ਪੁੱਜਣਾ ਹੋਵੇ ਮੈਂ ਉਸ ਵਾਸਤੇ ਸਹੀ ਗਾਈਡ ਹਾਂ। ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿਦਿਆਂ- ਮੈਂ ਵਿਸਮਾਦ ਦਾ ਰਸਤਾ ਸੁਸਤ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਵਾਲਾ ਗਾਈਡ ਹਾਂ ਤੇ ਮੈਂ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਰਸਤਾ ਵੀ ਦਿਖਾ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਬੇਸ਼ਕ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਸਿਆਸਤ, ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਪੁਠਾ ਗੇੜ ਦੇਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਹਮੇਸ਼ ਨਿੰਦਦਾ ਹਾਂ, ਉਸ ਦੇ ਚਰਖੇ ਨੂੰ ਵੀ, ਤਾਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ, ਆਦਿਵਾਸੀ, ਜੰਗਲ ਵਾਸੀ। ਉਹ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸੀ, ਵਿਚਾਰੀ ਰੇਲ ਦੇ ਵੀਖਿਲਾਫ, ਤਾਰ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਵੀਖਿਲਾਫ। ਵਿਗਿਆਨ ਬਰੀਰ ਆਦਮੀ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਜਾਨਵਰ ਬਲਵਾਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਪਰ ਜਾਨਵਰ ਹੈ ਤਾਂ ਜਾਨਵਰ। ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਅਗੇ ਵਧਣਾ ਪਏਗਾ।

ਮੈਨੂੰ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਟਾਈਟਲ ਉਪਰ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮਹਿਜ਼ ਟਾਈਟਲ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਉਸਦੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਨਚੋੜ ਹੈ, ਸਾਰ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹਾਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਪੂਰਾ ਭਾਰਤੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਂ, ਵਿਕਟੋਰੀਅਨ ਅੰਗਰੇਜ਼। ਇਹ ਲੋਕ ਨਰਕੀ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਵਿਕਟੋਰੀਅਨ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਦਿਖਾਵੇ ਰਸਮਾਂ ਕਰਦਾ ਐਟੀਕੇਟ, ਮੈਨਰਜ਼, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੂਰਖਤਾਈਆਂ ਵਾਲਾ ਸਾਰਾ ਕੁਝ। ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਦਿਲ ਦੁਖ ਰਿਹੈ ਮੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਕੇ। ਮਾਫ ਕਰੀਂ ਚੇਤਨਾ। ਇਤਫਾਕਨ ਤੂੰ ਇਥੇ ਆ ਗਈ, ਤੈਨੂੰ ਮੇਰਾ ਪਤੈ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਟ ਮਾਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮੈਂ ਕੁਝ ਲਭ ਲਿਆ ਕਰਦਾਂ।

ਪਰ ਚੇਤਨਾ ਇਸ ਗਲੋਂ ਕਰਮਾਂ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੇਮ ਨਹੀਂ, ਓਸ਼ੋ ਦੀ ਚੇਲੀ ਹੈ। ਗਰੀਬ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੀ ਧੀ ਹੈ, ਇਹ ਚੰਗੀ ਗਲ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਆਮ ਮਛੇਰਾ ਸੀ। ਉਹ ਨੱਕ ਬੁੱਲ੍ਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵਟਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕੁੜੀਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣਾ ਨੱਕ ਬਹੁਤ ਉਪਰ ਵੱਲ ਰਖਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਹਮੇਸ਼ ਤਾਰੇ ਦੇਖਦੀਆਂ ਰਹਿਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਦਬੂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਹੰਕਾਰ ਦੀ ਬੂ।

ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਤਿਆਨਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਨਪੜ੍ਹ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ, ਫਿਰ ਉਹਨੂੰ ਸੱਚ ਨਾਲ ਤਜਰਬੇ ਨਾ ਕਰਨ ਪੌਦੇ, ਫਿਰ ਉਹ ਸੱਚ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ। ਸੱਚ ਨਾਲ ਤਜਰਬੇ? ਬਕਵਾਸ। ਜਿਸਨੇ ਸੱਚ ਜਾਣਨਾ ਹੈ ਉਹ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਦੂਜੀਸੰਤ ਆਗਸਤਿਨ ਦੇ ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨ, CONFESSIONS, ਆਗਸਤਿਨ ਪਹਿਲਾ ਬੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਨਿਰਭੈ ਹੋ ਕੇ ਆਤਮ-ਕਥਾ ਲਿਖੀ ਪਰ ਉਹ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਤੱਕ ਅੱਪੜ ਗਿਆ। ਤਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ। ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨ ਵਿਚ ਆਗਸਤਿਨ ਏਨੇ ਇਕਬਾਲ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਕਿ