੁ ਹੈ ਬਸ। ਸੋਸਾਂ ਵਰਗੀ ਦਲੀਲ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕੋਲ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਸੀ ਸੀ ਮਿੰਗ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਵਰਗਾ ਅਨੁਭਵ ਜਹਾਨ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾਂ, ਹੋਰ ਹੁਣ ਕੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੋਸਾਂ ਬਾਰੇ ਗਲ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਉਹ ਪਲ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਹੁੰਦੇ। ਬੋਲ ਅਤੇ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਬੋਲਦੇ ਇਉਂ ਜਿਵੇਂ ਸੁਣਦੇ ਹੋਈਏ, ਸੋਸਾਂ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਸਮਝੋਗੇ ਜਦੋਂ ਖਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਉਗੇ। ਉਹ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਉਸਤਾਦ ਸੀ। ਘਟ ਤੋਂ ਘਟ ਬੋਲਿਆ। ਤੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖਣੋ ਰਹਿ ਗਿਆ

ਸੀ, ਖਿਮਾ ਕਰੀ ਮੌਸਾਂ। ਤੇਰੇ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਬੰਦੇ ਯਾਦ ਆ ਗਏ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਦਿਨ ਢਲੇ ਮੇਰਾ ਦਰਵਾਜਾ ਖੜਕਾ ਮੇਰੀ ਨੀਂਦ ਵਿਚ ਵਿਘਨ ਪਾ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ।

ਇਸ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਸੋਸਾਂ ਦੀ ਸੀ ਸੀ ਮਿੰਗ ਹੈ।

ਦੂਜੀ ਹੈ ਪੀ.ਡੀ. ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਦੀ ਟਰਸ਼ਿਅਮ ਓਰਗਾਨਮ, TERTIUM ORGANUM. ਕਮਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਉਸਨੇ ਗੁਰਜਿਫ ਦਾ ਨਾਮ ਤਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣਿਆ। ਉਹ ਕੀ ਲਿਖਣ ਲੱਗਾ ਹੈ, ਇਹ ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਕੀ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ, ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਮਸਝ ਉਸਨੂੰ ਪਿਛੋਂ ਗੁਰਜਿਫ ਨਾਲ ਮੇਲ ਬਾਦ ਲੱਗੀ। ਗੁਰਜਿਵ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੋਇਆ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬੋਲ ਹੈ- "ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਸਮਝ ਆਈ। ਲਿਖ ਤਾਂ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਸਮਝ ਹੁਣ ਲੱਗੀ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਮੈਥੋਂ ਲਿਖਵਾਈ, ਕਿਸਨੇ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ।" ਸ਼ਾਇਦ ਗੁਰਜਿਫ ਹੀ ਸੀ ਉਹ ਸੰਤਾਨ ਜਿਸਨੇ ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ। ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਵਾਈ ਜਿਸਨੂੰ ਸੂਫੀ ਮਹਾਂਬਲੀ ਸੰਤਾਨ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹੀ ਜਿਹੜਾ ਚਮਤਕਾਰ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦੇ, ਟਰਸ਼ਿਅਮ ਓਰਗਾਨਮ ਜਿਹੇ ਚਮਤਕਾਰ।

ਟਰਬਿਅਮ ਓਰਗਾਨਮ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਦਿਸ਼ਾ। ਇਸ ਸਾਹਿਬ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਸੂਫੀ ਕੋਈ ਨਾਮ ਦੇ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕੋਈ ਪੁਰਖ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜ਼ਹੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕੇਵਲਾ ਇਸ ਜ਼ਹੂਰ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਹੁਣ ਇਥੇ ਵੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਪਲ। ਸੂਫੀ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਮ ਰੱਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਹੁਸਨਲ ਚਰਾਗ, ਅਨੰਤ ਵਿਸਮਾਦ, ਤੀਬਰ ਉਲਾਸ, ਪਰਮ ਅਨੰਦ ਦਾ ਨਾਂ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਲਵਾਂਗਾ।

ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਟਰਸ਼ਿਅਮ ਓਰਗਾਨਮ ਵਰਗੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਦਏ ਜਿਹੜੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨਤਮ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੋਵੇ, ਹੈਰਾਨੀਕੁਨ ਹੈ, ਚਮਤਕਾਰ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਕੇਵਲ ਤਿੰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ : ਪਹਿਲੀ ਅਰਸਤੂ ਦੀ ਲਿਖੀ ਓਰਗਾਨਮ, ਦੂਸਰੀ ਬੇਕਨ ਦੀ ਲਿਖਤ ਦੂਜੀ ਓਰਗਾਨਮ ਤੇ ਤੀਜੀ ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਦੀ TERTIUM ORGANUM, ਟਰਸਿਅਮ ਮਾਇਨੇ ਤੀਜੀ। ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਨਾਲ ਵਾਕਫੀਅਤ ਕਰਵਾਉਂਦਿਆਂ ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਨੇ ਇਕ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਵਾਕ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਸ਼ਰਾਰਤ ਕੋਈ ਪੁੱਜਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਧੂ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕੇਵਲ। ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਹੰਕਾਰ ਦੇ, ਸਾਦਗੀ

ਨਾਲ, ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ- ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਪਰ ਤੀਜੀ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਤੀਜੀ ਹੈਗੀ ਸੀ।²

ਟਰਸ਼ਿਆਮ ਓਰਗਾਨਮ ਵਿਚ ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਸਮਾ ਗਿਆ, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਚ ਗਿਆ ਤੇ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਫਿਰ ਨਾ ਪੁੱਜ ਸਕਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਪਿਛੋਂ ਗੁਰਜਿਫ ਬਾਰੇ ਚਮਤਕਾਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ IN SEARCH OF THE MIRACULOLS ਲਿਖੀ ਉਦੋਂ ਵੀ ਪੂਰਬਲੇ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਸੱਖਣਾ ਰਿਹਾ। ਗੁਰਜਿਫ ਨਾਲ ਬੇਵਫਾਈ ਕਰਨ ਪਿਛੋਂ ਉਸਨੇ ਟਰਸ਼ਿਅਮ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵਡੇਰੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀ। ਉਸਦੀ ਅਖੀਰਲੀ ਕਿਤਾਬ ਚੌਥਾ ਮਾਰਗTHE FOURTH WAY ਸੰਪੂਰਨ ਅਸਫਲਤਾ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲੇ ਦੇ ਸਿਲੇਬਸ ਵਾਸਤੇ ਠੀਕ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦੇ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਹਨ।

ਚੌਥਾ ਮਾਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਕੋਈ ਕੋਰਸ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰਾ ਕਰਾ ਦਏਗੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਹੋਰ ਕੱਖ ਨਹੀਂ ਇਸ ਵਿਚ। ਸ੍ਰੇਸ਼ਠਤਮ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਦੇ ਯਤਨ ਵਿਚ ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਨੇ ਨਿਊਨਤਮ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ। ਇਹ ਉਸਦੀ ਆਖਰੀ ਲਿਖਤ ਹੈ।

ਦੇਵੀ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਇਹੋ ਖਾਸੀਅਤ ਹੈ, ਜੋ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਸੋ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਰੀਰ ਕਿਸੇ ਯਤਨ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਡੀਕਦੇ ਰਹੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ, ਲਾਚਾਰ। ਟਰਸ਼ਿਅਮ ਓਰਗਾਨਮ ਵੇਲੇਜੋ ਜੋ ਕੁਝ ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਕੋਲ ਆਇਆ, ਉਸ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਟਰਸ਼ਿਅਮ ਦੇ ਲਫਜ਼ ਇਨੇ ਤਾਕਤਵਰ ਨੇ ਕਿ ਕੋਈ ਮੰਨੇਗਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਸਿਧਰੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਲਿਖਤ ਹੈ, ਉਸ ਬੰਦੇ ਦੀ ਲਿਖਤ ਜਿਹੜਾ ਅਜੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਲਭਦਾ ਫਿਰਦੈ, ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਵਡੇਰੇ ਸੱਚ ਦਾ ਮੁਤਲਾਸ਼ੀ ਹੈ।

ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਦਾ ਸ਼ਿਅਰ ਹੈ:

ਨਾਬੂਦ ਹੇਜ਼ ਨਿਸਾਨ ਹਾ ਜਿ ਆਸਮਾਨ ਜਮੀ

ਕਿ ਕਿ ਰੂਏ ਤੂ ਆਦਰਦ ਦਰ ਸਜੂਦ ਮਰਾ।।

(ਉਦ ਜ਼ਮੀਨ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਸਜਦਾ ਕੀਤਾ।) ਅਨੁ.

ਮਜ਼ਾਕ ਕਰਦੇ ਲੋਕ ਹਸਦੇ ਅਜੀਬ ਹੈਂ ਤੂੰ, ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੰਮ ਕਰਦੈ, ਰਾਤੀਂ ਪੜ੍ਹਨ ਚਲਾ ਜਾਨੰ। ਤੇਰੇ ਨਾਮ ਦੇ ਮਾਇਨੇ ਸਹੀ ਨੇ, ਇਹ ਸਿਧ ਕਰਨ ਲਗਿਆ ਕੀ?

ਹੁਣ ਮੈਂ ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇ ਸਕਦਾਂ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਦੇ ਮਾਇਨੇ ਸਹੀ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦੇ ਚੰਦਰਮਾ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਸੁਹਣਾ ਹੋਰ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦੈ? ਸੋ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀ ਇਸ ਗਰੀਬ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਗਰੀਬੀ ਜਾਂ ਅਮੀਰੀ ਕੀ ਕਰੇਗੀ, ਮੈਂ ਹਾਂ ਈ ਸੰਦਾਈ ਜਦੋਂ।

ਮੰਗ ਮੰਗ ਕੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਮੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਸੱਚ ਪੁੱਛੇ ਮੈਨੂੰ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿਚੋਂ ਕਿਤਾਬ ਇਸੂ ਕਰਵਾਉਣ ਤੋਂ ਨਫਰਤ ਹੈ। ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਕੋਠੇਵਾਲੀ ਔਰਤ ਜਾਣੋ। ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਹੇਠ ਲਕੀਰਾਂ ਲਾ ਦਿੰਦੇ ਨੇ, ਹੋਰ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਾ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਬੁਰੀਆਂ ਲਗਦੀਆਂ ਨੇ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਜ਼ੀ ਕਿਤਾਬ ਚਾਹੀਦੀ ਐ, ਦੁਧ ਚਿਟੀ ਤਾਜ਼ਗੀ ਵਾਲੀ।

ਟਰਸ਼ਿਅਮ ਓਰਗਾਨਮ ਮਹਿੰਗੀ ਕਿਤਾਬ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉਦੋਂ ਮੇਰੀ ਤਨਖਾਹ 70 ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ ਸੀ, ਇਤਫਾਕ ਸਮਝੌ, ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵੀ 70 ਰੁਪਏ ! ਪਰ ਮੈਂ ਖਰੀਦ ਲਈ। ਬੁੱਕਸੈੱਲਰ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ, ਕਹਿੰਦਾ- ਸਾਡਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅਮੀਰਜ਼ਾਦਾ ਨਾ ਏਨੀ ਮਹਿੰਗੀ ਕਿਤਾਬ ਖਰੀਦੇ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਵੇਚਣ ਲਈ ਧਰ ਰਖੀ ਐ, ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ, ਗਾਹਕ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਨੇ, ਦੇਖਦੇ ਨੇ, ਮੁੱਲ ਪੁੱਛਕੇ ਧਰ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਤੂੰ ਦਿਨੇ ਕੰਮ ਕਰਦੈ, ਰਾਤੀਂ ਪੜ੍ਹਦੇਂ, ਯਾਨੀ ਕਿ ਦਿਨ ਰਾਤ ਲੱਗਾ ਰਹਿਨੇ, ਤੂੰ ਕਿਵੇਂ ਖਰੀਦ ਲਈ ਇਹ ?

ਮੈਂ ਕਿਹਾ- ਜਿੰਦਗੀ ਵੱਟੇ ਲੈਣੀ ਪਏ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਮੈਂ ਤਾਂ ਵੀ ਨਾ ਛੱਡਾਂ। ਇਹਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲਾਈਨ ਹੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਾਫੀ ਐ। ਜੋ ਮਰਜੀ ਕੀਮਤ ਹੋਏ, ਲੈਣੀ ਈ ਲੈਣੀ ਐਂ।

ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਮੁਖਬੰਧ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਵਾਕ ਇਹ ਸੀ- ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਇਹ ਤੀਜਾ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ ਤੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੈ ਕੁਲ ਤਿੰਨ। ਪਹਿਲਾ ਅਰਸਤੂ ਦਾ ਹੈ, ਦੂਜਾ ਬੇਕਨ ਦਾ ਤੇ ਤੀਜਾ ਇਹ ਮੇਰਾ।

ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਦਾ ਇਹ ਵਾਕ ਪੜ੍ਹਕੇ ਮੈਂ ਦੰਗ ਰਹਿ ਗਿਆ - 'ਮੇਰਾ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਅਰਸਤੂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ।' ਇਸ ਵਾਕ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਵਿਚ ਗੋਲੀ ਦਾਗ ਦਿੱਤੀ।

ਬੁੱਕਸੈਲਰ ਦੀ ਹਥੇਲੀ ਤੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਰੱਖੀ। ਤੁਸੀਂ ਮੰਨਣਾ ਨੀ, ਇਸ ਸੌਂਦੇ ਕਾਰਨ ਮੇਰਾ ਪੂਰਾ ਮਹੀਨਾ ਫਾਕਾਕਸ਼ੀ ਵਿਚ ਬੀਤਿਆ। ਇਹੋ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਉਹ ਸੁਹਣਾ ਮਹੀਨਾ ਹੁਣ ਕਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ

ਭੁਲਦੈ ? ਨਾ ਖਾਣ ਨੂੰ, ਨਾ ਪਹਿਠਣ ਨੂੰ, ਨਾ ਛੱਤ। ਕਿਰਾਇਆ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਮਾਲਕ ਨੇ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਨੀਲੇ ਆਕਾਸ਼ ਹੇਠ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਟਰਸ਼ਿਅਮ ਓਰਗਾਨਮ ਸੀ, ਮੈਂ ਖੁਸ਼ ਸਾਂ। ਸੜਕ ਦੇ ਖੰਭੇ ਹੇਠ ਬੈਠ ਕੇ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹੀ- ਇਹ ਮੇਰਾ ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨ ਹੈ- ਕਿਤਾਬ ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਸੁਹਣੀ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਸੁਹਣੀ, ਹੋਰ ਵੀ ਸੁਹਣੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੇ ਕਰਤਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਸ ਵਿਚ ਕੀ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਦੇਵੀ ਵਾਪਰ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਇਸ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮੇ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ, ਸੂਫੀ ਇਸ ਨੂੰ ਖਿਜ਼ਰ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਭਟਕੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੂੰ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਲਭਦਾ, ਖੁਆਜਾ ਖਿਜ਼ਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਂਗਲ ਫੜਦਾ ਹੈ।

ਟਰਸ਼ਿਅਮ ਓਰਗਾਨਮ ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ ਹੋਈ।

ਤੀਜੀ ਹੈ ਗੀਤ ਗੋਵਿੰਦ, ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਗੀਤ। ਇਸ ਦੇ ਕਰਤਾ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਬੜਾ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਕਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਸਨੇ ਵਧੀਕ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਭਾਰਤੀ ਪਿਆਰ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਨੂੰ ਸਰਾਹਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ।

ਗੀਤ ਗੋਵਿੰਦ ਗਾਈ ਜਾਣ ਕਿਰਤ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਵਾਜਬ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਬੰਗਾਲੀ ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਬਾਊਲ ਗੀਤ ਹੈ, ਬੋਲਿਆਂ, ਕਮਲਿਆਂ, ਪਾਗਲਾਂ ਦਾ ਗੀਤ। ਨੱਚੋ ਤੇ ਗਾਉ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਮਝ ਆਏਗਾ ਨਹੀਂ ਤਾ ਨਹੀਂ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਉਪਾਅ ਨਹੀਂ।

ਇਸ ਦੇ ਕਰਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆ, ਇਹ ਜਰੂਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਐਰਾ ਰੀਰਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹੌ ਸਕਦੈ। ਮਤ ਸੋਚਣਾ ਮੈਨੂੰ ਕਰਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬੁੱਧਾਂ ਦੇ ਦੇਸ ਦਾ ਵਾਸੀ ਨਹੀਂ। ਤਾਂ ਵੀ ਉਸਨੇ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।

ਚੌਥੀ ! ਸਬਰ ਰੱਖੋ ਸਬਰ, ਮੈਂ ਦਸ ਤਕ ਗਿਣਾਉਂਣੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਮੈਨੂੰ ਗਿਣਨਾ ਨੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਦਸ ਤਕ ਗਿਣਤੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂ? ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਦਸ ਹਨ। ਗਿਣਤੀ ਮਿਣਤੀ ਦੀ ਇਕਾਈ ਦਸ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੋ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਂਗਲਾਂ ਨਾਲ ਗਿਣਦੇ ਸਾਂ, ਉਂਗਲਾਂ ਦਸ ਨੇ।

ਚੌਥੀ ਹੈ ਕੁੰਡਕੁੰਡ ਦੀ ਸਮਯਸਾਰ । ਇਸ ਦੀ ਮੈਂ ਕਦੀ ਗੱਲ ਨੀਂ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ ਪਰ ਖਿਆਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਉਹ ਮਹਾਨ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਜੰਨ ਸਾਧੂਆਂ ਨੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਗਣਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਖਾਮੋਸ਼ ਰਿਹਾ। ਮੈਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਚੰਗੀ ਲਗਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਿਧ ਪਧਰੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦਾ

ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਦਿਆ ਕਰਦਾਂ, ਗਿਆਨਵਾਨ ਰੋਸ਼ਨ ਦਿਮਾਗ ਗਣਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਤੇ ਤਰਕਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ। ਗਣਿਤ ਖੁਸ਼ਕ ਹੈ, ਤਰਕ ਮਾਰੂਥਲ ਹੈ।

ਇਥੇ ਮੇਰੇ ਸਨਿਆਸੀਆਂ ਵਿਚ ਫਿਰਦਾ ਹੋਏ ਸ਼ਾਇਦ... ਨਹੀਂ ਬਈ ਨਹੀਂ। ਕੁੰਡਕੁੰਡ ਰੌਸ਼ਨ ਦਿਮਾਗ ਮੁਰਸ਼ਦ ਸੀ, ਦੁਬਾਰਾ ਨੀਂ ਉਹ ਜੰਮ ਸਕਦਾ। ਉਸਦੀ ਕਿਤਾਬ ਸੁਹਣੀ ਹੈ, ਬਸ ਏਨਾ ਕਹਿ ਸਕਦਾਂ ਉਸ ਬਾਰੇ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗਣਿਤ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਹੈ... ਤਾਂ ਵੀ, ਗਣਿਤ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹੈ, ਆਪਣਾ ਸੁਰਤਾਲ ਹੈ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦਾਂ। ਇਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸੱਚ ਹੈ, ਸਹੀ ਸੱਚ, ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਵਾਲਾ ਸੱਚ।

ਸਮਯਸਾਰ ਮਾਇਨੇ ਤੱਤਸਾਰ। ਕੁਦਰਤਨ ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਲੱਗੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਨਾ ਫੜਿਓ। ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਸਹੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ, ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਵਾਲੀ ਕਿਤਾਬ। ਹੁਣ ਤਕ ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਸੇ ਗਲੋਂ ਖਾਮੋਸ਼ ਰਿਹਾ। ਏਨੀ ਸਹੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਕਤਾ ਜਾਨਾ, ਇਸ ਦਾ ਕਰਤਾ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਤਾਕਤਵਰ ਸੌਂਦਰਯ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ, ਸੋਚ ਕੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਡੁਬਤੁਥਾ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਕੁੰਡਕੁੰਡ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਗਣਿਤਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਨਫਰਤ ਕਰਦਾਂ।

ਗੁਡੀਆ ਤੈਨੂੰ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਹੋਰ ਛੁੱਟੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਜੇ ਚਾਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਬਾਕੀ ਹੈ। ਬਾਹਰਜਾਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਮਰਜੀ।

ਪੰਜਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਜੇ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ, THE FIRST AND LAST FREEDOM ਏਸ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪਿਆਰ ਵੀ ਕਰਦਾਂ ਨਫਰਤ ਵੀ। ਪਿਆਰ ਕਰਦਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸੱਚ ਬੋਲਦੈ, ਉਸ ਦੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਮੈਨੂੰ ਬੁਰੀ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੂਰਨ ਦਲੀਲ ਹੈ, ਨਿਰਾ ਤਰਕ। ਕੀ ਪਤਾ ਕੰਬਖਤ ਯੂਨਾਨੀ ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਮੁੜ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰ ਲਿਆ ਹੋਏ। ਉਸਦਾ ਤਰਕ ਮੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ, ਉਸ ਅੰਦਰਲੀ ਮੁਹੱਬਤ ਆਦਰਯੋਗ ... ਉਹਦੀ ਕਿਤਾਬ ਕਮਾਲ।

ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਪਿਛੋਂ ਇਹ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ, ਆਖਰੀ ਵੀ। ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪੀਆਂ ਪਿਛੋਂ, ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਦਾ ਦੁਹਾਰਾਉ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਉਤਮ ਉਸ ਕੋਲ ਕਹਿਣ ਲਈ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਅਜੀਬ ਪ੍ਰਪੰਚ ਹੈ : ਖਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ ਨੇ ਜਦੋਂ ਆਪਣਾ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਪੰਰਥਿਰ, THE PROPHET ਰਚਿਆ, ਉਦੋਂ ਉਹ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਘੁਲਦਾ ਰਿਹਾ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕੁਝ ਲਿਖ

ਸਕੇ, ਨਹੀਂ ਸਫਲ ਹੋਇਆ। ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਭਾਵੇਂ ਗੁਰਜਿਫ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਸਾਲਾਂ ਬੱਧੀ ਉਸ ਨਾਲ ਰਿਹਾ ਪਰ ਟਰਸ਼ਿਅਮ ਓਰਗਾਨਮ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਾ ਲੰਘ ਸਕਿਆ। ਇਹੋ ਭਾਣਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਨਾਲ ਵਾਪਰਿਆ, ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਆਖਰੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ।

ਛੇਵੀਂ ਹੈ ਹੁਆਂਗ ਪੋ ਦੀ ਕਿਤਾਬ THE BOOK OF HUANG, ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ, ਕੋਈ ਖਾਸ ਤਰਤੀਬ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ, ਨਿਕੇ ਨਿਕੇ ਟੁਕੜੇ ਹਨ। ਸੱਚ ਕਿਸੇ ਸਿਲਸਿਲੇ, ਕਿਸੇ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਵਿਚ ਨੀ ਨਾ ਆਉਂਦਾ, ਤੁਸੀਂ ਸੱਚ ਤੇ ਡਾਕਟਰੇਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਡਾਕਟਰੇਟ ਉਸ ਡਿਗਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਮੂਰਖਾਂ ਨੂੰ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਹੁਆਂਗ ਪੋ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਖਦੈ। ਸਰਸਰੀ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਿਆਂ ਲਗਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪੋ ਵਿਚ ਕੋਈ ਲੈਣ ਦੇਣ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਗੱਲ ਹੋਰ ਹੈ। ਮਨਸਾਧ ਕੇ ਦੇਖੋ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੇ ਸਬੰਧ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗੇ। ਅੱਜ ਤਕ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਾਧਨਾ ਉਪਰੰਤ ਰਚੀ ਗਈ ਕਿਤਾਬ ਹੈ।

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ THE TEACHINGS OF HUANG PO ਨਾਮ ਹੇਠ ਛਪੀ ਹੈ।ਸਿਰਲੇਖ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਗਲਤ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਆਂਗ ਪੋ ਵਰਗੇ ਬੰਦੇ ਸਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿਆ ਕਰਦੇ। ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਿਖਾਇਆ ਗਿਆ। ਬੰਦਗੀ ਕਰਨੀ ਪਏਗੀ, ਖਾਮੋਸ਼ ਰਹੋਗੇ ਤਾਂ ਸਮਰ ਪਾਓਗੇ।

ਸੱਤਵੀਂ ਹੈ ਹੁਈ ਹੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ, THE BOOK OF HUI HI,ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਫਿਰ ਇਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੁਈ ਹੀ ਦੀਆਂ ਸਿਖਿਆਵਾਂ, THE TEACHINGS OF HUI HI. ਵਿਚਾਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸਿਖਣ ਸਿਖਾਉਣ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮੇਮਾ ਤੋਂ ਸਾਵਧਾਨ, ਕਿਤੇ ਕਿਸੇ ਅਧਿਆਪਕਾ ਨਾਲ ਫੜੇ ਹੀ ਨਾ ਜਾਇਓ !

ਹੁਈ ਹੀ ਅਤੇ ਹੁਆਂਗ ਪੋ ਦੋਵੇਂ ਪੀਰ ਹਨ, ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ, ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਨੀਂ ਕਹਿੰਦਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹੁਈ ਹੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਅਤੇ ਹੁਆਂਗ ਪੋ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਠੀਕ ਹਨ। ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ ਵਿਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਗਲਤ ਨਾਵਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮਿਲਣਗੀਆਂ।

ਹੁਣ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਅੱਠਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਦੀ, ਅੱਠਵੀਂ ਤੇ ਆਖਰੀ। ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ਭਰੋਸਾ ਕੱਲ੍ਹ ਆਏ ਕਿ ਨਾ। ਹੋਰ ਸ਼ੈਤਾਨ ਵੀ ਮੇਰੇ ਦਰਵਾਜੇ ਤੇ ਦਸਤਕ ਦੇ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਧਰਤੀ ਉਪਰ ਜਿਉਂਦੇ ਵਸਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਬੰਦੇ ਤੋਂ ਮੈਂ ਵਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ। ਸ਼ੇਖੀ ਨੀਂ ਮਾਰਦਾ, ਮੈਂ ਲੱਖ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਰੱਖੀਆਂ ਨੇ, ਏਦੂੰ ਵੀ ਵਧ ਸ਼ਾਇਦ। ਹਾਂ ਵਧ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਲੱਖ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਨ ਪਿਛੋਂ ਮੈਂ ਗਿਣਤੀ ਕਰਨੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਾਂਗਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਅੱਜ ਅੱਠਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਦੀ

ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਗੀਤ ਗੋਬਿੰਦ ਦਾ ਪਛਤਾਵਾ ਹੋ ਰਿਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕਰਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ। ਦਸਾਂਗਾ, ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅੱਠਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਗਲ ਕਰਨ ਦਿਉ।

ਜਿਸ ਅਠਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਅਦਭੁਤ ਹੈ, ਸਹੀ ਕਿਹੈ, ਜੇ ਅਦਭੁਤ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਮੇਰੇ ਤੇ ਅਸਰ ਕਿਉਂ ਕਰਦੀ ? ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਓ ਅੱਠਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਕਿਹੜੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲ ਤੇ ਸੱਟ ਵਜੇਗੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਚੀਨੀ, ਜਾਪਾਨੀ ਜਾਂ ਅਰਥੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ ਇਹ। ਤੁਸੀਂ ਇਹਦਾ ਨਾ ਸੁਣਿਆਂ ਹੋਣਾ, ਕੀ ਪਤਾ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਪਈ ਹੋਵੇ। ਪੁਰਾਣੀ ਇੰਜੀਲ ਵਿਚ ਇਹ ਸੁਲੇਮਾਨ ਦਾ ਗੀਤ ਹੈ SONG OF SOLOMON. ਦਿਲੋਜਾਨ ਨਾਲ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾਂ। ਸੁਲੇਮਾਨ ਦੇ ਗੀਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਯਹੂਦੀਆਂ ਦਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਮੈਨੂੰ ਭੌਰਾ ਚੰਗਾ ਨੀਂ ਲਗਦਾ।

ਅਖੌਤੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਫਰਾਇਡਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਸੁਲੇਮਾਨ ਦਾ ਗੀਤ ਸਮਝਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਫਰਾਡਵਾਦੀ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾਂ। ਸੁਲੇਮਾਨ ਦੇ ਗੀਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਬੜੀ ਭੈੜੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਮ ਦਾ ਗੀਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਮ ਦਾ ਗੀਤ ਨਹੀਂ ਇਹ। ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਵਾਸਨਾ ਹੈ ਪਰ ਕਾਮੁਕ ਨਹੀਂ। ਜੀਵੰਤ ਹੈ ਇਹ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਾਸਨਾ ਦਿਸਦੀ ਹੈ, ਰਸ ਭਰਪੂਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਾਸਨਾ ਹੈ, ਕਾਮ ਨਹੀਂ। ਕਾਮ ਇਸ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਹੋ ਸਕਦੇ ਪਰ ਮਨੁਖਤਾ ਨੂੰ ਗੁਮਰਾਹ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹੋ ? ਯਹੂਦੀ ਵੀ ਇਸ ਤੌਂ ਭੰਭੀਤ ਹੋ ਗਏ ! ਕਹਿਣ ਲਗੇ ਪੁਰਾਣੀ ਇੰਜੀਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨੇ ਰਲਾ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਣੇ। ਸੱਚ ਮੰਨੋ, ਇਕੋ, ਸੁਲੇਮਾਨ ਦਾ ਇਕੋ ਗੀਤ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ ਬੇਸ਼ਕ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿਉ।

ਮੁੱਕ ਗਿਆ ਮੇਰੀ ਪੀਰੀਅਡ? ਬੇੜਾ ਗਰਕ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੈ - ਹਾਂ, ਮੈਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾਂ ਹੁਣ? ਇਹੋ ਸੌਂਦਰਯ ਹੈ। ਤੁਹਾਡਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ।

ਓਮ ਮਣੀ ਪਦਮੇ ਹੁਮ

Om Mani Padme Hum

ਇਸ ਖੂਬਸੂਰਤ ਥਾਂ ਤੇ ਰੁਕਣਾ ਕਿੰਨਾ ਮੰਗਲਮਈ ਹੈ। ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ। ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਏ ਉਹ ਉਦੋਂ ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਦੋਂ ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਜਨਮ ਲੈਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਆਖਦੇ ਹਨ- ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ। ਸੁੰਦਰਤਮ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਫਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੀ ਤੁਕ?

ਅਧਿਆਇ ਚੌਥਾ

ਠੀਕ ਐ। ਨੋਟਸ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਓ।

ਦੇਵਗੀਤ ਵਰਗੇ ਬੰਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ ਜਹਾਨ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਵੇ। ਸੁਕਰਾਤ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਕੱਖ ਨਾ ਜਾਣਦੇ ਜੇ ਪਲੈਟੋ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸੰਵਾਦ ਨਾ ਸੰਭਾਲੇ ਹੁੰਦੇ। ਬੁੱਧ, ਬੋਧੀਧਰਮ ਅਤੇ ਈਸਾ ਦੇ ਨੋਟਸ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਸੰਭਾਲ ਲਏ ਸਨ। ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੇ ਤਾਂ ਕਦੀ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਨੀਂ ਬੋਲਿਆ। ਮੈਂ ਜਾਣਦਾਂ ਇਹ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਐ। ਗੱਲ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਦੀ ਕੁੱਝ ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ, ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ ਸਿਧੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੇ ਚੇਤੰਨ ਹੋਕੇ ਕੁਝ ਲਿਖਵਾਇਆ ਨਹੀਂ। ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਜੋ ਲਿਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਲਿਖ ਲੈਂਦੇ।

ਇਕ ਵੀ ਹਵਾਲਾ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਕਿ ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਖ ਨੇ ਆਪ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇ। ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਚੇਰੀ ਇਕ ਹੋਰ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਥੇ ਨਾ ਗਿਆਨ ਹੈ ਨਾ ਅਗਿਆਨ। ਇਥੇ ਇਕ ਸੰਜੋਗ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਥੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਅਤੇ ਮੁਰੀਦ ਇਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੁਰੀਦ, ਮੁਰਸਦ ਦਾ ਹੱਥ ਬਣ ਕੇ ਲਿਖਣ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਲਉ ਲਿਖਣ ਵਾਸਤੇ ਹੋ ਜਾਉ ਤਿਆਰ। ਬੀਤੇ ਦਿਨ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਇਕ ਸ਼ਾਇਰ ਗਾਇਕ, ਗੀਤ ਗੋਵਿੰਦ ਦੇ ਕਰਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਣਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਲਗਦਾ ਇਉਂ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਹੋਵਾਂ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੈਂ ਜੈਦੇਵ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਹੈ ਨਾਮ ਉਸ ਸ਼ਾਇਰ ਗਾਇਕ ਗੀਤ ਗੋਵਿੰਦ ਦੇ ਕਰਤਾ ਦਾ।

ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਲੈਣ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ ਮੈਂ? ਉਹਦੇ ਭਲੇ ਲਈ। ਗਿਆਨੀ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਣਾ, ਗਿਆਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਉਹ। ਮੀਰਦਾਦ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਕਰਤਾ ਮਿਖਾਈਲ ਨਈਮੀ ਦਾ ਮੈਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ, ਖਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ, ਨੀਤਸ਼ੇ, ਦੋਸਤੋਵਸਕੀ, ਵਾਲਟ ਵਿਨਮੈਨ, ਕਿੰਨੇ ਨਾਮ ਲਏ। ਇਹ ਲੋਕ ਗਿਆਨੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਗਿਆਨ ਦੇ ਲਾਗੇ ਚਾਗੇ ਸਨ, ਬਸ ਇਕ ਧਕੇ ਦੀ ਮਾਰ ਹੋਰ। ਇਹ ਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਲਾਗੇ ਖਲੋਤੇ ਹਨ, ਦਸਤਕ ਦੇਣੋ ਡਰਦੇ ਹਨ। ਦਰਵਾਜੇ ਨੂੰ ਜੰਦਰਾ ਨਹੀਂ ਵੱਜਾ। ਧੱਕਾ ਦਿਉ, ਖੁਲ੍ਹ ਜਾਏਗਾ। ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਇਹ ਤਾਂ, ਜਰਾ ਧੱਕੋ। ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਧੱਕਾ ਦਰਵਾਜੇ ਨੂੰ ਉਨਾ ਕੁ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਏ ਹਨ।

ਪਰ ਜੈਦੇਵ, ਜੈਦੇਵ ਤਾਂ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਫਿਰ ਗੀਤ ਗੋਵਿੰਦ ਉਸ ਰਾਹੀਂ ਕਿਵੇਂ ਉਤਰ ਆਇਆ? ਚਮਤਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਰੱਬ ਦਾ ਭੇਤ ਕੌਣ ਪਾਏ ? ਹਾਂ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਰੱਬ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ, ਰੱਬ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਹਸਤੀ ਦੇ ਰਹੱਸ ਅਤੇ ਸਰਬੱਗਤਾ ਕੋਈ ਨੀਂ ਜਾਣਦਾ। ਮਾਰੂਥਲਾਂ ਤੇ ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਪਜਾਊ ਖੇਤ ਸੁਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।

ਬੰਜਰ ਖੇਤ ਦਾ ਨਾਮ ਜੈਦੇਵ ਹੈ। ਰੱਬ ਦਾ ਗੀਤ, ਬੇਅੰਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸ਼ਾਇਰੀ ਉਸ ਉਪਰ ਬਰਸ ਪਈ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ, ਸੁਰਬੱਧ ਕੀਤਾ, ਗਾਇਆ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਹ ਕੀ ਕਰੀ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੇ ਤਾਂ ਨਜ਼ਦੀਕ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣਕੇ ਉਸ ਅੰਦਰ ਹੰਕਾਰ ਵੀ ਆ ਸਕਦੀ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਲਿਆ, ਉਸਦੇ ਭਲੇ ਲਈ। ਪਰ ਜੋ ਉਹ ਸੀ, ਉਸ ਵਿਚ ਉਸ ਵਿਚਾਰੇ ਦਾ ਕੀ ਕਸੂਰ ? ਜੋ ਉਹ ਹੈ ਸੋ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਇਕ ਸੁਹਣੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਤਾਂ ਲੈਣਾ ਪਏਗਾ ਹੀ ਨਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਲੋਕ ਸੋਚਣਗੇ ਬੱਚਾ ਹਰਾਮੀ ਹੈ। ਪਿਉ ਹਰਾਮੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹੋਵੇ ਬੱਚਾ ਹਰਾਮੀ ਨੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ।

ਜੈਦੇਵ ਦਾ ਕੰਮ ਨਬੇੜ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਆਇਐ। ਪਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਉਪਰ ਕਤਾਰ ਬੰਨ੍ਹੀ ਖੜੇ ਹਨ ਹੋਰ ਲੋਕ। ਮੈਂ ਕਿਸ ਗੋਰਖਧੰਦੇ ਵਿਚ ਫਸ ਗਿਆ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨੀ ਪਤਾ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ? ਮੈਂ ਚਿੰਤਕ ਨਹੀਂ ਜੋ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਚਾਂ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸੋਚਿਆ ਕਰਦਾਂ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਦਸ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲੈ ਬੈਠਾ। ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਇਥੇ ਭੀੜਾਂ ਜੁੜ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਲਉ ਫੇਰ ਦਸ ਹੋਰ।

ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਹੇਰਾਕਲਾਈਟਸ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ, THE FRAGMENTS OF HERACLITUS, ਪਿਆਰ ਕਰਦਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ। ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਸਾਫ ਕਰ ਦਿਆਂ ਕਿ ਪਿਆਰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਈ ਕਰਦਾਂ, ਪਸੰਦ ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ। ਕੁਝ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾਂ ਕੁਝ ਨੂੰ ਨਾਪਸੰਦ ਪਰ ਪਿਆਰ ਸਭ ਨੂੰ। ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਨਾ ਕਰਿਉ। ਜਿੰਨਾ ਪ੍ਰੇਮ ਜੈਦੇਵ ਨੂੰ ਉਨਾ ਹੇਰਾਕਲਾਈਟਸ ਨੂੰ ਪਰ ਹੇਰਾਕਲਾਈਟਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪਸੰਦ ਵੀ ਕਰਦਾਂ।

ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਥੋੜੇ ਕੁ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਹੇਰਾਕਲਾਈਟਸ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਥਨ ਵੀ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਮੇਰਾ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਉਹ ਗਲ ਕਰਾਂਗਾ ਜਿਹੜੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀ। ਉਸ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੋਰ। ਫੇਰ ਸੁਣੋ, ਉਸ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਇੱਕਲਾ ਹੈ, ਖਤਰਨਾਕ ਹੱਦ ਤਕ ਜਾਗ੍ਰਿਤ, ਏਨਾ ਨਿਡਰ ਕਿ ਜੋ ਕਹਿ ਰਿਹੈ ਉਸ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਬੇਖੌਫ।

ਉਹ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਿਚ ਕਥਨ ਕਰਦੈ, ਮੇਰੇ ਚੇਲੇ ਦੇਵਗੀਤ ਵਾਂਗ ਲੋਕ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਆਪ ਨੀ ਲਿਖਿਆ ਕੁਝ। ਕੋਈ ਗੱਲ ਹੋਏਗੀ ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਡੇਰਿਆਂ ਨੇ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ। ਖੈਰ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਫੇਰ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ- ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਫਿਰ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਬਾਦ ਕਹਿੰਦੇ ਇਕ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਵੀ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕਿਆ ਬਾਤ ਹੈ । ਸੁਹਣੀ ਅਤੇ ਖਰੀ ਗੱਲ।

ਹਰ ਵਸਤੂ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਏਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਛੱਡੋ, ਇਕ ਵਾਰ ਵੀ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਹਰ ਛਿਣ ਦਰਿਆ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬੰਦਾ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦਰਿਆ ਵਗ ਰਿਹੈ, ਜਾ ਰਿਹੈ, ਸਮੁੰਦਰ ਵਲ ਵਧ ਰਿਹੈ, ਅਨੰਤ ਵਲ, ਲੋਪ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ।

ਅੱਜ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਮੇਰੀ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਹੈ- ਹੇਰਾਕਲਾਈਟਸ।

ਦੂਜੀ ਪਾਇਥਾਗੋਰਸ ਦੀ ਸੁਨਹਿਰੇ ਛੰਦ, THE GOLDEN VERSES. ਉਹਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਲਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸਮਝਦਾਰ ਹੋਵੋ ਤਾਂ ਗਲਤੀ ਖਾਓਗੇ ਹੀ ਖਾਓਗੇ। ਸਮਝਣਾ ਬੜੀ ਖਤਰਨਾਕ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਪੂਰੀ ਬੇਸਮਝੀ। ਪਾਇਥਾਗੋਰਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕੇ, ਉਹ ਵੀ ਨੀਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਨਹਿਰੇ ਛੰਦ ਲਿਖੀ। ਮਕਾਨਕੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਚੇਲਾ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾ ਛੂਹ ਸਕਿਆ ਜਿਥੇ ਪਇਥਾਗੋਰਸ ਪੁੱਜਾ, ਇਕ ਵੀ ਗਿਆਨਵਾਨ ਨਹੀਂ। ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਨੇ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਜ਼ਰੰਦਾਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹੇਰਾਕਲਾਈਟਸ, ਸੁਕਰਾਤ, ਪਾਇਥਾਗੋਰਸ, ਪਲਾਟੀਨਸ, ਸਾਰੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲ ਗਏ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਨੇ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਸੁਕਰਾਤ ਨੂੰ ਭੁਲਾਣਾ ਵੀ ਸੀ। ਉਹ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਸੀ ਕਿ ਯੂਨਾਨੀਆ ਦੇ ਵਸ ਵਿਚ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇਕੇ ਮਾਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਨਜ਼ਰੰਦਾਜ ਕਰਨਾ ਕਾਫੀ ਨਹੀਂ, ਮਾਰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਸੀ।

ਪਾਇਥਾਗੋਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾ ਨਜ਼ਰੰਦਾਜ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਉਸ ਕੋਲ ਵੀ ਉਹੀ ਚਾਬੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਬੁੱਧ ਕੋਲ, ਈਸਾ ਕੋਲ ਸੀ। ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ। ਈਸਾ, ਬੁੱਧ ਜਾਂ ਲਾਊ ਜੂ ਨੂੰ ਇਹ ਚਾਬੀ ਲੱਭਣ ਵਿਚ ਏਨੀ ਖਪਾਈ ਨੀ ਕਰਨੀ ਪਈ ਜਿੰਨੀ ਪਾਇਥਾਗੋਰਸ ਨੂੰ। ਉਸ ਨੇ ਪੂਰਾ ਤਾਣ ਲਾਇਆ। ਨਿੱਗਰ ਬੰਦਾ, ਲੋਹੇ ਦੀ ਲੱਠ। ਉਸ ਨੇ ਹਰ ਜੋਖਮ ਉਠਾਇਆ। ਉਹ ਉਨ੍ਹੀ ਦਿਨੀ ਸਾਰੇ ਉਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਘੁੰਮਿਆ ਜਿਥੇ ਜਿਥੇ ਤੱਕ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਸਤਾਦਾਂ ਪਾਸੋਂ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਹਰੇਕ ਟਕਸਾਲ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਮੰਨ ਕੇ ਰਹੱਸਾਂ ਤੱਕ ਪੁਜਿਆ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਉਹ ਲਾਮਿਸਾਲ ਹੈ।

ਤੀਜੀ ਕਿਤਾਬ ਸਾਰ੍ਹਾ ਦੀ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ, ਉਹਦੇ ਦੇਸਵਾਸੀ ਵੀ ਨੀ ਬਹੁਤਾ ਕੁਝ ਜਾਣਦੇ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਸਾਰ੍ਹਾ ਤੇ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਸਾਰ੍ਹਾ ਦਾ ਗੀਤ, THE SONG OF SARAH ਇਹ ਉਸਦਾ ਤਿਬਤੀ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ। ਕਿਸ ਨੇ ਲਿਖੀ ਕੋਈ ਨੀ ਜਾਣਦਾ। ਜਿਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪੱਕਾ ਪਤੇ ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਸਾਰ੍ਹਾ ਨੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ, ਉਹ ਤਾਂ ਬਸ ਇਸ ਨੂੰ ਗਾਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚਲੀ ਮਹਿਕ ਦਸ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਗੀਤ ਸ਼ਾਇਰ ਦੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਤੁਕਾਂ ਨਹੀਂ। ਦੇਵੀ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਵਾਕ ਹਨ। ਥੋੜੇ ਕੁ ਗੀਤ ਹਨ ਪਰ ਏਨੇ ਡਲ੍ਹਕਦੇ ਕਿ ਤਾਰੇ ਸ਼ਰਮਾ ਜਾਣ।

ਸਾਰ੍ਹਾ ਦਾ ਗੀਤ ਅਨੁਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਤਿਬਤੀ ਲਾਮੇ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆਂ। ਮੇਰਾ ਜੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ਬਾਰ ਬਾਰ ਸੁਣੀ ਜਾਵਾਂ, ਬਾਰੰਬਾਰ। ਪਰ ਇਸ ਲਾਮੇ ਵਿਚੋਂ ਏਨੀ ਬਦਬੂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਪਿਆ- ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ। ਲਾਮੇ ਨਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ਨਾ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਬਦਬੂ ਮਾਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ਬੂਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਐਲਰਜੀ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਗੀਤ ਸੁਣ ਲਿਆ ਇਹੀ ਬੜੇ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਡਰ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਤੇ ਦਮੇ ਦਾ ਦੌਰਾ ਨਾ ਪੈ ਜਾਏ।

ਸਾਰ੍ਹਾ ਬਾਰੇ ਕਾਫੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ। ਤਾਂਤ੍ਰਿਕ ਸਕੂਲ ਦਾ ਮੂਲ ਸਰੋਤ ਉਹੋ ਹੈ।

ਚੌਥੀ ਕਿਤਾਬ ਤਿਲੋਪਾ ਦੀ। ਉਸ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਗੀਤ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਧੁਨਾ ਸੰਭਾਲੀਆਂ। ਚੇਲਿਆਂ ਬਰੀਰ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਉਸਤਾਦ ਜੋ ਆਖੀ ਜਾਂਦਾ,ਇਹ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੇ, ਕੀ ਗਲਤ ਕੀ ਠੀਕ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ, ਬਸ ਉਸਤਾਦ ਦੇ ਬੋਲ ਨੇ, ਸੋ ਸਹੀ ਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸੰਭਾਲ ਲੈਣੇ ਨੇ। ਇਹ ਕੋਈ ਮੌਜ ਮਸਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ। ਉਸਤਾਦ ਤਾਂ ਪਾਗਲ ਹੈ, ਕੁਝ ਵੀ ਕਹਿ ਦਏ, ਕੁਝ ਵੀ ਗਾ ਦਏ ਜਾਂ ਚੁਪ ਰਹੇ। ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਇਸ਼ਾਰੇ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਸਮਝਦੇ ਨੇ। ਤੀਹ ਸਾਲ ਮਿਹਰ ਬਾਬੇ ਨੇ ਇਹੋ ਕੀਤਾ, ਚੁਪ ਰਿਹਾ, ਇਸ਼ਾਰੇ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ।

ਮੇਰੀ ਗਿਣਤੀ ਗਲਤ ਐ ਦੇਵਗੀਤ?

- ਨਹੀਂ ਓਸ਼ੋ। ਠੀਕ ਹੈ।

ਠੀਕ ਐ ਫੇਰ। ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਠੀਕ ਵੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ। ਗਿਣਤੀ ਪੱਖੋਂ ਠੀਕ ਆਂ ਮੈ। ਸਹੀ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਸਹੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਗਿਣਤੀ ਕਰਦਿਆਂ ਗੜਬੜ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗਿਣਤੀ ਭੁੱਲ ਜਾਨਾ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਮ ਨਾਲ, ਅਣਗਿਣਤ ਨਾਲ, ਅਥਾਹ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਸੱਚ ਦੇ ਰਥਰੂ ਹਾਂ, ਲਫਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦਸਿਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਸੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੈ ਇਸ ਕਰਕੇ ਗੜਬੜ ਹੋ ਜਾਂਦੀ

ਹੈ। ਹੇਠਲੀ ਉਤੇ, ਉਪਰਲੀ ਹੇਠ, ਸਤਿਆਨਾਸ। ਤੂੰ ਕਿਹਾ- ਠੀਕ ਹੈ, ਤੇਰਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ। ਹਾਂ, ਹੁਣ ਇਹ ਦੱਸ ਕਿ ਗਿਣਤੀ ਕਿਥੇ ਤਕ ਗਈ ?

ਪੰਜ ਨੰਬਰ ਓਸ਼ੋ।

ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਦੇਵਗੀਤ।

ਪੰਜਵੀਂ ਕਿਤਾਬ: ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਗਾ ਉਸ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗਿਆਨਵਾਨ ਹੀ ਗਿਆਨੀ ਨੂੰ ਪਛਾਣੇਗਾ। ਇਸ ਬੰਦੇ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਡੀ.ਟੀ ਸੁਜ਼ੂਕੀ। ਬੰਦਗੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜ਼ੈਨੇਂ ਕੀ ਹੁੰਦੈ, ਆਧੁਨਿਕ ਜਹਾਨ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਸੁਜ਼ੂਕੀ ਨੇ ਦੱਸੀਆਂ। ਚੰਨੇਂ ਦੀ ਅੰਤਰਆਤਮਾ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ, ਪੱਛਮ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਾਣ ਵਾਸਤੇ ਉਸਨੇ ਉਮਰ ਲੇਖੇ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਧਿਆਨ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਜਾਪਾਨੀ ਚੰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਹੀਂ ਵਰਤੀ। ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਜ਼ਬਾਨ ਨੂੰ ਉਹ ਨਫਰਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪੁਜਾਰੀ ਸੰਤਾਨ ਦੇ ਤਾਬਿਆਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨੇਪਾਲੀ ਲੋਕ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਸਾਦੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਦੇ ਸਨ ਬੁੱਧ ਨੇ ਉਹ ਦੇਸੀ ਬੋਲੀ ਵਰਤੀ, ਪਾਲੀ। ਪਾਲੀ ਵਿਚ ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਚਾਨ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਆਮ, ਸਾਦੇ, ਅਨਪੜ੍ਹ ਦੇਸੀ ਬੰਦੇ ਉਚਾਰਣ ਦੀਆਂ ਬਰੀਕੀਆਂ ਵਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ। ਆਪਣਾ ਉਲੂ ਸਿਧਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਰੁੜ੍ਹਦਾ ਰੁੜ੍ਹਦਾ ਪੱਥਰ ਗੋਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਗੋਲ ਪੱਥਰ ਗੀਟੇ ਸੁਹਣੇ ਲਗਦੇ ਨੇ ਉਵੇਂ ਘਸ ਘਸ ਕੇ ਸਾਦੇ ਹੋਏ ਲਫਜ਼ ਸੁਹਣੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਆਮ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਲਫਜ਼ ਬੋਲਣ ਵਿਚ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਈ, ਉਸਨੇ ਆਖ ਦਿੱਤਾ ਚਾਨ। ਚੀਨ ਵਿਚ ਇਹ ਲਫਜ਼ ਚੇਨ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਜਾਪਾਨ ਵਿਚ ਚੰਨ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਹਰੇਕ ਥਾਂ ਲੋਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਸਾਦਗੀ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਨੇ।

ਸੁਜ਼ੂਕੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਜ਼ੈਨ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨੀ ਕਲਚਰ ZEN AND JAPANESE CULTURE ਮੇਰੀ ਪੰਜਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਮਨੁਖਤਾ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਸੇਵਾ ਇਸ ਨੇ ਕੀਤੀ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ। ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਹੈ ਉਸਦਾ। ਸੰਸਾਰ ਸਿਰ ਉਸਨੇ ਕਰਜ਼ਾ ਚਾੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਜਿਹੜਾ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਉਤਰੇਗਾ। ਘਰ ਘਰ ਸੁਜ਼ੂਕੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦੈ, ਹੈ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਕਿਹੈ ਚਾਹੀਦੈ। ਥੋੜੇ ਲੋਕ ਉਸਦੇ ਜਾਣੂ ਹਨ। ਜਿਹੜੇ ਜਾਣੂ ਹਨ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਦੂਰ ਦਰਾਡੇ ਘਰ ਘਰ ਪੁਚਾ ਦੇਣ।

ਛੇਵਾਂ ਇਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਕਰਾਉਣੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਏ ਹੋ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕਰਦੇ ਹੋ- ਫਰਾਂਸੀਸੀ? ਪਾਇਥਾਗੋਰਸ, ਹੇਰਾਕਲਾਈਟਸ, ਬਚਕੀ ਜਿਹਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ? ਓਸ਼ੋ ਪਾਗਲ ਤਾਂ ਨੀ ਹੋ ਗਿਆ?

ਹਾਂ, ਸਿਆਣਾ ਮੈਂ ਹਾਂ ਈ ਨੀ, ਪਿਛਲੇ ਪੱਚੀ ਕੁ ਸਾਲਾ ਤੋਂ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈ ਵੀ ਸਿਆਣਾ, ਪਰ... ਸ਼ੁਕਰ ਰੱਬ ਦਾ, ਉਹੋ, ਇਹ ਤਾਂ ਇਕ ਤਰੀਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ, ਰੱਬ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ, ਉਸ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਦੈਵੀ, ਵਿਆਪਕ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮੈਂ ਬਾਰ ਬਾਰ ਤਾਂ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਚੇਲੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਣ, ਕਿਤੇ ਮੈਨੂੰ ਈ ਰੱਬ ਨਾ ਬਣਾ ਧਰਨ। ਰੱਬ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਦੀ ਹੈ ਈ ਨੀ ਸੀ।

ਨੀਤਸੇ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਰੱਬ ਮਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਥਨ ਵਿਚ ਇਹ ਗਲਤੀ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ ਜਦੋਂ ਜਿਉਂਦਾ ਈ ਨੀ ਸੀ ਫਿਰ ਮਰ ਕਿਵੇਂ ਗਿਆ? ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਸ਼ਰਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਜਿਉਂਦਾ ਹੋਵੇ। ਇਥੇ ਹੀ ਸਾਰਤ੍ਰ ਗਲਤ ਹੋ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਨੀਤਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕਹਿਨਾ ਸ਼ੁਕਰ ਮੇਰਿਆ ਰੱਬਾ ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਰੱਬ ਲਫਜ਼ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤ ਲੈਨਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਦੀ ਥਾਂ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਲਫਜ਼ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਮਹਿਜ਼ ਲਫਜ਼ ਹੈ ਇਕ, ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕੋਈ ਨੀਂ। ਸ਼ੁਕਰ ਐ ਰੱਬ ਦਾ, ਕਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲੁਬ ਬਸ ਏਨਾ ਹੈ ਕਿ ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਆ, ਕਿ ਵਧੀਆ ਹੋਇਆ। ਬਸ।

ਮੈਂ ਇਸ ਵੇਲੇ ਏਨਾ ਆਨੰਦ ਮਗਨ ਹਾਂ ਦੇਵਗੀਤ ਤੈਨੂੰ ਈ ਯਾਦ ਕਰਾਣੀ ਪਏਗੀ ਕਿਹੜੀ ਛੇਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਛੇੜੀ ਸੀ ਮੈਂ?

ਇਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਦੀ ਓਸ਼ੋ।

-ਸਹੀ। ਅਜੇ ਮੈਂ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਹੁਬੇਰ ਬੇਨੋ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਜਾਣ ਦਿਓ, Hubert Benoit's LET GO.

ਹਰੇਕ ਸਾਧਕ ਦੀ ਅਲਮਾਰੀ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਹੋਵੇ। ਤੱਥ ਮੂਲਕ ਕਿਤਾਬ ਸ਼ਾਇਰਾਨਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ, ਹੈ ਇਹ ਕੰਟਰਾਡਿਕਸ਼ਨ ਪਰ ਲੇਖਕ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਪੱਛਮੀ ਜਗਤ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਸਰਬੋਤਮ ਹੈ। ਸਦੀ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪੱਛਮੀ ਰਚਨਾ। ਪੂਰਬ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਇਸ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।

ਸੱਤਵੀਂ ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਹੈ ਸਾਖੀਆਂ, PARABLES ਥੋਨੂੰ ਪਤੇ ਮੈਂ ਸਾਧਾਂ ਸੂਧਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਪਸੰਦ ਨੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨੀਂ ਬਈ ਥੋੜਾ ਕੁ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਸਾਧ ਉਕਾ ਚੰਗੇ ਨੀਂ ਲਗਦੇ। ਸਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਫਰਤ ਕਰਦਾਂ। ਸਾਧ ਪਖੰਡੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਸ਼ੋਸ਼ੇਬਾਜ਼। ਪਰ ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਲਗ ਹੈ, ਸ਼ੁਕਰ ਐ ਰੱਬ ਦਾ। ਚਲੋ ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਰੂਹਾਨੀ ਹਨ ਪਰ ਸਾਧ ਨਹੀਂ।

ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਾਖੀਆਂ ਸਾਦੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਸਾਖੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾਦਗੀ ਹੋਣੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਈਸਾ ਦੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਯਾਦ ਆਈਆਂ? ਬਸ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਸਾਖੀ ਜੇ ਔਖੀ ਹੋਈ ਫਿਰ ਫਾਇਦਾ ਕੀ ? ਸਾਖੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਇਸ ਕਰਕੇ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਹਰ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸਮਝ ਜਾਣ, ਹਾਂ, ਸਭਨਾ ਉਮਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ। ਦਸ ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਹਨ ਅੱਸੀ ਸਾਲ ਦੇ ਵੀ... ਹਨ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਈ ਬੱਚੇ, ਸਾਗਰ ਕੰਢੇ ਸਿਪੀਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਦੇ। ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਾਖੀਆਂ ਮੇਰੀ ਸੱਤਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਹੋਈ।

ਅੱਠਵੀਂ ਹੈ ਈਸਪ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆ, THE FABLES OF AESOP ਈਸਪ ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ। ਕਦੀ ਹੋਇਆ ਈ ਨਹੀਂ ਉਹ। ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾ ਵਿਚ ਬੁੱਧ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਰਤੀਆਂ। ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਿਕੰਦਰ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚੋਂ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਗਈਆਂ। ਬਹੁਤ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ, ਹੋਣੀਆਂ ਹੀ ਸਨ, ਬੁੱਧ ਦਾ ਨਾਮ ਤੱਕ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਬੋਧੀਸਤਵ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ।

ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੁੱਧ ਹਨ, ਇਕ ਹੈ ਅਰਹਤ, ਜਿਸਨੇ ਉਚਤਮ ਮੰਜ਼ਲ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ। ਦੂਜਾ ਹੈ ਬੋਧੀਸਤਵ, ਉਹ ਜਿਸਨੇ ਉਚਤਮ ਮੰਜ਼ਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ਪਰ ਹੁਣ ਫਿਰ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਹੋਰ ਉਸ ਮੰਜ਼ਲ ਤਕ ਪੁੱਜਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋਣ। ਸਿਕੰਦਰ ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਬਦ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਉਹ ਬੋਧੀਸਤਵ ਨਹੀਂ ਬੋਧਸਤ ਸੀ ਜੋ ਪਿਛੋਂ ਜਾਕੇ ਜੋਸੀਫਸ JOSEPHUS ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹੋ ਜੋਸੀਫਸ, ਈਸਪ ਬਣ ਗਿਆ। ਈਸਪ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ ਪਰ ਸਾਖੀਆਂ ਲਾਜਵਾਬ ਹਨ। ਅੱਜ ਮੇਰੀ ਅੱਠਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਇਹੋ ਹੈ।

ਨੌਵੀਂ ਹੈ ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਦੀ ਮੂਲ ਮਧਿਅਮਿਕ ਕਾਰਿਕਾ, MULA MADHYAMIKA KARIKA. ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਮੈਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਚੰਗਾ ਨੀ ਲਗਦਾ। ਉਹ ਡੂੰਘਾ ਫਿਲਾਸਫਰ ਹੈ, ਤੇ ਮੈਂ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ। ਮੂਲ ਮਧਿਅਮਿਕ ਕਾਰਿਕਾ ਮਾਇਨੇ ਮੱਧ ਮਾਰਗ ਦਾ ਤੱਤਸਾਰ। ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਕਰਕੇ ਕਾਰਿਕਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਕਾਰਿਕਾ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਉਹ ਡੂੰਘਾਣਾ ਛੁਹੀਆਂ ਕਿ ਕਮਾਲ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਜਿੰਨੀ ਸਮਰਥਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਕਾਰਿਕਾ ਬਾਰੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ, ਵਧੀਆ ਰਹੇ ਕਿ ਖਾਮੋਸ਼ ਰਹੋ, ਬਸ ਚੁਪ ਕਰ ਜਾਉ। ਪਰ ਭਾਈ ਕਿਤਾਬ ਕਮਾਲ ਦੀ ਹੈ।

ਦਸਵੀਂ। ਅੱਜ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਮੇਰੀ ਦਸਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਅਜੀਬ ਹੈ। ਕੋਈ ਨੀ ਸੋਚ ਸਕਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਾਂਗਾ। ਤਿਬਤੀ ਸਾਧਕ ਮਾਰਪਾ Marpaਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਇਹ। ਉਸਦੇ ਚੇਲੇ ਵੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਦੇ, ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਸਤੇ ਹੈ ਈ ਨੀਂ ਇਹ, ਇਹ ਤਾਂ ਬੁਝਾਰਤ ਹੈ ਬਸ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਉਪਰ ਧਿਆਨ ਲਾਉਣਾ ਪਏਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਉਪਰ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੋ ਤੇ ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਦੇਖੋਗੇ

ਕਿਤਾਬ ਛਾਈ ਮਾਈਂ ਹੋ ਗਈ, ਇਸ ਵਿਚਲੀ ਲਿਖੀ ਸਮੱਗਰੀ ਗਾਇਬ, ਚੇਤਨਾ ਬਾਕੀ ਬਚੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਮਾਰਪਾ ਵਚਿਤਰ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਉਸਤਾਦ ਮੀਲਾਰਿਪਾ ਅਕਸਰ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ - ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪ ਮਾਰਪਾ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦਾਂ। ਕੋਈ ਉਸਤਾਦ ਇਉਂ ਕਿਹਾ ਨੀਂ ਕਰਦਾ ਪਰ ਮਾਰਪਾ ਹੈ ਈ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ।

ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਕ ਦਿਨ ਮਾਰਪਾ ਨੂੰ ਪੁਛਿਆ- ਤੂੰ ਮੀਲਾਰਿਪਾ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ 7 ਜੇ ਮੰਨਦੇ ਤਾਂ ਇਸ ਭਾਂਬੜ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰ। ਉਸਨੇ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਚੇਲੇ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਭੇਜੇ। ਅੱਗ ਬੁਝਾ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ, ਮੰਦ ਮੰਦ ਮੁਸਕਾਂਦਾ ਮਾਰਪਾ ਚੌਕੜੀ ਮਾਰੀ ਬੈਠਾ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਾਰਪਾ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ- ਕਿਸ ਗੱਲ ਤੇ ਮੁਸਕਾਇਆ?

ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ- ਮੈਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੁਸਕਾਇਆ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਅੱਗ ਭਸਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ।

ਇਹੀ ਹੈ ਉਹ ਬੰਦਾ ਜਿਸਦੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦਸਵੇਂ ਥਾਂ ਤੇ ਰੱਖਿਆ।

ਮੇਰਾ ਸਮਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ? ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਹਾਂ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਪੜੋ ਮੇਰਾ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਅਜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵੀ ਨੀ ਹੋਇਆ ਫਿਰ ਖਤਮ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਗਿਆ ? ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ।

ਆਪਣੀ ਥਾਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਠੀਕ ਹੋ। ਮੇਰਾ ਸਮਾ ਖਤਮ। ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਹੋਰ ਕਥਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਬਹੁਤ ਅੱਛਾ। ਭੋਗ ਪਾਈਏ ਹੁਣ।

 

ਅਧਿਆਇ ਪੰਜਵਾਂ

ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੀਏ।

'ਅਥਾਤੋ ਬ੍ਰਹਮ ਜਿਗਿਯਾਸਾ', ਅਨੰਤ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰੀਏ। ਬਾਦਰਾਇਣ ਅਪਣੇ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਆਰੰਭ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਫਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਬਿਹਤਰੀਨ ਗ੍ਰੰਥ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਅੱਜ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਾਦਰਾਇਣ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ। ਕਰਤਾ ਆਪਣਾ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥ ਬ੍ਰਹਮਸੂਤਰ ਇਸ ਵਾਕ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ- ਅਨੰਤ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰੀਏ। ਪੂਰਬ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਹੁਣ... ਅਥਾਤੋ ਤੋਂ, ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ।

ਬਾਦਰਾਇਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨਨ ਗਲਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਗੰਭੀਰ ਹੈ। ਪਹੁੰਚੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਇਹ ਚੰਗੀ ਆਦਤ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਬੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਤੇ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮਜ਼ਾਕ ਨਹੀਂ ਹਨ? ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮਜ਼ਾਕ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਗਦੇ ਮਜ਼ਾਕ ਸ਼ੋਭਨੀਕ ਨਹੀਂ, ਮਜ਼ਾਕ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਾਪ ਲਗਦੈ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪਵਿੱਤਰ ਲੋਕ ਹਨ।

ਇਹ ਗਲ ਸਮਝਦਿਆਂ ਮੈਂ ਬਾਦਰਾਇਣ ਨੂੰ ਖਿਮਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਪਰ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੁਝ ਵਧੀਕ ਗੰਭੀਰ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਰਖਣ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿਚ ਸਾਂ। ਦੁਬਿਧਾ ਉਸ ਵਿਚਲੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੀ। ਮੀਰਦਾਦ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਦੁਚਿਤੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਪਿਆ, ਨਾ ਉਮਰ ਖਿਆਮ ਦੀਆਂ ਰੁਬਾਈਆਂ ਬਾਰੇ। ਪਰ ਬਾਦਰਾਯਣ ਤੇ ਉਸਦੇ ਬ੍ਰਹਮਸੂਤਰ ਬਾਰੇ ਦੁਚਿਤੀ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਆ। ਪੂਰਬ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਬੋਤਮ ਗ੍ਰੰਥ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਯਕੀਨਨ ਇਹ ਹੈ ਵੀ।

ਮੈਂ ਬੜੀਆਂ ਗੰਭੀਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ, ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕੰਬਖਤ ਸਾਧ ਜਾਰਜ ਗੁਰਜਿਫ ਦੀ ਆਲ ਐਂਡ ਐਵਰੀਥਿੰਗ ਤਕ ਪੜ੍ਹੀ ਪਰ ਜਿਥੋਂ ਤਕ ਗੰਭੀਰਤਾ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਬਾਦਰਾਇਣ ਦੇ ਬ੍ਰਹਮਸੂਤਰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਅਨੰਤ ਹੈ। ਕਾਸ਼, ਕਦੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਹੱਸਿਆ ਹੁੰਦਾ।

ਇਸਾਈਆਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੈ ਈਸਾ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਹੱਸਿਆ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਇਹ ਗੱਲ। ਉਕਾ ਨੀ ਮੰਨਦਾ। ਬਾਦਰਾਇਣ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦੈ ਉਹ ਕਦੀ ਨਾ ਹੱਸਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਹੈ, ਸਿਰੇ ਦਾ ਗੰਭੀਰ। ਉਸ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਗੰਭੀਰ ਕਿਰਤ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਉਹ ਕਹਿਣਾ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਭਾਸ਼ਯ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਸੱਚ, ਵਿਆਖਿਆ ਦਾ ਮੁਥਾਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਲਿਬਾਸ ਪਹਿਨਾ ਦਿਉ ਫਿਰ ਟੀਕਾਕਾਰ ਤੁਰ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਪਿਛੇ ਪਿਛੇ। ਟੀਕਾਕਾਰ ਸੰਤਾਨ ਦੀ ਟੂਟੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਤਾਂ ਵੀ, ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਮਹਾਨ ਹੈ, ਬਾਦਰਾਇਣ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮਹਾਨ ਹੈ। ਬਾਦਰਾਇਣ ਸਿਖਰ ਤੇ ਪੁੱਜਿਆ, ਅਨੰਤ ਤੱਕ, ਪੂਰੀ ਬਾਰੀਕੀ ਅਤੇ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ, ਵਿਗਿਆਨੀ ਜਿਹੀ ਪ੍ਰਬੀਨਤਾ ਨਾਲ।

ਆਚਾਰੀਆ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਤਿੰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੇ ਟੀਕਾਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ, ਪਹਿਲਾ 108 ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਤੇ, ਦੂਜਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੇ ਰੂਹਾਨੀ ਗੀਤ ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ ਉਤੇ ਤੇ

ਤੀਜਾ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਾਦਰਾਇਣ ਦੇ ਬ੍ਰਹਮਸੂਤਰ ਉਪਰ। ਹੱਸ ਕੇ ਮੈਂ ਕਿਹਾ- ਮੈਂ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਮਜ਼ਾਕ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਟੀਕਾਕਾਰੀ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਲੋਕ ਮਜ਼ਾਕ ਵਿਚ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਆਚਾਰੀਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਗੋਲਿਓ ਨਾ।

ਬ੍ਰਹਮਸੂਤਰਾ ਬ੍ਰਹਮ ਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰ ਜਾਣਿਆ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਗਲ ਸਹੀ ਨਹੀਂ। ਈਸਾਈਆਂ ਦੇ ਰੱਬ ਨੇ ਈਸਾ ਤੋਂ 4004 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਸਾਜੀ, ਉਸ ਨਾਲ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਕੋਈ ਤਅਲੁਕ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਲਗਦੈ ਮੇਰੀ ਇਹ ਗਲ ਬਾਦਰਾਇਣ ਨੇ ਸੁਣ ਲਈ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਹੱਸ ਪਿਆ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਗੰਭੀਰਤਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਮਤਲਬ ਰਬ ਨਹੀਂ ਰੱਬਾਨੀਅਤ ਹੈ, ਉਹ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਜਿਹੜੀ ਸਗਲ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਵਰਤ ਰਹੀ ਹੈ, ਸੰਪੂਰਣ, ਪਵਿਤਰ, ਸੰਪੰਨ।

ਸੂਤਰ ਮਾਇਨੇ ਰਸਤਾ। ਬ੍ਰਹਮ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਸੋ ਰਸਤੇ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦੈ, ਸੰਕੇਤ ਮਾਤਰ। ਸੰਕੇਤ ਪੁਲ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇ ਸਕਦੇ, ਰਸਤਾ ਪੁਲ ਹੋ ਸਕਦੇ, ਇਉਂ ਬਾਦਰਾਇਣ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੂਤਰਾਂ ਨਾਲ ਪੁਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੈ।

ਗੰਭੀਰਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬਾਦਰਾਇਣ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਲੱਗਾ। ਗੰਭੀਰਤਾ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਹੱਦ ਤਕ ਬੁਰੀ ਲਗਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਪਿਆ- ਗੰਭੀਰਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ। ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵਡਾ ਗ੍ਰੰਥ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਦਰਾਇਣ ਦੇ ਬ੍ਰਹਮਸੂਤਰ ਨਾਲੋਂ ਇੰਜੀਲਾਂ ਬਹੁਤ ਪਿਛੇ ਹਨ, ਕਿਧਰੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ।

ਦੂਜਾ ਹੈ ਨਾਰਦ ਦਾ ਭਗਤੀ ਸੂਤਰ । ਨਾਰਦ ਬਾਦਰਾਇਣ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੈ। ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਉਲਟ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਰੇ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਜੀ ਕਰਦੇ ਨਾਰਦ ਅਤੇ ਬਾਦਰਾਇਣ ਨੂੰ ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਫਿਰ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਾਂ, ਕਰਦੇ ਕੀ ਹਨ। ਨਾਰਦ ਕੋਲ ਹਰ ਵਕਤ ਇਕਤਾਰਾ ਹੁੰਦੈ, ਇਕ ਮਾਇਨੇ ਇਕ ਤੇ ਤਾਰ ਮਾਇਨੇ ਤਾਰ, ਸੋ ਇਕਤਾਰਾ ਮਾਇਨੇ ਇਕ ਤਾਰ ਵਾਲਾ ਸਾਜ਼। ਹੱਥ ਵਿਚ ਇਕਤਾਰਾ ਫੜੀ ਨਾਰਦ ਨਚਦਾ ਰਹਿੰਦੈ, ਗਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦੈ। ਬਾਦਰਾਇਣ ਇਸ ਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਬਰਦਾਸਤ ਨਾ ਕਰੇ। ਮੈਂ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਲੰਨਾ, ਬਾਦਰਾਇਣ ਨਾਰਦ ਨੂੰ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਜਾਵੇ। ਨਾਰਦ ਵੀ ਇਸ ਨਸਲ ਦਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬਾਦਰਾਇਣ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਬੈਠੇ, ਉਹ ਤਾਂ ਗਾਈ ਜਾਊਗਾ, ਬਾਦਰਾਇਣ ਨੂੰ ਖਿਝਾਉਣ ਲਈ ਉਚੀ ਉਚੀ ਗਾਏਗਾ, ਇਕਤਾਰਾ ਵਜਾਏਗਾ ਤੇ ਨੱਚੇਗਾ। ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਦੋਵੇਂ ਹੋਣ ਮਜ਼ਾ ਆ ਜਾਏ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਨਾਰਦ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਭਗਤੀ ਸੂਤਰ ਚੁਣਿਆ ਹੈ।

ਉਸਦੇ ਸੂਤਰ 'ਅਥਾਤੋ ਭਕਤੀ ਜਿਗਿਯਾਸਾ' ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਹੁਣ ਪਿਆਰ ਬਾਰੇ ਜਾਣੀਏ। ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਮੁਹਿੰਮ ਹੈ, ਸਰਬੋਤਮ ਜਗਿਆਸਾ। ਹੋਰ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਇਸ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਹੈ,

ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ। ਤੁਸੀਂ ਆਈਨਸਟੀਨ ਜਿਡੇ ਸਮਰੱਥ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਹੀ ਜਗਿਆਸਾ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ। ਕੇਵਲ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ, ਪਿਆਰ ਜਮਾ ਜਾਗਰਣ, ਹੋਸ਼, ਤਦ ਇਹ ਪਿਆਰ ਦੀ ਜਗਿਆਸਾ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਿਖੜਾ ਪੈਂਡਾ।

ਦੁਬਾਰਾ ਗਲ ਕਰਨ ਦਿਉ। ਜਾਗਰਿਤ ਹੋਕੇ ਪਿਆਰ ਕਰਨਾ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਰਗਮ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਲੋਕ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਫਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਹੋਸ਼ ਗੁਆ ਬੈਠਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਜਿਸਮਾਨੀ ਹੈ, ਚੰਮ ਖਿਚ। ਉਹ ਹੇਠ ਧਰਤੀ ਵਲ ਖਿਚੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਨਾਰਦ ਬਿਲਕੁਲ ਵਖਰੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਗਲ ਕਰਦੈ, ਨਾਰਦ ਦਾ ਪਿਆਰ ਭਗਤੀ ਹੈ, ਜਾਗਰਣ ਹੈ। ਤਕਨੀਕੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿਚ ਕਹਾਂਗੇ- ਗੁਰੂਤਾ ਖਿਚ ਵਿਰੁੱਧ ਆਕਾਸ਼ ਵਲ ਉਡਾਣ। ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਖਣ ਕਬਰਿਸਤਾਨ ਵਾਸਤੇ ਰਹਿਣ ਦਿਉ, ਉਪਰ ਉਠੇ। ਪਿਆਰ ਸਦਕਾ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਉਪਰ ਉਠਣ ਲਗਦੈ, ਉਸ ਦੀ ਉਡਾਣ ਤਾਰਿਆਂ ਵਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ- ਅਥਾਤੋ ਭਕਤੀ ਜਿਗਿਯਾਸਾ।

ਤੁਸੀਂ ਫਿਕਰਮੰਦ ਕਿਉਂ ਹੋ ਗਏ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੰਤਾਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿੰਨਾ ਸ਼ੋਰ ਪਾਉਂਦੇ ਨੇ ਪਾਉਣ ਦਿਉ। ਜਿਥੇ ਤਕ ਮੇਰਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਮੈਨੂੰ ਨੀਂ ਤੰਗ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੰਤਾਨ, ਤੇ ਤੁਸੀਂ, ਤੁਸੀਂ ਮੁਢ ਕਦੀਮ ਤੋਂ ਤੰਗ ਹੈ, ਹੋਰ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਕੀ ਕਹਾਂ, ਸੰਤਾਨ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੋਰ ਕੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨਗੇ, ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ, ਸੋ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਠਾਕ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦੈ ਉਵੇਂ ਹੀ ਹੈ।

ਨਾਰਦ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਮੈਂ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੀਤੀਆਂ ਮੈਂ ਗੱਲਾਂ, ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੇਰੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨਹੀਂ, ਨਾਲੇ ਇਹ ਬੜੀ ਵਿਗਿਆਨਕ, ਸ਼ੁੱਧ ਗਣਿਤਵਾਚਕ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਬੋਲੀ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਮੈਂ ਨਾਰਦ ਦੀ ਸਾਖੀ ਸੁਣਾਈ ਜਿਸ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਮੈਂ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਗਾ ਸਕਦਾਂ। ਹਿੰਦੀ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੇ ਵਧੀਕ ਨੇੜੇ ਹੈ।

ਮੇਰਾ ਇਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ- ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ ਨਾ ਤੁਸੀਂ ਪਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਨਾ ਲੜਾਈ।

ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਬੰਦਾ ਆਪਣੀ ਦੇਸੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੈ। ਇਹੀ ਗੱਲ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਕਤ ਹੁੰਦੀ ਐ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਵਕਤ ਡੂੰਘੇ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦੈ।

ਜਦੋਂ ਮੈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੌਲਾਂ, ਪੱਕੀ ਗੱਲ ਐ ਗਲਤ ਬੋਲਦਾਂ। ਦੂਹਰਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦੇ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਦਾਂ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਵਿਚ, ਫੇਰ ਉਸ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬਣਾਉਨਾ, ਔਖਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਸ਼ੁਕਰ

ਰੱਬ ਦਾ ਸਿਧੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੀ ਬੋਲਦਾ। ਯਾਦ ਰਹੇ ਰੱਬ ਹੈ ਨੀ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਅਸੀਂ ਰੱਬ ਲਫਜ਼ ਘੜ ਲਿਆ। ਨਾਰਦ ਬਾਬਤ ਜੋ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਆਸ ਹੈ ਕੋਈ ਉਸਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰ ਦਏਗਾ।

ਕਈ ਸਫਿਆਂ ਉਪਰ ਮੈਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਗਲਬਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਰੂਰਤ ਪੈਣ ਤੇ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਗਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ। ਕਈ ਮੁੱਦਿਆਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਮੇਰਾ ਕੰਮ ਕੁਝ ਵਚਿਤਰ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਵਿਚੋਂ ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚੋਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ,ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਮੱਤਰ ਜਾਉਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਲਝੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਖੂਬ ਹਸਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰਹਾਂ ਜਾਂ ਨਾ ਇਸ ਨਾਲ ਕੀ ਫਰਕ ਪੈਂਦੇ? ਪੱਕੀ ਗੱਲ, ਹੱਸਾਂਗਾ ਖਿੜ ਖਿੜਾ ਕੇ। ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਤੇ ਹੋਵਾਂਗਾ ਈ ਐ ਮੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਲਝਣਾ ਵਿਚ ਸਿਰ ਮਾਰਦੇ ਦੇਖ ਕੇ ਮਜਾ ਆਏਗਾ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦੋ ਜ਼ਬਾਨਾ ਵਿਚ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਕੀਤਾ ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਦੇ ਵਖ ਵਖ ਡਾਈਮੈਨਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਬੋਲਿਆ ਸਾਂ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਉਦੋਂ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਡਾਈਮੈਨਸ਼ਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ।

ਤੀਜਾ ਗ੍ਰੰਥ ਪਤੰਜਲੀ ਦਾ ਯੋਗਸੂਤਰ ਹੈ। ਬਾਦਰਾਇਣ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਹੈ, ਨਾਰਦ ਬਹੁਤ ਗੈਰ- ਸੰਜੀਦਾ, ਪਤੰਜਲੀ ਮੱਧ ਵਿਚ, ਪੂਰਾ ਮੱਧਮਾਨ, ਨਾ ਗੰਭੀਰ, ਨਾ ਗੈਰ ਸੰਜੀਦਾ, ਕਿਸੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਦੀ ਰੂਹ। ਪਤੰਜਲੀ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਦਸ ਜਿਲਦਾਂ ਵਿਚ ਬੋਲ ਚੁਕਿਆਂ, ਸੌ ਹੋਰ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ। ਦਸ ਜਿਲਦਾਂ ਪਿਛੋਂ ਹੋਰ ਗਲ ਕਰਨੀ, ਕੁਝ ਜੋੜਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਏਨਾ ਕੁ ਕਹਿਣਾ ਹੈ- ਮੈਂ ਉਹਨੂ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾਂ।

ਚੋਥੀ ਹੈ ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ। ਇਸ ਵਰਗਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ। ਕਬੀਰ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸੁਹਣਾ ਹੈ। ਅਨਪੜ੍ਹ ਜੁਲਾਹੇ ਘਰ ਜੰਮਿਆ, ਮਾਂ ਜਨਮ ਦੇ ਕੇ ਗੰਗਾ ਕਿਨਾਰੇ ਰੱਖ ਗਈ। ਨਾਜਾਇਜ ਔਲਾਦ ਹੋਇਗੀ। ਸਿਰਫ ਜਾਇਜ਼ ਹੋਣਾ ਕਾਫੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ, ਉਹ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਔਲਾਦ ਸੀ ਤੇ ਪਿਆਰ ਅਸਲ ਕਾਨੂੰਨ ਹੈ। ਬੜਾ ਕੁਝ ਕਹਿ ਚੁਕਿਆ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਬੀਰ ਬਾਰੇ ਵੀ, ਹੋਰ ਨੀ ਕਹਿਣਾ। ਹਾਂ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਹ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਜੀ ਕਰਦੈ- ਕਬੀਰ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਏਨਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾਂ ਜਿੰਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨੀ ਕੀਤਾ, ਕਦੀ ਨੀ ਕੀਤਾ।

ਮੇਰੀ ਗਿਣਤੀ ਠੀਕ ਚਲ ਰਹੀ ਐ?

ਹਾਂ ਓਸ਼ੋ।

ਕਮਾਲ ਐ । ਸੰਤਾਨ ਮੇਰੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਵਿਘਨ ਨੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ।

ਪੰਜਵੀਂ ਇਕ ਔਰਤ ਹੈ। ਬਾਰ ਬਾਰ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਦਾ ਖਿਆਲ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਮਰਦ ਪੂਰੀ ਢੀਠਤਾ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਘੇਰੀ ਖਲੋਤੇ ਰਹੇ। ਔਰਤ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਨੀ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਹੜੀ ਔਰਤ ਜਿਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਅੰਦਰ ਲੰਘ ਆਈ, ਓ ਮੇਰੇ ਰੱਬ ਜੀ ਕੋਈ ਔਰਤ ਹੈ ਇਹਵਾਹ, ਵਾਹ ਮੈਡਮ ਬਲਾਵਸਕੀ, Blavatsky, ਬਲਾਵਸਕੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਬਲਾ ਬਲਾ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾਂ। ਉਸ ਦੀ ਲਿਖਤ ਕਮਾਲ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਹਰੇਕ ਫਜ਼ੂਲ ਚੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ। ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ, ਦਰਵਾਜਾ ਲੰਘ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਉਹੀ ਹੋਏਗੀ। ਤਾਕਤਵਰ ਔਰਤ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਕੀ ਕੀਤਾ, ਸਾਰੇ ਪਤੰਜਲੀਆਂ, ਕਬੀਰਾਂ, ਬਾਦਰਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ THE SECRET DOCTRINE ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਜਿਲਦਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆ ਗਈ। ਇਹ ਮੇਰੀ ਪੰਜਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਸਮਝੋ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਹੈ ਇਹ। ਜਿਥੋਂ ਤਕ ਤੰਤਰਵਾਦ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਉਸ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੱਤ ਸੋ ਜਿਲਦਾਂ ਲਿਖ ਸਕਦਾਂ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਮੈਂ THE SECRET DOCTRINE ਉਤੇ ਬੋਲਣੋ ਟਾਲਾ ਵੱਟੀ ਰੱਖਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਮੈਂ 'ਦ ਸੀਕਰਿਟ ਡਾਕਟਰਿਨ ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਜਿਲਦਾਂ ਤੇ ਬੋਲ ਸਕਦਾ ਫਿਰ ਇਨਸਾਅੱਲਾਹ ਮੈਂ ਸੱਤ ਸੌ ਜਿਲਦਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਕ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ।

ਮੈਨੂੰ ਇਤਲਾਹ ਮਿਲੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 336 ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਜਿੰਨਾ ਬੋਲ ਚੁਕਾਂ। ਯਾ ਖੁਦਾ, ਤੂੰ ਬੜਾ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹੈ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਮਿਹਰਬਾਨ ਕਿ ਇਹ 336 ਕਿਤਾਬਾਂ ਮੈਨੂੰ ਨੀਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਪੈਣੀਆਂ। ਮੈਂ ਪੜ੍ਹੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੋਈ। ਪਰ ਬਲਾਵਸਕੀ ਨੇ ਇਸੇ ਗੱਲ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਬਣਾ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਤੰਤਰਵਾਦ ਕਹਿੰਦਾ ਹੁੰਨਾ। ਤਿੰਨ ਸੌ ਤੇ ਛੱਤੀ, ਤਿੰਨ, ਤਿੰਨ ਛੇ, ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਤਿੰਨ ਜਮਾ ਤਿੰਨ ਛੇ, ਇਕ ਛੀਕਾ ਹੋਰ, ਦੋ ਛੀਕੇ ਯਾਨੀ ਕਿ ਛਿਆਸਠ, ਛੇ ਜਮਾ ਛੇ ਬਾਰਾਂ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਬਾਰਾਂ ਯਾਨੀ ਕਿ ਏਕਾ ਤੇ ਦੂਆ, ਇਕ ਤੇ ਦੋ ਦਾ ਜੋੜ ਫੇਰ ਤਿੰਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਛਿਣ ਤੁਸੀਂ ਤਿੰਨ ਤੇ ਪੁੱਜ ਗਏ ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂਤਰਿਕ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਚਾਬੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਤਾਂਤਰਿਕ ਉਹ ਦਰਵਾਜੇ ਖੋਲ੍ਹੇਗਾ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਖਾਬੋ ਖਿਆਲ ਵਿਚ ਨਾ ਹੋਣ। ਖੁੱਲੇ, ਬੰਦ, ਸਾਰੇ ਬੂਹਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਤਿੰਨ ਦਾ ਹਿੰਦਸਾ ਕਾਫੀ ਹੈ।

ਵਿਚਾਰੀ ਬਲਾਵਸਕੀ, ਤਰਸ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਇਸ ਤੇ, ਪਿਆਰ ਵੀ। ਇਹ ਸੁਹਣੀ ਨਹੀਂ, ਪਸੰਦ ਕਰਨ ਯੋਗ ਨਹੀਂ, ਪਿਆਰ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰਨਾ। ਬੱਚੇ ਜਦੋਂ ਇੱਲਤਾਂ ਕਰਨੋ ਨਾ ਹਟਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਬੀਬੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਿਖਾ ਦਿਉ। ਬੜਾ ਬਦਸੂਰਤ ਚਿਹਰਾ ਸੀ ਉਸ ਦਾ। ਪਰ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਬਣਾਏ, ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚਲੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਬਲਾਵਸਕੀ ਛਾ ਗਈ, ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਦਬਦਬਾ ਬਣਾਇਆ।

ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਚਲਾਉਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਬੁੱਧ, ਜ਼ਰਥਸਤ੍ਰ, ਮੁਹੰਮਦ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ ਸੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਔਕਾਤ ਦਿਖਾਣੀ ਜਰੂਰੀ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ।

ਦ ਸੀਕਰਿਟ ਡਾਕਟਰਿਨ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਤਾਂਤਰਿਕ ਕਬਾੜ ਹੈ ਪਰ ਬਹੁਤ ਸੁਹਣੇ ਹੀਰੇ ਅਤੇ ਕੰਵਲ ਫੁਲ ਹਨ। ਬਹੁਤਾ ਕਚਰਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮਾਲ ਇਧਰੋਂ ਉਧਰੋਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰੀ ਗਈ। ਕੰਮ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਕੰਮਾ ਬਿਨਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀਤਿਆਂ ਉਹ ਹਰ ਥਾਂ ਤੋਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਚਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕਰਦੀ ਗਈ। ਵਿਅਰਥ ਬਕਵਾਸ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਇਕੱਠਾ ਸਜਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਸਲੀ ਕਾਰੀਗਰੀ। ਪਰ ਥੋੜੇ ਕੁ ਹੀਰੇ ਹਨ ਇਸ ਵਿਚ, ਅਫਸੋਸ, ਬਹੁਤ ਥੋੜੇ।

ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਇਹ ਕਿਤਾਬ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਰੱਖ ਲਿਆ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਜ਼ਨਾਨੀ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਤੇ ਮਰਦਾਨਗੀ ਦੀ ਧੌਂਸ ਜਮਾਉਣ ਦਾ ਇਲਜਾਮ ਨਾ ਲਗੇ। ਮੈਂ ਜਨਾਨੀਆਂ ਦੇ ਹਕ ਵਿਚ ਤਾਂ ਧੌਂਸ ਜਮਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਨਹੀਂ।

ਛੇਵੀਂ ਹੈ ਮੀਰਾ ਦੇ ਭਜਨ। ਬਲਾਵਸਕੀ ਮਗਰੋਂ ਮੀਰਾ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀਤਾਂ ਕਿ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਿਆ ਰਹੇ। ਬਲਾਵਸਕੀ ਏਨੀ ਵਜ਼ਨਦਾਰ ਹੈ ਕਿ ਸਮਤੋਲ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਜਨਾਨੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ। ਇਹੋ ਕਰਾਂਗਾ ਮੈਂ। ਤਾਂ ਛੇਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਮੀਰਾ ਦੇ ਭਜਨ। ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਜਾਂ ਮਰਦ ਵਲੋਂ ਗਾਏ ਗਏ ਇਹ ਬਿਹਤਰੀਨ ਭਜਨ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਮੀਰਾ ਆਖਦੀ ਹੈ- ਮੈਂ ਤੋ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀਵਾਨੀ, ਇਨਾ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੋਣਾ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਉਸਨੇ ਗੀਤ ਗਾਏ। ਉਹ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਸੀ, ਮਹਾਂਰਾਣੀ ਸੀ ਪਰ ਮਹਿਲ ਤਿਆਗ ਗਲੀਆਂ ਦੀ ਮੰਗਤੀ ਹੋ ਗਈ। ਵੀਣਾ ਵਜਾਉਂਦੀ ਉਹ ਗਲੀਆਂ ਬਜਾਰਾਂ, ਪਿੰਡਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਨਚਦੀ ਗਾਉਂਦੀ ਫਿਰਦੀ। ਮੀਰਾ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੈਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਕੀਤੀਆਂ, ਜੋ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕੋਈ ਸ਼ੰਦਾਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ ਦਏਗਾ।

ਸੱਤਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਫਿਰ ਔਰਤ ਦੀ। ਮੈਂ ਸਮਤੋਲ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਛੁਕ ਹਾਂ। ਬਲਾਵਸਕੀ ਸਚਮੁਚ ਭਾਰੀ ਸੀ, ਸਾਹਿਤਕ ਪੱਖੋਂ ਭਾਰੀ, ਤਿੰਨ ਸੌ ਪੌਂਡ ਵਜ਼ਨ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਹੋਇਗਾ ਹੀ। ਤਿੰਨ ਸੋ ਪੌਂਡ ਭਾਰ, ਇਕ ਔਰਤ ਦਾ। ਤੁਹਾਡੇ ਬੌਕਸਰ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਨੂੰ ਉਹ ਅੱਖ ਝਪਕਦਿਆਂ ਸੁੱਟ ਲੈਂਦੀ। ਇਸ ਅਖੌਤੀ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਮੁਕੇਬਾਜ਼ ਨੂੰ ਉਹ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਰੋਂਦ ਕੇ ਚਟਣੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ, ਨਾਮੋ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਾਕੀ

ਨਾ ਬਚਦਾ। ਤਿੰਨ ਸੌ ਪੌਂਡ, ਅਸਲ ਔਰਤ। ਇਸ ਵਿਚ ਹੈਰਾਨੀ ਕੀ ਹੋਣੀ ਹੋਈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਆਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਚੇਲੇ ਸਨ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ, ਕੁਦਰਤਨ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਇਸ਼ਕ ਥੌੜਾ ਹੋ ਸਕਦੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬਸ ਸਤ ਬਚਨ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦੈ, ਉਸ ਦੇ ਪਿਛੇ ਲੱਗਿਆ ਜਾ ਸਕਦੈ। ਬਲਾਵਸਕੀ ਨਾਲ ਸੰਤੁਲਨ ਰਖਣ ਲਈ ਸੱਤਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਸਹਿਜੇ ਦੇ ਗੀਤ।

ਸਹਿਜੇ, ਇਕ ਹੋਰ ਔਰਤ। ਨਾਮ ਵੀ ਸ਼ਾਇਰਾਨਾ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਖੁਦਰੋਂ ਦਾ ਤੱਤਸਾਰ। ਸਹਿਜੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਮੈਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਰਾਨਾ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨਹੀਂ ਦਿਸੀ। ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਜੋ ਕੁਝ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ਉਹ ਏਨਾ ਬੇਤੁਕਾ, ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ ਕੋਈ ਇਸ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਿਉਂ ਨਹੀ ਕਰਦਾ? ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਵੇ, ਸ਼ਾਇਰਾਨਾ ਤਰਜ ਤੇ ਹੋਵੇ, ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੋਕ ਅੱਗੇ ਆਉਂਦੇ? ਦਿਨ ਬਦਿਨ ਇਹ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ, ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਬਣਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਹੈ ਇਹ। ਜੋ ਮੈਂ ਸਹਿਜੇ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ, ਉਮੀਦ ਕਰੀਏ ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਏ।

ਅੱਠਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਫਿਰ ਇਕ ਔਰਤ ਦੀ। ਹਾਲੇ ਵਜ਼ਨਦਾਰ ਬਲਾ ਬਲਾਵਸਕੀ ਨਾਲ ਸੰਤੁਲਨ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਔਰਤ ਕੰਮ ਆਏਗੀ, ਸੂਫੀ ਹੈ, ਨਾਮ ਹੈ ਰਾਬੀਆ ਅਲ ਅਦਾਬੀਆ, ਅਦਾਬੀਆ ਉਸਦੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ, ਅਲ ਅਦਾਥੀਆ ਮਾਇਨੇ ਅਦਾਥੀਆ ਪਿੰਡ ਦੀ। ਰਾਬੀਆ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ, ਅਲ ਅਦਾਥੀਆ ਸਿਰਨਾਵਾਂ। ਸੂਫੀ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ- ਰਾਬੀਆ ਅਲਅਦਾਬੀਆ। ਰਾਬੀਆ ਦੇ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਉਸ ਦਾ ਪਿੰਡ ਮੱਕਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਯਾਤਰੂ, ਜਗਿਆਸੂ, ਰਾਬੀਆ ਦੀ ਝੌਂਪੜੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਤੁਰੇ ਆਉਂਦੇ। ਬੜੀ ਤੇਜੱਸਵੀ ਫਕੀਰਨੀ ਸੀ। ਹਥੌੜਾ ਮਾਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ ਖੋਪੜੀ ਭੰਨ ਸਕਦੀ। ਉਹਨੇ ਯਕੀਨਨ ਬਹੁਤ ਖੋਪੜੀਆਂ ਭੰਨ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਛੁਪੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਲੱਭੇ।

ਉਸ ਨੂੰ ਲਭਦਾ ਲਭਾਂਦਾ ਇਕ ਦਿਨ ਹਸਨ ਆ ਗਿਆ। ਸਵੇਰ ਸਾਰ ਉਸ ਨੇ ਪਾਠ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਰਾਬੀਆ ਤੋਂ ਕੁਰਾਨ ਮੰਗਿਆ। ਰਾਬੀਆ ਨੇ ਉਸ ਹੱਥ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਫੜਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਅਵਾਕ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਕਿਹਾ- ਇਹ ਕੁਵਰ ਹੈ, ਕਿਸਨੇ ਲਿਖੀ ਹੈ ਇਹ ? ਰਾਬੀਆ ਨੇ ਕੁਰਾਨ ਵਿਚ ਸੋਧਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਅਨੇਕ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਲਫਜ਼ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ। ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ। ਹਸਨ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਇਸ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਨੀਂ। ਕੁਰਾਨ ਵਿਚ ਸੋਧਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ। ਰੱਥ ਦੇ ਆਖਰੀ ਨਥੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਕੌਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੋਧ 7 ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਖਰੀ ਨਬੀ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਕਹਿਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹੁਣ ਕੋਈ ਨਹੀਂ, ਵਹੀ ਵਿਚ ਸੋਧ ਕਰਨ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਆਏਗਾ। ਕੁਰਾਨ ਸੰਪੂਰਨ ਹੈ ਤੇ ਅੰਤਮ ਹੈ, ਸੋ ਸੋਧਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੀਆਂ।

ਹੱਸ ਕੇ ਰਾਬੀਆ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਰਵਾਇਤ ਦੀ ਮੈਂ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਰੱਥ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਰੂਥਰੂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸੇ ਅਨੁਭਵ ਰਾਹੀਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਇਹ ਮੇਰੀ ਮਲਕੀਅਤ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕਰ ਕਿ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਅਗੇ ਸੱਚੀ ਹੋਵਾਂਗੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅਗੇ ਨਹੀਂ।

ਇਹ ਹੈ ਰਾਬੀਆ, ਸ਼ਾਨਾਮੱਤੀ ਔਰਤ। ਆਪਣੀ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਲਿਖ ਲਿਆ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ। ਮੈਡਮ ਬਲਾਵਸਕੀ ਨੂੰ ਥਾਂ ਸਿਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਰਾਬੀਆ ਠੀਕ ਹੈ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਰਾਬੀਆ ਨੇ ਵੀ ਆਪ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ, ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਨੋਟਸ ਲਏ, ਜਿਵੇਂ ਹੁਣ ਦੇਵਗੀਤ ਲੈ ਰਿਹੈ। ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦੇ ਰਾਬੀਆ ਕੁਝ ਕਹਿ ਦਿੰਦੀ, ਅੱਗਾ ਪਿਛਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਲਗਦਾ। ਅਚਾਨਕ ਕੁਝ ਬੋਲ ਦਿੰਦੀ, ਉਹ ਲਿਖ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਸਾਖੀਆਂ ਸੁਣਾਉਂਦੀ ਸੁਣਾਉਂਦੀ ਉਹ ਆਪ ਸਾਖੀ ਹੋ ਗਈ। ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਐ ਉਸ ਨਾਲ।

ਮੀਰਾ ਸੁਹਣੀ ਹੈ, ਨਮਕੀਨ ਨਹੀਂ, ਮਿਠੀ ਹੈ ਬਸ। ਰਾਬੀਆ ਨਮਕੀਨ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤੇ ਮੈਂ ਸ਼ੁਗਰ ਦਾ ਮਰੀਜ਼ ਹਾਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੀਰਾ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਪੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਦੇਵਗੀਤ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਏਗਾ। ਰਾਬੀਆ ਓਕੇ ਹੈ। ਨਮਕ ਤਾਂ ਜਿੰਨਾ ਮਰਜ਼ੀ ਖਾਂਦਾ ਰਹਾਂ। ਚੀਨੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਨਫਰਤ ਕਰਦਾ ਹੀ ਹਾਂ ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਕਰੀਨ ਵੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਸ਼ੱਕਰ ਰੋਗੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਬਣਾਈ ਨਕਲੀ ਚੀਨੀ, ਸਕਰੀਨ ਬੁਰੀ ਲਗਦੀ ਹੈ- ਹਾਂ ਲੂਣ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲਗਦੈ।

ਈਸਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚੇਲਿਆ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ- ਤੁਸੀਂ ਧਰਤੀ ਦਾ ਨਮਕ ਹੈ। ਰਾਬੀਆ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾਂ- ਸੰਸਾਰ ਉਤੇ ਜਿਨੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਹਨ, ਰਾਬੀਆ ਤੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਮਕ ਹੈ।

ਨੌਵਾਂ ਹੈ ਨਾਨਕ, ਸਿਖ ਧਰਮ ਦਾ ਮੋਢੀ। ਉਸਦੀ ਬਾਣੀ। ਜਿਥੇ ਜਿਥੇ ਤਕ ਜਹਾਨ ਵਿਚ ਉਦੋਂ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਸਿਖ ਮਰਦਾਨੇ ਨਾਲ ਗਿਆ। ਮਰਦਾਨਾ ਮਾਇਨੇ ਅਸਲ ਮਰਦ। ਸਿਖ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਬਹਾਦਰ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਨਾਨਕ ਗਾਉਂਦਾ, ਮਰਦਾਨਾ ਰਬਾਬ ਨਾਲ ਸਾਥ ਦਿੰਦਾ। ਅਨੰਤ ਦੀਆਂ ਸੁਗੰਧੀਆਂ ਖਲਾਰਦੇ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਘੁੰਮੇ। ਉਸ ਦੀ ਬਾਣੀ ਏਨੀ ਸੁਹਣੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬਰਸਣ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨਾਲ ਇਕ ਨਵੀਂ ਜ਼ਬਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਿਆਕਰਣ, ਨਿਯਮਾਵਲੀ, ਬੰਦਸ਼ਾਂ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਈਆਂ। ਆਪਣੀ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਬੇਅੰਤ ਜਬਰਦਸਤ ਜ਼ਬਾਨ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿਰਪਾਨ ਦੀ ਤਿਖੀ ਧਾਰ ਹੋਵੇ।

ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੈਂ ਸ਼ੰਕਰਚਾਰੀਆ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀ, ਹੁਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ੰਕਰਚਾਰੀਆ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਚਾਰੀਆ ਦੀ, ਪਹਿਲੇ ਦੀ। ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਕਿਤਾਬ ਵਿਵੇਕ ਚੂੜਾਮਣੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ....

ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਨਗ। ਅਖੀਰਲੇ ਛਿਣ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤੰ ਮੈਂ ਹਾਂ ਈ ਸੰਦਾਈ... ਆਖਰੀ ਵਕਤ ਮੈਂ ਇਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੋ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਕਾਰਨ ਮਾਮੂਲੀ ਹੈ, ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਦਲੀਲ ਹੈ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ, ਉਸ ਦੀ ਦਲੀਲ ਕਾਰਨ ਮੈਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਝੱਲਣੀ ਪਏਗੀ ਹੀ ਪਏਗੀ। ਇਹ ਕੋਈ ਛੋਟੀ ਮੋਟੀ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ, ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਉਤੇ ਮੈਂ ਅੱਠ ਮਹੀਨੇ ਬੋਲਣਾ ਸੀ ਲਗਾਤਾਰ। ਲੰਮਾ ਸਫਰ ਸੀ ਨਾ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਮੈਂ ਨੀ ਬੋਲਣਾ ਇਸ ਉਤੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮਹਾਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਿਹਾਂ, ਉਸ ਵਿਚ ਰੱਖਣੀ ਪਏਗੀ।

ਸ਼ੰਕਰਚਾਰੀਆ ਦੇ ਵਿਵੇਕ ਕੂੜਾਮਣੀ ਵਿਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ਹੀਰੇ, ਫੁਲ, ਤਾਰੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਪਰ ਵਿਚਾਲੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕਚਰਾ ਏਨਾ ਜਿਆਦਾ, ਏਨਾ ਸੰਘਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਪਰ ਗ੍ਰੰਥ ਮਹਾਨ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਹੀਰਿਆਂ ਦੀ ਖਾਣ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਨਜ਼ਰੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਕਿ ਮਿਟੀ ਬਹੁਤੀ ਹੈ, ਪੱਥਰ ਬਹੁਤੇ ਹਨ।

ਗਿਆਰਵੀਂ ਤੇ ਅਜ ਦੇ ਦਿਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਕਿਤਾਬ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਕੁਰਾਨ ਹੈ। ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ, ਕੁਰਾਨ ਗਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਪਾਠ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕਈ ਕੁਝ ਗੁੰਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗਾਓਗੇ, ਇਨਸ਼ਾ ਅੱਲਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ।

ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ ਜਾਂ ਫਿਲਾਸਫਰ ਨੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ ਕੁਰਾਨ। ਮੁਹੰਮਦ ਕੋਰਾ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸੀ, ਦਸਤਖਤ ਕਰਨੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦਾ ਪਰ ਰੱਬ ਦੀ ਰੂਹ ਉਸ ਵਿਚ ਆ ਗਈ। ਉਸ ਵਿਚਲੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਸਦਕਾ ਰੱਬ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚੁਣ ਲਿਆ, ਉਸ ਨੇ ਗਾਇਆ, ਉਸ ਗੀਤ ਦਾ ਨਾਮ ਕੁਰਾਨ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਅਰਬੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਮੈਂ ਕੁਰਾਨ ਨੂੰ ਇਸ ਅੰਦਰਲੇ ਸੁਰਤਾਲ ਕਾਰਨ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਅਰਥੀ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾ ਬੇਹੱਦ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹਨ। ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੌਣ ਕਰਦੇ? ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਫੁਲ ਦੇਖਦੇ ਹੋ ਤੁਸੀਂ ਉਸਦਾ ਮਾਇਨਾ ਪੁਛਦੇ ਹੋਫੁੱਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਲਾਟ ਦੇਖਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਪੁਛਦੇ ਹੋ ਇਸਦਾ ਕੀ ਮਾਇਨਾ ਹੈ? ਲਾਟ ਕਾਫੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਇਸ ਦਾ ਮਾਇਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਬੇਮਾਇਨਾ ਸੁਰਤਾਲ ਮਾਇਨਾਖੇਜ਼ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈ ਕੁਰਾਨ। ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਰੱਥ ਦਾ ਜਿਸਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਦਿੱਤੀ। ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਰੱਬ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਇਹ ਤਾਂ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਬਸ। ਕੋਈ ਨੀ ਮੈਨੂੰ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਦਿੰਦਾ। ਇਨਸ਼ਾ ਅੱਲਾ ਅੱਜ ਦੀ ਗਲਬਾਤ ਕੁਰਾਨ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋਈ, ਪੂਰਨ ਖੂਬਸੂਰਤ, ਪੂਰੀ ਬੇਮਾਇਨੀ, ਪੂਰੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੂਰੀ ਬੇਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿਤਾਬ ਕੁਰਾਨ ਮਨੁਖਤਾ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਵਾਰੀਖ ਵਿਚ।

ਅਧਿਆਇ ਛੇਵਾਂ

ਹੁਣ ਕੁਝ ਅੰਤਿਮ ਟਿਪੱਣੀਆਂ। ਪਿਛਲੀ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਸਮਾਪਤੀ ਹੋਈ, ਮੈਂ ਪੰਜਾਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਪੰਜਾਹ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਾਫੀ ਹੁੰਦੀ ਐ। ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਫੈਸਲੇ ਕਰਨੇ ਤਾਂ ਪੈਂਦੇ ਨੇ ਪਰ ਸਾਰੇ ਫੈਸਲੇ ਆਰਜ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਬੰਦਾ ਜੋੜੇ ਪਲੀ ਪਲੀ ਰੱਬ ਰੁੜ੍ਹਾਏ ਪੀਪਾ। ਉਹੀ ਰੱਬ, ਜਿਹੜਾ ਹੈ ਨਹੀਂ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਲਿਸਟ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ, ਗੀਤ ਗੋਵਿੰਦ ਵਾਲਾ ਜੰਦੇਵ, ਮੈਡਮ ਬਲਾਵਸਕੀ, ਸਭ ਦੇ ਸਭ ਜਿਹੜੇ ਮੈਨੂੰ ਘੇਰੀ ਖਲੋਤੇ ਸਨ, ਖਿਸਕਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ ਪਰ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਮੇਰਾ ਐਲਾਨ ਸੁਣਕੇ ਕਿਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ।

ਮੇਰੀ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ, ਮੈਨੂੰ ਈਸਾ ਦਾ ਕਥਨ ਸਮਝ ਆਉਣ ਲੱਗਾ - ਧੰਨ ਹਨ ਕਮਜ਼ੋਰ, ਰੱਬੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿਸੇ ਆਏਗੀ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ- ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਖਲੋਤੇ ਨੇ ਦੂਰ, ਧੱਕਾ ਮੁੱਕੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਖਰੂਦੀ ਨਹੀਂ ਖਲੋਤੇ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਹਨ। ਭੀੜ ਖਿਸਕ ਗਈ ਤਾਂ ਇਹ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਸਬਰ ਸ਼ੁਕਰ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪਏ। ਅਗਲੀ ਲਿਖਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ।

ਮੈਨੂੰ ਖੁਦ ਤੇ ਇਤਬਾਰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਬੁੱਧ ਦੇ ਧਮਪਦ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਆਖਰੀ ਕਤਾਰ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਿਰੇ ਤੇ ਬੁੱਧ ਖਾਮੋਸ਼ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਏਨਾ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਮੈਂ ਜਿੰਨਾ ਬੁੱਧ ਨੂੰ। ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੈਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਹੋਰਨਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਉਦੋਂ ਵੀ ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਧਿਆਨ ਦਿਉ, ਇਹ ਮੇਰਾ ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨ ਹੈ। ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਜਦ ਤਕ ਬੁੱਧ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਬੁੱਧ ਦੀ ਦਖਲੰਦਾਜੀ ਬਿਨਾ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਬੁੱਧ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸਿੱਧਮ ਸਿੱਧਾ ਕਰਾਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਮ ਨਾਲ, ਕੋਈ ਫਰਕ ਨੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਬੁੱਧ ਦੇ ਧਿਆਨ ਬਰੀਰ ਗਲ ਕਰਨੀ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਉਹ ਮੇਰਾ ਖੂਨ ਹਡ ਮਾਸ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਮੇਰਾ ਗੀਤ ਉਹੋ ਹੈ। ਇਥੇ ਬੈਠੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਖਿਮਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦਾ, ਉਹ ਖਿਮਾ ਵਰਗੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੈ।

ਧਮਪਦ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਮਾਇਨੇ ਹਨ ਸੱਚ ਦਾ ਰਸਤਾ, ਹੋਰ ਸ਼ੁਧ ਅਰਥ ਹਨ ਸੱਚ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚਲੀ ਗੜਬੜ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕੁੱਝ ?

ਆਉਣਾ

ਜਾਣਾ

ਮੁਰਗਾਬੀ

ਉਡ ਚੁਕੇ ਪੱਤੇ

ਕਿਸੇ ਰਹਿਬਰ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ

ਸਚ ਅਕਥ ਹੈ। ਕਿਧਰੇ ਪੈੜਾਂ ਨਹੀਂ। ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਉਡਦੇ ਪਰਿੰਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ... ਬੁੱਧ ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਉਡਦੇ ਪੰਛੀ ਹਨ।

ਬੁੱਧ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਤਮ ਵਿਰੋਧੀ ਕਥਨ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਹੋ ਬੜੀ ਪਿਆਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਆਖਰ ਬੋਲਦੇ ਤਾਂ ਹਨ। ਆਪਾ ਵਿਰੋਧੀ ਕਥਨ ਬਰੀਰ ਉਹ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਸ ਦੀ ਗਲ ਨਹੀਂ। ਸੱਚ ਬੋਲਣਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਰੁੱਧ ਬੋਲਣਾ ਹੁੰਦੈ। ਨਾ ਬੋਲਣਾ ਵੀ ਆਪਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਚੁਪ ਰਹਿਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋ ਉਦੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਵੀ ਕੋਈ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਾ ਸਹੀ, ਸੁਨੇਹਾ ਤਾਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਨਾਮ ਬੁੱਧ ਨੇ ਧਮਪਦ ਰੱਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੜਬੜਾਂ ਈ ਗੜਬੜਾਂ ਹਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਗਲਤੀਆਂ ਮੈਥੋਂ ਸਿਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਮੈਥੋਂ ਹਾਰ ਕੇ ਉਹ ਖੁਸ਼ ਹੋਏਗਾ ਯਕੀਨਨ ਜਿਵੇਂ ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਪਿਤਾ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਖੇਡਦਿਆਂ ਹਾਰ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਿਚ ਢਾਹ ਕੇ ਵਿਜਈ ਬੱਚਾ ਉਸਦੀ ਛਾਤੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਬੈਠਾ ਹੈ, ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਬੁੱਧਾਂ ਨੂੰ ਜਿਹੜੇ ਬੰਦੇ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਬੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹਾਰ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਮੇਰੇ ਚੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਹਰਾ ਦੇਣ, ਆਗਿਆ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਅਗੇ ਨਿਕਲ ਜਾਣ। ਤੁਹਾਡਾ ਚੇਲਾ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਉਚੇਰੀ ਅਵਸਥਾ ਉਪਰ ਜਾ ਪੁਜੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਮੰਗਲਮਈ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੇ?

ਬੁੱਧ ਧਮਪਦ ਨਾਮ ਰੱਖ ਕੇ ਦਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਕੀ ਕਰੇਗਾ, ਉਹ ਅਬੋਲ ਨੂੰ ਬੋਲ ਦਏਗਾ, ਅਕਹਿ ਨੂੰ ਕਹੇਗਾ, ਅਕਥ ਦਾ ਕਥਨ ਕਰੇਗਾ। ਅਕਥ ਦੀ ਕਥਾ ਉਸ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਧਮਪਦ ਐਵਰੈਸਟ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰਬਤ ਦਰ ਪਰਬਤ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਪਰ ਐਵਰੈਸਟ ਤੋਂ ਉਚਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।

ਮੈਂ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਆਸਣ ਤੇ ਬੈਠਿਆਂ ਦੇਖਿਆ, ਮੈਂ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਪਿਆਰਿਆਂ ਸੁਹਣਿਆਂ ਅਤੇ ਨਾਜਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਿਹੜੇ ਬਲਾਵਸਕੀ ਵਾਂਗ ਪੈਰ ਪਟਕਦੇ ਚੀਕਦੇ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਨਹੀਂ

ਕਹਿੰਦੇ ਮੈਨੂੰ ਆਉਣ ਦਿਉ। ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੂੰ ਨਿਰਵਸਤਰ ਦੇਖਿਆ ਸੱਚ ਨੰਗਾ ਹੁੰਦੈ। ਖਾਮੋਸ਼ ਖਲੌਤਾ। ਗ੍ਰੰਥ ਉਸ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਉਸਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਕੋਲ ਸੀ।

ਦੂਜਾ ਗ੍ਰੰਥ - ਜਿਨ ਸੂਤਰ । ਵਿਜੇਤਾ ਦੇ ਸੂਤਰ। ਸੁਹਣਾ ਲਫਜ਼ ਹੈ ਜਿਨ, ਇਸ ਦਾ ਮਾਇਨਾ ਵਿਜੇਤਾ। ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਿਤ ਲਿਆ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੂਤਰਾਂ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕਈ ਜਿਲਦਾਂ ਵਿਚ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਇਕ ਗਲ ਕਹਿਣੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਿਨ ਸੂਤਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਲਿਖਤ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।

ਮਹਾਂਵੀਰ ਜਿਨਾ ਖਾਮੋਸ਼ ਕੋਈ ਨਹੀਂ, ਨਿਰਵਸਤਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਕੇਵਲ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਨਿਰਵਸਤਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਮੈਂ ਨਿਰਵਸਤਰ ਕਿਹੈ, ਨੰਗਾ ਨਹੀਂ। ਦੋਵੇਂ ਲਫਜ਼ ਵਖ ਵਖ ਹਨ। ਨੰਗਾ ਅਸ਼ਲੀਲ ਹੁੰਦੈ, ਨਿਰਵਸਤਰ ਤੁਹਾਡੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ, ਤੁਹਾਡੀ ਪੁੱਜਤ ਵਿਚ ਹੈ, ਅਣਕੱਜਿਆ ਹੈ। ਬੱਚਾ ਨੰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਨਿਰਵਸਤਰ ਹੁੰਦੈ। ਬਿਠਾ ਲਿਬਾਸ ਦੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਬੇਅੰਤ ਸੁਹਣਾ ਹੈ।

ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਅੱਗੇ ਆਪਣੇ ਸੂਤਰ ਬੋਲੇ ਨਹੀਂ, ਉਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਕਰੀਬੀ ਚੇਲੇ ਨੇੜੇ ਬੈਠੇ ਹੁੰਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪੇ ਬਾਣੀ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਦਿੰਦੀ। ਅਚੰਭੇਜਨਕ.. ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੁਆਲੇ ਗਿਆਰਾਂ ਚੇਲੇ ਬੈਠੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੋ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਉਦੋਂ ਉਹ ਲਿਖ ਲੈਂਦੇ... ਕਿ ਹੁਣ ਠੀਕ ਹੈ, ਲਿਖਣ ਯੋਗ ਹੈ। ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਮਹਾਂਵੀਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਆਖਦੇ ਸਨ, ਤਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਰਮਜ਼ ਨਾਲ ਸਮਝਾ ਦਿੰਦੇ।

ਜਿਨ ਸੂਤਰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਗ੍ਰੰਥਾ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵਖਰੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲਿਖੇ ਗਏ। ਭਗਵਾਨ ਖਾਮੋਸ਼ ਗਿਆਰਾਂ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੋ ਧੁਨੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ, ਇਕੋ ਸ਼ਬਦ, ਉਹ ਲਿਖ ਲੈਂਦੇ। ਜਿਨ ਸੂਤਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ। ਕਿਆ ਗਜਬ ਦਾ ਜਨਮ ਹੈ ਇਕ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਸੁਹਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਕਿਸੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ, ਆਦਮੀ ਸਿਖਰ ਤੋਂ ਸਿਖਰ ਜਿਹੜੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਉਪਰ ਵਿਜੇ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਵਿਗਿਆਨ।

ਤੀਜੀ ਕਿਤਾਬ। ਮੈਂ ਇਕ ਬੰਦਾ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਪਛਾਣ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਅਜੀਬ ਹੈ, ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਆਪਣੇ ਰਸਤਿਆਂ ਉਤੇ ਮੈਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਗੁਜ਼ਰਿਆ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਬੜੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇਖੀਆਂ। ਇਹ ਕੌਣ ਹੋਇਆ ! ਪਛਾਣ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਕੋਈ ਮੁਰਸ਼ਦ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਪਛਾਣਿਆ ਨਾ ਗਿਆ ਪਰ ਏਨੇ ਨਿਮਰ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਧੀਆ ਲੱਗੀ। ਪਹਿਲੀਆਂ ਇਕਵੰਜਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਈ, ਕਹਿ

ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਯੂਨਾਨੀ ਹੈ, ਕਜ਼ਾਨਜਾਕਿਸ, ਜ਼ੋਰਬਾ 'ਦ ਗਰੀਕ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ। ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਸਹੀ ਕਿਵੇਂ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਚੋਰਬਾ 'ਦ ਗਰੀਕ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਕਰਤਾ ਬੁੱਧ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਮਹਾਂਵੀਰ ਪਰ ਛਿਣ ਵਿਚ ਉਹ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਇਕ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੇਰ ਦਾ ਪੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਫਲ ਆਪਣੀ ਰੁੱਤ ਆਉਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਮੇਰੇ ਇਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ੋਰਬਾ ਵੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਦਭੁਤ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾਂ। ਜ਼ੋਰਬਾ ਅਦਭੁਤ ਬੰਦਾ ਹੈ, ਅਸਲੀ ਨਹੀਂ, ਕਲਪਿਤ ਹੈ ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਉਹ ਅਸਲੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਐਪੀਕਿਉਰਸ, ਚਾਰਵਾਕ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ।

ਇਕ ਥਾਂ ਜ਼ੋਰਬਾ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, "ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਿਵਾਅ ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਪਾਗਲਪਣ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਥੋੜੇ ਬਹੁਤ ਪਾਗਲਪਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਸਕੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਏ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੀ ਹੈ।"

ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕੇਵਲ, ਮੈਂ ਜੁਗਾਂ ਜੁਗਾਂਤਰਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਆਏ ਸਾਰੇ ਜ਼ੋਰਬਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪਾਗਲਪਣ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਥੋੜੀ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਸਬਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਮੈਂ ਏਨਾ ਪਾਗਲ ਹਾਂ ਜਿੰਨਾ ਕੋਈ ਹੋ ਸਕੇ- ਸੰਪੂਰਣ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਥੋੜੇ ਕੁ ਸ਼ੰਦਾਈ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਥੋੜੀ ਕੁਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੈਂਦੇ ਪਰ ਥੋੜਾ ਕੁ ਜਾਣਨ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਅਨਜਾਣ ਹੋਣਾ ਚੰਗਾ।

ਜ਼ੋਰਬਾ, ਵਿਚਾਰਾ ਗਰੀਬ ਜ਼ੋਰਬਾ, ਅਨਪੜ੍ਹ, ਮਜ਼ਦੂਰ ਉਚਾ ਲੰਮਾ ਰਿਸ਼ਟ ਪੁਸ਼ਟ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਾਗਲ ਵੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਵਡੀ ਸਿਖਿਆ ਦਿੱਤੀ- ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਉ ਥੋੜੇ ਬਹੁਤ। ਮੈਂ ਕਹਿਨਾ ਥੋੜਾ ਜਿੰਨਾ ਪਾਗਲ ਹੋਣ ਨਾਲ ਕੀ ਬਣਦੈ, ਪੂਰੇ ਪਾਗਲ ਹੋਵੋ। ਪੂਰਾ ਪਾਗਲਪਣ ਬੰਦਗੀ ਰਾਹੀਂ ਹਾਸਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਬਸ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਇਹਨੂੰ ਪਚਾ ਨਹੀਂ ਸਕੋਗੇ, ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਜ਼ਮ ਕਰ ਜਾਏਗਾ। ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਬੰਦਗੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਭਸਮ ਹੋ ਜਾਉਗੇ। ਮੈਂ ਇਕ ਨਵਾਂ ਨਾ ਘੜਿਆ ਹੈ- ਜ਼ੋਰਬਾ 'ਦ ਬੁੱਧਾ।

ਜ਼ੋਰਬਾ 'ਦ ਬੁੱਧਾ ਸਿੰਥੇਸਿਸ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਕਜ਼ਾਨਜ਼ਾਕਿਸ਼ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਆਰਟ ਦਾ ਏਡਾ ਵਡਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਉਪਰ ਅਫਸੋਸ ਵੀ ਹੈ, ਉਹ ਅਜੇ ਅੰਧਕਾਰ ਵਿਚ ਹੈ। ਤੇਰਾ ਕੋਈ ਉਸਤਾਦ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਕਜ਼ਾਨਜ਼ਾਕਿਸ਼ ਤੇ ਨਾਲ ਬੰਦਗੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੀ ਹੈ।

ਚੌਥਾ ਇਕ ਹੋਰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇਖਿਆ ਮੈਂ। ਉਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਪੰਜਾਹਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਅਲ ਹੱਲਾਜ ਮਨਸੂਰ। ਅਲ ਹੱਲਾਜ ਨੇ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ, ਕੁਝ ਬਿਆਨ ਹਨ ਉਸਦੇ ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ ਐਲਾਨ ਕਹੋ। ਅਲ ਹੱਲਾਜ ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਐਲਾਨ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਹੰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਹੰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰੰਚਕ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ- ਮੈਂ ਰੱਬ ਹਾਂ,

ਅਨਅਲ ਹੱਕ। ਅਨਅਲ ਹੱਕ ! ਆਪਣੇ ਇਸ ਐਲਾਨ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ- ਮੈਂ ਰੱਬ ਹਾਂ, ਹੋਰ ਕੋਈ ਰੱਬ ਨਹੀਂ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਮਾਫ ਕਰਦੇ, ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਅਲ ਹੱਲਾਜ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਨਾਮੁਮਕਿਨ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਹ ਹੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ- ਕਿਸ ਗੱਲ ਤੇ ਹੱਸੋ?

ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਬਾਰ ਬਾਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਸਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਸਰੀਰ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਅਨਅਲ ਹੱਕ ! ਰੱਬ ਹਾਂ ਮੈਂ। ਇਹ ਨੇ ਉਹ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦੇ ਧਰਤੀ ਦਾ ਨਮਕ।

ਮਨਸੂਰ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ। ਉਸ ਦੇ ਮਿਤਰਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਕੁੱਝ ਐਲਾਨ ਨੋਟ ਕਰ ਲਏ। ਮੈਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਵਾਸਤੇ ਚੇਲੇ ਲਫਜ਼ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਇਥੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨਸੂਰ ਵਰਗੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਚੇਲੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਾ ਲਗੇ ਜੇ ਕੋਈ ਉਸ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰੋ। ਮਨਸੂਰ ਦੋਸਤਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਨਜੂਰ ਕਰੇਗਾ।

ਮਾਫ ਕਰਨਾ ਉਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੁਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਇਹ। ਪਰ ਮਨਸੂਰ ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਮਜਬੂਰੀ ਨੂੰ ਸਮਝ, ਤੂੰ ਏਨੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤਕ ਨਹੀਂ ਸੁਣੇ ਜਿੰਨੀਆਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹ ਲਈਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਲੱਖ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਲਈਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੇਵਲ ਪੰਜਾਹ ਛਾਂਟਣੀਆਂ ਔਖਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਥੋੜੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚੁਣੀਆਂ ਹਨ, ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ, ਉਹ ਕਾਹਨੂੰ ਛਡਣੀਆਂ ਸਨ? ਪਿਛੋਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ।

ਪੰਜਵੇਂ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਥੋੜੇ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਨਾ ਉਸਨੇ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਨਾ ਕੁਝ ਕਿਹਾ। ਉਹਹੈ ਮਹਾਂਕਾਸਪ। ਉਸ ਦੀ ਸਾਖੀ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਬਸ।

ਬੁੱਧ ਇਕ ਦਿਨ ਹੱਥ ਵਿਚ ਕੰਵਲਬੁਲ ਫੜੀ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੇਣ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਬੈਠ ਕੇ ਉਹ ਫੁੱਲ ਵਲ ਦੇਖਦੇ ਰਹੇ, ਕੋਈ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ। ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਭਿੱਖੂਆਂ ਦੀ ਸਭਾ ਉਲਝਣ ਵਿਚ ਪੈ ਗਈ। ਇਉਂ ਤਾਂ ਕਦੀ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਬੁੱਧ ਅੱਜ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੰਵਲ ਫੁਲ ਲੈ ਆਇਆ। ਫਿਰ, ਉਹ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੇਣ ਲੱਗ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ, ਅੱਜ ਮਿੰਟ ਘੰਟੇ ਬੀਤ ਗਏ, ਫੁੱਲ ਵਲ ਦੇਖੀ ਗਿਆ। ਕਈਆਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਹੋਣਾ ਇਸ ਦੀ ਮੱਤ ਮਾਰੀ ਗਈ। ਇਕ ਬੰਦਾ ਸੀ ਕੇਵਲ ਜਿਹੜਾ ਬਾਕੀਆਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਹੱਸ ਪਿਆ। ਇਹ ਸ਼ਖਸ ਸੀ ਮਹਾਂਕਾਸਪ।

ਬੁੱਧ ਨੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਉਪਰ ਉਠਾਈਆਂ, ਹੱਸ ਪਿਆ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਸਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੁਲਾ ਕੇ ਕੰਵਲ ਫੁੱਲ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਸਭਾ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ- ਜਿਸ ਦੇ ਤੁਸੀਂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਉ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਸੇ ਦਾ ਮਹਾਂਕਾਸਪ, ਹੱਕਦਾਰ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਸਹੀ ਹੋਇਆ। ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੋਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਆਇਆ ਹਾਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਗੱਲ ਸਮਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਈ ਕੋਈ। ਅੱਜ ਮੈਂ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਪਾਠ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਹਾਂਕਾਸਪ ਸਮਝ ਗਿਆ ਤੇ ਹੱਸ ਪਿਆ। ਇਸ ਗੁਥੀ ਰਮਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਮਹਾਂਕਾਸਪ ਬੁੱਧ ਦਾ ਜਾਨਸ਼ੀਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਜੀਬ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ।

ਮਹਾਂਕਾਸਪ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕਲਮਬਧ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਂਕਾਸਪ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਲਿਖੇ। ਇਹ ਲਿਖਤਾਂ ਅਨਾਮ ਹਨ। ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਬਹੁਤ ਸੁਹਣਾ ਲਿਖਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਦੇ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਛਾੜੀਆਂ ਹੋਣ। ਸਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਕੇ ਜੋੜ ਲਉ। ਪੂਰਾ ਚੰਦ ਰੋਸ਼ਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਜੋੜਨ ਦਾ ਭੇਦ ਬੰਦਗੀ ਰਾਹੀਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ।

ਮਹਾਂਕਾਸਪ ਵਿਚੋਂ ਜਿਹੜੀ ਸ਼ਾਖਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਉਹ ਚੰਨ ਹੈ। ਚੰਨ ਦਾ ਮੋਢੀ ਮਹਾਂਕਾਸਪ ਹੈ, ਜ਼ੈਨ ਮਾਇਨੇ ਧਿਆਨ। ਅਜੀਬ, ਬੁੱਧ ਨਹੀਂ ਮਹਾਂਕਾਸਪ ਹੈ ਚੰਨ ਦਾ ਪਿਤਾਮਾ। ਬੁੱਧ ਤਾਂ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਪ੍ਰਵਚਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਮਹਾਂਕਾਸਪ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ। ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਜੇ ਸੁਣੀ ਤਾਂ ਹਾਸੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ। ਜੇ ਤੁਹਾਡਾ ਆਖਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵੀ ਬੋਲਣ ਦੀ ਇਕ ਕਿਸਮ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਰਜੀ। ਇਕ ਤਰੀਕੇ ਇਹ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਹੀ ਹੈ, ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਮਜ਼ਾਕ ਹੈ ਮਹਿਜ਼। ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਹੈ- ਕਿਆ ਮਜ਼ਾਕ ਐ।

ਜਿਸ ਛਿਣ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਗਈ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਮਜ਼ਾਕ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਗਿਆਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਜਾਗਰਣ ਨਹੀਂ। ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਆਭਾਸ ਹੈ, ਨਕਲੀ ਹੈ।

ਕਿਥੇ ਪੁੱਜੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇਵਗੀਤਾ? ਕਿਨਵਾਂ ਨੰਬਰ ਹੈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ? ਮੇਰੇ ਦੇਹਾਂਤ ਪਿਛੋਂ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਦਰੁਸਤ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

-ਛੇ ਓਸ਼ੋ ।

ਵਾਹ। ਕਿੰਨਾ ਚੰਗਾ ਲਗਦੈ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਮੇਰੇ ਮਰਨ ਪਿਛੋਂ। ਸਚਮੁਚ ਮਰ ਚੁਕਿਆਂ ਹਾਂ ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ। ਜੇ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਮਰਿਆ ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾ ਕਹਿਣਾ ਸਹੀ ਨਹੀਂ।

ਮਰਨ ਉਪਰਾਂਤ ਲਫਜ਼ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਅਚਾਨਕ ਆ ਗਿਆ। ਕਹਿਣਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਪਿਛੋਂ ਸੁੱਝੀ, ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਮਰਨ ਉਪਰਾਂਤ। ਸਚ ਕਦੇ ਕਦੇ ਅਚਾਨਕ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਆਪੇ। ਗਿਣਿਆ ਮਿਥਿਆ, ਤਰਤੀਬਵਾਰ, ਮਨਇਫਿਤ ਨੀਂ। ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਵਾਂਗ ਆਪੇ ਖੋਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੀ ਗਲ ਮੈਂ ਕਰਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਪੇ ਕਹੀ ਗਈ। ਸਚ ਦਾ ਆਪਣਾ ਈ ਤਰੀਕਾ ਹੁੰਦੈ। ਮੈਂ ਅਤੀਤ ਪੁਰਖ ਹਾਂ, ਬੜੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਮਰ ਗਿਆ ਸਾਂ।

ਛੇਵਾਂ ਮੈਂ ਹਰਮਨ ਹੱਸ ਦੇਖਿਆ। ਜਿਹੜੇ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਪਾਰ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣੇ ਹੀ ਕਿਆ, ਹੰਸ ਗਿਆਨ ਤੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਅਪੜਿਆ। ਉਹ ਸਿਧਾ ਸਾਦਾ ਬੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਕਾਵਿ ਦੇ ਖੰਭਾਂ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕਿਤਾਬ ਸਿਧਾਰਥ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ।

ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਦਾ ਅਸਲ ਨਾਮ ਜੋ ਮਾਪਿਆਂ ਵਲੋਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸਿਧਾਰਥ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਗੌਤਮ ਉਸ ਦਾ ਖਾਨਦਾਨੀ ਨਾਮ ਸੀ। ਬੁੱਧ ਮਾਇਨੇ ਜਾਗ੍ਰਿਤ। ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਸਿਧਾਰਥ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ। ਸੁਹਣਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਸਿਧਾਰਥ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮਾਇਨਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਅਰਥ ਤਕ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਸਿਧ ਮਾਇਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤ, ਅਰਥ ਤੋ ਭਾਵ ਮਾਇਨਾ। ਪੂਰਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ - ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਬੋਧ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾ ਲਈ। ਜੋਤਸ਼ੀ, ਮਾਪੇ, ਉਹ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਧਾਰਥ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਯਕੀਨਨ ਸਿਆਣੇ ਲੋਕ ਹੋਣਗੇ। ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਨਾ ਸਹੀ ਸਿਆਣੇ ਤਾਂ ਸਨ ਹੀ, ਦੁਨੀਆਂਦਾਰੀ ਵਿਚ ਅਵੱਸ਼ ਸਮਝਦਾਰ।

ਦੁਹਰਾਈ ਤਾਂ ਹਰਮਨ ਹੈਸ ਨੇ ਸਿਧਾਰਥ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੀ ਪਰ ਵਖਰੇ ਤਰੀਕੇ। ਦਿਸ਼ਾ ਉਹੀ, ਅਰਥ ਉਹੀ। ਹਰਮਨ ਨੇ ਇਹ ਕਥਾ ਲਿਖੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਖੁਦ ਸਿਧ ਨਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਦਿਲ ਨਹੀਂ

ਮੰਨਦਾ। ਉਹ ਵਿਚਾਰਾ ਬਸ ਲੇਖਕ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਮਿਲ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ। ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਨੋਬਲ ਪ੍ਰਾਈਜ਼ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ, ਹੱਸ ਕੇ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਵਗਾਹ ਦਏਗਾ। ਪਰ ਕਿਤਾਬ ਬਹੁਤ ਸੁਹਣੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਚੁਣ ਲਿਆ ਹੈ।

ਸੱਤਵੀਂ ਕਿਤਾਬ। ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਸਨਾਤਨੀ ਯਹੂਦੀ ਧਰਮ ਵਿਚ ਗਿਆਨੀ ਉਸਤਾਦ ਹੋਣਗੇ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਪਾਰ ਲੰਘ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲਾ ਪਰ ਇਕ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਾਲ ਸ਼ਿਮ ਤੋਵ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਨਾ ਲੈਂਦਾ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਫ ਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਮਾਫ ਕਰ।

ਬਾਲ ਸ਼ਿਮ ਵ। ਤੋਵ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਤੋਵ ਪਿੰਡ ਦਾ ਬਾਲ ਸ਼ਿਮ। ਆਪਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਸ ਬਾਲ ਸ਼ਿਮ ਕਹਾਂਗੇ। ਇਸ ਬੰਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਲਾਂ ਕਰ ਚੁਕਿਆਂ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਯਹੂਦੀ ਸਨਾਤਨਵਾਦ(Hassidism) ਬਾਰੇ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਉਦੋਂ ਕੋਈ ਜਰੂਰੀ ਪੱਖ ਛਡਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਤਾਓ, ਜ਼ੈਨ, ਸੂਫੀਮੱਤ ਤੇ ਯਹੂਦੀ ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਬੱਝਾ ਹੋਇਆ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਜਿਸ ਮਰਜ਼ੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਚਲਾ ਜਾਨਾ। ਮੈਨੂੰ ਨਕਸ਼ੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ। ਮੁੜ ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾ ਦਿਆਂ :

ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣਾ

ਚਲੇ ਜਾਣਾ

ਮੁਰਗਾਬੀਆਂ

ਆਪਣੇ ਕਦਮਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਛਡਦੀਆਂ

ਨਾ ਮੁਰਸ਼ਦ ਭਾਲਦੀਆਂ ਹਨ।

ਬਾਲ ਸ਼ਿਮ ਨੇ ਗ੍ਰੰਥ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ। ਗਿਆਨ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸੁਹਣੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਸੁਣਾਈਆਂ, ਇਨੀਆਂ ਸੁਹਣੀਆਂ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਾਸਤੇ ਉਸਦੀ ਇਕ ਸਾਖੀ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਏਗਾ ਬੰਦਾ ਕਿਸ ਨਸਲ ਦਾ ਸੀ।

ਬਾਲ ਸ਼ਿਮ ਕੋਲ ਇਕ ਔਰਤ ਆਈ, ਬੱਚੇ ਦੀ ਇਛਾਵਾਨ ਸੀ। ਉਹ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਬਾਲ ਸ਼ਿਮ ਦੀਆਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਦੀ ਰਹੀ- ਜੇ ਤੁਹਾਡੀ ਅਸੀਸ ਮਿਲ ਜਾਏ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਕਿਰਪਾ ਨਿਧਾਨ ਮੈਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦੀ ਦਾਤ ਦਿਉ।

ਅੱਕ ਕੇ ਬਾਲ ਸ਼ਿਮ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ- ਮੁੰਡਾ ਚਾਹੀਦੈ ਕਿ ਕੁੜੀ?

ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਔਰਤ ਬੋਲੀ - ਮੁੰਡਾ।

ਬਾਲ ਸ਼ਿਮ ਨੇ ਕਿਹਾ - ਤਾਂ ਸਾਖੀ ਸੁਣ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਵੀ ਬਾਂਝ ਸੀ। ਉਹ ਬਾਰ ਬਾਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਿਆਣੇ ਕੋਲ ਔਲਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਾਸਤੇ ਗਈ। ਮਿੰਨਤਾਂ ਤਰਲੇ ਕਰਨੋ ਨਾ ਹਟੀ ਤਾਂ ਸਿਆਣੇ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਚੰਗਾ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਵਧੀਆ ਟੋਪੀ ਲਿਆ। ਟੋਪੀ ਏਨੀ ਸੁਹਣੀ ਬਣਾ ਕੇ ਲਿਆਈ, ਬਾਲ ਸ਼ਿਮ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਸਿਆਣੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ- ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਬਾਬਾ। ਇਹ ਟੋਪੀ ਪਹਿਨੋ। ਟੋਪੀ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਕਿਨੇ ਸੁਹਣੇ ਲਗਦੇ ਹੋ। ਹੋਰ ਕਾਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਜੋ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ। ਧੰਨਵਾਦ ਬਾਬਾ।

ਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ।

ਔਰਤ ਬੋਲੀ - ਠੀਕ ਹੈ, ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਮੈਂ ਟੋਪੀ ਲਿਆਵਾਂਗੀ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਜਨਾਨੀ ਸੁਹਣੀ ਟੋਪੀ ਲੈ ਕੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਈ।

ਬਾਲ ਸ਼ਿਮ ਨੇ ਟੋਪੀ ਪਹਿਨੀ ਤੇ ਸ਼ੁਕਰੀਆਂ ਤਕ ਨਾ ਕਿਹਾ। ਔਰਤ ਉਡੀਕਦੀ ਰਹੀ ਉਡੀਕਦੀ ਰਹੀ, ਫਿਰ ਬੋਲੀ - ਬੱਚੇ ਦਾ ਕੀ ਬਣਿਆ?

ਬਾਲ ਸ਼ਿਮ ਨੇ ਕਿਹਾ - ਬੱਚਾ ਭੁੱਲ ਜਾ। ਟੋਪੀ ਕਿੰਨੀ ਸੁਹਣੀ ਹੈ। ਤੇਰਾ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਜਿਹੜੀ ਕਹਾਣੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਉਹ ਯਾਦ ਹੈ? ਟੋਪੀ ਦੇ ਕੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਸਿਆਣੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮੰਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜੰਮਿਆ।

ਪਰ ਤੂੰ ਖਾਹਸ਼ਾਂ ਲੈਕੇ ਆਈ ਹੈ। ਇਹ ਟੋਪੀ ਦੇਕੇ ਤੈਨੂੰ ਇਕ ਬਾਲਕ ਚਾਹੀਦੈ, ਉਹ ਵੀ ਬਾਲ ਸਿਮ ਵਰਗਾ। ਭੁਲ ਜਾ ਹੁਣ ਸਭ ਕੁਝ। ਮੁੜ ਇਥੇ ਨਾ ਆਈ।

ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੇਵਲ ਕਹਾਣੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਾਲ ਸ਼ਿਮ ਨੇ ਸੂਤ੍ਰਿਕ ਗਲ ਕੀਤੀ - ਮੰਗੋ ਨਾ, ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ। ਮੁਢਲੀ ਗੱਲ ਇਹੋ ਹੈ - ਸਵਾਲੀਏ ਨਾ ਬਣੋ।

          Hassidium ਯਹੂਦੀਆਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਇਕ ਸੰਪਰਦਾਇ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵਿਗਿਆਨਵਾਦ, ਤਰਕਸੀਲਤਾ ਅਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਆਸਾ ਪੁਰਾਤਨ ਰਵਾਇਤਾਂ ਕਰਮਕਾਂਡ ਤੇ ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਨੂੰ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨਾ ਜੀਵੰਤ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਅਨੁ.

ਅੱਠਵਾਂ ਹੈ ਫਰੀਦ। ਇਹ ਹੈ ਉਹ ਆਦਮੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਤਾਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾ ਚੁਕਿਆਂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਸੂਫੀ ਫਕੀਰ ਕਬੀਰ, ਨਾਨਕ ਆਦਿਕ ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਸੀ।' ਪਿਆਰ ਕਰਦਾਂ ਉਹਨੂੰ ਮੈਂ। ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਹ ਫਰੀਦਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਿਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ। ਇਉਂ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ- ਫਰੀਦਾ ਤੈਨੂੰ ਸੁਣ ਰਿਹੈ ਨਾ? ਫਰੀਦਾ ਜਾਗ, ਫਰੀਦਾ ਇਹ ਕਰ, ਫਰੀਦਾ ਉਹ ਕਰ। ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਫਰੀਦ ਲਫਜ਼ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਹੈ, ਫਰੀਦਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਵਾਜ ਮਾਰੀਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਫਰੀਦਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਖੁਦ ਮਾਲਕ ਹੈ, ਜਿਸਮ ਉਸ ਦਾ ਨੌਕਰ।

ਮਹਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਸਰ ਫਰੀਦ ਪਾਸ ਉਸ ਦਾ ਕਲਾਮ ਸੁਣਨ ਆਉਂਦਾ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਹੀਰਿਆਂ ਜੜੀ ਕੈਂਚੀ ਦੀ ਸੁਗਾਤ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਡੀਆ ਨੂੰ ਉਹ ਕੈਂਚੀ ਬੜੀ ਵਧੀਆ ਲਗਦੀ, ਹਰੇਕ ਔਰਤ ਨੂੰ ਲਗਦੀ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਹਣੀ ਲਗੀ, ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਇਹ ਤੁਹਫਾ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਲਾਇਕ ਹੈ। ਉਹ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਤੇ ਗਿਆ, ਕੈਂਚੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਕੈਂਚੀ ਦੇਖੀ ਤੇ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤੀ - ਜੇ ਸੁਗਾਤ ਦੇਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸੂਈ ਲਿਆਉ।

ਅਕਬਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ- ਸੂਈ ਕਿਉਂ ਹਜੂਰਾ?

ਫਰੀਦ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਕੈਂਚੀ ਕੱਟਦੀ ਹੈ, ਵਿਛੋੜਦੀ ਹੈ, ਸੂਈ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਕੰਮ ਕੈਂਚੀ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੂਈ ਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਮੇਲਦਾ ਹਾਂ।

ਫਰੀਦ ਨੇ ਸਿਗਮੰਡ ਫਰਾਇਡ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਸੀ, ਮਨੋਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਸੁਨਹਿਰੀ ਕੈਂਚੀ ਹੈ, ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਅਸਜੀਲੀ(Assagioli) ਦੇ ਮਨੋਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੁੰਦੇ। ਮੇਲ ਦਿਉ, ਵਖ ਵਖ ਪਈਆਂ ਵਸਤਾਂ ਇਕ ਕਰ ਦਿਉ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂ ਦਿਸੇ? ਇਹ ਫਰੀਦ ਲਈ ਹਨ... ਫਰੀਦੇ ਲਈ... ਹਾਂ ਮੇਰਾ ਫਰੀਦਾ ਹੈ ਉਹ। ਉਸ ਵਾਸਤੇ ਲਫਜ਼ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸੁਨਹਿਰੀ ਕੈਂਚੀ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਫਰੀਦ ਦੇ ਚਰਨਾ ਦੇ ਢਹਿ ਕੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਰੋ ਪੈਂਦਾ, ਇਹ ਸੁਗਾਤ ਸਹੀ ਹੁੰਦੀ।

ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦੋਹਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਪਰ ਓਸੇ ਇਥੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਨਹੀ ਅਕਾਲ ਦੀ ਬਾਤ ਪਾ ਰਿਹੈ। ਅਨੁ.

ਹਿੰਦੀ ਨਰਮ ਹੈ, ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬੋਲੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਰਪਾਨ ਹੈ, ਸੂਰਮਿਆਂ ਦੀ ਬੋਲੀ, ਦਿਲ ਵਿਚ ਧਸਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫਰੀਦ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੁਣੋ। ਦਿਲ ਪੰਘਰਨ ਲਗੇਗਾ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਜਾਂਦਾ, ਪੁਛਦਾ- ਮੈਨੂੰ ਫਰੀਦ ਬਾਣੀ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣਾ ਦਿਉਗੇ? ਇਕ ਵਾਰ ਇਕ ਕੀਰਤਨੀਆ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਫਰੀਦ ਕਿਵੇਂ ਗਾਈਦਾ ਹੈ। ਕਮਾਲ ਦੇ ਕੀਰਤਨੀਏਂ... ਗਜ਼ਬ ਦੇ ਛਿਣ.. ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਆਭਾ ਹੈ। ਹਰ ਜ਼ਬਾਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮੰਡਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਉਹ ਤੇਗ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਤਿੱਖੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।

ਨੌਵੀ ਕਿਤਾਬ। ਮੈਂ ਕਾਹਲੀ ਵਿਚ ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ਸਮਾਂ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਪਤਾ ਨੀਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਡੀਆ ਆਉਂਦੀ ਦਿਸ ਗਈ। ਕਿੰਨਾ ਅਫਸੋਸਜਨਕ ਹੈ, ਵਕਤ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕੋ ਸੋਟੀ ਨਾਲ ਹੱਕੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਕ੍ਰਮ ਨਿਰਪੇਖ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸਾਪੇਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਉਤੇ ਆਈਨਸਟੀਨ ਦੇ ਸਾਪੇਖਤਾ ਸਿਧਾਂਤ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ। ਅਨੰਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦੈ। ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਨਹੀਂ ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਕਾਹਲ ਵਿਚ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਕਰਦਾ ਹੋਵਾਂ ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਬੜੇ ਆਰਾਮ ਵਿਚ ਹੁੰਨਾ।

ਨੌਵਾਂ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈ, ਗਾਇਕ ਹੈ, ਨ੍ਰਿਤਕਾਰ ਹੈ ਪਰ ਹੈ ਵਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ। ਇਹ ਹੈ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਗਿਆਨ ਭੈਰਵ ਤੰਤਰ । ਇਸ ਬਾਰੇ ਗਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਮੈਂ। ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ, 120 ਸੂਤਰਾਂ ਦੀ। ਇਕ ਪੰਨੇ ਤੇ ਲਿਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਹੱਦ ਦੋ ਪੰਨੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਮੈਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪੰਨਿਆਂ ਦੇ ਵਖਿਆਨ ਦੇ ਚੁਕਿਆ ਇਸ ਉਪਰ, ਪੰਜ ਜਿਲਦਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ, ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ - ਰਹੱਸਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ। ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਜਿੰਨੀ ਸੰਘਣੀ, ਗੂੜ੍ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬ ਹੋਏਗੀ ਕਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਹਰੇਕ ਸੂਤਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਸੰਪੂਰਨ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਹੈ, ਵਿਲੱਖਣ ਗੱਲ ਹੈ।

ਵਿਘਨ ਨਾ ਪਾ ਦੇਵਗੀਤ। ਮੈਨੂੰ ਕੰਮ ਨਿਬੇੜਨ ਦੇਹ। ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਬੈਠੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਮਰੀਜ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਕਹੋ ਧੀਰਜ ਰੱਖਣ। ਤੂੰ ਡਾਕਟਰ ਨਹੀਂ ਆਬੂ ਸੋ ਠੰਢ ਰੱਖ। ਕੋਈ ਔਰਤ ਫਿਕਰਮੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਉਸ ਕਰਕੇ ਦੂਜੇ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਦੇਖੋ ਗੁਡੀਆ ਹੱਸ ਰਹੀ ਹੈ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਇਉਂ ਕਰਿਆ ਨੀ ਕਰਦੀਆਂ।

ਅੱਛਾ। ਹਾਸਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗੁਣਕਾਰੀ ਹੁੰਦੇ, ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲਗਦੈ, ਹੱਸੋ ਭਾਵੇਂ ਰੋਵੋ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਬੈਠੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਚਟਾਨ ਜਿੰਨਾ ਸਖਤ ਤੇ ਕੰਵਲ ਜਿੰਨਾ ਨਰਮ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਦੋਵੇਂ ਹਾਂ। ਗੱਲ ਹੋਰ ਸਾਫ ਕਰ ਦਿਆਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਚਟਾਨ ਹਾਂ ਜਿਸ

ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ ਖੋਪੜੀ ਤੋੜ ਦਿਆਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਕੰਵਲ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਮੈਂ ਪਰ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਵਧੀਆ ਹੈ।

ਦਸਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਉਮਾ ਸਵਾਤੀ ਦੀ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਗਲ ਕਰਨ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਮਾ ਸਵਾਤੀ ਗੂੜ੍ਹ ਹੈ ਪਰ ਖੁਸ਼ਕ, ਜਿੰਨੇ ਇਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰੇ ਹੇਠ ਨਮੀ ਦੀ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ਕਾਰਨ ਖੁਸ਼ਕ ਨੇ। ਉਸਨੇ ਅਨੰਤ ਸੱਚ ਦੀ ਸਹੀ ਪਰ ਖੁਸ਼ਕ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਤੱਤ ਸੂਤਗ ਤੱਤ ਮਾਇਨੇ ਅਨੰਤ ਸਤਿ। ਜੋ ਸਾਡੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ ਉਹ 'ਇਹ ਹੈ ਤੇ ਜੋ ਅਪਰੰਪਾਰ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ 'ਉਹ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਇਹ This ਅਤੇ That ਹਨ।

ਰੌਲਾ ਨਾ ਪਾ ਦੇਵਗੀਤ। ਮੈਨੂੰ ਪਤੇ ਅਪਣੀ ਮਨੀਸ਼ਰੀ ਬਾਬਤ ਤੂੰ ਬੜਾ ਜਾਣਕਾਰ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਪਤਾ ਹੈ, ਇਹੋ ਅਸਲੀ ਮਸਲਾ ਹੈ।

ਤੱਤਸੂਤਰ ਸੁਹਣੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਬਾਰ ਬਾਰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਦਾ ਗਿਆ। ਕੁੰਡਕੁੰਡ ਦੇ ਸਮਯਸਾਰ ਵਾਂਗ ਇਹ ਬਹੁਤੀ ਗਣਿਤਵਾਚਕ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਜੈਨੀ ਸਾਧੂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ, ਖੁਸ਼ਕ, ਸਿਰੇ ਦੇ ਬੇਰਸ।

ਲੱਛਮੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੱਛ ਦਾ ਪਹਾੜੀ ਥਾਂ ਚੁਣਿਆ। ਮਹਾਂਵੀਰ, ਕੁੰਡਕੁੰਡ, ਉਮਾ ਸਵਾਤੀ ਕੱਛ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਨ। ਕੇਹਾ ਬਦਕਿਸਮਤ ਹਾਂ ਮੈਂ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਿਮਾਲਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹਿਆ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਸਦਕਾਂ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਲਾਲਚ ਤਿਆਗਣਾ ਪਿਆ।

ਬੁੱਧ, ਬੋਧੀਧਰਮ, ਬਾਸ਼ੋ, ਉਮਰ ਖਯਾਮ, ਖਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ, ਮਿਖਾਈਲ ਨਈਮੀ ਨਾਲ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਵਿਚ ਭੇਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕੋਈ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਟਿਕਾਣਾ ਹਿਮਾਲਾ ਜਿਹਾ ਸੁਹਣਾ ਬਣਾਉਣਾ ਪਏਗਾ। ਮੰਨ ਜਾਉ ਮੇਰੀ ਗੱਲ, ਜਿਥੇ ਮੈਂ ਹਾਂ ਉਹੀ ਥਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋ ਸੁਹਣੀ ਜਗਾਹ ਬਣ ਜਾਏਗੀ। ਸ਼ਰਤ ਲਾ ਲਉ। ਜੋ ਮਰਜੀ ਹੋਵੇ।

ਗਿਆਰਵੀਂ, ਆਖਰੀ ਕਿਤਾਬ ਮਤਲਬ ਕਿ ਅੱਜ ਦੀ ਆਖਰੀ। ਕੱਲ੍ਹ ਕਿਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ। ਆਖਰੀ ਚੀਜ਼ ਇੰਨੀ ਸੁਹਣੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਸਚਮੁਚ ਸਿਆਣਾ ਹੋਵਾਂਗਾ ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਭੁਲ ਗਿਆ। ਸਾਵਧਾਨ। ਮੈਂ ਮੂਰਖ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿਆਣਾ ਕਿਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਕੇ ਮੈਂ ਸਿਆਣਪ ਕੀਤੀ। ਜੇ ਮੈਂ ਕਾਫੀ ਮੂਰਖ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਭੁਲਾ ਦੇਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ। ਫਿਰ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹੋ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਨਾ ਕਿ ਆਖਰ ਵਿਚ। ਇਨ ਨੰਰੋਪਾ ਦਾ ਗੀਤ ਹੈ।

ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕਦੇ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਗੱਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਇਸ ਤੇਸੋਚਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰਿਹਾ ਜਰੂਰ। ਇਨਾ ਕੁ ਕਹਿ ਦਿਆਂ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਨੇ ਉਹ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ... ਨਰੋਪਾ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਗੀਤ, ਨਾਚ ਲੱਭਣ, ਮੇਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵੀ ਇਹੋ ਹੈ।

ਓਮ ਮਣੀ ਪਦਮੇ ਹੁਮ

ਕੰਵਲ ਵਿਚ ਨਗ

ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ। ਅਨੰਦ ਮੰਗਲ।

 

ਅਧਿਆਇ ਸੱਤਵਾਂ

ਠੀਕ ਹੈ। ਸੁਣ ਗਈ ਕਾਪੀ ਖੁਲ੍ਹਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼। ਹੁਣ ਮੇਰਾ ਘੰਟੇ ਦਾ ਪੀਰੀਅਡ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਘੰਟਾ ਸੱਠ ਮਿੰਟਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸੱਤਰ, ਅੱਸੀ, ਨੱਬੇ, ਸੋ... ਗਿਣਤੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਵੀ। ਜੇ ਇਹ ਮੇਰਾ ਘੰਟਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਜਿਡਾ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ ਇਸ ਨੂੰ, ਮੈਂ ਇਸ ਜਿਡਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ।

ਪਿਛੋਂ ਲਿਖੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਜਾਰੀ ਹੈ।

ਅੱਜ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਹੜਾ ਨਾਮ ਲੈਣਾ ਹੈ ਪੱਛਮ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ- ਮਲੂਕਾ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਡੇ ਅਨੁਭਵੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੈ। ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਮਲੂਕ ਦਾਸ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਲੂਕਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਬੱਚਾ ਹੋਵੇ, ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ, ਜਿਵੇਂ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਹੈ ਈ ਬੱਚਾ ਸੀ।

ਉਸ ਬਾਰੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਗੱਲਾਂ। ਬਾਕੀ ਜ਼ਬਾਨਾ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਉਲਥਾਉਣ ਲਈ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਲਗੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮਲੂਕਾ ਅਦਭੁਤ ਹੈ, ਡੂੰਘਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬੜੇ ਟੀਕਾਕਾਰ, ਵਿਦਵਾਨ, ਖੋਜੀ ਹਨ, ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੋਗੇ ਮਲੂਕਦਾਸ ਉਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਟਿਪਣੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਆਖਿਆਕਰ ਹਾਂ, ਕੀ ਪਤਾ ਆਖਰੀ ਵੀ ਹੋਵਾਂ।

ਇਕ ਮਿਸਾਲ :

ਅਜਗਰ ਕਰੇ ਨਾ ਚਾਕਰੀ ਪੰਛੀ ਕਰੇ ਨਾ ਕਾਮ।

ਦਾਸ ਮਲੂਕਾ ਕਹਿ ਗਏ ਸਬ ਕੇ ਦਾਤਾ ਰਾਮ।

ਮੈਂ ਇਹਦਾ ਅਨੁਵਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾਂ। ਸਹੀ ਅਨੁਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋਇਗਾ ਤੇ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮੈਂ ਜ਼ੁਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ। ਗਰੀਬ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੌਲ ਏਨੀ ਅਮੀਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਲੂਕੇ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ - ਸੱਪ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ, ਪੰਛੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਮਲੂਕਾ ਆਖਦਾ ਹੈ ਇਸ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ

ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਦਰਤ ਕੋਲ ਸਭ ਨੂੰ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਬਥੇਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰਬਾ ਬੜਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ। ਇਹ ਸੀ ਉਹ ਆਦਮੀ ਜਿਸ ਕੌਲ ਕੁਝ ਪਾਗਲਪਣ ਸੀ ਤੇ ਅਥਾਹ ਬੰਦਗੀ।

ਬੰਦਗੀ ਵਿਚ ਏਨਾ ਗਹਿਰਾ, ਕਿਹਾ :

ਮਾਲਾ ਜਪਉਂ ਨ ਕਰ ਜਪਉਂ ਜਿਤੀਆ ਜਪਉ ਨ ਰਾਮ।

ਸਿਮਰਨ ਮੇਰਾ ਹਰਿ ਕਰੇ ਮੈਂ ਪਾਇਆ ਬਿਸਰਾਮ।

ਕਥਨ ਹੈ- ਨਾ ਮੈਂ ਰਬ ਦਾ ਨਾਮ ਲਵਾਂ ਨਾ ਮਾਲਾ ਫੇਰਾਂ। ਮੈਂ ਪੂਜਾ ਕਰਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਫਜੂਲ ਰਸਮਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੌਣ ਕਰੇ? ਰੱਬ ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਜਪਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਲਵਾਂ? ਦੇਖਿਆ? ਥੋੜਾ ਪਾਗਲਪਣ, ਬਹੁਤੀ ਬੰਦਗੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੈ ਮਲੂਕਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਬੇਝਿਜਕ ਹੋ ਕੇ ਕਹਿ ਸਕਦਾਂ ਕਿ ਉਹ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਪਾਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਦਸ ਚੰਨੇਂ ਸਾਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਸ ਕਾਰਡਾਂ ਵਿਚਲੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਉਹ।

ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ । ਇਹ ਕਿਸੇ ਇਕ ਮਨੁਖ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਇਸਦਾ ਲੇਖਕ ਕੌਣ ਹੈ। ਇਹ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸ੍ਰੋਤ ਹਨ। ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਹੋਰ ਨਹੀਂ। ਪੁਰਾਣੀ ਇੰਜੀਲ ਕੇਵਲ ਯਹੂਦੀਆਂ ਦੀ ਹੈ, ਨਵੀਂ ਇੰਜੀਲ ਈਸਾਈਆਂ ਦੀ, ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ ਸਿਰਫ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਹੈ, ਧਮਪਦ ਬੋਧੀਆਂ ਦਾ, ਜਿਨ ਸੂਤਰ ਜੈਨੀਆਂ ਦੇ ਹਨ ਪਰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਇਕੋ ਇਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ ਜਿਥੇ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਪੰਰਾਵਾਂ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਜੈਨੀ, ਬੌਧੀ, ਈਸਾਈ ਸਭ ਹਨ। ਇਨੀ ਦਰਿਆ ਦਿਲੀ, ਕੋਈ ਕੱਟੜਤਾ ਨਹੀਂ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਿਰਲੇਖ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ, ਮਾਸਟਰ ਬੁੱਕ। ਇਸ ਵਿਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਬੀਰ, ਨਾਨਕ, ਫਰੀਦ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਸਾਧਕ ਮਿਲਣਗੇ, ਅਨੇਕ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਦੀਆਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਣ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ।

ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਇਕ ਵਾਕ ਉਲਥਾਵਾਂਗਾ। ਉਹ ਮੋਢੀ ਹੈ ਇਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਬਾਣੀ ਹੋਣੀ ਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗੁਰੂ ਹੈ, ਉਸ ਪਿਛੋਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹੋਰ ਹੋਏ। ਗੁਰਮਤਿ ਦਸ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਸੁਗਾਤ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਿਲੱਖਣ ਧਰਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਕੀ ਧਰਮ ਇਕ ਇਕ ਗੁਰੂ ਨੇ ਚਲਾਏ ਸਨ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਸੱਚ, ਅਨੰਤ ਸੱਚ ਅਕਥ ਹੈ, ਸੋ ਮੈਨੂੰ ਖਿਮਾ ਕਰਨਾ, ਮੈਂ ਕਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ, ਗਾਵਾਂਗਾ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਆਉਂਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦੇ ਹੈ। ਫਿਰ ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲ ਦੀ ਕੋਈ ਤਰਥ ਛੁਹੀ ਜਾਏ। ਦੀਵੇ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਲਫਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ... ਸਿਖ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਹਿਬ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਦਾ ਇਉਂ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਜੀਵੰਤ ਗੁਰੂ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰੂਹ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਤਾਂ ਕਿਤਾਬ ਹੈ, ਜੇ ਗੁਰੂ ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿਤਾਬ ਲਾਸ਼ ਹੈ, ਸ਼ਬਦ ਮੁਰਦਾ ਹਨ।

ਡੱਚ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਨੇ ਫਿਰਕਿਆਂ ਅਤੇ ਸੰਪਰਦਾਇਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਇਆ। ਹਾਲੈਂਡ ਵਿਚਲੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਕਹਿਣਾ ਸੀ- ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਨਾ ਫਿਰਕਾ ਹਾਂ ਨਾ ਸੰਪਰਦਾ। ਅਸੀਂ ਧਰਮ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਫਿਰਕੇ ਤੇ ਸੰਪਰਦਾਇ ਦੇਖਣੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਨ ਈਸਾਈ, ਯਹੂਦੀ, ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਦਿਕ ਆਦਿਕ। ਦਰਅਸਲ ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਏਨੀ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਕਿ ਚਕਰ ਆ ਜਾਂਦੇ।

ਕਮਿਸ਼ਨ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਹਾਲੈਂਡ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਸਨਿਆਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖ ਕੇ ਫਿਰ ਕਿਹਾ- ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿਉ। ਮੇਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕੀ ਕਰੀਏ। ਮੈਂ ਦੱਸਿਆ- ਜੋ ਕਰਨਾ ਹੈ ਮੈਂ ਦਸ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਤਕ ਧਰਮ ਦੀ ਰੂਹ ਤਲਾਸਣ ਵਾਸਤੇ ਉਹ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਥਾਪਦੇ, ਸਹਿਯੋਗ ਨਾ ਦਿਉ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੂਰਖਤਾ ਦੇਖੋ : ਡੱਚ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਵਿਚ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਈਸਾਈ ਡੈਮੋਕਰੈਟਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਰਿੰਦੇ ਕ੍ਰਿਸਚਨ ਡੈਮੋਕਰੈਟਿਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਨੇ ਇਕ ਫਿਰਕਾ, ਇਕ ਸੰਪਰਦਾ। ਮੇਰੇ ਲੋਕ ਸੰਪਰਦਾ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਅਜੇ ਜਿਉਂਦਾ ਤੇ ਕਰਮਸ਼ੀਲ ਹਾਂ। ਧਰਮ ਦੀ ਹੋਂਦ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਮਾਲਕ ਦਾ ਦਿਲ ਧੜਕਦਾ ਹੋਵੇ। ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਾਹ ਧਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਜੀਵੰਤ, ਸਾਹਿਬ ਦਿਮਾਗ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਹਿਨਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਗ੍ਰੰਥ ਇਸ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਲਾਸਾਨੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ - ੴ ਸਤਿਨਾਮ, ਸੱਤ ਇਕ ਹੈ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਅਕਥ ਹੈ। ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਓਅੰਕਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਓਮ, ਸਿਰਫ ਉਹੀ ਸਤਿ ਹੈ, ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼। ਧੁਨੀ ਬਾਦ ਜਿਹੜੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਥਿਰ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ੴ ਸਤਿਨਾਮ।

ਤੀਜੀ ਮਾਬਿਲ ਕੋਲਿਨਜ਼ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਪੰਥ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ, LIGHT OF PATH, ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਚਾਣ ਵਲ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨੀ ਹੋਏ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਥ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਜਾਣਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਆਕਾਰ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ, ਥੋੜੇ ਕੁ ਵਰਕੇ, ਜੇ ਗੁਣ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ, ਅਜੂਬਿਆਂ ਦਾ ਅਜੂਬਾ। ਇਹ ਆਧੁਨਿਕ ਵਕਤ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਗਈ। ਕਰਤਾ ਮੋਬਿਲ ਕੋਲਿਨਜ਼ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਵੀ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ, ਬਸ ਦੋ ਅਖਰ ਲਿਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, M.C. ਐਮ.ਸੀ. ਦੇ ਕੁਝ ਦੋਸਤਾਂ ਤੋਂ ਇਤਫਾਕਨ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਪਤਾ ਲੱਗਾ।

ਕੇਵਲ ਐਮ.ਸੀ ਕਿਉਂ? ਮੈਨੂੰ ਪਤੰ। ਲੇਖਕ ਤਾਂ ਮਹਿਜ਼ ਵਾਹਨ ਹੋਇਆ ਕਰਦੈ, ਰੋਸ਼ਨੀ ਦਾ ਪੰਥ ਵਿਚ ਤਾਂ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਹੋ ਹੈ। ਕੋਈ ਸੂਫੀ, ਕੋਈ ਖਿਜ਼ਰ, ਕੋਈ ਰੂਹ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਰਾਹ ਦਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਇਸ ਬਾਰੇ,

ਐਮ.ਸੀ ਦੇ ਕੰਮ ਪਿਛੇ ਉਹੀ ਹੈ। ਐਮ.ਸੀ. ਥਿਓਸੋਫਿਸਟ ਸੀ, ਬ੍ਰਹਮ ਵਿਦਿਆਵਾਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਤਾ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਉਹ ਮਰਦ ਹੈ ਕਿ ਔਰਤ, ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਕੀ ਫਰਕ ਪੈਂਦੇ, ਕੀ ਪਤਾ ਖਿਜ਼ਰ ਜਾਂ ਸੂਫੀ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਅਗਵਾਈ ਦਾ ਖਿਆਲ ਉਸ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਐਮ.ਸੀ. ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਵੇ ਜੇ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਥਿਓਸਾਫੀਕਲ ਨਾਮ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕੇ ਐਚ ਕਹਿ ਦਿਆਂ। ਕੋਈ ਵੀ ਨਾਮ ਚੱਲੇਗਾ। ਨਾਮ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ। ਮਾਸਟਰ ਕੇ.ਐਚ. ਜਾਂ ਮਿਸਟਰ ਖਿਜ਼ਰ ਇਕੋ ਗੱਲ ਐ। ਪਰ ਕਿਤਾਬ ਬੜੀ ਲਾਹੇਵੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੇ ਵੀ ਲਿਖੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦਿਖਾਇਆ, ਇਹ ਕੋਈ ਮਸਲਾ ਨਹੀਂ, ਕਿਤਾਬ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੀਨਾਰ ਵਾਂਗ ਖਲੋਤੀ ਹੈ।

ਚੌਥੀ ਕਿਤਾਬ। ਮੈਂ ਠੀਕ ਹਾਂ, ਇਸ ਗਲ ਕਰਕੇ ਫਿਕਰਮੰਦ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਕਿ ਮੈਂ ਠੀਕ ਗਿਣ ਰਿਹਾਂ। ਇਤਫਾਕਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ। ਚੌਥੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਔਰਤ ਹੈ ਲੱਲਾ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਏਨਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਲੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਦੋ ਲਫਜ਼ ਨੇ ਕੇਵਲ, ਇਕ ਅੱਲਾ ਦੂਜਾ ਲੱਲਾ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਨੜਿੰਨਵੇਂ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਅਸੀਂ ਬਸ ਦੋ ਲਫਜ਼ ਅੱਲਾ ਤੇ ਲੱਲਾ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਖਾਸ ਗੱਲ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।

ਲੱਲਾ ਨੇ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ। ਅਨਪੜ੍ਹ ਸੀ ਪਰ ਬਹਾਦਰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਨਿਰਵਸਤਰ ਰਹੀ। ਧਿਆਨ ਰਹੇ, ਇਹ ਪੂਰਬ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਖੂਬਸੂਰਤ ਔਰਤ ਸੀ, ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਹੁੰਦੇ ਈ ਸੁਹਣੇ ਨੇ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੇ ਸੁਹਣੇ ਨੇ ਤਾਂ ਬਸ ਉਹੀ। ਜਿਹੜਾ ਕਬੀਲਾ

ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਗੁਆਚ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਇਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੂਸਾ ਲਭਦਾ ਫਿਰਿਆ। ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਆਦਿ ਜੁਗਾਦੀ ਯਹੂਦੀ ਹਨ।

ਆਪਣੇ ਕਾਰਵਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਮੂਸਾ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਵਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਹ ਪਾਗਲ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਵਲ ਕਿਉਂ? ਪਰ ਭਾਈ ਪਾਗਲ ਪਾਗਲ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਇਸ ਗਲ ਦੀ ਕੋਈ ਥਾਹ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਮੂਸਾ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਵਾਸਤੇ ਥਾਂ ਲੱਭ ਰਹਾ ਸੀ। ਮਾਰੂਥਲ ਵਿਚ ਉਹ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਘੁੰਮਦਾ ਰਿਹਾ, ਫਿਰ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਲੱਭ ਲਿਆ।

ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦਾ ਇਕ ਕਬੀਲਾ ਭਟਕ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਬੀਲਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਪੁੱਜ ਗਿਆ।

ਭਟਕ ਜਾਣਾ ਕਦੀ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੂਸਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤੇ ਇਸ ਭਟਕੇ ਕਬੀਲੇ ਨੂੰ ਲਭਦਾ ਲਭਦਾ ਮੂਸਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਸੀ? ਉਥੇ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋਇਆ। ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਉਸਦਾ ਮਕਬਰਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਹੈ।

ਅਸਚਰਜ ਹੈ, ਮੋਜਜ਼ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ, ਈਸਾ ਦੀ ਮੌਤ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਗਿਆ ਕਸ਼ਮੀਰ ਬੜੀ ਵਾਰ, ਮੈਨੂੰ ਪਤੇ ਇਹ ਹੈ ਉਹ ਥਾਂ ਜਿਥੇ ਕੋਈ ਕਹੇ - ਅੱਲਾ, ਇਸੇ ਪਲ ਕੀ ਮੈਂ ਮਰ ਸਕਦਾਂ, ਇਥੇ, ਹੁਣੇ?...ਏਨਾ ਸੁਹਣਾ ਥਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਬਾਦ ਜਿਉਣਾ ਫਜ਼ੂਲ ।

ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸੁਹਣੇ ਹਨ, ਗਰੀਬ ਪਰ ਸੁਹਣੇ ਬੇਅੰਤ। ਲੱਲਾ ਕਸ਼ਮੀਰਨ ਸੀ, ਅਨਪੜ੍ਹ ਪਰ ਗਾਉਂਦੀ, ਨਚਦੀ। ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਗੀਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ। ਆਪ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਬਚੀ, ਗੀਤ ਬਚ ਗਏ। ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਦੇ ਆਖਰ ਵਿਚ ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖ ਲਿਆ ਹੈ।

ਪੰਜਵਾਂ ਇਕ ਹੋਰ ਸਾਧਕ ਹੈ, ਤਾਂਤਰਿਕ ਗੋਰਖ, ਉਹ ਆਦਮੀ ਜਿਹੜਾ ਤੰਤਰ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭੇਦਾਂ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨ ਹੈ। ਜਿਸ ਬੰਦੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੰਮੇ ਚੌੜੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਹੋਣ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਗੋਰਖਧੰਦਾ ਕਰ ਰਿਹੈ। ਗੋਰਖ ਧੰਦੇ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਗੋਰਖ ਵਾਂਗ ਉਲਝਣਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਇਕੋ ਕੰਮ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਗੋਰਖ ਨੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ।

ਗੋਰਖ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਗੋਰਖਨਾਥ। ਉਸ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਣਾ ਇਹ ਨਾਮ ਕਿਉਂਕਿ ਨਾਥ ਮਾਇਨੇ ਮਾਲਕ। ਅੰਦਰਲੇ ਰਹੱਸ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵਾਸਤੇ ਗੌਰਖ ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਕੁੰਜੀਆਂ ਘੜ ਲਈਆਂ। ਜੋ ਗਲ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਣੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਉਸ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀ। ਇਉਂ ਕਹੋ ਕਿ ਇਕ ਤਰੀਕੇ ਉਹ ਪੂਰਣ ਵਿਰਾਮ ਹੈ, ਫੁੱਲ ਸਟਾਪ।

ਪਰ ਦੁਨੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਚਲਦੀ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਵੀ। ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਫੁਲਸਟਾਪ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ। ਮੈਂ ਵਾਕ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮਰਾਂਗਾ, ਲੋਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੋਚਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਮੈਂ ਕੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਸੀ ਮੈਂ ਵਾਕ ਕਿਵੇਂ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਸੀਐ ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਦਾ ਕਦਰਦਾਨ ਹਾਂ। ਉਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਸ ਬੰਦੇ ਉਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਂ ਕਿਉਂ ਜਾਇਆ ਕਰਨਾ ਹੋਇਆ।

ਅਕਸਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਇਕਲਾ ਕਾਰਾ ਬੰਦਾ ਦੋ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਸਿਰਜ ਦਏ ਪਰ ਹੁਬੇਰ ਬੇਨੋਈ Hubert Benoit ਨੇ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋ ਸਕਦੈ। ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਇਹ ਨਾਮ ਕਿਵੇਂ ਲੈਂਦੇ ਨੇ ਪਤਾ ਨੀਂ, ਜਿਨੇ ਉਹ ਸਹੀ ਉਚਾਰਣ ਬਾਰੇ ਸਨਕੀ ਨੇ ਉਨਾ ਮੈਂ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹ। ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਕਿਸੇ ਲਫਜ਼ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਗਲਤ ਹੋ ਜਾਏ ਕੀ ਫਰਕ ਪੈਂਦੇ ? ਤਾਂ ਉਮਰ ਮੈਂ ਗਲਤ ਉਚਾਰਣ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ।

ਹੁਬੇਰ ਬੇਨੋਈ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਚਲੋ ਚੱਲੀਏ LET GO ਦਰਅਸਲ ਉਸਦੀ ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਚਲੋ ਚੱਲੀਏ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਰਬੋਤਮ ਸਿਧਾਂਤ SUPREME DOCTRINE ਲਿਖੀ ਸੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਵੀ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਰੱਖਾਂਗਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੁੱਖ ਹੋਵੇਗਾ। ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਇਹ, ਪਰ ਸਮਝਣੀ ਬੜੀ ਕਠਿਨ। ਬੇਨੋਈ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੰਖੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ।

ਸੱਤਵੀਂ ਕਿਤਾਬ। ਬੜਾ ਰਹੱਸਮਈ ਹੈ ਸੱਤ ਨੰਬਰ ਹਿੰਦਸਾ। ਠੀਕ ਹੈ ਇਸ ਰਹੱਸਪੂਰਣ ਨੰਬਰ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਰਖਾਂਗਾ, ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ। ਸਰਵੋਤਮ ਨੇਕੀ ਵਾਸਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਕਲਪ ਸ਼ਿਵਮ ਹੈ। ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਬੜੇ ਗ੍ਰੰਥ ਹਨ, ਕੁਝ ਉਸ ਦੇ ਹਨ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਨਾਮ ਵਰਤ ਲਿਆ। ਪਰ ਸ਼ਿਵ ਸੂਤਰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਚੁਕਾ ਹਾਂ, ਸੋਚਿਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਵੀ ਕੁਝ ਕਹਾਂ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮੈਂ ਤਰੀਕ ਵੀ ਮੁਕੱਰਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਈ ਐ ਮੇਰਾ ...।

ਸ਼ਿਵ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਧਿਆਨ ਲਾਉਣ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਹਨ, ਕੋਈ ਵਿਧੀ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਜਿਹੜੀ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣੋ ਰਹਿ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਧਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਬਾਈਬਲ ਹੈ ਸ਼ਿਵ ਸੂਤਰਾ।

ਮੈਨੂੰ ਪਤੈ ਆਸ਼ੂ ਸਰੋਤੇ ਕਿਉਂ ਹੱਸ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਸਣ ਦੇਹ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਧੀਮੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲ ਰਿਹਾਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹਸਦੇ ਨੇ। ਮੈਨੂੰ ਬੋਲਣ ਵਿਚ ਆਨੰਦ ਆ ਰਿਹੈ, ਉਹ ਹਸਣ ਵਿਚੋਂ ਅਨੰਦ ਲੈ ਰਹੇ ਨੇ। ਬਹੁਤ ਅੱਛਾ ਆਸ਼ੂ, ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਚੰਗੀ ਔਰਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਸੁਹਣੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਬੜੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਨ ਵਿਚ ਯਾ ਰੱਬ, ਚੰਗੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ। ਮੂਰਖਾਂ ਨੂੰ ਹੱਸੀ ਜਾਣ ਦੇ। ਉੱਨਾ ਹੌਲੀ ਬੋਲਾਂਗਾ ਜਿੰਨਾ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕੀਤਾ।

ਮੈਂ ਸ਼ਿਵਸੂਤਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਰਗਾ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਕੋਈ, ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ, ਲਾਸਾਨੀ।

ਅੱਠਵੀਂ। ਭਾਰਤੀ ਸਾਧਕ ਗੋਰੰਗ ਦੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਕਿਤਾਬ। ਗੌਰੰਗ ਲਫਜ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਫੈਦ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਸੁਹਣਾ ਸੀ। ਸਾਹਮਣੇ ਖੜਾ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਸਾਫ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹੈ, ਸਫੈਦ, ਬਰਫ ਵਰਗਾ ਸਫੈਦ। ਇੰਨਾ ਸੁਹਣਾ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਉਸ ਨਾਲ ਇਸ਼ਕ ਕਰਨ ਲੱਗੀਆਂ। ਉਸ ਨੇ ਵਿਆਹ ਨਾ ਕਰਵਾਇਆ। ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਕਿਸ ਕਿਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਾਏ ! ਉਸ ਨਾਲ ਤਾਂ ਲੱਖਾਂ ਨੱਛੀਆਂ ਵਿਆਹ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਤੀ ਹੈ, ਇਉਂ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਮਰ ਜਾਏ। ਹੁਣ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗ ਗਿਆ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਛੜਾ ਰਿਹਾ।

ਗੋਰੰਗ ਨਚਕੇ ਗਾਕੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਘੱਟ ਸੁਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਧੀਕ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ। ਗੌਰੰਗ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ, ਬਥੇਰੇ ਸਨ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੀਤ ਇੱਕਠੇ ਕਰ ਲਏ। ਉਸ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਵਰਗਾ ਸੁਹਣਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ। ਨਾ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਹੋਰ ਕੀ ਕਹਾਂ?

ਨੌਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਫਿਰ ਭਾਰਤੀ ਸੂਫੀ ਦੀ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦੈ ਤੁਸੀਂ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਨਾ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀ ਦਾਦੂ ਦਾਦੂ ਮਾਇਨੇ ਭਰਾ। ਏਨਾ ਪਿਆਰਾ ਕਿ ਲੋਕ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਭੁੱਲ ਗਏ, ਦਾਦੂ ਯਾਦ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਭਰਾ। ਦਾਦੂ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗੀਤ ਗਾਏ ਜੋ ਲਿਖੇ ਨਹੀਂ, ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲਏ ਜਿਵੇਂ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਡਿਗੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਮਾਲੀ ਚੁਕੇ ਤੇ ਗੁੰਦ ਦਏ।

ਦਾਦੂ ਬਾਰੇ ਜੋ ਕਹਿਣੰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਾਧੂਆਂ ਬਾਰੇ ਸੱਚ ਹੈ। ਲਿਖਣ ਦੇ ਝੰਜਟ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਬਚਦੇ ਰਹੇ। ਬੋਲੇ, ਗਾਇਆ, ਨੱਚੇ, ਰਮਜ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਗੱਲ ਸਮਝਾਈ ਪਰ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕੁਝ। ਲਿਖ ਦੇਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਸੀਮਾਂ ਵਿਚ ਬੱਥ ਜਾਣਾ। ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਸੰਕੋਚ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਜੇ ਸ਼ਬਦ ਅਨੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ਫਿਰ ਤਾਂ ਆਕਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਭਕੁੰਨਿਆਂ। ਸਾਧੂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਇਹੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਕੁਝ ਲਿਖਿਐ... ਜਿਹੜੇ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਤ ਲਿਖੇ ਕੁਝ। ਸੋਚਿਆ ਸ਼ਾਇਦ ਸਮਝ ਜਾਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਮਜ਼ ਦੀ ਸਮਝ ਲੱਗੀ ਕਿ ਨਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਮੇਰੀ ਇਕੋ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਚਾਹਦਾ ਕੱਪ, A CUP OF TEA ਹੈ ਕੇਵਲ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦੈ ਕਿ ਮੈਂ ਲਿਖੀ। ਇਹ ਖਤਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। ਹੋਰ ਨੀ ਮੈਂ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ।

ਦਾਦੂ ਦੇ ਗੀਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਉਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਮੈਂ। ਜਿਸ ਉਚੀ ਮੰਜ਼ਲ ਤੇ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਕੋਈ ਸੁਫਨਾ ਲਵੇ, ਉਥੇ ਤਕ ਪੁੱਜਿਆ ਉਹ।

ਦਸਵੀਂ ਤੇ ਆਖਰੀ। ਦਸਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਕਰਤਾ ਅਜਿਹਾ ਵਚਿਤਰ ਬੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਰਗਾ ਹੋਰ ਧਰਤੀ ਉਪਰ ਨਹੀਂ ਤੁਰਿਆ ਕੋਈ ਕਦੇ। ਸਰਮਦ। ਸੂਫੀ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਮਸਜਿਦ ਵਿਚ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਿਹੜੀ ਆਇਤ ਉਚਾਰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੀ। ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਹੈ- ਲਾ ਇਲਾਹਾ ਇਲ ਲੱਲਾਹ, ਮੁਹੰਮਦ ਰਸੂਲ ਅੱਲਾਹ। ਰੱਬ ਇਕ ਹੈ, ਕੇਵਲ ਮੁਹੰਮਦ ਉਸਦਾ ਰਸੂਲ ਹੈ।

ਦਿਲੀ ਦੀ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਜਿਥੇ ਸਰਮਦ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਇਮ ਹੈ, ਉਹ ਸਰਮਦ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਹੈ। ਅਣ ਮਨੁਖੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਕੇਵਲ ਕੱਟਿਆ ਨਹੀਂ, ਕੱਟ ਕੇ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੌਜੂਦ ਖਲੋਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ, ਰੁੜ੍ਹਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸਿਰ ਲਾ ਇਲਾਹਾ ਇਲ ਲੱਲਾਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ- ਰੱਬ ਹੈ ਕੇਵਲ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।

ਕਹਾਣੀ ਸੱਚੀ ਹੈ ਕਿ ਨਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਸੱਚੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਹੋਵੇਗੀ। ਸਰਮਦ ਵਰਗੇ ਫਕੀਰ ਨਾਲ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਸਰਮਦ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾਂ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ, ਉਸਦੇ ਕਥਨ ਸਾਂਭੇ ਗਏ। ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ- ਰੱਬ ਹੈ ਕੇਵਲ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਕੋਈ ਪੈਡੰਬਰ ਨਹੀਂ। ਰੱਬ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਪੈਗੰਬਰ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਵਿਚੋਲਾ ਨਹੀਂ, ਰੱਬ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਥੋੜੀ ਕੁ ਬੰਦਗੀ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਸਾਰਾ ਪਾਗਲਪਣ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਸਾਂ ਪਰ ਨਹੀਂ ਕਹਾਂਗਾ। ਇਹ ਅਕੱਥ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਸੋ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਨੀਂ ਚਾਹੀਦਾ।

ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਸੁਹਣਾ ਹੈ।

ਸ਼ਾਮ ਵਾਂਗ।

ਪੰਛੀ ਘਰ ਪਰਤ ਰਹੇ ਨੇ।

ਤਾਰੇ ਦਿਸਣ ਲੱਗੇ ਨੇ।

ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਨੇ।

ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ

ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਉਪਰਲੀ ਮੁਸਕਾਨ?

ਅਧਿਆਇ ਅੱਠਵਾਂ

ਜੁਨੱਥ ਬਣੋ। ਖੋਜੀ। ਬਕਾਇਆ ਕਥਨ ਜਾਰੀ ਹੈ।

ਤਾਕਤ ਦੀ ਅਭਿਲਾਖਾ WILL TO POWER ਫਰੈਡਰਿਕ ਨੀਤਸ਼ੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀ ਉਸਨੇ ਨਹੀਂ ਛਪਵਾਈ। ਮੌਤ ਉਪਰਾਂਤ ਛਪੀ। ਜਦੋਂ ਛਪੀ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਤੁਹਾਡੇ ਅਖੌਤੀ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਇਸ ਦੇ ਖਰੜੇ ਵਿਚੋਂ ਮਸਾਲਾ ਚੋਰੀ ਕਰ ਚੁਕੇ ਸਨ।

ਅਲਫਰੇ ਐਡਲਰ 'ਮਹਾਨ' ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ। ਫਰਾਇਡ, ਜੁੰਗ ਅਤੇ ਐਡਲਰ ਨਾਮ ਦੀ ਤਿੱਕੜੀ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੀ। ਚੋਰ ਹੈ ਬਸ ਉਹ। ਨੀਤਸ਼ੇ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਐਡਲਰ ਨੇ ਚੁਰਾਈ।

ਐਡਲਰ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ: ਆਦਮੀ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਖਾਸਾ ਤਾਕਤ ਦੀ ਅਭਿਲਾਖਾ ਹੈ। ਕਮਾਲ ! ਕਿਸ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਹ? ਪਰ ਲੱਖਾਂ ਮੂਰਖਾਂ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਧੋਖਾ ਖਾਧਾ। ਐਡਲਰ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਮਹਾਨ ਗਿਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਿਠਮੁਠੀਆ ਹੈ ਉਹ, ਮਾਫ ਕਰੋ ਤੇ ਭੁੱਲ ਜਾਉ।

ਜਾਰਜ ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾਅ ਨੀਤਸ਼ੇ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਫਲਸਫਾ ਚੋਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਅ, ਨੋਬਲ ਪ੍ਰਾਈਜ਼ ਵਿਜੇਤਾ ਜਾਰਜ ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾਅ ! ਜੋ ਕੁਝ ਸ਼ਾਅ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਉਹ ਨੀਤਸ਼ੇ ਦੇ ਥੋੜੇ ਕੁ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।

ਇਕ ਭਾਰਤੀ ਅਖੌਤੀ ਸੰਤ ਵੀ ਐਡਲਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਅ ਤੋਂ ਪਿਛੇ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਅਰਬਿੰਦੋ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਯੁੱਗ ਦਾ ਮਹਾਨਤਮ ਸਾਧੂ ਕਹਿਕੇ ਪੂਜਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮਹਾਂ ਮਾਨਵ ਦਾ ਖਿਆਲ ਵਿੱਲ ਟੂ ਪਾਵਰ ਵਿਚੋਂ ਚੋਰੀ ਕੀਤਾ। ਸਿਰੀ ਅਰਬਿੰਦ ਦਰਮਿਆਨਾ ਜਿਹਾ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤੀ ਖੱਪ ਪਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।

ਮੌਤ ਪਿਛੋਂ ਦੇਰ ਤਕ ਨੀਤਸੇ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪੀ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਨੇ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਤਕੜੀ ਸੌਦੇਬਾਜ਼ ਜਨਾਨੀ ਸੀ। ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪ ਚੁਕੀਆਂ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕਮਾਈ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਡੀਕਦੀ ਰਹੀ ਕਿ ਸਹੀ ਘੜੀ ਕਦੋਂ ਆਏ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਿੱਲ ਟੂ ਪਾਵਰ ਤੋਂ ਤਕੜੀ ਰਕਮ ਖੱਟ ਸਕੇ। ਨੀਤਸ਼ੇ ਦੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਮਨੁਖਤਾ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਦੇਣ ਆਦਿਕ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਨੀਤਸ਼ੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਆਪ ਕਿਉਂ ਨਾ ਛਪਵਾਈ? ਮੈਨੂੰ ਪਤੈ। ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਵੀ ਵਸ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਕੋਈ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਬੰਦਾ ਤਾਂ ਸੀ ਨਹੀ। ਡਰਦਾ ਸੀ, ਡਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਛਪ ਗਈ ਪਤਾ ਨੀ ਕੀ ਹੋਵੇ। ਕਿਤਾਬ ਕੀ ਸੀ, ਪੂਰੀ ਵਿਸਫੋਟਕ ਸਮੱਗਰੀ, ਡਾਇਨਾਮਾਈਟ। ਇਸ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਹੇਠ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ, ਸੋਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਨਾ ਕੱਢਦਾ। ਡਰਦਾ ਸੀ ਕਿਤੇ ਗਲਤ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਨਾ ਚਲੀ ਜਾਵੇ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਗਲਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਹਾਦਰ ਬੰਦਾ ਸੀ, ਪੂਰਾ ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਸੀ ਉਹ। ਪਰ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਅਜਬ ਰੰਗ ਹਨ, ਬੁਜ਼ਦਿਲਾਂ ਉਪਰ ਵੀ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਬਾਰਸ਼ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਇਹੀ ਨੀਤਸ਼ੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।

ਨੀਤਸ਼ੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਫਲਸਫਾ ਹਿਟਲਰ ਨੇ ਚੋਰੀ ਕੀਤਾ। ਹਿਟਲਰ ਏਡਾ ਢੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਵੀ ਸਹੀ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਰਮਨੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਉਹ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਮੁਕਤਾਨੰਦ ਦਾ ਚੇਲਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ। ਉਸ ਵਾਸਤੇ ਮੈਂ ਸੁਹਣਾ ਨਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ- ਸਵਾਮੀ ਈਡੀਅਟ ਨੰਦ। ਇਹ ਕੁਝ ਸੀ ਉਹ, ਆਦਮਜ਼ਾਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸਰਬੋਤਮ ਗਧਾ।

ਉਹਨੂੰ ਲੱਗਾ ਉਸ ਨੂੰ ਨੀਤਸ਼ੇ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਨੀਤਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਬੜਾ ਦੁਰਗਮ ਕਾਰਜ ਹੈ, ਏਨਾ ਸੂਖਮ, ਏਨਾ ਡੂੰਘਾ, ਏਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ। ਕਿਸੇ ਈਡੀਅਟ ਨੰਦ ਦੇ ਵਸ ਦਾ ਨਹੀਂ ਉਹ।

ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਿਤਾਬ ਨੀਤਸ਼ੇ ਨੇ ਮਰਨ ਉਪਰਾਂਤ ਛਪਣ ਲਈ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੀ ਇਕ ਕਿਤਾਬ THUS SPAKE ZARTHUSTRA ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਪਹਿਲੋਂ ਗੱਲ ਕਰ ਚੁਕਾ ਹਾਂ। ਵਿਲ ਟੂ ਪਾਵਰ ਅਗੇ ਉਹ ਵੀ ਫਿਕੀ ਪੈਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਂਗ ਸਿਲਸਿਲੇਵਾਰ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ ਹੋਈ, ਇਸ ਵਿਚ ਅਖਾਣ, ਮੁਹਾਵਰੇ, ਪ੍ਰਸੰਗ ਹਨ। ਜੇ ਕੋਈ ਲੜੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪ ਜੋੜਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਤੁਹਾਡੇ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਸਤੇ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ ਉਸ ਨੇ। ਤਾਂ ਹੀ ਛਪਣ ਪਿਛੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤੀ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹੀ ਗਈ। ਕਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਹ। ਕੌਣ ਮੱਥਾ ਮਾਰੇ। ਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਸੀ ਵੀ ਪਾਗਲਾ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਸ ਤੋਂ ਪਾਰ ਵੀ ਤਾਂ ਲੰਘਣਾ ਪਵੇਗਾ।

ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨ ਬਣਿਆਂ।

ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ। ਮੁੜ ਪੀ.ਡੀ. ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਲੱਗਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਚੁਕਿਆ, ਇਕ ਹੈ ਟਰਸ਼ਿਅਮ ਓਰਗਾਨਮ ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉਸਤਾਦ ਗੁਰਜਿਫ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੀ।

ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਗਣਿਤਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੀ, ਗਣਿਤਚਾਰੀਏ ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਤੋਂ ਭਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਾਕਫ ਹਨ। ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ IN SEARCH OF MIRACULOUS ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਜਿਫ ਨਾਲ ਕਈ ਸਾਲ ਬਿਤਾਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਲਿਖੀ। ਇਕ ਤੀਜੀ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਨੇ ਓਰਗਾਨਮ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅਤੇ ਗੁਰਜਿਫ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਬਾਰੇ ਘੱਟ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ A NEW MODEL OF THE UNIVERSE... ਅਜੀਬ ਕਿਤਾਬ ਹੈ, ਬੜੀ ਵਚਿਤਰ ...।

ਮੁਰਸ਼ਦ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਨੇ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਗਾਹਿਆ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਇਆ, ਮੂਰਖਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਲੱਭ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਸਾਲਾਂ ਬੱਧੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਬੰਬਈ ਵਿਚ ਖੋਜ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ A NEW MODEL OF THE UNIVERSE: ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਸ਼ਾਇਰ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ ਉਹ ਕੀ ਕਹਿ ਰਿਹੈ। ਪਰ ਜੋ ਜੋ ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਗਿਆ, ਸਚ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨੇੜੇ ਸੀ ... ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ... ਸਿਰਫ ਨੇੜੇ... ਵਾਲ ਕੁ ਜਿੰਨਾ ਫਰਕ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਪਰ ਵਾਲ ਜਿੰਨਾ ਫਰਕ ਬੜਾ ਫਰਕ ਹੁੰਦੇ। ਉਹ ਅਛੂਹ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਲੱਗਾ ਰਿਹਾ... ਲੱਗਾ ਰਿਹਾ।

ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਾਸਕੋ ਦੇ ਇਕ ਕਾਫੀ ਹਾਊਸ ਵਿਚ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਵਚਿਤਰ ਅੰਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਥੇ ਗੁਰਜਿਫ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਜਿਫ ਹੁਣ ਤਕ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਗੁਰੂਆਂ ਤੋਂ ਅਜਬ ਸੀ। ਕੈਫੇ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਲਿਖਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਲਿਖਣ ਵਾਸਤੇ ਕੇਹੀ ਥਾਂ ਲੱਭੀ ! ਕਾਫੀ ਹਾਊਸ ਵਿਚ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ, ਲੋਕ ਖਾ ਪੀ ਰਹੇ ਨੇ, ਗੱਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ, ਬੱਚੇ ਇੱਧਰ ਉਧਰ ਭੱਜੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਨੇ, ਗਲੀ ਦਾ ਸ਼ੋਰ, ਗੱਡੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰਨਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼, ਇਕ ਤਾਕੀ ਲਾਗੇ ਬੈਠਾ ਇਸ ਸਾਰੇ ਖੱਪਖਾਨੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ALL AND EVERYTHING ਲਿਖਦਾ।

ਉਸਪੈਂਸਕੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸੇ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੌਣ ਰੋਕੇ ? ਮੁਰਸ਼ਦ ਨੂੰ ਦੇਖੋ ਤੇ ਇਸ਼ਕ ਨਾ ਹੋ ਜਾਏ, ਜਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਮੁਰਦਾ ਹੋ, ਜਾਂ ਪੱਥਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸਿੰਥੈਟਕ ਮਸਾਲੇ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹੋ। ਜਿਸ ਛਿਣ ਗੁਰਜਿਫ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਵਚਿਤਰ ਅੱਖਾਂ, ਇਹੌ ਸਨ ਉਹ ਅੱਖਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਜਹਾਨ ਵਿਚ ਲਭਦਾ ਫਿਰਿਆ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਮੈਲੀਆਂ ਗੰਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਢੂੰਡਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇਹ ਕੰਢੇ, ਮਾਸਕੋ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾਲ ਕਰਕੇ ! ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਲੱਭਣ ਗਏ ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ।