ਬਿਰਛ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਬੱਝੀਆਂ ਹਨ, ਉਸੇ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਵੀ ਬੱਝੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਬਿਰਛ ਬੀਮਾਰ ਹੋਵੇ ਤੇ ਦੂਜਾ ਨਰੋਆ ਰਹਿ ਜਾਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਕ ਹੀ ਹਵਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਤਦ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਿਥਵੀ 'ਤੇ ਜੋ ਬਿਰਛ ਹਨ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹੋਣ, ਲੇਕਿਨ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਕਿਤੇ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਬਿਰਛ ਹੋਣਗੇ। ਅਸਲੀਅਤ ਇੰਨੀ-ਕੁ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਜੋੜ ਹਰ ਪਾਸੇ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਦੂਰ, ਅੰਤਹੀਣ ਸੀਮਾਵਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਜੋ ਤਾਰੇ ਹੋਣਗੇ, ਉਹ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਥੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਣਗੇ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਵਾਂਗਾ। ਯਾਨੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਪਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ (ਲੇਕਿਨ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ) ਸਭ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਕ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਜੋ ਲਹਿਰਾਂ ਆ ਕੇ ਟਕਰਾ ਗਈਆਂ ਹਨ ਉਸ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਆ ਕੇ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਜੋ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਹਜ਼ਾਰ ਮੀਲ ਦੂਰ ਇਕ ਲਹਿਰ ਉਠੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਣਗੀਆਂ।

ਅਜੇ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵਾਂਗੇ ਕਿ ਲਹਿਰ ਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਆਉਂਦੀ ਹੋਈ ਦਿਖਾਈ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਲਹਿਰ ਆਉਂਦੀ ਨਹੀਂ। ਲਹਿਰ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਉਠਦੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦੇ ਉਠਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਬਗਲ ਵਿਚ ਟੋਇਆ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੂਜੀ ਲਹਿਰ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਉਠਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਲਹਿਰ ਆਉਂਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਸਭ ਲਹਿਰਾਂ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਉਠਦੀਆਂ ਅਤੇ ਗਿਰਦੀਆਂ ਹਨ। 'ਲਹਿਰ ਆਉਣਾ' ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਭਰਮਾਉ ਗੱਲ ਹੈ; ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਜੋ ਛਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕੰਪਲੀਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਕ ਲਹਿਰ ਉਠੇਗੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਪੂਰੇ ਅੰਤਹੀਣ ਸਾਗਰ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਜੋ ਇਕ ਲਹਿਰ ਉਠੀ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਰੇਤ ’ਤੇ ਵੀ ਫ਼ਰਕ ਪਏਗਾ, ਹਵਾਵਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਫ਼ਰਕ ਪਏਗਾ। ਸਭ ਕੁਝ ਬਦਲ ਜਾਏਗਾ। ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਐਨ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਨਾ ਹੁੰਦੀ, ਜੇ ਉਹ ਲਹਿਰ ਨਾ ਉਠੀ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਕ  ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਹਟਾ ਲਈਏ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੂਜੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਆਦਮੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਕਈ ਦਫ਼ਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਨੇਪੋਲਿਯਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਭਰ ਬਿੱਲੀ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਬਿੱਲੀ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਈ। ਨੌਕਰਾਣੀ ਬਾਹਰ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਭੱਜੀ ਹੋਈ ਆਈ। ਬਿੱਲੀ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਉਸ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਬੱਚੇ ਉੱਤੇ ਅਸਰ ਹੋ ਗਿਆ ਬਿੱਲੀ ਦਾ। ਉਹ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਰ ਨਾਲ ਲੜ ਸਕਦਾ

ਸੀ, ਪਰ ਬਿੱਲੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕੰਬ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਜਿਸ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨੈਲਸਨ ਤੋਂ ਹਾਰਿਆ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਨੈਲਸਨ ਸੱਤਰ ਬਿੱਲੀਆਂ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨੇਪੋਲਿਯਨ ਬਿੱਲੀਆਂ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਹੈ।

ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨੇਲਸਨ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤਿਆ, ਬਿੱਲੀਆਂ ਜਿੱਤੀਆਂ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਨੇਪੋਲਿਯਨ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਇਕ ਬਿੱਲੀ ਅਸਵਾਰ ਨਾ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪੂਰਾ ਦੂਜਾ ਹੋਣਾ ਸੀ; ਪਰ ਨੇਪੋਲਿਯਨ ਹਾਰਿਆ ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਬਿਲਕੁਲ ਹੋਰ ਹੋ ਗਿਆ।

ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਵਿਚ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਬਿੱਲੀ ਦਾ ਇਕ ਬੱਚਾ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ (ਬਿੱਲੀ ਦਾ) ਹੈ; ਉਹ ਸਧਾਰਨ ਨਹੀਂ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਬੱਚਾ ਹੈ । ਯਾਨੀ ਤਦ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਕਦੇ ਗੁਲਾਮ ਨਾ ਹੁੰਦਾ, ਜੇ ਉਹ ਬਿੱਲੀ ਦਾ ਬੱਚਾ ਨੇਪੋਲਿਯਨ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਨਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੁੰਦਾ। ਤਦ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦਾ ਸਾਮਰਾਜ ਕਦੇ ਪੈਦਾ ਹੀ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਨੇਲਸਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਾਮਰਾਜ ਜਗਤ ਉੱਤੇ ਕਿਸ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ—ਫ਼ਰਾਂਸ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਬਿੱਲੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕੀ ਮਤਲਬ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ? ਉਹ ਤਾਂ ਉਂਜ ਹੀ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਇਕ ਬੱਚੇ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕੀ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਸੀ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ?

ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਲਈ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇੰਨੀ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਨਿਗੂਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਗੂਣਾ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ ਨਿਗੁਣਾ ਕਹਿ ਪਾਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਿਰਾਟ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਕੀ-ਕੀ ਨਤੀਜੇ ਹੋਣਗੇ, ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਜੁੜੇ ਹਾਂ । ਉਹ ਜੋ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੁੜਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਜੋ ਨਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਹੈ।ਯਾਨੀ ਸਾਡੇ ਸੁੱਖ ਤੇ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਜਿਉਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੀ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਜੋ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹੱਥ ਹੈ ਸਾਡੇ ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ। ਅਸੀਂ ਹੋਰ ਗਹਿਰੇ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਜਿਹੜੇ ਅਜੇ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹੱਥ ਹੈ।

ਅਣਜਨਮੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹੀ ਦੇਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੀਅਤਨਾਮ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ? ਦਰਅਸਲ ਮੈਂ ਵੀ ਉਸ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੀਅਤਨਾਮ ਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਸੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਦਾ ਦੰਗਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਬੇਸ਼ੱਕ ਮੈਂ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਜਿਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਉਸੇ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤਾਂ ਜਾਣੇ-

ਅਣਜਾਣੇ ਮੈਂ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ, ਅਪਰਾਧੀ ਮੈਂ ਵੀ ਹਾਂ । 'ਜੇਕਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ ਭਾਈਵਾਲ ਮੈਂ ਵੀ ਹਾਂ।' ਜਦ ਤਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ-ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਨਾ ਕਰੇ, ਤਦ ਤਕ ਦੂਜੀ ਦੁਨੀਆ ਨਹੀਂ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਦ ਤਕ ਮੈਂ ਅਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਨਾ ਕਰਾਂ ਕਿ ਵੀਅਤਨਾਮ ਵਿੱਚ ਜੋ ਹੱਤਿਆ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ, ਤਦ ਮੈਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਹੀ ਪਏਗਾ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ।

ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ? ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ—ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਲੋਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ, ਫਲਾਣਾ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ, ਫਲਾਣੀ ਪਾਰਟੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ, ਮੈਂ ਬਚ ਗਿਆ, ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ । ਜੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬ ਹਨ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਹਾਂਗਾ-ਪੈਸੇ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ? ਬਿਰਲਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ, ਫਲਾਣਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ; ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ।

ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕ੍ਰਾਂਤੀ 'ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਪਏਗਾ ਇਸੇ ਵੇਲੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਤਦ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਪਏਗਾ ਕਿ ਕੀ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖ਼ੁਦ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਰਸ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਰਸ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਗਰੀਬ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਿਰਲਾ ਹੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਮੈਂ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ। ਮੈਥੋਂ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਮਕਾਨ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਉਂ ਮੈਨੂੰ ਪੀੜ ਅਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ? ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੀ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ ਕਿਤੇ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਾਂ, ਚਾਹੇ ਅਸੀਂ ਗਰੀਬ ਹੋਈਏ, ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਅਮੀਰ ਹੋ ਜਾਈਏ ? ਉਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਗਰੀਬੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ।

ਜੇ ਕੋਈ ਮੈਨੂੰ ਅਪਮਾਨਿਤ ਕਰ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਉਠ ਆਉਂਦਾ ? ਅਸੀਂ ਕਿੰਨੀ ਦਫ਼ਾ ਸੋਚ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮਾਰ ਸੁੱਟ ਫਲਾਣੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ, ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿਉ । ਨਹੀਂ ਮਾਰਦੇ ਹਾਂ. ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਠ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਤਾਕਤ ਹੋਵੇ, ਸਹੂਲਤ ਹੋਵੇ, ਸਾਡੇ 'ਤੇ ਕੋਈ ਰੋਕ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਸਾਡੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਵੀ ਕਾਰਜ ਰੂਪ ਦੇ ਦੇਵਾਂਗੇ। ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਤਾਕਤ ਹੋਵੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਸਕੋ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ 'ਤੇ ਕੋਈ ਉਂਗਲ ਵੀ ਨਾ ਚੁੱਕ ਸਕੇ ਤਾਂ ਪੁੱਛਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰੋਗੇ ਕਿ ਛੱਡ ਦਿਉਗੇ ? ਤਾਂ ਮਨ ਕਹੇਗਾ ਕਿ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿਆਂਗੇ । ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ; ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਜੁਟਾਉਣੀ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ, ਉਹ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਜਦ ਤਕ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਜੇਹਾ ਸਵਾਲ ਉਠਦਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਜੋ ਮੇਰੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੈ, ਤਦ ਤਕ ਵੀਅਤਨਾਮ ਹੁੰਦਾ

ਰਹੇਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਵੀਅਤਨਾਮ ਉਹੀ ਹੈ। ਇਕ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਉਹੀ ਘਟਨਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਜਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਡਾ ਪੂਰਾ ਸਮਾਜ ਉਹੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਕ ਚੋਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਇਕ ਹੱਤਿਆਰੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਬੜੇ ਮਜ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਹਤਿਆਰੇ 'ਤੇ ਜੁਰਮ ਠਹਿਰਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤੂੰ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਤੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈਂ। ਸਜ਼ਾ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੈਨੂੰ ਮਾਰ ਸੁੱਟਦੇ ਹਾਂ । ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਰ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਕੌਣ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋਵੇਗਾ ? ਫ਼ਰਕ ਇੰਨਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ; ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਜੱਜ ਹਾਂ, ਨਿਆਂ ਕਰਤਾ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਜੋ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਉਹ ਹੱਤਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਸਜ਼ਾ ਹੈ ! ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਵੀ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ।

ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਕ ਹੱਤਿਆ ਨਿਆਂ ਪੱਖੋਂ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਹੱਤਿਆ ਨਿਆਂ ਪੱਖੋਂ ਜਾਇਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਵਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਦ ਅਸੀਂ ਨਿਆਂ ਪੱਖੋਂ ਜਾਇਜ਼ ਹੱਤਿਆ ਠਹਿਰਾ ਸਕੀਏ। ਉਹ ਨਿਆਂ ਪੱਖੋਂ ਜਾਇਜ਼ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਹੱਤਿਆ ਤਦ ਹੱਤਿਆ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ। ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਪਾਪ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਜਦ ਦੋ ਦੇਸ਼ ਲੜਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜਿਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਜਿੰਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਦਮੀ ਮਾਰੇ ਹਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮਹਾਂਵੀਰ ਚੱਕਰ ਦੇਵਾਂਗੇ। ਹੁਣ ਕਿੰਨੇ ਲੁਤਫ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ! ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪਾਪ ਨਹੀਂ ਹੈ! ਕਦੇ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਪੁੰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਜੋ ਜਿੰਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਦਮੀ ਮਾਰੇਗਾ, ਉੱਨੀ ਜਲਦੀ ਸਵਰਗ ਜਾਣ ਦਾ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਜਦ ਤਕ ਸਾਡੀ ਅਜੇਹੀ ਦੁਹਰੀ ਬਿਰਤੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਸਾਡਾ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨਾ ਪੁੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਸਾਡਾ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਤਦ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨਾ ਪਾਪ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਵੀਅਤਨਾਮ ਸੰਭਵ ਰਹੇਗਾ, ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗੇ ਸੰਭਵ ਰਹਿਣਗੇ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਦ ਵੀ ਅਸੀਂ ਅਜੇਹਾ ਸੋਚਾਂਗੇ ਕਿ ਕੋਈ ਹੋਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ, ਤਦ ਉਹ ਸਾਡੇ ਮਨ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਹੈ; ਅਤੇ ਜੋ ਤਰਕੀਬ ਅਸੀਂ ਉਪਯੋਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹੀ ਤਰਕੀਬ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਉਪਯੋਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਦ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹਰ ਆਦਮੀ ਇਹੀ ਤਰਕੀਬ ਉਪਯੋਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਿਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇ? ਕਿਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇ?

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਮੇਰਾ ਅਨੁਭਵ ਵਖਰੇਵੇਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ। ਮੈਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ, ਅਜੇਹਾ ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ?

ਉੱਤਰ : ਜੋ ਤੇਰਾ ਅਨੁਭਵ ਅਜੇਹਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਤੈਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਰ

ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤੂੰ ਕਿਵੇਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੇਂਗਾ ? ਜੇ ਤੂੰ ਅਲੱਗ ਹੈਂ ਤਾਂ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਲੇਕਿਨ, ਜਦ ਦੁਨੀਆ ਤੈਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਤਦ ਤਾਂ ਤੂੰ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈਂ, ਤਦ ਤਾਂ ਤੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੁੱਖ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਫਲਾਣਾ ਆਦਮੀ ਦੁੱਖ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਫਲਾਣਾ ਆਦਮੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਜਦ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦੇਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਉਠਿਆ ਤਦ ਤੂੰ ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਹ ਤਾਂ ਦੂਹਰਾ ਮਾਪਦੰਡ ਹੋਇਆ।

ਜੇ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਦੁਖੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਦੁਨੀਆ ਜਿਹੋ- ਜਿਹੀ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਤਦ ਮੈਂ ਸ਼ਾਇਦ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੋ ਜਾਵਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਗੱਲਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਗੱਲਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਕਹੋ ਕਿ ਅੱਧੇ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਜੁੜੇ ਰਹਾਂਗੇ ਤੇ ਅੱਧੇ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਜੁੜੇ ਨਹੀਂ ਰਹਾਂਗੇ, ਤਾਂ ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਚੱਲਣਾ; ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜੁੜੇ ਹੋ ਤਾਂ ਜੁੜੇ ਹੋ, ਨਹੀਂ ਜੁੜੇ ਹੋ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜੁੜੇ ਹੋ। ਜੇ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਜੇ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਅੰਦਰ ਆਉਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਲਾਜ਼ਮੀ ਰੂਪ ਨਾਲ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਇਸ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਕ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਅਜੇਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਦਰ ਆਉਣਾ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਬਾਹਰ ਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਫਿਰ ਤਾਂ ਇਸ ਦਲੀਲ ਦਾ ਹਰ ਆਦਮੀ ਉਪਯੋਗ ਕਰ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪੁੱਛਣ ਜਾਉਗੇ ਕਿ 'ਕੌਣ ਹੈ ਦੁਨੀਆ?' ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਕ-ਇਕ ਆਦਮੀ ਮਿਲੇਗਾ, ਤੁਹਾਡੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ; ਦੁਨੀਆ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਖੋਜਣ ਚਲੇ ਜਾਉਗੇ ਕਿ ਪਤਾ ਲਾ ਲਈਏ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਕਿਥੇ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮਿਲਾਂਗਾ, ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੋਗੇ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸਭ ਤੁਹਾਡੇ ਬਰਾਬਰ ਆਦਮੀ ਹੋਵਾਂਗੇ।

ਦੁਨੀਆ ਤੁਹਾਡੀ ਤਰਕੀਬ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਇਕੱਲਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਸਭ ਦੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਜੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹੋ। ਉਹ ਵੀ ਕਿਥੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ! ਉਹ ਸਭ ਵੀ ਇਕੱਲੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਹਰੇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਵੱਡੀ ਜਾਣ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਭ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਬੜੇ ਲੋਕ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਕ-ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੇਖਣ ਜਾਉਗੇ ਤਾਂ ਸਭ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹਨ। ਇਹ ਜੋ ਭੀੜ ਅਸੀਂ ਜੋੜ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਬਾਕੀ ਸਭ ਨੂੰ ਜੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕਠਨਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਮੈਂ ਹਾਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ, ਉੱਨਾ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ; ਵੱਡਾ-ਛੋਟਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਸਮਾਜ, ਦੁਨੀਆ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਝੂਠੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੋਂਦ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਦੁਨੀਆ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਆਦਮੀ ਹਾਂ।

ਮੈਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੀ ਫੜ ਕੇ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਦੁਨੀਆ ਹੈਂ, ਉਹ ਵੀ ਕਹੇਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਆਦਮੀ ਹਾਂ। ਦੁਨੀਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਕਿਥੇ ਫੜਨ ਜਾਉਗੇ? ਦੁਨੀਆ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਸਭ ਜਗ੍ਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਹਨ। ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਜੋੜ-ਜਿਹੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ-ਸੰਬੰਧ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਦਰੋਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਾਂਝੇ ਹਨ-ਅਜੇਹਾ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰੋਗੇ, ਤਦ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਲਾਚਾਰ ਸਮਝੋਗੇ, ਨਾ ਹੀ ਇੰਪੋਟੈਂਟ (ਨਿਰਵੀਰਜ) ਸਮਝੋਗੇ । ਨਾ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਸਮਝੋਗੇ ਕਿ ਹੁਣ ਮੈਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਤਦ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਸਮਝੋਗੇ ਕਿ ਮੇਰੇ ਹੀ ਬਰਾਬਰ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਹਨ। ਜਿੰਨਾ ਉਹ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਉੱਨਾ ਮੈਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਲੇਕਿਨ ਤੁਸੀਂ ਬਾਕੀ ਸਭ ਨੂੰ ਜੋੜ ਲੈਂਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹੋ, ਤਦ ਤੁਸੀਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਜੋੜ- ਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਕਿਤੇ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ।

ਇਹ ਗ਼ਲਤ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੂਹਰੇ ਸਾਡੇ ਸਟੈਂਡਰਡ ਹਨ, ਹਰ ਚੀਜ਼ ਵਿਚ । ਜੋ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਅਸੀਂ ਸਭ ਦੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੋਚ ਪਾਂਦੇ । ਇਥੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਮੈਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕ੍ਰੋਧ ਉਠਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕ੍ਰੋਧ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ। ਉਥੇ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਰਹਿਮ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਉਥੇ ਮੈਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ । ਉਸ ਦੀ ਤਕਲੀਫ਼, ਉਸ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ, ਉਸ ਦੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ, ਉਸ ਦੀ ਮੁਸ਼ਕਲ, ਉਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਜੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵਾਂਗ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਾਂ ਤਾਂ ਇਕ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਬਹੁਤ ਕਰੁਣਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਵੇਗੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਿੰਨਾ ਲਾਚਾਰ ਤੁਸੀਂ ਹੋ, ਉੱਨਾ ਲਾਚਾਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ; ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਤਰਫ਼ ਤੋਂ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਲਾਚਾਰ ਜਾਣ ਪੈਣਗੇ।

ਦੂਜੀ ਤਰਫ਼ ਇਹ ਗੱਲ ਜਾਣ ਪਏਗੀ ਕਿ ਜਿੰਨੀ ਸਮਰੱਥਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੀ, ਉੱਨੀ ਸਮਰੱਥਾ ਮੇਰੀ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵਿਚਾਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਜੋ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤਦ ਤਾਂ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕੋਗੇ । ਅਜੇ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਰੁਖ਼ ਲੈ ਰਹੇ ਹੋ, ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਿਸ਼ਕ੍ਰਿਯ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੋਗੇ । ਉਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਨਿਰਵੀਰਜ ਹੋ ਕੇ ਡਿਗ ਪਉਗੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੋਗੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਝੂਠੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਜੋੜ ਖੜਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਹਿਮਾਲੀਆ ਜਾਣ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਇਕ ਟੁਕੜੇ ਰਹਿ ਗਏ ਛੋਟੇ । ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਦੇਖ ਸਕੋ ਤਾਂ ਫਿਰ ਬਹੁਤ- ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੇ ਦੁਆਰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੁਆਰ ਇਹ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਤੇ ਕੁਝ ਗਲਤ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਿਥੋਂ ਤਕ ਭਾਈਵਾਲ ਹਾਂ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਹੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਜੋ ਖ਼ਰਾਬੀ ਹੈ, ਬੀਮਾਰੀ ਹੈ, ਦੁੱਖ ਹੈ, ਪੀੜ ਹੈ, ਚਿੰਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਿਥੇ-ਕਿਥੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਕਿੰਨੀ ਚਿੰਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫਲ ਲੱਗਣਗੇ। ਜੇ ਮੈਂ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੀਅਤਨਾਮ ਵਿੱਚ ਬੁਰਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਸੋਚਣਾ ਪਏਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ਵੀਅਤਨਾਮ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗੀ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਹਵਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਿਥੇ ਵੀਅਤਨਾਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਘੱਟ-ਤੋਂ-ਘੱਟ ਉੱਨਾ ਤਾਂ ਹੱਥ ਨੂੰ ਖਿੱਚਾਂ, ਉੱਨੇ ਦੂਰ ਤਕ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਸਹਿਯੋਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇ।

ਜਦ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਦੂਰ ਤਕ ਆਪਣਾ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰ ਲਵੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨਾਲ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬੜੀ ਊਰਜਾ, ਬੜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹਾਸਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਇਕਮਿਕਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਉਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਤਦ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਬੜੇ ਕੰਮ ਵਾਪਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਤਦ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਰਿਹਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਨੇ ਸਮਗ੍ਰ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਇਕਮਿਕਤਾ ਚ ਪੈਦਾ ਕਰ ਲਈ ਹੈ !

ਅਸਲ ਵਿਚ ਕਠਨਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਉਵੇਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ। ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਫ਼ਰਕ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਕੁੱਲ ਇੰਨਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦ ਮੈਂ ਨੀਂਦ ਦੀ ਗੱਲ ਸੋਚਣ ਚਲਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਤਰਾਜੂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਜਦ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋ ਇਸ ਸਾਰੇ ਉਪੱਦਰ ਦੇ ਲਈ, ਤਦ ਮੈਂ ਦੂਜੇ ਤਰਾਜੂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਜਦ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਤੋਲਣ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਮੈਂ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਉੱਤਰ : ਇਹ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਠਨਾਈਆਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਉਹ ਕਠਨਾਈਆਂ ਹੱਲ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਇਕੱਠੀ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਜੋ ਵੀ ਭੁੱਲ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਹੀ ਦੂਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਾਅ ਹੈ। ਜੋ ਭੁੱਲ ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਤਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਭੁੱਲ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਤਾਂ ਮੌਨ ਨਾਲ ਦੂਰ ਹੋ ਸਠ ਦੀ ਹੈ, ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਦੂਰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਯਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕੋਈ ਕਸੂਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਜਿੰਨੀਆਂ ਭੁੱਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ, ਉਹ ਤਾਂ ਹੱਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਾਉਂ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਨਾਉਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਣ ਲੱਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਅਲੱਗ ਹੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਹੋ, ਦੂਜਾ ਆਦਮੀ ਪ੍ਰਤਾਪ

ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਅਲੱਗ ਹੋਣ ਦਾ ਬੋਧ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਬੋਧ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਪਕੜ ਕੇ ਜੀਵੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰੋਗੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਅਲੱਗ ਹੈ।

ਅਲੱਗ ਹੋਣਾ ਤੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਅਲੱਗ ਹੋਣ 'ਤੇ ਜ਼ਰਾ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਸਕੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਭ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਅਲੱਗ ਹੋਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਕੰਮ-ਚਲਾਊ ਹੈ, ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ; ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਪਯੋਗੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਪਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।

ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਇਕ ਸੀਮਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇਹ ਉਪਯੋਗੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ; ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਇਕ ਸੀਮਾ ਹੋਵੇ; ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਸੀਮਾ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ :

ਇਕ ਸੀਮਾ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਇਕ ਸੀਮਾ ਉਹ ਹੈ, ਜੋ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਜੋੜਦੀ ਹੈ।

ਸੀਮਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੀ ਉਪਯੋਗ ਕਰੋ? ਮੇਰੇ ਲਾਗਲੇ ਮਕਾਨ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਗੁਆਂਢੀ ਵਿੱਚ । ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਦੀਵਾਰ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਮੇਰੇ ਗੁਆਂਢੀ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਅਜੇਹਾ ਵੀ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਕਾਮਨ ਐਲਿਮੈਂਟ (ਸਾਂਝਾ ਤੱਤ) ਇਹੀ ਦੀਵਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਦੀਵਾਰ ਨੂੰ ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣਾ ਹੈ, ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਦੀਵਾਰ ਜੋ ਹੈ, ਉਹ ਗੁਆਂਢੀ ਨੂੰ ਮੈਥੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਹੀ ਚੀਜ਼ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਆਂਢੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਲੇ ਉਹ ਕਾਮਨ ਹੈ। ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ ਉਸ ਪਾਸੇ ਵਾਲਾ, ਇਸ ਪਾਸੇ ਵਾਲਾ ਹਿੱਸਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਵਾਰ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਦੋਨੋਂ ਮਿਲਦੇ ਵੀ ਹਾਂ, ਉਸ ਦੀਵਾਰ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਅਲੱਗ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਦੀਵਾਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਰੋ।

ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਜੋੜਦੀਆਂ ਵੀ ਹਨ, ਤੋੜ ਵੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਜੋ ਹੈ ਉਹ ਉਪਯੋਗੀ ਵੀ ਹੈ, ਘਾਤਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ—ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰੋ। ਇਹ ਬੜਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਮੁਆਮਲਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰੇਮ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰੋਗੇ? ਮਨੁੱਖਤਾ ਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਹੈ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਲ ਨਾਲ ਲਾ ਸਕੋ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿਰਦੇ ਨਾਲ ਲਾ ਸਕੇ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੋਲ ਬਿਠਾ ਸਕੇ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਘੁੱਟ ਸਕੇ। ਮਨੁੱਖਤਾ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ। ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖਤਾ, ਹਿਉਮੈਨਿਟੀ ਇਕ ਐੱਕਸਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਤਾਂ ਸੱਚ ਹੈ ਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਬਿਲਕੁਲ ਕਾਸਮਿਕ ਗੱਲ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਜਦ ਅਸੀਂ ਕਹਿਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰੋ, ਤਦ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ  ਕਿ ਅਜੇਹਾ ਇਕ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਨਾ ਛੱਡੋ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਪਾਤਰ ਨਾ ਰਹਿ

ਜਾਵੇ । ਇਸ ਦਾ ਅਸੀਂ ਇਹ ਮਤਲਬ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ 'ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰੋ' ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਇਕ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ-ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਮਨੁੱਖ ਹੋਣਾ ਹੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੋ ਗਈ, ਯਾਨੀ ਉਸ ਦੀ ਉਮੀਦ ਦੂਜੀ ਨਾ ਕਰਨਾ । ਅਤੇ ਕਿ ਉਹ ਚੰਗਾ ਆਦਮੀ ਹੈ; ਚੋਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਈਮਾਨਦਾਰ ਹੋਵੇ; ਵਿਭਚਾਰੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਭਰੋਸੇ ਦਾ ਪੱਕਾ ਹੋਵੇ। ਹੁਣ ਉਮੀਦ ਨਾ ਕਰਨਾ। ਮਨੁੱਖ ਹੋਣਾ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ਰਤ ਹੋ ਗਈ; ਉਹ ਬੇਈਮਾਨ ਹੋਵੇ, ਈਮਾਨਦਾਰ ਹੋਵੇ: ਇਹ ਨਿਗੂਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ। ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰੋ, ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਆਦਮੀ ਕਹੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਾਂਗੇ । ਅਜੇਹੇ ਲੋਕ ਅੱਜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਣ, ਇਕ-ਇਕ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਰੇਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਣ । ਉਹ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਾਂਗੇ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਬੜੇ ਮਜ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ—ਮਨੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ 'ਤੇ । ਕਿਉਂਕਿ, ਤਦ ਮੈਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖ ਹੋ; ਮਨੁੱਖਤਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਲਈ ਜਿਉਂ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਤਦ ਮੈਂ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਸਭ ਮੈਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਵਿਰਾਟ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਵਿਰਾਟ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਜੋ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਤੋੜ ਛੱਡਾਂ । ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਕੀ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਇਹ ਸਾਡੇ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੂਹਰੀਆਂ ਹਨ; ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੂਹਰੇ ਉਪਯੋਗ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਆਪਣੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਆਪਣੀ ਸਹੂਲਤ ਵੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀ।

ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਉਹ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਬਹੁਤ ਕਠਨ ਜਾਣ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੜਕ 'ਤੇ ਜੋ ਆਦਮੀ ਭੀਖ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਮੈਨੂੰ । ਕਿਤੇ ਸਾਡਾ ਤਾਲਮੇਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਾ ਮੈਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਲੰਡਨ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਗਿਆ ਨਹੀਂ। ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਜੋ ਭੀਖ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਕੀ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਹੈ? ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੇ ਵੇਸਵਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਦੇ ਉਥੇ ਗਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਦੇ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ। ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਪਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਕਦ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਤੇ ਕਦ ਮਰ ਗਈ। ਤਦ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਉਂਦੇ ਹੋ ਕਿ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਇਸਤ੍ਰੀ ਵੇਸਵਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਲਈ ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ?

ਨਹੀਂ, ਇਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੋਰ ਹੈ। ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਢੰਗ

ਨਾਲ ਮੈਂ ਜਿਉਂ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਢੰਗ ਦੀਆਂ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਉਂ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਢੰਗ ਦਾ ਆਦਮੀ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਢੰਗ ਦੇ ਮੇਰੇ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ, ਉਸ ਢੰਗ ਦੇ ਆਦਮੀ ਹੋਣ, ਉਸ ਢੰਗ ਦੇ ਜੀਣ, ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ, ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੀ ਹੈ । ਉਹ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਸੋਚਣ ਦਾ ਢੰਗ, ਮੇਰੇ ਜੀਣ ਦਾ ਢੰਗ ਕੀ ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ? ਇਹ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਅਤੇ ਜੇ ਬਣਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ, ਕਦੇ ਵੀ ਵੇਸਵਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇਗਾ।

ਤੁਸੀਂ ਕਹੋਗੇ ਕਿ ਮੈਂ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਵੇਸਵਾ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਗਿਆ, ਨਾ ਮੈਂ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕੇ ਸਰੀਰ ਖ਼ਰੀਦਣ ਦੇ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ, ਤਦ ਮੈਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਉਂਦੇ ਹੋ? ਲੇਕਿਨ, ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਵੀ ਪੈਸਾ ਦੇ ਕੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਆਦਮੀ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਵੇਸਵਾ ਦੇ ਕੋਲ ਨਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਨਾ ਉਸ ਨੇ ਵੇਸਵਾ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੋਚਿਆ ਹੋਵੇ, ਲੇਕਿਨ ਜਦ ਤਕ ਵਿਆਹ ਵੀ ਪੈਸੇ 'ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਤਕ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪਤਨੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ ਉਹ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ- ਭਰ ਦੇ ਲਈ ਖ਼ਰੀਦੀ ਗਈ ਵੇਸਵਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।

ਇਹ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਕਠਨਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਕਹਾਂਗੇ—ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਭਰ ਦੀ ਵੇਸਵਾ? ਕਿਹੋ-ਜਿਹਾ ਸ਼ਬਦ ਤੁਸੀਂ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਲਿਬਾਸ ਵਿੱਚ ਰਖਿਆ ਹੈ, ਲੁਕੋ ਕੇ । ਇਕ ਆਦਮੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ- ਭਰ ਦੇ ਲਈ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨਹੀਂ ਖ਼ਰੀਦ ਸਕਦਾ। ਹਜ਼ਾਰ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਆਦਮੀ ਅਜੇਹਾ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਹੂਲਤ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ-ਭਰ ਦੇ ਲਈ ਇਸਤ੍ਰੀ ਖ਼ਰੀਦ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਆਦਮੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜ ਸੌ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਖ਼ਰੀਦ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਉਹ ਵੇਸਵਾ ਦੇ ਕੋਲ ਕਿਉਂ ਜਾਏਗਾ? ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦਾ ਨਿਜ਼ਾਮ ਕਿਉਂ ਜਾਵੇ ਵੇਸਵਾ ਦੇ ਕੋਲ? ਉਹ ਪੰਜ ਸੌ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਖ਼ਰੀਦ ਸਕਦਾ ਸੀ ਇਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ । ਤਾਂ ਇਕ ਆਦਮੀ ਪੰਜ ਸੋ ਪਤਨੀਆਂ ਦਾ ਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਿਜ਼ਾਮ-ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕਹਿਣ ਨਹੀਂ ਜਾਏਗਾ ਕਿ ਤੂੰ ਇਹ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈਂ? ਜਾਂ, ਤੂੰ ਅਜੇਹੀ ਦੁਨੀਆ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਜਿਹੜਾ ਆਦਮੀ ਪੰਜ ਸੌ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਖ ਸਕਦਾ, ਉਹ ਵੀ ਪੰਜ ਸੌ ਇਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹ ਤਾਂ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਉਹ ਇਕ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਖ਼ਰੀਦੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਜੇ ਮੈਂ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਮੇਰਾ ਉਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰੇਮ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੀਣ ਦੇ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ

ਨਾਲ ਜਿਉਂ ਰਿਹਾ ਹਾਂ; ਤਦ ਮੈਂ ਅਜੇਹੀ ਦੁਨੀਆ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੇਸਵਾ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰਾ ਤੇ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁਣ ਵੇਸਵਾ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ, ਪ੍ਰੇਮ ਜਿਥੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਥੇ ਸਭ ਸੰਬੰਧ ਪੈਸੇ ਦੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸਿਰਫ ਪ੍ਰੇਮ ਇਕ ਸੰਬੰਧ ਹੈ

ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਪੈਸੇ ਦੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ,

ਬਾਕੀ ਸਭ ਸੰਬੰਧ ਪੈਸੇ ਦੇ ਹਨ।

ਅਜੇ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਹੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਉਹ ਚਲੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਭੀਖ ਮੰਗੇਗੀ; ਕੌਣ ਜਾਣੇ ਕੀ ਕਰੇਗੀ, ਕੀ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ? ਜੇ ਤਾਂ ਭੀਖ ਮੰਗਣ ਦੇ ਡਰ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸੰਬੰਧ ਪੈਸੇ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹੀ ਕੰਮ ਵਿਚਾਰੀ ਵੇਸਵਾ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਅੱਗੇ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਵੇਚ ਕੇ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਭੀਖ ਮੰਗਣੀ ਪਏਗੀ, ਜੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਨਾ ਵੇਚੇ। ਲੇਕਿਨ ਕਿਉਂਕਿ ਰੋਜ਼ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਵੇਚ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਕ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਭਰ ਦੇ ਲਈ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਇਹ ਸਾਰੇ ਇੰਪਲੀਕੇਸ਼ੰਸ ਦੇਖਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਿਉਂ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਕਿਸ ਢੰਗ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਧਾਰਨਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਦੀ ਜੋ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ, ਤੁਹਾਡੀ ਬੇਟੀ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ, ਤੁਹਾਡੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਸੋਚੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਹਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ ਜਾਂ ਲੜਕਾ-ਲੜਕੀ ਲੱਭ ਰਹੇ ਹੋ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਲੜਕਾ ਲੱਭ ਰਹੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹੋ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿ ਵੇਸਵਾ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਯਾਨੀ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਲੰਦਨ ਦੀ ਵੇਸਵਾ ਤੇ ਪੈਰਿਸ ਦੀ ਵੇਸਵਾ ਨਾਲ ਕੁਝ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦੇਖਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੀਵਾਂਗਾ, ਉਹ ਕਿਹੋ-ਜਿਹੀ ਦੁਨੀਆ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ? ਮੇਰੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਢੰਗ ਕਿਸ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ? ਆਪਣੀ ਸੀਮਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹ ਇਕ ਛੋਟੀ ਦੁਨੀਆ ਬਣੇਗੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਤਾਂ ਫੈਲਦੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ! ਤੁਸੀਂ, ਅਸੀਂ, ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਰਾਮ ਨੇ ਸੀਤਾ ਦੀ ਅਗਨੀ-ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਲਈ, ਲੇਕਿਨ ਕੋਈ ਵੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਸੀਤਾ ਨੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਅਗਨੀ-ਪ੍ਰੀਖਿਆ 'ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰੋ? ਰਾਮ ਵੀ ਇਕੱਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸੰਬੰਧ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਲੇਕਿਨ ਰਾਮ ਲਈ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਠਿਆ ਇੰਨੇ ਹਜ਼ਾਰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਕਿ ਅਗਨੀ-ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਲਈ ਜਾਵੇ । ਉਸ ਗ਼ਰੀਬ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਅਗਨੀ- ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵੀ ਲੈ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਦੇ ਕੇ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਰਾਮ ਨੇ ਜੋ ਦੁਨੀਆ ਬਣਾਈ ਹੈ, ਹੁਣ ਰਾਮ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅੱਜ, ਲੇਕਿਨ ਰਾਮ

ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੀਵੇ, ਉਸ ਨਾਲ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਣ ਦੇ ਢੰਗ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ--ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਗਏ । ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਕਸੌਟੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕਰ ਗਏ। ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਾ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਕਸੌਟੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਗਏ।

ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਉਂ ਰਹੇ ਹਾਂ—ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਜ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰੇਗਾ, ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਨੰਤਕਾਲੀ ਰਹੇਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਮਿਟ ਜਾਵਾਂਗੇ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਜੋ ਲਹਿਰਾਂ ਛੱਡ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਚਲਦੀਆਂ ਹੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਮ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਉਠਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਅਗਨੀ-ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦੇ ਦਿਉ। ਸੀਤਾ ਨੇ ਤਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ ਹੀ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦਾ, ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਠਾਇਆ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਤਦ ਵੀ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਉਠਿਆ। ਫਿਰ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਉਠਾਇਆ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਤਦ ਵੀ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਉਠਿਆ। ਫਿਰ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਸਾਥੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਰਾਮ ਕਿਵੇਂ ਛੁੱਟ ਗਏ ! ਅਸੀਂ ਸਵਾਲ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਉਠਾਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਪੁਰਸ਼ ਸੀ, ਅਤੇ ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਸਭ ਟੀਕੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਸਾਰਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਰਾਮਾਇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਟੀਕਾ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਹੁਣ ਤਕ। ਅਤੇ ਮਜ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਆਦਰਸ਼ ਪਤੀ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਆਦਰਸ਼ ਪਤਨੀ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਮੀਦ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਸੀਤਾ ਜਿਹਾ ਵਤੀਰਾ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ । ਸੀਤਾ-ਧਰਮ ਤੋਂ ਕੋਈ ਚੁੱਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵਤੀਰੇ ਤੋਂ ਨੀਵੇਂ ਉਤਰਦੀ ਹੈ। ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਿਉਂ ਰਹੇ ਹਾਂ? ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਰਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਅਜੇਹੀ ਦੁਨੀਆ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹੋ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਵੱਖਰਾ ਮਾਪਦੰਡ ਹੈ ਤੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ ਲਈ ਵੱਖਰਾ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਰਾਮ ਦਾ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਦੇਣਾ ਇੰਨਾ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਸੀਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਜੋ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕੀਤੀ, ਉੱਨੀ ਬਦਸਲੂਕੀ ਰਾਵਣ ਨੇ ਵੀ ਸੀਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਰਾਵਣ ਦਾ ਸੀਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਦਵਿਵਹਾਰ ਰਿਹਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਣਾ ਜ਼ਰਾ ਕਠਨ ਗੱਲ ਹੈ। ਜਿੰਨਾ ਸਦਵਿਵਹਾਰ ਰਾਵਣ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਰਾਮ ਨੇ ਜੋ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਇੰਨਾ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਜੋ ਹਨ, ਉਹ ਅਸਵੀਕਾਰ ਹੋ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਜੇ ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਵੀ ਆਦਰ ਰਾਮ ਨੂੰ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਗੱਲ ਦਾ ( ਸੀਤਾ ਨੇ ਜੋ ਢੰਗ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਗੈਰ-ਵਿਦਰੋਹੀ ਢੰਗ ਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੈ। ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਸਮਝ ਲਵੇ ਕਿ ਇਕ ਆਦਮੀ ਮਕਾਨ ਅਤੇ ਘਰ-ਬਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਸੜਕ 'ਤੇ ਨੰਗਾ ਭਿਖਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਜਾਂਦੇ ਹੋ? ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਤਿਆਗ ਕੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ 'ਚ ਸਹਿਯੋਗੀ ਬਣੋਗੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਦ ਉਹ ਆਦਮੀ ਘਰ ਵਿਚ ਸੀ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਸੀ, ਸੁੱਖ ਨਾਲ ਸੀ, ਤਦ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਨਹੀਂ ਗਏ ਸੀ । ਜਦ ਉਹ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਕੰਡਿਆਂ 'ਤੇ ਲੇਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਰਦੀ ਆ ਗਈ ਤੇ ਧੁੱਪ ਆਈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਥੇ ਹੀ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਤਦ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਗਏ, ਤਦ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਅਜੇਹੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗੀ ਬਣ ਰਹੇ ਹੋ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੁਖੀ ਆਦਮੀ ਨੂੰ, ਦੁੱਖ ਦਾ ਵਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਦਰ ਮਿਲੇਗਾ: ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਖੀ ਆਦਮੀ ਨੂੰ, ਸੁੱਖ ਦਾ ਵਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ, ਸੁੱਖ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਆਦਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ । ਦੋਨੋਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸਹਿਯੋਗੀ ਬਣ ਰਹੇ ਹੋ। ਯਾਨੀ ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਇਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਹਿਯੋਗ ਗਹਿਰਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਤਕ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਸਹਿਯੋਗ ਗਹਿਰਾ ਹੈ। ਜੋ ਦੁਨੀਆ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਵੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸੜਕ 'ਤੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਵੀ ਹੈ।

ਮੈਂ ਜਿਸ ਕਾਲਿਜ ਵਿਚ ਸੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਚਪਰਾਸੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ ਹੋਵੇਗੀ ਕੋਈ ਸੱਠ ਸਾਲ ਦੀ, ਉਹ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਸੀ ਤੇ ਉੱਨੀ ਉਮਰ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਸ ਬੁੱਢੇ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਬੋਲਦਿਆਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦਾ ਜਿੰਨਾ ਸਨਮਾਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉੱਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਦੇ ਆਦਮੀ ਹੋਣ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਜਦ ਪਹਿਲੀ ਦਫ਼ਾ ਉਥੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਚਾਰ-ਛੇ ਦਿਨ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, ਇਹ ਕੀ ਪਾਗਲਪਣ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਕਿ ਅਸਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਸ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਲੂਕ?

ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਉਹ ਚਪਰਾਸੀ ਹੈ।'

ਮੈਂ ਕਿਹਾ, 'ਚਪਰਾਸੀ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਹੋਣਾ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਈ ! ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਚਪਰਾਸੀ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਛੇ ਘੰਟੇ ਚਪਰਾਸੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਛੇ ਘੰਟੇ ਏ ਮਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਮਜਿਸ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਮਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕੋਈ ਚਪਰਾਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਛੇ ਘੰਟੇ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਨੋਂ ਆਦਮੀ ਘਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਆਦਮੀ ਚਪਰਾਸੀ ਹੈ ਛੇ ਘੰਟੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਕੇ। ਜਦ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਦ ਚਪਰਾਸੀ ਹੈ? ਚਪਰਾਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ, ਇਸ ਦਾ ਬੀਇੰਗ (ਹੋਣਾ) ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਿਆ?' ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, 'ਠੀਕ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਚਪਰਾਸੀ ਦੇ ਨਾਲ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ

ਬਾਹਰ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ??

ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਉਹ ਚਪਰਾਸੀ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੋ-ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋ ! ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੀ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।”

ਹੁਣ ਇਹ ਇਕ ਅਜੇਹੀ ਦੁਨੀਆ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਆਦਮੀ ਆਦਮੀਅਤ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਏਗਾ। ਜਿਥੇ ਆਦਮੀ ਕੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਏਗਾ। ਤਾਂ ਫਿਰ ਧਿਆਨ ਰਹੇ, ਤੰਗੀ ਨੂੰ ਕਦੇ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ। ਘੁਮਾ-ਫਿਰਾ ਕੇ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਕਈ ਦਫ਼ਾ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, 'ਨਹੀਂ, ਭੰਗੀ ਨੂੰ, ਚਮਾਰ ਨੂੰ, ਸਭ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਮੌਕਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਵਰਣ-ਵਿਵਸਥਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਿਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵਰਣ-ਵਿਵਸਥਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਆਦਮੀ ਚਪਰਾਸੀ ਹੈ, ਇਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਬੋਲਾਂਗੇ । ਤਾਂ ਫਰਕ ਕੀ ਹੈ ਵਰਣ-ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਚਪਰਾਸੀ ਹੋਣ ਵਿੱਚ? ਮੁਆਮਲਾ ਕੀ ਹੈ? ਕਠਨਾਈ ਕੀ ਹੈ? ਉਹ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਚਾਰਾ ਭੰਗੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਾ ਫੰਕਸ਼ਨ (ਕੰਮ) ਉਸ ਦਾ ਬੀਇੰਗ (ਹੋਣਾ) ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਸਾਂ ਨੇ, ਯਾਨੀ ਪਖ਼ਾਨਾ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ; ਉਸ ਦੀ 'ਹੋਂਦ' ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਹੋ ਗਈ। ਪਖ਼ਾਨਾ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਛੂਹਣ-ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਉਹ ! ਜੇ ਸਿਰਫ਼ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਛੇ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਛੁੱਟਣ 'ਤੇ, ਛੇ ਘੰਟੇ ਤਾਂ ਛੂਹਣ-ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ! ਕੰਮ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਆਤਮਾ ਤਾਂ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਚਪਰਾਸੀ ਬਣਿਆ ਰਹੇ, ਕੋਈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਮਿਨਿਸਟਰ ਨੂੰ ਨਿਮਸਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਵਰਣ- ਵਿਵਸਥਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਭੰਗੀ ਨੂੰ ਨਿਮਸਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਇਕ ਮਿਨਿਸਟਰ ਨੂੰ ਨਿਮਸਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਵਰਣ-ਵਿਵਸਥਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਫਿਰ ਉਹ ਵਰਣ-ਵਿਵਸਥਾ ਜੋ ਕੁਝ ਕਰੇਗੀ, ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਮੈਂ ਹੋਵਾਂਗੇ; ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਜੋ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਤੋਂ ਉਹ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗੀ, ਯਾਨੀ ਅਸੀਂ ਜੋ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਵਿਵਸਥਾ, ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਧਾਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰੀ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਹ ਧਾਰਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣਗੀਆਂ।

ਇਕ ਸੱਜਣ ਆਏ, ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਲੜਕਾ ਸੀ, ਉਹ ਚੱਲ ਵਸਿਆ। ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਸਨ। ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਆਦਮੀ ਹਨ; ਕੋਈ ਡੇਢ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ 'ਤੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਘਬਰਾਓ ਨਾ, ਚਾਰ-ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਸਭ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਏਗਾ।' ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਉਂਜ ਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮਨ ਹੌਲਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ, ਲੇਕਿਨ ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਆਏ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, 'ਤੁਹਾਡੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਸਭ

ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਆ।' ਮੈਂ ਕਿਹਾ, 'ਕੀ ਹੋਇਆ?' ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬੱਚਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਆਏ ਸਨ । ਬਿਲਕੁਲ ਚੰਗੇ ਖੂਨ ਦਾ ਹੈ, ਖੱਤਰੀ ਖੂਨ ਦਾ। ਚੰਗੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਲੜਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਹੀ ਜਾਤ ਦਾ ਹੈ। ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਬੜੇ ਭਲੇ ਲੋਕ ਸਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਖ਼ੂਨ ਖੱਤਰੀ ਦਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਕੋਈ ਜਾਂਚ ਕਰਵਾ ਕੇ ਦੱਸ ਸਕੋਗੇ ਕਿ ਖ਼ੂਨ ਖੱਤਰੀ ਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਲੜਕੇ ਦਾ ਖੂਨ ਕਢਵਾ ਕੇ, ਤੁਹਾਡਾ ਖੂਨ ਕਢਵਾ ਕੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖੂਨ ਕਿਸਦਾ ਹੈ? ਖ਼ੂਨ ਕਿਤੇ ਖੱਤਰੀ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਹੁਣ ਇਹ ਜੋ ਆਦਮੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਇਕ ਦੁਨੀਆ ਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਵਰਣ-ਵਿਵਸਥਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ; ਉਸ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਹੁਣ ਇਹ ਆਦਮੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਲੋਕ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਜਿਹੜੀ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਰੋਂਦੀ ਸੀ, ਪਾ ਕੇ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੈ ਉਸ ਬੱਚੇ ਨੂੰ । ਲੇਕਿਨ ਉਸਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ । ਉਹ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਲੋਕ ਹਨ। ਉਹ ਤਾਂ ਚੰਗੇ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੱਚਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ; ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੋ-ਜਿਹੇ ਲੋਕ ਹੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੱਚਾ ਲੈ ਲਿਆ? ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਉਹ ਚੰਗੇ ਲੋਕ ਹਨ, ਤਾਂ ਕਿਹੋ-ਜਿਹੇ ਲੋਕ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੱਚਾ ਲੈ ਲਿਆ? ਕੁੱਲ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗ਼ਰੀਬ ਘਰ ਦਾ ਬੱਚਾ ਹੈ। ਚਾਰ-ਛੇ ਬੱਚੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ, ਪਾਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਜੇ ਇਸ ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਜਿਹਾ ਵੀ ਪ੍ਰੇਮ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਨਾ ਤੋੜਦੇ। ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਪ੍ਰੇਮ ਦਿਖਾ ਰਹੇ ਹੋ ਇਸ ਬੱਚੇ ਨਾਲ, ਉਹ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਪ੍ਰੇਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਜਿਹਾ ਵੀ ਪ੍ਰੇਮ ਹੈ ਇਸ ਨਾਲ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਹੀ ਪਲਣ ਦਿਉ। ਇਸ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰੋ, ਜੋ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਕਰੋਗੇ ।' ਇਸ ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਪ੍ਰੇਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ । ਬਲਕਿ ਉਸ ਬੱਚੇ ਦੀ ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਇਹਦੀ ਮਾਂ ਇਹਨੂੰ ਦੇਖਣ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੋਹ ਬਣਿਆ ਰਹੇਗਾ, ਉਹ ਟੁੱਟੇਗਾ ਕਿਵੇਂ? ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਛੇਤੀ ਇਥੋਂ ਟ੍ਰਾਂਸਫਰ ਕਰਾ ਲੈਣ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹਾਂ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਮੋਹ ਨਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇ।' ਅਤੇ ਉਹ ਲੋਕ, ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਲੋਕ ਹਨ ! ਕਹਿ ਦਿੱਤੈ ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਹੁਣ ਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ।

ਹੁਣ ਉਪਰੋਂ ਦੇਖਿਆਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬੁਰਾਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿਸੇਗੀ। ਐਪਰ ਇਹ ਲੋਕ ਇਕ ਅਜੇਹੀ ਦੁਨੀਆ ਬਣਾਉਣਗੇ, ਜੋ ਬੜੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ 'ਜੇ ਇਹ ਬੱਚਾ ਮਰ ਜਾਵੇ....।

ਇਕਦਮ ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, 'ਤੁਸੀਂ ਅਜੇਹੀ ਬਦਸ਼ਗਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰੋ।'

'ਜੇ ਇਹ ਬੱਚਾ ਮਰ ਜਾਵੇ ਤਦ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੋਵੋਗੇ।'

ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੋਵੇਗਾ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ, 'ਇਹ ਬੱਚਾ ਜੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਮਰ ਜਾਂਦਾ, ਤਾਂ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੁੰਦੀ?

ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਇਸ 'ਚ ਕੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੋਵੇਗੀ? ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸੀ।'

ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਇਕ ਅਮਰੀਕੀ ਕਿਸੇ ਵੀਅਤਨਾਮੀ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਉਸ ਨਾਲ। ਉਹ ਜੇ ਮਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਰ ਜਾਏ, ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਕੀ ਹੈ! ਅਮਰੀਕੀ ਯੁਵਕ ਦਾ ਇਕ ਵੀਅਤਨਾਮੀ ਯੁਵਕ ਨਾਲ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ! ਕੀ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ! ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਇਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿੱਚ ਛੁਰਾ ਖੋਭਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਮਤਲਬ ! ਲੇਕਿਨ ਵੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮਤਲਬ ਸੀ ਸਾਨੂੰ । ਜੇ ਕਰਾਚੀ ਉੱਤੇ ਬੰਬਾਰਡਮੈਂਟ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੇ ਉੱਨੇ ਹੀ, ਜਿੰਨੇ ਕਿ ਦਿੱਲੀ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਹੁੰਦੇ । ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਕਰਾਚੀ 'ਤੇ ਬੰਬਾਰਡਮੈਂਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਥੇ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਵਾਂਗੇ। ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਜੋ ਇਸ ਮਾਂ ਤੇ ਇਸ ਬਾਪ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਫੈਲਾਉ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਵਰਤਣ ਦਾ ਇਹ ਸਾਰੇ-ਦਾ-ਸਾਰਾ ਫੈਲਾਉ ਹੈ। ਤਦ ਸਾਨੂੰ ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਕਰਾਚੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਮਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਰਨਾ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ! ਸਾਡਾ ਉਸ ਨਾਲ ਕੀ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ। ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਅਲੱਗ, ਉਸ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਅਲੱਗ ! ਗੁਆਂਢੀ ਦਾ ਲੜਕਾ ਮਰੇ ਤਾਂ ਮਰੇ, ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਮਤਲਬ ! ਐਪਰ ਸਾਡੇ ਇਹ ਵਰਤਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਣਗੇ।

ਹੁਣੇ ਗੁਣਾ, ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਵਧੀਆ ਗੱਲ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ। ਗੁਣਾ ਦੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਦਾ ਪਤੀ ਚੱਲ ਵਸਿਆ। ਕੋਈ ਗੁਜ਼ਰੇਗਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੁਖੀ ਹੋਵਾਂਗੇ । ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕੋਈ ਪਾਪ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਘੱਟ ਉਮਰ 'ਚ ਚੱਲ ਵਸਿਆ, ਅਸੀਂ ਨਿਸਚਿੰਤ ਹੋ ਜਾਈਏ। ਜੇ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਤਕਲੀਫ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਵਾਂਗੇ।

ਹੁਣ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜੇ ਬਹੁਤ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖਾਂਗੇ ਤਾਂ ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਗੱਲ ਹੈ। ਜੇ ਪੁਰਾਣਾ ਵਾਕਫ਼ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕੋਈ ਪਾਪ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਾ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ । ਸਾਨੂੰ ਪੱਕਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਪਾਪਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਫਲ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਸਾਡਾ ਸੰਬੰਧ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਜੇ ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਮਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸੋਚਾਂਗੇ ਕਿ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਲਈ ਜਲਦੀ ਮਰ ਗਿਆ। ਤਦ ਉਹ ਜੋ ਪੀੜ, ਉਹ ਕਰੁਣਾ, ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਬਚ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾ ਲਈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਫਲ ਭੁਗਤ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬੜੀ ਰਹੱਸਪੂਰਨ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਮਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੇ ਪਾਪ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੋ ਨਹੀਂ ਮਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪੁੰਨਆਤਮਾ ਹੈ; ਕਿ ਜੋ ਬਚ ਗਿਆ ਹੈ ਉਹ ਪੁੰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਚ

ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਪਾਪ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਰਹੱਸਪੂਰਨ ਹੈ । ਉਸ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਵੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਵੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਜੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆਉਣਗੀਆਂ, ਉਹ ਜਾਣਗੀਆਂ ਵੀ। ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਐਕਸਪਲੇਸ਼ਨ (ਵਿਆਖਿਆ) ਖੋਜਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਕਿਉਂ ਖੋਜਦੇ ਹਾਂ? ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜੋ ਆਦਮੀ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਵਿਆਖਿਆ ਖੋਜ ਲੈਣ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਅਸੀਂ ਰੋਕ ਲਵਾਂਗੇ । ਉਹ ਤਾਂ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਵਿਆਖਿਆ ਖੋਜ ਲੈਣ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਜਾਵਾਂਗੇ।

ਹੁਣ ਮੇਰਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰੇਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਗਿਆ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਰੋਣਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਦੁੱਖ ਝੱਲਣਾ ਹੋਵੇਗਾ; ਝੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਵਿਆਖਿਆ ਅਸੀਂ ਕਿਉਂ ਭਾਲੀਏ? ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਚੱਲ ਵਸੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਰੋਵਾਂਗਾ, ਦੁਖੀ ਹੋਵਾਂਗਾ, ਪੀੜਿਤ ਹੋਵਾਂਗਾ। ਇਹ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਇਹ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਹੀ ਨੀਤੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੇਮ ਮੈਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਜਦ ਸੀ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁੱਖ ਮੈਂ ਲਿਆ ਸੀ, ਤੁਹਾਡੇ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦੁੱਖ ਕੌਣ ਲਏਗਾ? ਮੈਂ ਇਹ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁੱਖ ਮੈਂ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅੱਜ ਉਹ ਚੱਲ ਵਸਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦੁੱਖ ਕੌਣ ਲਏਗਾ? ਉਸ ਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦੁੱਖ ਮੈਨੂੰ ਲੈਣਾ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ—ਉਂਨੇ ਹੀ ਅਨੰਦ ਨਾਲ, ਜਿੰਨੇ ਅਨੰਦ ਨਾਲ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁੱਖ ਲਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਿਆ-ਕਿ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਸੁੱਖ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਕੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ?

ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਭੁਚਾਲ ਆਇਆ ਤਾਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਰੀਜਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਪਾਪ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਦਾ ਫਲ ਭੁਗਤ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਜ਼ਰਾ ਸੋਚਣ-ਜਿਹਾ ਹੈ। ਕਿੰਨੀ ਕਠੋਰ ਗੱਲ ਹੈ ! ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਰੀਜਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹੀ ਬੁਰਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। ਕੀ ਇਹ ਸਾਰਾ ਮੁਲਕ ਬੁਰਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਹਰੀਜਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ? ਜੇ ਹਰੀਜਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਫਲ ਭੁਚਾਲ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਪੂਰੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਦਾ ਨਰਕ 'ਚ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਬਚਣ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਸ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ। ਉਸ ਨੇ ਇੰਨਾ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਹਿਸਾਬ ਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸੁੱਟਣਾ ਬਹੁਤਾ ਵੱਡਾ ਅਪਰਾਧ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਦਮੀ ਛਿਨ-ਭਰ ਵਿਚ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਹਰੀਜਨ ਬਣਾ ਕੇ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਣਾ ਇਕ ਲੰਮੀ ਸਜ਼ਾ ਹੈ, ਜੋ ਸੱਤਰ- ਅੱਸੀ ਸਾਲ ਤਕ ਸੂਲੀ ਉੱਤੇ ਲਮਕਾਈ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਿੰਨਾ ਪਾਪ ਕੀਤਾ ਹੈ ! ਉਹ ਜੇਕਰ ਉਸ ਦਾ ਫਲ ਸੀ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਦਾ ਡੁੱਬ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਹੋਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਲੇਕਿਨ ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਭੁਚਾਲ ਆਇਆ, ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਤਕਲੀਫ਼ 'ਚ ਪਏ ਤਾਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰ ਲਈ ਕਿ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਰੀਜਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ

ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਸ ਦਾ ਫਲ ਉਹ ਭੁਗਤ ਰਹੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਸੋਚੋ, ਇਸ ਵਿਆਖਿਆ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਭੂਚਾਲ ਦੀ ਜੋ ਪੀੜ ਹੈ, ਉਹ ਇਕਦਮ ਵਿਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ? ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਵਿਆਖਿਆ ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਹੈ, ਇਹ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਵੱਡਾ। ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭੁਚਾਲ ਇਸ ਲਈ ਆਇਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੋ ਪਾਪ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਫਲ ਭੁਗਤਿਆ ਉਹਨਾਂ ਨੇ, ਉਵੇਂ ਹੀ, ਉਹ ਜੋ ਦੁੱਖ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡਾ ਭਾਵ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਰੂਪ ਨਾਲ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਸਾਡੇ ਦਰਮਿਆਨ ਇਕ ਖਾਈ ਦਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਤਦ ਸਾਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਅਜੇਹਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਠੀਕ ਹੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਠੀਕ ਉਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਲਈਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਠੀਕ ਹੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਫਲ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਅਜੇਹੀ ਦੁਨੀਆ ਬਣਾਵਾਂਗੇ ਜੋ ਬੇਹੱਦ ਕਠੋਰ ਹੋਵੇਗੀ।

ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਰਹੱਸਪੂਰਨ ਤੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਲਪਨਿਕ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਕਰ ਲਈਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਠੋਰ ਦੁਨੀਆ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਸਮਾਜ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਲੱਭ ਲਈ ਹੈ। ਵਿਆਖਿਆ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਸਭ ਕਠੋਰ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੋਈ ਗ਼ਰੀਬ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵਿਆਖਿਆ ਖੋਜ ਲਈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਪਾਪ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਘੱਟ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮਰਿਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਪਾਪ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗਿਆ ਹੈ। ਦੁਖੀ ਹੈ, ਪੀੜਿਤ ਹੈ, ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੈ, ਲੰਗੜਾ ਹੈ, ਲੂਲ੍ਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਆਪਣੇ ਪਾਪ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜਦ-ਜਦ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰ ਲਈ, ਤਦ-ਤਦ ਪੀੜ ਦੀ ਜੋ ਗਹਿਰਾਈ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਬਚ ਭੱਜੇ ।

ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਜੇ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਪਾਗ਼ਲ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਪਾਗਲ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਪਾਗਲ ਹੈ, ਠੀਕ ਹੋ ਸਕੇਗਾ ਕਿ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇਗਾ? ਕਿਸ ਪਾਪ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੈ?” ਹੁਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਾਗ਼ਲ ਆਦਮੀ, ਸਾਡੇ ਸਭ ਦੇ ਪਾਪ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਬਾਪ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਸਲਾਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਈ ਜਾ ਕੇ ਕਿ ਮੇਰਾ ਬੱਚਾ ਪਾਗਲ ਤਾਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਏਗਾ? ਮਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਬੱਚਾ ਪਾਗ਼ਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਏਗਾ? ਇਹ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਹੜੇ ਪਾਪ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਇਹ ਆਦਮੀ, ਜੋ ਪਾਗਲ ਹੈ, ਕਿਸ ਪਾਪ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਾਂ? ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਿਆ-ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ? ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਬੱਚੇ ਇਸ ਲਈ ਪਾਗ਼ਲ ਹਨ ਕਿ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਵਰਤਾਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਸ ਵਿਚ ਉਹ ਪਾਗਲ ਹੋ ਹੀ ਜਾਣਗੇ ਲੇਕਿਨ

ਉਹ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਹੱਲ ਕਰ ਦੇਣ ਮੁਆਮਲੇ ਨੂੰ। ਅਸੀਂ ਅਜੇਹੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਛੁਟਕਾਰਾ ਦਿਵਾ ਸਕਣ, ਯਾਨੀ ਉਹ ਆਦਮੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਰਹਿ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਕਰਮ ਦੀ ਬਹੁਤ ਅਨੋਖੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਖੋਜੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਰਮ ਬੜੀ ਸਮੂਹਕ ਘਟਨਾ ਹੈ; ਕਰਮ ਇਕਦਮ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਰਮ ਦਾ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਬੜਾ ਸਮੂਹਕ ਤੇ ਬੜਾ ਜਾਲ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੂ ਭਾਈ ਆਪਣੇ ਕਰਮ ਦਾ ਫਲ ਭੁਗਤ ਰਹੇ ਹਨ, ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਰਮ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਨਾ ਬੱਚੂ ਭਾਈ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਕੁਝ ਲੈਣਾ- ਦੇਣਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਰਮ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗਦੇ ਰਹਿਣਗੇ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗਦਾ ਰਹਾਂਗਾ । ਸਾਡੀਆਂ ਅਲੱਗ- ਅਲੱਗ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਤਾਲਮੇਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਤੇ ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਜੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਇਸ ਮੁਲਕ ਨੇ ਜੋ ਅਜੇਹੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਲੱਭ ਲਈਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਕ- ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪੋ-ਆਪਣਾ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਇਕ-ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਅੱਡ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਗਰੀਬੀ ਰਹਿ ਸਕੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਆਦਮੀ ਨੇ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਕੀ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਸੀਂ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵਾਂਗੇ ਕਿ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਜੋ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਜਿਹੋ-ਜਿਹੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਉਵੇਂ- ਦੀ-ਉਵੇਂ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਇਹ ਜੋ ਕਲਪਨਾ ਹੈ, ਵਿਚਾਰ ਹੈ; ਇਹ ਜੋ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ; ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋ। ਸਾਡੇ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਸਮੂਹਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਜਿਹੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪੁਰਾਣੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ । ਪੁਰਾਣੀ ਸਾਰੀ-ਦੀ-ਸਾਰੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸਮੂਹ-ਚਿੱਤ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੀ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਅਕਤੀ-ਚਿੱਤ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਜਿਹੋ-ਜਿਹਾ ਸੀ, ਉਹੋ-ਜਿਹਾ ਹੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬੁਨਿਆਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਜੇ ਮੈਂ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ, ਜੇ ਮੇਰਾ ਲੜਕਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਪਾਗ਼ਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਸਾਰੀ ਪਰੰਪਰਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ, ਇਹ ਸਮਝਣ 'ਤੇ ਬੜੀ ਘਬਰਾਹਟ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਜੇ ਤਾਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੰਨੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਦਮੀ ਪਾਗਲ ਹੈ। ਤਦ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੀ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਤੁਰਦੇ ਹੋਈਏ ਸੜਕ 'ਤੇ, ਇਕ ਆਦਮੀ ਭੁੱਖਾ ਮਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕੀ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਹੈ !

ਇਸ ਲਈ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ 'ਇਨਸੈਂਸਟਿਵ' (ਕਠੋਰ) ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਿਲਕੁਲ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ। ਇਕ ਆਦਮੀ ਭੀਖ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਝਿੜਕ ਦੇਵਾਂਗੇ ਕਿ ਕੀ ਭੀਖ ਮੰਗਦਾ ਹੈ ! ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ? ਲੇਕਿਨ ਸਾਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਭੀਖ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸ਼ਰਮ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਖੜੇ ਹਾਂ, ਉਸੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਭੀਖ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ-ਨਾ-ਕਿਤੇ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਭਾਈਵਾਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਬੜੀ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ—ਹਟ, ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਜਵਾਨ ਹੁੰਦੇ ਭੀਖ ਮੰਗਣ ਵਿੱਚ? ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਨੇ ਜੋ ਸਮਾਜ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਅਸੀਂ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈਵਾਲ ਹਾਂ। ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਡੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ? ਇਹ ਜੋ ਗੱਲ ਹੈ, ਕੁੱਲ ਜਮ੍ਹਾਂ ਇੰਨੀ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਲਗਾਤਾਰ ਧਿਆਨ ਇਹ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਦੁਨੀਆ ਬਣਾਉਣੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਅਧਾਰ ਬਦਲ ਦੇਣੇ ਹੋਣਗੇ। ਅਜੇ ਜੋ ਵੱਡੇ-ਤੋਂ-ਵੱਡੇ ਅਧਾਰ ਹਨ, ਉਹ ਹਨ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਕਰਮਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦੇ । ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਸਮੂਹਕ ਹਨ, ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਵੀ ਸਮੂਹਕ ਹੈ।

ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਕੀਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਭੋਗਦਾ,

ਮੈਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦਾ ਕੀਤਾ ਵੀ ਭੋਗਦਾ ਹਾਂ।

ਦੂਜੇ ਆਪਣਾ ਕੀਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਭੋਗਦੇ,

ਮੇਰਾ ਕੀਤਾ ਵੀ ਭੋਗਦੇ ਹਨ।

ਸਾਡਾ ਜੋ ਕਹਿਣਾ ਹੈ, ਸਾਡਾ ਜੋ ਜੀਣਾ ਹੈ, ਉਹ ਜੀਣਾ ਆਇਸੋਲੇਟਿਡ' (ਇਕੱਲੇ ਦਾ) ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਵਿਅਕਤੀ ਤਾਂ ਹਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਆਇਸੋਲੇਸ਼ੰਸ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਇਕ-ਇਕ ਲਹਿਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਕ-ਇਕ ਲਹਿਰ ਦੀ ਅਲੱਗ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਸਾਡੀ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਹੋਂਦ ਸਾਡੀ ਸਮੂਹਕ ਹੈ। ਉਹ ਜੋ ਹੋਂਦ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਫੈਲਾਉ ਹੈ. ਉਹ ਸਾਡੇ ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਭ ਦੁੱਖ, ਸਾਰੀ ਪੀੜ, ਸਾਰਾ ਅਨੰਦ, ਸਭ-ਕੁਝ ਸਭ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ। ਜੇ ਇਕ ਦਫ਼ਾ ਇਹ ਬੋਧ ਮਨੁੱਖ-ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਦਲਾਹਟ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪਕੜ ਲਿਆ, ਜਿਥੋਂ ਕਿ ਬਦਲਾਹਟ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਹੁਣੇ ਮੈਂ ਪਰਸੋਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਕਾੱਲਿਜ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਗਿਆ ਸੀ ਮਨੋ- ਇਲਾਜ ਉੱਤੇ, ਸਾਇਕੋਥਿਰੇਪੀ ਉੱਤੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜੋ ਸਮਾਜ ਬਣਾਇਆ, ਉਹ ਤਾਂ ਅਜੇਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ-ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਰੋਗੀ ਕਰ ਦੇਵੇ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਇਲਾਜ ਦਾ । ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਵੱਧ-ਤੋਂ-ਵੱਧ ਇਲਾਜ ਇਨਾ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਉਸ ਸੀਮਾ ਤਕ ਰੋਗੀ ਕਰ ਦੇਈਏ ਜਿੰਨੀ ਸੀਮਾ

ਤਕ ਕੰਮ-ਚਲਾਊ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗੀ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਇਕ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਇਹ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਨਾਰਮਲ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਕੁੱਲ ਮਤਲਬ ਇੰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮੂਹ ਜਿੰਨੇ ਪਾਗਲਪਣ ਦੇ ਲਈ ਰਾਜ਼ੀ ਹੈ, ਉੱਨੇ ਪਾਗਲਪਣ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤਕ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ। ਬਸ, ਉੱਨਾ ਉਹ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ, ਕੋਈ ਝੰਜਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਸਾਨੂੰ ਕਠਨਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਗੜਬੜ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਗ਼ਲਪਣ ਹਨ-ਇਕ ਸਮੂਹਕ ਪਾਗਲਪਣ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪਾਗਲਪਣ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ, ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਲਾਜ ਕਰਾ-ਕਰਾ ਕੇ ਠੀਕ ਕਰਾ ਕੇ ਬਿਠਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਸਮਾਜ ਉਥੇ-ਦਾ-ਉਥੇ ਹੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਇਕ ਪਤਨੀ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਉਸੇ ਪਤੀ ਕੋਲ ਪੁਚਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਪਾਗ਼ਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ। ਉਥੇ ਨਾ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਬਦਲਿਆ, ਨਾ ਉਸ ਦਾ ਬੇਟਾ ਬਦਲਿਆ, ਨਾ ਘਰ ਬਦਲਿਆ । ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ, ਸਭ ਉਵੇਂ- ਦਾ-ਉਵੇਂ ਹੈ। ਇਹ ਇਸਤ੍ਰੀ ਉਥੇ ਹੀ ਪਾਗ਼ਲ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਠੀਕ ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਉਸੇ ਹੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪੁਚਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਉਹ ਫਿਰ ਪਾਗ਼ਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਦੇ ਪਾਗਲ ਹੋਣ ਦਾ ਤਾਂ ਸਾਰੇ-ਦਾ-ਸਾਰਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪਾਗ਼ਲ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਪਤੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ । ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ—ਇਹ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾ ਦਿਉ। ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜੇਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਵੇ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਪਾਗਲ ਹੋਣ ਵਿੱਚ, ਮੈਂ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ, ਉਸ ਦਾ ਬੇਟਾ ਵੀ ਸੋਚੇ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪਾਗ਼ਲ ਹੋਣ ਵਿੱਚ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਦਾ ਬੇਟਾ ਹਾਂ, ਇਹ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਹੈ, ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਪਾਗ਼ਲ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੇਟੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਰਕੀਬ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਮਾਂ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਵੇ? ਕਿਉਂਕਿ, ਬੇਟਾ ਤੇ ਮਾਂ ਜੋ ਹਨ, ਉਹ ਇਕ ਹੀ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਦੋ ਸਿਰੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਤਨੀ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੇ ਪਤੀ ਵਿੱਚ ਗੜਬੜ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿਉਂਕਿ, ਪਤਨੀ ਜੋ ਹੈ, ਉਹ ਪਤੀ ਦਾ ਹੀ ਦੂਜਾ ਸਿਰਾ ਹੈ। ਜੇ ਇਸਦਾ ਪਤੀ, ਇਸ ਦਾ ਬੇਟਾ, ਇਸ ਦਾ ਭਾਈ, ਇਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਇਸ ਦਾ ਬਾਪ ਇਹ ਸੋਚ ਸਕਣ, ਸਮ ਸਕਣ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੀ ਕੁਝ ਕਿਤੇ-ਨਾ-ਕਿਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ ਤਾਂ ਫ਼ਰਕ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕਦਮ ਆ ਜਾਏਗਾ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ-ਤੋਂ-ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਨਾਰਮਲ ਬਣਾ ਕੇ ਲੈ ਆਵਾਂਗੇ, ਦੋ-ਚਾਰ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਕਰਨ ਦਾ ਇਤਜ਼ਾਮ ਕਰਾਂਗੇ।

ਜ਼ੋਰ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਦੇਣ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ-ਨਾ-ਕਿਸੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸਮੂਹਕ

ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੀਏ। ਕਿਤੇ ਵੀ ਦੂਰ-ਤੋਂ-ਦੂਰ ਕੁਝ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਿਟਲਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿਟਲਰ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬੁਰਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਹੋਇਆ। ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਸਭ ਉਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਹਿਟਲਰ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਇੰਦਰਾ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਆਵੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਆਦਮੀ ਰੈਲੀ ਕਰਨਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਰੈਲੀ ਹਿਟਲਰ ਪੈਦਾ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਹਿਟਲਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਹੁਤ ਰੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਸਮਝ ਰਹੇ ਹੋ ਤੁਸੀਂ? ਹਿਟਲਰ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਪੌੜੀਆਂ ਸਭ ਅਸੀਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗੇ । ਜਦ ਹਿਟਲਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ, ਤਦ ਅਸੀਂ ਕਹਾਂਗੇ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਗਈ। ਹਿਟਲਰ ਵੀ ਅਸਮਾਨ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ; ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਸਭ ਉਸ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਕ ਦਫ਼ਾ ਇਕ ਆਦਮੀ ਹਿਟਲਰ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਜਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੱਸ ਦੇ ਬਾਹਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਕਰਨ ਦੀ ਪਰਕਿਰਿਆ ਅਸੀਂ ਪੂਰੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਹਿਟਲਰ ਫਿਰ-ਫਿਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਹਿਟਲਰ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ, ਕਿਉਂਕਿ ਦੁਨੀਆ ਉਥੇ-ਦੀ-ਉਥੇ ਹੀ ਹੈ।

ਮੈਂ ਇਕ ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਤਾਂ ਹਿਟਲਰ ਜਿਹੇ ਲੋਕ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਨਾਜ਼ੀਇਜ਼ਮ ਦਾ ਕੋਈ ਉਪਾਅ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਰੋਜ਼ ਉਪਾਅ ਹੈ। ਉਹੀ-ਦਾ-ਉਹੀ ਹੈ ਸਭ। ਕਿਉਂਕਿ ਹਿਟਲਰ ਜਿਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਆਦਮੀ ਦਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਉਹੀ-ਦਾ-ਉਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਿਟਲਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਹ ਫਿਰ ਪੈਦਾ। ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਹਿਟਲਰ ਨੇ ਤਾਂ ਸਭ ਉਪੱਦਰ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਗਾਲ਼ਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਸਾਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ, ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਹਿਟਲਰ ਨੂੰ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹੀ ਰੁਖ਼ ਅੱਜ ਵੀ ਹੈ।

ਹਿਟਲਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੁਰੂ-ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਜਦ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਸਨ ਅਤੇ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਉਂਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਤਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵੀਹ-ਪੰਝੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਚਾਰੇ-ਪਾਸੇ ਖੜੇ ਰਹਿਣ । ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਨੀਅਤ ਸੀ ਕਿ ਕਦ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤਾੜੀਆਂ ਵਜਾਉਣੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਪੰਝੀ ਲੋਕ ਤਾੜੀਆਂ ਵਜਾਉਣਗੇ ਠੀਕ ਵੇਲੇ ਸਿਰ। ਹਿਟਲਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਬੜਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ । ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪੰਝੀ ਹੀ ਤਾੜੀਆਂ ਵੱਜਣਗੀਆਂ, ਲੇਕਿਨ ਤਾੜੀਆਂ ਤਾਂ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਵੱਜੀਆਂ। ਵਜਾਈਆਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਪੰਝੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ, ਲੇਕਿਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ !' ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਨਾ, ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਤਾੜੀਆਂ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹੋ ਕਿਤੇ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬਗਲ

ਵਾਲਾ ਤਾੜੀ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹੋ? ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਹਿਟਲਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਸਮਝਿਆ ਤੁਸੀਂ? ਕਿਤੇ ਬਗਲ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਤਾੜੀ ਨਹੀਂ ਵਜਾਈ? ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਹਿਟਲਰ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਮੀਟੇਟ (ਨਕਲ) ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਹਿਟਲਰ ਇੰਨਾ ਹੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਸ, ਇਮੀਟੇਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਮਿਲ ਜਾਣ, ਫੱਲੋ (ਅਨੁਕਰਣ) ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਹਿਟਲਰ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਦਿੱਕਤ ਹੈ !

ਧਿਆਨ ਰਹੇ, ਅਸੀਂ ਹੱਸਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਫੱਲੋ (ਅਨੁਕਰਣ) ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ? ਸਾਥੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਕੁਝ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਉਹੀ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਲਗਾਤਾਰ, ਕਿ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਜੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਖੰਘਿਆ, ਤਾਂ ਦੋ ਮਿੰਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਹ ਆਦਮੀ ਖੰਘਣਗੇ । ਇਕਦਮ ਨਾਲ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਇਹ ਸਭ ਇਮੀਟੇਟ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਜਾਣ-ਬੁਝ ਕੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਥੇ ਬੈਠੇ ਹੋ ਤੁਸੀਂ। ਇਕ ਆਦਮੀ ਪਿਸ਼ਾਬ ਕਰਨ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇ; ਪੰਦਰਾਂ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਪਿਸ਼ਾਬ ਕਰਨ ਜਾਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹੋ ਜਾਣਗੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਮੀਟੇਟ ਕਰਨ ਦੀ ਇਕ ਬਿਰਤੀ ਹੈ ਸਾਡੀ। ਕੋਈ ਕੁਝ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਇਕਦਮ ਨਾਲ ਖ਼ਿਆਲ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੈ। ਬਸ, ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਕਿਰਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਛੋਟੇ-ਤੋਂ-ਛੋਟਾ ਕੰਮ ਇਸ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ- ਤੋਂ-ਵੱਡੇ ਕੰਮ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬੁਨਿਆਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ-ਸਮਝੇ ਤਾੜੀ ਵਜਾਈ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਅਜੇਹੀ ਦੁਨੀਆ ਬਣਾਉਗੇ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਸਮਝੇ-ਬੁਝੇ ਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗੀ। ਇੰਨਾ ਛੋਟਾ-ਜਿਹਾ ਕਰਮ ਵੀ ਇੰਨਾ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ, ਇਸ ਦਾ ਬੋਧ ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਅਜੇਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੀਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੋਗੇ, ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਉਗੇ ਕਿ ਲੋਕ ਬਿਲਕੁਲ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਤੁਸੀਂ ਹੋਸ਼ ਨਾਲ ਤਾੜੀ ਵਜਾਉਗੇ, ਉਸ ਦਿਨ ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਉਗੇ ਕਿ ਬਾਕੀ ਲੋਕ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਤਦ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਚੌਕੋਗੇ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਿਲਕੁਲ ਇਕ ਹਿਪਨੋਟਾਈਜ਼ਡ (ਸੰਮੋਹਿਤ) ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਚੱਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਹੁੰਦਾ ਤੁਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੀ ਬਣਨਾ ਪਏਗਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੌਣ ਤੋੜੇਗਾ! ਇੰਨਾ ਪੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਤੋੜਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬਿਨਾਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਸਮਝ ਲਵੋ ਕਿ ਪੰਜਾਹ ਆਦਮੀ ਤਾੜੀਆਂ ਵਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਤਾੜੀ ਨਹੀਂ ਵਜਾਈ ਅਤੇ ਉਹ ਬੈਠਾ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਤਦ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਨਾ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ

ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬਗਲ ਵਾਲੇ ਦੀ ਤਾੜੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਵੱਜੇਗੀ। ਉਸ ਦੇ ਬਗਲ ਵਾਲਾ ਆਪਣੇ ਅੱਗੇ ਦੇ ਬਗਲ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਤਾੜੀ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਤਰਫ਼ ਇਕ ਆਦਮੀ ਤਾੜੀ ਨਹੀਂ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਸ ਤਾੜੀ ਦੀ ਚੋਟ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਇਸ ਆਦਮੀ ਦਾ ਅਸਰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਬਗਲ ਵਾਲੇ ਦੀ ਤਾੜੀ ਦਾ ਅਸਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਗ਼ੈਰ-ਤਾੜੀ ਵਾਲੇ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ? ਉਹ ਵੀ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਜੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਕੋਈ ਤਾੜੀ ਨਹੀਂ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਅੱਗੇ ਵੀ ਤਾੜੀ ਨਹੀਂ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹਿ ਜਾਵੇ; ਉਹ ਸੋਚੇ, ਤਾੜੀ ਵਾਜਉਣ-ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਅਸੀਂ ਜੋ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਭ ਸਿੱਟਾਕਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ। ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਬਦਲੇਗੇ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਬਦਲੇਗੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉੱਨੇ ਹੀ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਹੋ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਜਿੰਨਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਛੋਟੇ ਹਿੱਸੇ ਨਹੀਂ ਹੋ। ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਲੋਕ ਦਿਖਾਈ ਪੈਂਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ- ਛੋਟੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਛੋਟੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ 'ਤੇ ਖੜਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸਾਨੂੰ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿਟਲਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਸੀ, ਪਰ ਕਿਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ 'ਤੇ ਉਹ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਸੀ? ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਾੜੀ ਵਜਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸਭ ਛੋਟੇ ਆਦਮੀ ਸਨ।

ਮੈਂ ਕਲ੍ਹ ਜਾਂ ਪਰਸੋਂ ਉਹਦੂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪੰਗਤੀਆਂ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਪੰਗਤੀਆਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ 'ਚੋਂ ਵੀ ਗੁਜ਼ਰੀਆਂ ਹੋਣ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਭਰ ਗਧੇ ਤਾੜੀ ਵਜਾਉਣ, ਇਹਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਹਾਲਤ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਅਸੀਂ ਮਿਹਨਤ ਇਸ ਲਈ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਕਿ ਇਕ ਚੰਗੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀਏ ਅਤੇ ਦਸ ਆਦਮੀ ਤਾੜੀ ਵਜਾ ਦੇਣ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਹਾਲਤ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾੜੀ 'ਤੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਨਿਰਭਰ ਹਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾੜੀ 'ਤੇ ਅਸੀਂ ਜਿਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾੜੀ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਆਤਮਾ ਹੈ, ਉਹ ਨਾ ਵਜਾਈ ਗਈ ਤਾਂ ਗਏ । ਉਹ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਵੱਡੇ ਲੋਕ ਹਨ। ਛੋਟੇ ਲੋਕ ਖ਼ੁਦ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਖੜਾ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿ ਦੇਣ ਕਿ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਜਾਉ, ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਛੋਟੇ ਹੋਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਨਾ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਹੈ, ਨਾ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਦਾ ਕਿਵੇਂ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਇਸ 'ਤੇ ਸਭ-ਕੁਝ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ

ਸਭ ਸ਼ਕਤੀਪੁੰਜ ਹਾਂ ਅਤੇ ਬੜੇ ਗ਼ਜ਼ਬ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਪੁੰਜ ਹਾਂ । ਲੇਕਿਨ ਜੇ ਇਕ ਦਫ਼ਾ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਬੈਠ ਗਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਛੋਟੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਛੋਟੇ ਹੀ ਰਹਾਂਗੇ। ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਵੱਡੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਿਠਾਇਆ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਬਿਨਾਂ ਉਹ ਵੱਡੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡਾ ਵਡੱਪਣ ਜੋ ਹੈ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ, ਉਹ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਹੋਣ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਪਿਆ ਕੇ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਖ਼ਿਆਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੋਣ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਹੈ, ਉਸ ਰਾਜ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਇਸ 'ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਪਏਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬਿਲਕੁਲ ਛੋਟੇ ਆਦਮੀ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਇੰਨਾ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਬਣੋ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਸ਼ਿੱਸ਼ ਬਣੋ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਚੱਲੋ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਪੈਰ ਫੜੋ, ਇਹੀ ਤੁਸੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਸ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤਕ। ਉਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਹੀ ਮੰਨ ਲਿਆ ਹੈ। ਮਜ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਛੋਟੇ- ਛੋਟੇ ਚੇਲੇ ਜਿਹੜੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਲ 'ਤੇ ਇਕ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ, ਇਕ ਵੱਡਾ ਗੁਰੂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਤਕ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਦਾ ਬਲ ਦੇਖਣ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਉਹ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗਾ ਉਹਨਾਂ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇੰਨਾ ਤਾਂ ਬਲ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿ ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਬਲ ਖਿੱਚ ਲੈਣ ਤਾਂ ਇਹ ਆਦਮੀ ਇਕਦਮ ਆਮ ਹੋ ਜਾਵੇ।

ਚੰਗੀ-ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ, ਚੰਗੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ ਹੋਣਗੇ । ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ਹੋਣਾ ਲੱਛਣ ਹੈ ਰੋਗੀ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ। ਉਹ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਨਿਗੂਣਾ ਪੁਰਸ਼ ਵੀ ਹੈ, ਮਹਾਤਮਾ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਹੀਣ ਆਤਮਾ ਵੀ ਹੈ—ਇਹ ਬੀਮਾਰ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਲੱਛਣ ਹੈ। ਚੰਗੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੀਣਗੇ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੀਵੋ, ਬਸ ! ਤੁਸੀਂ ਅਜੇਹਾ ਸਮਝੋ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਸੁੱਖ ਮਿਲੇਗਾ ਮੈਨੂੰ। ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਮਿਲੇਗਾ ਤਾਂ ਅਨੰਦ ਮਿਲੇਗਾ ਮੈਨੂੰ-ਅਸੀਂ ਇਕ ਅਜੇਹੀ ਦੁਨੀਆ ਬਣਾ ਸਕੀਏ। ਅਸਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਸੱਤਰ ਸਾਲ ਦਾ, ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਅਵਸਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਅਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵਿਆਪਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਰਨ ਦੇ ਇੰਨੇ ਵਿਆਪਕ ਨਤੀਜੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸੁਖੀ ਕਰਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਆਪਕ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਭ ਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਸੁਖ ਦੇ ਲਈ ਹੈ। ਜੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਅਗਲੀ (ਗੰਦੀ) ਤੇ ਕੋਝੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਉਪਯੋਗੀ ਹੋ ਸਕੀਏ ਤਾਂ ਸੁੰਦਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ, ਜਦਕਿ ਸਭ ਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਸੁੰਦਰ ਬਣਨ ਦੀ ਹੈ। ਛੋਟੇ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੀ ਗਲਤ ਹੈ। ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੱਡੇ ਹੋਣਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਇਕ ਲੋਕ-ਕਥਾ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਕ ਠਾਕੁਰ ਸਾਹਬ ਹਨ, ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ। ਨਾਈ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠਾ ਹੈ, ਠਾਕੁਰ ਸਾਹਬ ਉੱਪਰ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਨਾਈ ਬੁੱਢਾ ਹੈ ਤੇ ਠਾਕੁਰ ਜਵਾਨ। ਨਾਈ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠ ਗਿਆ ਹੈ, ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ ਨੀਵੇਂ ਹੀ ਬੈਠਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਨਾਈ ਨੂੰ । ਠਾਕੁਰ ਸਾਹਬ ਉੱਪਰ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਨਾਈ ਨੇ ਨਿਉਂਦਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਕਦੇ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਮੇਰੇ ਘਰ ਆਉ। ਠਾਕੁਰ ਸਾਹਬ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਗਏ। ਦਲਾਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਦਰੀ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਠਾਕੁਰ ਸਾਹਬ ਉਸ ’ਤੇ ਬੈਠ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਈ ਦਲਾਨ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਜਾ ਕੇ ਬੈਠਿਆ। ਤਦ ਠਾਕੁਰ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਨਹੀਂ- ਨਹੀਂ, ਇਹ ਕੀ ਕਰਦਾ ਹੈਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰੇਂਗਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਉਥੇ ਆ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਆ ਇਥੇ ਬੈਠ।'

ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਨਹੀਂ-ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਨਾਈ, ਤੁਸੀਂ ਠਾਕੁਰ ! ਅਸੀਂ ਛੋਟੇ ਆਦਮੀ, ਤੁਸੀਂ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ! ਉਸ ਠਾਕੁਰ ਨੂੰ ਕੁਛ ਵਿਅੰਗ ਲੱਗਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਤਰ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਈ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਅਜੇਹਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਅਜੇਹਾ ਕਰੋਗੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਟੋਆ ਪੁੱਟਣਾ ਪਏਗਾ, ਫਿਰ ਟੋਏ 'ਚ ਹੀ ਬੈਠਣਾ ਪਏਗਾ।'

ਉਸ ਠਾਕੁਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਜੇ ਮੈਂ ਟੋਏ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਤਾਂ?”

ਉਸ ਨਾਈ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਫਿਰ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੈਂ ਕਰਾਂਗਾ।

ਠਾਕੁਰ ਸਾਹਬ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਕੀ ਕਰੇਂਗਾ?'

ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਟੋਏ ਨੂੰ ਪੂਰ ਕੇ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਸੌਂ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਜੇ ਤਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ।'

ਛੋਟੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਕੰਮ। ਮਜ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਨੀਵੇਂ ਬਿਠਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਕਿਥੇ ਟਿਕੇਗਾ? ਕਿਥੇ ਜਾਏਗਾ? ਸਾਰਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਹੈ ਵੱਡੇ ਹੋਣ ਦਾ। ਇਹ ਵੱਡਾ ਹੋਣਾ ਮੈਨੇਜਡ (ਪ੍ਰਬੰਧਤ) ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਵਿਵਸਥਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਫਿਸਲ ਜਾਏਗਾ। ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਫ਼ਾਸਲਾ ਰਖੇਗਾ, ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਏਗਾ।

ਹਿਟਲਰ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਕੋਈ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇੰਨਾ ਨੇੜੇ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇੰਨਾ ਮਿੱਤਰ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖੋ। ਅਜੇਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਦਾ ਨਾਉਂ ਸਿੱਧਾ ਲੈ ਸਕੇ । ਜਦ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੀ ਕਿਵੇਂ ਹੈ? ਇਸੇ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਦੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਆਖ਼ਰੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਦੀ ਕੀਤੀ, ਮਰਨ ਤੋਂ ਘੰਟਾ-ਭਰ ਪਹਿਲਾਂ। ਇਕ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਪ੍ਰੇਮ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸੀ ਜਿਹਾ ਕਿ ਹਿਟਲਰ ਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਲੜਕੀ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ

ਬਿਲਕੁਲ ਆਗਿਆਕਾਰਨ ਦਾ ਸੀ। ਪ੍ਰੇਮ ਵੀ ਆਗਿਆ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ ਉਹਦੇ ਲਈ। ਹਿਟਲਰ ਆਪਣੇ ਆਫ਼ਿਸ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਲੜਕੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਬੀਮਾਰ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲ ਆਵਾਂ?' ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਨਹੀਂ' ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਲੜਕੀ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਹ ਚਾਰ ਵਜੇ ਮੁੜੇਗਾ, ਲਾਗੇ ਹੀ ਤਾਂ ਮਾਂ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੁੜ ਆਏਗੀ। ਉਹ ਗਈ ਤੇ ਦੇਖ ਕੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਈ। ਹਿਟਲਰ ਆਇਆ ਦਫ਼ਤਰੋਂ, ਹੇਠਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮੰਤਰੀ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਗਈ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ? ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, ਗਈ ਸੀ। ਸੰਤਰੀ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਬੰਦੂਕ ਲੈ ਕੇ ਉੱਪਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਨਹੀਂ ਉਸ ਤੋਂ ਕਿ ਗਈ ਕਿਉਂ? ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਉਸ ਨੇ । ਅਸੰਭਵ ਸੀ ਕਿ ਹਿਟਲਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਾਂਹ ਕਹਿ ਸਕੇ। ਹਿਟਲਰ ਕਹਿ ਦੇਵੇ 'ਨਹੀਂ' ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੋਈ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਅਸੰਭਵ ਸੀ।

ਫਿਰ ਇਕ ਇਸਤ੍ਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਤਕ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦੀ ਰਹੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਦੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਬਰਲਿਨ ਉੱਤੇ ਬੰਬ ਡਿਗ ਰਹੇ ਸਨ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਲੁਕਿਆ ਸੀ ਤਹਿਖ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ, ਸਾਹਮਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਖ਼ਬਰ ਭਿਜਵਾਈ ਕਿ 'ਕਿਵੇਂ ਇਕ ਪਾਦਰੀ ਫੜ ਲਿਆਉ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰ ਦਿਉ।' ਉਸ ਦੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਹੁਣ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ਇਸ ਸ਼ਾਦੀ ਦਾ?” ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਹੁਣ ਕੋਈ ਡਰ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਮਰਨਾ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੁਝ ਭੈ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਹੁਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਤਹਿਖ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜ-ਛੇ ਲੋਕ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਜਿਥੇ ਹਿਟਲਰ ਦੀ ਬਾਦੀ ਹੋਈ। ਬਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਦਰੀ ਬਾਹਰ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਲਈ। ਇਹ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਹਨੀਮੂਨ ! ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਹੁਣ ਕੋਈ ਭੈ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਹੁਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਇੰਨਾ ਕਰੀਬ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਜੋ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਸਕੇ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਸਕੇ, ਜੋ ਮਿੱਤਰਤਾ ਜਤਾ ਸਕੇ, ਜੋ ਬਰਾਬਰੀ ਦਿਖਾ ਸਕੇ।'

ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦਿਖਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੋਣਾ ਬੜਾ ਕਸ਼ਟਪੂਚਨ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਫੱਲੋਅਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਮਿੱਤਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਮਿੱਤਰਤਾ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ਨਾਲ । ਮਜ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿੱਤਰ ਬਣਾਏ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝੋਗੇ। ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਹਿਟਲਰ ਹੀ ਕਸੂਰਵਾਰ ਸੀ। ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹੀ ਸਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਜੇ ਹਿਟਲਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਣ ਦੇ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਹਿਟਲਰ ਗਿਆ। ਉਹ ਫ਼ੌਰਨ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਨਾ ਰਿਹਾ।

ਜਿਸ ਚਪਰਾਸੀ ਦੀ ਮੈਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਚਪਰਾਸੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਲ ਆਦਰ ਨਾਲ ਬੋਲਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਉਂ

ਦੁਆਰਕਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਮੈਂ 'ਦੁਆਰਕਾ ਜੀ' ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਪਾਣੀ ਲਿਆ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਅਜੇਹੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਕੀ ਫ਼ਿਕਰ ਕਰਨੀ ਜੋ 'ਦੁਆਰਕਾ ਜੀ' ਚਪਰਾਸੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਦੁਆਰਕਾ ਜੀ, ਪਾਣੀ ਲੈ ਆਉਣਾ। ਉਹ ਸੁਣਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ 'ਉਇ ਦੁਆਰਕਾ ! ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਉਹ ਝੱਟ ਦੇਣੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਗੱਲਾਂ ਸਹਿਭਾਗੀ ਹਨ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ; ਯਾਨੀ ਆਦਮੀ ਵੀ ਤਦੇ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਦ ਉਸ ਨੂੰ 'ਉਇ' ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ 'ਜੀ' ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਈਏ ਤਾਂ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਥੋਂ ਬੜਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ। ਚਪਰਾਸੀ ਨੂੰ 'ਜੀ' ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ? ਮਤਲਬ ਚਪਰਾਸੀ ਤੋਂ ਵੀ ਗਏ-ਬੀਤੇ ਆਦਮੀ ਹਨ? ਤਦ ਇੱਜ਼ਤ ਹੀ ਗੱਲ ਦੀ ਨਾ ਰਹੀ। ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਗੱਲ । ਹਿਟਲਰ ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਣ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਗਿਆ, ਮਰ ਗਿਆ ਉਸੇ ਵਕਤ, ਯਾਨੀ ਹਿਟਲਰ ਹੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ।

ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਵੀ ਇਸ ਲਈ ਪੀੜਿਤ ਹੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਪਾ ਰਹੇ ਹੋ । ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਦੁੱਖ ਦੇਖ ਸਕੋ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਦੁੱਖ ਬੜੇ ਛੋਟੇ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ—ਇੰਨੇ ਛੋਟੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਹੋਣਾ ਬੇਅਰਥਾ ਜਾਣ ਪਏਗਾ। ਉਸ ਦਾ ਜੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਹੋਰ ਦੁੱਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਤੁਲਣਾ ਕਰ ਸਕੋ। ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਤੁਲਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਜੀਸਸ ਨੂੰ ਜਿਸ ਦਿਨ ਸੂਲੀ ਲੱਗੀ, ਉਸ ਦਿਨ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੇ ਦੰਦ ਵਿੱਚ ਦਰਦ ਸੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਅੱਜ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਮੈਨੂੰ। ਕੱਲ੍ਹ ਜੀਸਸ ਨੂੰ ਸੂਲੀ ਲੱਗ ਜਾਏਗੀ।' ਪਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ--‘ਭੱਠ 'ਚ ਪੈਣ ਦੇ ਜੀਸਸ ਨੂੰ ! ਮੇਰੇ ਦੰਦ ਵਿੱਚ ਦਰਦ ਹੈ ਇਸ ਦੀ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਫ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੀਸਸ ਦੀ ਫ਼ਿਕਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਹੈਂ ! ਮੈਂ ਮਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਕਰਵਟਾਂ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਦਵਾਈ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਦਰਦ ਠੀਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸਵੇਰੇ ਉਹ ਉਠ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਲੰਘਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਜੀਸਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, 'ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਤੂੰ ਕਿ ਜੀਸਸ ਨੂੰ ਸੂਲੀ ਲੱਗ ਜਾਏਗੀ?” ਉਹ ਸੁਣਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ! ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, 'ਰਾਤ-ਭਰ ਸੁੱਤਾ ਨਹੀਂ। ਦਵਾਈ ਵੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਦੰਦ ਦਾ ਦਰਦ ਜਾਂਦਾ ਨਹੀਂ । ਫਿਰ ਤਾਂ ਜੀਸਸ ਸੂਲੀ ਚੁੱਕੀ ਹੋਈ ਲੰਘੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅੱਗਿਉਂ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਦੇਖ ਤਾਂ।' ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਕੀ ਦੇਖਾਂ ! ਦਰਦ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਦੋ ਰਾਤਾਂ ਤੋਂ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਈ, ਕੋਈ ਦਵਾਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ।'

ਹੁਣ ਜਿਸਦਾ ਦੰਦ ਦੁਖਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਠੀਕ ਹੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜੀਸਸ ਨੂੰ ਸੂਲੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ ਲੱਗ ਰਹੀ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਨਾਲ ਕੀ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ! ਦੰਦ

ਵਿੱਚ ਤਕਲੀਫ ਹੈ, ਇਹ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਸ਼! ਉਹ ਆਦਮੀ ਵੀ ਜੀਸਸ ਦੀ ਸੂਲੀ ਦੇਖ ਸਕੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਦੰਦ-ਦਰਦ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਮੇਰਾ ਕਹਿਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੰਦ ਦਾ ਦਰਦ ਦਿਖਾਈ ਇਸੇ ਲਈ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦਾ ਦੇਖਣ ਦਾ ਢੰਗ ਹੀ ਬਹੁਤ ਗ਼ਲਤ ਹੈ। ਇਧਰ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀਆਂ ਪੀੜਾਵਾਂ ਹਨ, ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬੁੱਧ ਜਾਂ ਮਹਾਂਵੀਰ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜਾਂ ਕ੍ਰਾਈਸਟ ਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੇ ਕੋਈ ਪੀੜ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪੀੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਕੁੱਲ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨਾ-ਕੁਝ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇੰਨੀ ਪੀੜ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ ਤੇ ਪੀੜ ਉਹਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਬੇਅਰਥੀ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੀ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਇਕ ਸੀਮਾ 'ਤੇ ਆ ਕੇ। ਇਸ ਦਾ ਅੰਤਮ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਗੱਲ ਹੀ ਬੇਅਰਥੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਦੰਦ- ਦਰਦ ਦੀ ਗੱਲ ਇਕਦਮ ਬੇਹੂਦਗੀ ਹੈ। ਜੇ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਦੁੱਖ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਪੈਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਦੁੱਖ ਇਕਦਮ ਛੁਪਨ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਇੰਨਾ ਛੋਟਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੇਗੇ—ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਦੁੱਖ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ?

ਜਿਸ ਕੰਪਾਰਟਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਇਆ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇਕ ਸੱਜਣ ਸਨ । ਏਅਰਕੰਡੀਸ਼ੰਡ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਭਾਗ ਨਾਲ ਉਹ ਡੱਬਾ ਚੱਕੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਆ ਗਿਆ । ਉਹ ਜੋ ਸਾਡਾ ਕੰਪਾਰਟਮੈਂਟ ਹੈ, ਹੇਠਾਂ ਚਾਕ ਹੈ ਉਸ ਦੇ। ਉਹ ਜ਼ਰਾ ਧੱਕਾ-ਮੁੱਕੀ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਕੰਪਾਰਟਮੈਂਟ ਹਿਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਪੂਰੇ ਵੀਹ ਘੰਟੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸੇ ਤਕਲੀਫ਼ ਵਿੱਚ ਬੀਤੇ। ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਪੀੜ ਹੋਈ ਕਿ ਉਹ ਚਾਕ ਉੱਪਰ ਆ ਗਿਆ । ਚਪਰਾਸੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਹੈ, ਕੰਡੱਕਟਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦੂਜਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ? ਹੁਣ ਇਸ ਵੱਡੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਹਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਡੱਬਾ ਇਕ ਚਾਕ ਦੇ ਉੱਪਰ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ-ਨਾ- ਕਿਸੇ ਦਾ ਡੱਬਾ ਚਾਕ ਦੇ ਉੱਪਰ ਆਏਗਾ ਹੀ। ਚਾਕ ਹੇਠਾਂ ਹੈ, ਕਰੋਗੇ ਕੀ? ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦਾ ਬੋਧ ਨਹੀਂ ਹੈ ! ਚੇਤਨਾ ਇਕੇ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਉਹ ਉਸ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਹੈ, ਉਸ ਚਾਕ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੈ । ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ, ਉਹ ਆਦਮੀ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਝੱਲ ਲਏਗਾ। ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਘੱਟ ਝੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਝੱਲਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਝੱਲਣ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਉਹੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ । ਉਹ ਜੇ ਵਿਰਾਟ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖੇਗਾ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੱਸਣ-ਜਿਹੀ ਲੱਗੇਗੀ। ਜੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਦੇਖੇਗਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਲੱਗੇਗੀ।

ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਦੁੱਖ, ਤੁਹਾਡੀ ਪੀੜ ਛੋਟੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਿਰਾਟ ਦਾ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਵਿਰਾਟ ਦੀ ਪੀੜ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਜਾਵੇ । ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਪਹਿਲੀ ਦਫਾ ਮੇਜਰਮੇਂਟ ਵੀ ਤਾਂ ਹੋਵੇਗਾ ਨਾ, ਕਿ ਦੁੱਖ ਕੀ ਹੈ? ਉਹ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਆਪੋ- ਆਪਣੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਹਾਂ ਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਜਿਉਂ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਉਧਰ ਤੋਂ ਜ਼ਰਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ

ਕੇ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਦਾ ਦੀਵਾ ਬੁਝ ਗਿਆ ਹੈ, ਠੀਕ ਹੈ। ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਥੇ ਸੂਰਜ ਹੀ ਬੁਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਵਾਪਸ ਜਾ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹਨੇਰਾ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪਏਗਾ। ਕੁਝ ਰੌਸ਼ਨੀ ਲੱਗਣ ਲੱਗੇਗੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੰਨਾ ਹਨੇਰਾ ਦੇਖ ਕੇ ਆਏ ਹੋ । ਇਹ ਬਹੁਤ-ਸਾਰੇ ਮਨੋਰੋਗ ਇਲਾਜ- ਕਰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੀਮਾਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ 'ਤੇ ਦੂਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਦਫਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਇੰਨੀਆਂ ਬੇਅਰਥੀਆਂ ਜਾਪੀਆਂ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਵੋਪੇਰੇਟ (ਭਾਫ ਬਣ ਕੇ ਉੱਡਣਾ) ਹੋ ਗਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ।

ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾਅ ਇਕ ਦਫ਼ਾ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜੇਹਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਮਰ ਨਾ ਜਾਵਾਂ? ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਕਰਵਾਇਆ। ਰਾਤ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਡਾਕਟਰ ਵਿਚਾਰਾ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਉਠਿਆ ਅਤੇ ਭੱਜਿਆ। ਪੌੜੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਉਹ ਚੜਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਹੈ ਡਾਕਟਰ ਵੀ। ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਮੰਜੀ 'ਤੇ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਬਿਲਕੁਲ ਡਰਿਆ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਮਰ ਨਾ ਜਾਵੇ ! ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਫ਼ਿਕਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਗਿਆ ਤੇ ਇਕਦਮ ਹਫ਼ਣ ਲੱਗਾ। ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਰਾਮ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਲੇਟ ਗਿਆ । ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾ ਘਬਰਾ ਕੇ ਉਠਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ? ਉਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹਨੇ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜੇਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਹਾਰਟ-ਫ਼ੇਲ੍ਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਹਾਰਟ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦੇਖਿਆ। ਪੁੱਛਿਆ, 'ਕੀ ਹੋਇਆ?” ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਤਾਂ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਘਰ ਸਭ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਣਾ।' ਉਹ ਵਿਚਾਰਾ ਪਾਣੀ-ਧਾਣੀ ਲਿਆਇਆ ਅਤੇ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਆਪਣੀ ਬੀਮਾਰੀ। ਪਾਣੀ ਛਿੜਕ ਕੇ ਹਵਾ ਕੀਤੀ, ਪਸੀਨਾ ਪੂੰਝਿਆ, ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਸਤਰੇ 'ਤੇ ਲਿਟਾਇਆ? ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਜਦ ਉਹ ਠੀਕ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਅੱਛਾ ਮੈਂ ਜਾਵਾਂ, ਮੇਰੀ ਫ਼ੀਸ ਦੇ ਦਿਉ।' ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਫ਼ੀਸ ਕਾਹਦੀ?' ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਹਾਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਦੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰਾ ਇਲਾਜ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ-ਜਿਹੇ ਲੋਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਕਰਕੇ ਦੇਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਤੁਸੀਂ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੋ ਨਾ ਹੁਣ !" ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹਾਂ। ਇਸ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰੋਗ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ!'

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪੀੜ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਪੀੜ ਛੋਟੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਪੀੜ ਦੇਖਦੇ ਰਹੋਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾਏਗੀ। ਫਿਰ ਭੂਤ-ਪ੍ਰੇਤ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਖੜੇ ਕਰ ਲਉਗੇ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਘਿਰ ਜਾਉਗੇ।

2.

ਜੀਵਨ ਇਕ ਪੂਜਾ

ਜੀਵਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਇਕ ਪੂਜਾ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਅਸੀਂ ਬਚਦੇ ਹਾਂ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪੂਜਾ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ। ਇਸ ਲਈ, ਇਕ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪੂਜਾ ਦੇ ਬਾਹਰ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਉਹ ਸਾਡੀ ਤਰਕੀਬ ਹੈ। ਘਰ ਦੇ ਇਕ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਛੋਟਾ-ਜਿਹਾ ਮੰਦਰ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਘਰ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮੰਦਰ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਫਿਰ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਧਰਮ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਸੁੰਗੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਹੀਂ, ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਹੈ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਇਕ ਪੂਜਾ ਬਣ ਜਾਵੇ, ਇਕ ਵਰਸ਼ਿਪ ਤੇ ਇਕ ਪ੍ਰੇਅਰ ਬਣ ਜਾਵੇ।

ਅਸੀਂ ਫ਼ਰਕ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਗਿਆਨ ਤੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ। ਇਹ ਫ਼ਰਕ ਬੜੇ ਝੂਠੇ ਹਨ। ਅਜੇਹਾ ਕਿਤੇ ਫ਼ਰਕ ਹੈ ਨਹੀਂ। ਯਾਨੀ ਅਜੇਹਾ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਰਿੱਤਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਅਤੇ ਅਜੇਹਾ ਕੋਈ ਚਰਿੱਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਨਾ ਹੋਵੇ।

ਅਸਲ ਵਿੱਚ 'ਗਿਆਨ' ਅੰਦਰਲੀ ਘਟਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚਰਿੱਤਰ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਹੈ।

ਹੋਰ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਕਹੇ ਕਿ ਸੱਚ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਿ ਸੱਚ ਦਾ ਆਚਰਣ, ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਕਰੋਗੇ ! ਇਸ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਇੰਨਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਸੱਚ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਸੱਚ ਦਾ ਆਚਰਣ ਹੋਵੇਗਾ। ਗਿਆਨ ਤੇ ਆਚਰਣ, ਅਜੇਹੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਹਾਂ, ਗਿਆਨ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ, ਆਚਰਣ ਦਿਖਾਈ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜੜ੍ਹ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ਅਤੇ ਬਿਰਛ ਦਿਖਾਈ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੇ ਬਿਰਛ ਅਜੇਹੀਆਂ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜਿਥੋਂ ਅਲੱਗ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਥੇ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਅਲੱਗ ਦਿਖਾਈ ਹੀ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਤੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਛਿਨ 'ਤੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਲ 'ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਅਤੇ ਉਹ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਫ਼ਰਕ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਫ਼ਰਕ ਬਿਰਛਾਂ ਦਾ ਤੇ ਬਿਰਛਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ ਸੀਮਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਿੱਟੀ ਹੈ ਤੇ ਇਕ ਸੀਮਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਿੱਟੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇੰਨਾ ਹੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਚਰਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਬਾਹਰ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਮਿੱਟੀ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਉਹ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਯਾਨੀ, ਜੇ ਮੇਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੋ,

ਤਾਂ ਜੋ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਉਂ ਆਚਰਣ ਹੈ, ਅਤੇ ਜੋ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਉਂ ਗਿਆਨ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਸਾਡੀ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਫ਼ਰਕ ਕਰਕੇ ਦੇਖੀਏ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਦੇਖਣਾ, ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਜੀਣਾ।

ਇਹ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਮੈਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ । ਜਦ ਮੈਂ ਲੰਘਾਂਗਾ, ਇਸ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਚੋਂ ਤਾਂ ਉਹ ਚਰਿੱਤਰ ਹੈ। ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੰਧ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦਾ ਦਿਖਾਈ ਪੈਣਾ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਣਾ ਚਰਿੱਤਰ ਹੈ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦਾ ਕਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਦਿਖਾਈ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਨਾ ਲੰਘ ਕੇ, ਕਿਤੋਂ ਹੋਰ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੀ ਲੰਘੇਗਾ। ਇਹ ਅਸੰਭਵ ਹੈ, ਅਤੇ ਜੇ ਲੰਘੇਗਾ ਕਿਤੋਂ ਹੋਰ ਥਾਂ ਤੋਂ ਤਾਂ ਪੱਕਾ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਕਿ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।

ਸੁਕਰਾਤ ਦਾ ਇਕ ਵਚਨ ਹੈ, 'ਨਾਲੇਜ ਇਜ਼ ਵਰਚਿਊ।' ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਵਿਵਾਦ ਚੱਲਿਆ ਉਸ ਉੱਤੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਗਿਆਨ ਹੀ ਚਰਿੱਤਰ ਹੈ।' ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਅਜੇਹਾ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗਿਆਨ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਚਰਿੱਤਰ ਕਿਥੋਂ ਲਿਆਈਏ? ਇਹ ਗੱਲ ਹੀ ਗਲਤ ਹੈ। ਇਹ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਹੈ ਸਾਡੀ । ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਗਿਆਨ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਠੀਕ ਕੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਵੀ ਗਲਤ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਹਾਂ, ਅਜੇਹਾ ਹੈ ਮੁਆਮਲਾ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਲਤ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਅਸੀਂ ਕਿ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ, ਠੀਕ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੈ। ਉਹ ਅਸੀਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ।

ਸੁਣਨਾ ਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸਮਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗਿਆਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਅਸੀਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਕਿ ਕ੍ਰੋਧ ਬੁਰਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕ੍ਰੋਧ ਬੁਰਾ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਦੇ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਕ੍ਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਵਾਂਗਾ ਤਾਂ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਭੁੱਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਕਰ ਪਾਵਾਂਗੇ ਤਾਂ ਲੱਗੇਗਾ, ਨਿਪਟਾਰਾ ਹੋਇਆ। ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ ਤਾਂ ਪਛਤਾਵਾਂਗੇ। ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕ੍ਰੋਧ ਠੀਕ ਹੈ । ਹਾਂ, ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਅਜੇਹਾ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕ੍ਰੋਧ ਬੁਰਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਦੂਹਰੀਆਂ ਦਿੱਕਤਾਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਸੁਣਨਾ ਹੈ ਸਾਡਾ ਕੁਝ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦਰਸ਼ਨ ਸਮਝ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਨਹੀਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਸੁਣਨ ਅਤੇ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਫ਼ਰਕ ਹੈ। ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਮੈਂ ਕਿ ਇਸ ਪਾਸੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਹੈ; ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦੇਖਦਾ ਤਾਂ ਇਸੇ ਦੀਵਾਰ ਵਿੱਚ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਦਿੱਸਦਾ। ਜਦ ਚੱਲਣ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਤਦ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੁਣਨਾ ਸੀ ਕਿ ਦਰਸ਼ਨ

ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਦ ਚਲਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਧਰ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਥੇ ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਜਿਥੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਉਥੇ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਜੇ ਟਕਰਾਵਾਂਗਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਬੜਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਕਿਥੇ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਟਕਰਾ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ । ਹੁਣ ਕਿਵੇਂ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਚਾਂਗਾ? ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਅਜੇਹਾ ਕਹਿੰਦਾ। ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਟਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਕਿ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ।

ਇਸ ਲਈ ਆਚਰਣ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੀ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਬਦਲਣ ਦੀ ਕਦੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੀ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਆਚਰਣ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਪਵੇ ਕਿ ਠੀਕ ਕੀ ਹੈ। ਅਜੇਹਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਦਿਖਾਈ ਪਵੇ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਕਰ ਸਕਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਠੀਕ ਦਿਖਾਈ ਪੈਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸ ਠੀਕ ਦਾ ਅਨੰਦ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਹੈ।

ਮੈਂ ਲਗਾਤਾਰ ਬੁੱਧ ਦੀ ਇਕ ਘਟਨਾ ਕਹਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਬੁੱਧ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਦੀ ਲੰਘੇ। ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ। ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਬੁੱਧ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਤੇ ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਾਵਾਂ? ਮੈਂ ਦੂਜੇ ਪਿੰਡ ਜਲਦੀ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਇਕਦਮ ਨਾਲ ਕੁਝ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਵੀ ਹੋ ਗਏ। ਕਿਉਂਕਿ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਗੱਲਾਂ ਸਮਝੀਆਂ ਜਾਣ, ਤਾਂ ਜਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ, ਉਹੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੰਨੀਆਂ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਅਸੀਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ, ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ।'

ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਸੀਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਇਧਰ, ਅਸੀਂ ਲੈਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਦਿਉ, ਇਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ ਫ਼ਰਕ, ਜਦ ਤਕ ਅਸੀਂ ਲਈਏ ਨਾ । ਤੁਹਾਡਾ ਦੇਣਾ ਤੁਹਾਡਾ ਹੱਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਲੈਣਾ ਸਾਡਾ ਹੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਨਹੀਂ ਤੁਹਾਡੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਲੈਣਾ ਹੀ ਪਏਗਾ। ਪਿਛਲੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ, ਕੁਝ ਲੋਕ ਮਠਿਆਈਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਕਿਹਾ, ਪੇਟ ਭਰਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਵਾਪਸ ਲੈ ਗਏ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਗਾਲ਼ਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਹੋ, ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਲੈਂਦੇ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਰੋਗੇ? ਵਾਪਸ ਲੈ ਜਾਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ। ਇਹ ਗਾਲ਼ਾਂ ਲੈ ਜਾਉ, ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਲੈਂਦੇ ਨਹੀਂ।'

ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਦਸ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਇਆ ਸੀ, ਤਦ ਮੈਂ ਵੀ ਲੈ ਲੈਂਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਤਦ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਲੈਣਾ ਦੁੱਖ ਹੈ, ਅਤੇ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੇ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਉਠਾ ਰਹੇ ਹੋ ਦੁੱਖ, ਤਾਂ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਉਠਾਵਾਂ? ਜੇ ਕੁਝ ਕਮੀ ਰਹਿ ਗਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮੁੜਨ 'ਤੇ ਫਿਰ ਆ ਜਾਣਾ, ਗਾਲ਼ਾਂ ਹੋਰ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਲੈਣਾ। ਅਜੇ ਮੈਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੈ ਦੂਜੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ।'

ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਬਾਹਰ ਖੜੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖਣ ਵਾਲੀ ਸੀ !

ਅਜੇਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਨੀਤਸ਼ੇ ਬਹੁਤ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ। ਚੰਗਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਚਪੇੜ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ, ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਅਸੀਂ ਦੋਨੋਂ ਬਰਾਬਰ ਤਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਗਾਲ੍ਹ ਹੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਘੱਟ-ਤੋਂ-ਘੱਟ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਬਰਾਬਰ ਤਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ । ਬੁੱਧ ਤਾਂ ਚਲੇ ਗਏ ਹੋਣਗੇ ਤੇ ਉਹ ਆਦਮੀ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿ ਗਏ ਹੋਣਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਹੋਣਾ, ਹੁਣ ਕੀ ਕਰੀਏ? ਆਪਣੀਆਂ ਤਾਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਮੁੜ ਆਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਅਤੇ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਨੀਤਸ਼ੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੜੀ ਦਯਾ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਇਕ ਚਪੇੜ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ । ਅਸੀਂ ਵੀ ਤਾਂ ਘਰ ਮੁੜ ਜਾਂਦੇ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਕਿ ਠੀਕ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਵੀ ਗਾਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪਰਤ ਆਈ ਹੈ। ਬਰਾਬਰ ਹੋ ਗਈ । ਉਹ ਇਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ; ਅਜੇਹਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਨਿਰਦਯਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਨਿਰਦਯਤਾ ਹੈ।

ਮੇਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਫਿਰ ਕੀ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਬਿਲਕੁਲ । ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਬਦ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਫ਼ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਮਤਲਬ ਦੇਖਣਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਭੁੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਗਲਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ, ਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਫਿਲਾਸਫ਼ੀ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਦੇਖਣਾ ਹੈ। ਬੜੇ ਮਜ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਉਹ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਪਾਂਦੇ; ਜੋ ਦੇਖ ਪਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਨਹੀ ਕਰਦੇ । ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਇਕ ਅੰਨ੍ਹਾ ਆਦਮੀ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਕਿਥੇ ਹੈ? ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ, ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਕਿਥੇ ਹੈ? ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਲੱਭਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਦੱਸੋ ! ਲੇਕਿਨ ਜਿਸਦੇ ਕੋਲ ਅੱਖਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਉਹ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਉਹ ਲੱਭਦਾ ਤੇ ਨਾ ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਹੈ, ਲੰਘਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਪੁੱਛੋ ਕਿ 'ਉਇ! ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਕਿਧਰ ਹੈ?” ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਬਸ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ। ਇਹਦੇ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਣਾ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਉਹ ਹੈ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤੇ ਉਧਰੋਂ ਦੀ ਜਾਵਾਂ ਤਾਂ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵਾਂ । ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਜਦ ਲੰਘਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਕਿਤੇ ਉਸ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਨ੍ਹੇ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ।

ਉੱਤਰ : ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਕਿਸਮ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਦੇਖਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਨਾਉਂ ਹੈ। ਹਾਂ, ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਦੇਖਾਂ ਫੁੱਲ ਕਿ ਕੰਡੇ ਦੇਖਾਂ, ਅਕਾਸ਼ ਦੇਖਾਂ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇਖਾਂ, ਮਕਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੇਖਾਂ ਕਿ

ਬਾਹਰ ਦੇਖਾਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ, ਸਿਰਫ਼ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਖਣ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਪਲੀਕੇਸ਼ੰਸ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੋ-ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਤਾਂ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਦੇਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਕਿਥੇ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ, ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਇਹ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ।

ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬਾਹਰਲਾ ਦਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਆਦਮੀ ਬਾਹਰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਦੇਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਉੱਨੀ ਹੀ ਹੈ ਜਿੰਨੀ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੀ ਹੋਵੇ । ਫ਼ਰਕ ਇੰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਾਹਰ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਉਪਯੋਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਮਹਾਂਵੀਰ ਅੰਦਰ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਉਪਯੋਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਉਪਯੋਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਸਮਝਿਆ ਤੁਸੀਂ? ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਖਿੜਕੀ 'ਤੇ ਖਲੋ ਕੇ, ਤੁਸੀਂ ਪਿੱਠ ਕਰੀ ਆਪਣੇ ਮਕਾਨ ਵਲ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹੋ, ਲੇਕਿਨ ਦੇਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਕੁੱਲ ਇੰਨਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਦੇਖਣਾ ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਦੇਖਣਾ। ਜੇ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝੋ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਹੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਵਲ ਦੇਖਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਇਕ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ-ਦਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਅੰਤਰ-ਦਰਸ਼ਨ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ; ਦਰਅਸਲ ਸਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜੇਹਾ ਆਦਮੀ, ਜੋ ਦੋਨੋਂ ਤਰਫ਼, ਜਦ ਚਾਹੇ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਇਕ ਆਦਮੀ ਅਜੇਹਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਫਿੱਕਸਡ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਗਰਦਨ ਹੁਣ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਮੁੜਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਬਾਹਰ ਹੀ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾ-ਸਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਇਆ । ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਇਕ ਉਪਯੋਗ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਕ ਆਦਮੀ ਹੈ ਜੋ ਅੰਦਰ ਹੀ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਬਾਹਰ ਦੇਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ; ਉਹ ਵੀ ਫਿਕਸਡ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਉੱਨਾ ਹੀ ਉਪੱਦਰ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਅੱਧੇ-ਅੱਧੇ ਆਦਮੀ ਹਨ। ਸਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਅਜੇਹਾ ਆਦਮੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਗਰਦਨ ਲੋਚਪੂਰਨ ਹੈ, ਜੋ ਜਦ ਚਾਹੇ ਬਾਹਰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਚਾਹੇ ਅੰਦਰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਬਾਹਰ ਤੇ ਅੰਦਰ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਠਨਾਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ—ਕਦੇ ਵੀ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਵੀ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਇਕ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਸੰਸਾਰੀ। ਉਹ ਬਾਹਰ ਦੇਖਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਸੰਨਿਆਸੀ, ਉਹ ਅੰਦਰ ਦੇਖਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਇਕ ਹੋਰ ਆਦਮੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਦੱਬਟਾ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਹਰ-ਅੰਦਰ, ਦੋਨੋਂ ਤਰਫ਼, ਇਕਸਾਰ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਜਦ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਬਾਹਰ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਇਕ-ਸਮਾਨ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਲਈ ਬਾਹਰ ਤੇ ਅੰਦਰ ਦੇ ਦੰਦ ਮਿਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਤਦ ਉਹ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਕਿ

ਬਾਹਰ ਤੇ ਅੰਦਰ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ; ਇਹ ਇਕ ਹੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਫੈਲਾਉ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦੋ 'ਚ ਵੰਡ ਲਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਇਕੱਠਾ ਜੋ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਪਾਂਦਾ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਜਦ ਮੈਂ ਪਰਤ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ, ਉਹੀ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਵੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਇਕ-ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਪਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਪੂਰੇ ਨੂੰ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਖੰਡ ਕਰ ਲਏ ਹਨ। ਜੇ ਮੈਂ ਪੂਰਾ ਇਕ-ਸਾਥ ਦੇਖ ਸਕਾਂ, ਤਾਂ ਖੰਡ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੇ ਮੇਰੀ ਸਾਰੀ ਖੋਪਰੀ 'ਤੇ, ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ, ਬਾਹਰ ਅੱਖਾਂ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਕਠਨਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਆਦਮੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰ ਲਵੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਖੋਪਰੀ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਬਾਹਰ ਅੱਖਾਂ ਹੋਣ ਤਦ ਉਹਦੇ ਲਈ ਮਕਾਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੀ ਹੈ, ਕੀ ਬਾਹਰ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਦ ਉਹ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਖੜਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਬਾਹਰ ਵੀ ਦੇਖੇਗਾ, ਅੰਦਰ ਵੀ ਦੇਖੇਗਾ। ਬਾਹਰ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਇਕ ਫੈਲਾਉ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਦੇਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਡਾਇਮੈਂਸ਼ਨਲ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵਨ ਡਾਇਮੈਂਸ਼ਨ (ਇਕ ਉਨਮੁਖੀ) ਹੈ, ਇਕ ਡਾਇਮੈਂਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦੀ ਹੈ।

ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ 'ਵਨ ਡਾਇਮੈਂਸ਼ਨਲ ਮੈਨ'। ਖ਼ਿਆਲ ਉਸ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਹੀ ਦੇਖ ਪਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਹੀ ਸਾਡੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹਰ ਤਰਫ਼ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਤਰਫ਼ ਸੱਚ ਹੈ। ਸਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਮੇਰੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਇਹ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਹਰ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਸਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਉਹ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਇਹ ਬੁਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਲਾ ਹੈ; ਇਹ ਬਾਹਰ ਹੈ, ਇਹ ਅੰਦਰ ਹੈ; ਇਹ ਨਰਕ ਅਤੇ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਓਸ਼ੋ! ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੀ। ਇਕ ਸ਼ਲੋਕ ਹੈ ਕਿ ਸਾਇੰਸ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਸਭ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ। ਉਹ ਇਕ ਦਿਨ ਮਰ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਬੱਚਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਿਮਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸਭ ਨੇ ਕਿ ਇਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦਾ ਬੇਟਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਤੋਂ ਜੋ ਕੁਝ ਸੁਣਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਬਣਕੇ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਉਸ ਦਾ ਬੇਟਾ ਆਇਆ ਅਤੇ ਇਉਂ ਚਲਦੇ-ਚਲਦੇ ਇਕ ਦਿਨ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮਰ ਗਿਆ। ਅਸਲੀਅਤ ਦੱਸਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਕੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮਰ ਗਿਆ ਜਾਂ ਜੋ ਇਹ ਕੱਲ੍ਹ ਤਕ ਦੀ ਸਾਇੰਸ ਸੀ ਉਹ ਗ਼ਲਤ ਸੀ?

ਉੱਤਰ : ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਸੱਚ ਹਨ। ਇਕ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਅਜੇਹਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕੁੱਝ ਗੱਲਾਂ ਹਨ ਜੋ ਜਾਣ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਦੱਸੀਆਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ। ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੋ ਜਾਣ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਪਰ ਕਹੀਆਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕੀਆਂ, ਜਾਂ ਕਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਦੋ ਕਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਬਦ ਰਹਿ ਗਏ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਅਰਥ ਖੋ ਗਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੀ ਗੱਲਾਂ ਹਨ ਜੋ ਜਾਣ ਲਈਆਂ

ਗਈਆਂ, ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਅਜੇਹੀਆਂ ਸਹੀ ਹਨ ਜੋ ਹਰ ਵਾਰ, ਹਰ ਆਦਮੀ ਨੂੰ, ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਤਰਫ਼ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਪਾਏਗਾ।

ਕੁੱਝ ਗੱਲਾਂ ਅਜੇਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਆਬਜੈੱਕਟਿਵ (ਪ੍ਰਤੀਕ-ਰੂਪ) ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਕਾਲਾ ਰੰਗ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਦੇਖ ਲੈਂਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਕਾਲਾ ਰੰਗ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਅਬਜ਼ਰਬ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਕ ਕੰਮ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਇਹ ਕਾਲਾ ਰੰਗ ਹੈ। ਇਸ 'ਤੇ ਅਸੀਂ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਾਲਾ ਰੰਗ ਕਹਿ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਗੱਲ ਚੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਫਿਰ, ਇਕ ਆਦਮੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰਿਹੈ ਪਰਮਾਤਮਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕੁਝ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਪਰਮਾਤਮਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹਨ । ਕਾਲਾ ਰੰਗ, ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਸੁਣਾਈ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਲਾ ਰੰਗ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਜਦ ਕੋਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰਿਹੈ ਪਰਮਾਤਮਾ, ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਲਾ ਰੰਗ, ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਾਈ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਦਿਖਾਈ ਤਾਂ ਪੈਂਦਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਰਿਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ । ਤਾਂ ਜਿਥੋਂ ਤਕ ਧਰਮ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਅਜੇਹਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ, ਫਿਰ ਤੋਂ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਦੇ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਜਿਹੜੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ, ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਤਦ ਤਾਂ ਨਾ ਮਰਦੀ। ਸਾਇੰਸ ਕਹਿਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ ਧਰਮ ਦੇਣ ਦੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਮਰਨ ਵਾਲੀ ਹੀ ਸੀ; ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਜੇਹਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਮਰ ਗਈ ਤੇ ਅੱਜ ਨਹੀਂ ਮਰੇਗੀ। ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਮਰੇਗੀ। ਜੇ ਅੱਜ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕਹਿਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਰ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰੋਗੇ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਤੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੀ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ। ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਉਪਾਅ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਟ੍ਰਾਂਸਫ਼ਰ (ਹੱਥ-ਦੇਣਾ) ਕਰ ਸਕੇ।

ਉਹ ਜੋ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੀ, ਉਹ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਬ੍ਰਹਮ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਵਾਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਣਾ। ਜੋ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ, ਉਹ ਟ੍ਰਾਂਸਫ਼ਰੇਬਲ (ਹੱਥੋਂ-ਹੱਥੀ ਬਦਲਣ ਯੋਗ) ਹੈ, ਉਹ ਸਿੰਬਲ (ਪ੍ਰਤੀਕ) ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸ਼ਾਸਤ 7 ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪੱਛਮ ਨੇ ਜੋ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਮਰਨ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ, ਜਦ ਤਕ ਆਦਮੀ ਨਾ ਮਰ ਜਾਏ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਦੇ ਮਰਨ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੋ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਵਸਤੂਗਤ ਹੈ। ਉਹ ਲੇਬਾਰੇਟਰੀ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜਾਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕ ਦੁਹਰਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ

ਕਦੇ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਸੀ, ਅਨਰਿਪੀਟੇਬਲ (ਦੁਹਰਾਇਆ ਨਾ ਜਾ ਸਕਣ ਯੋਗ) ਹੈ, ਇਕ ਅਰਥ ਵਿਚ ਯੂਨਿਟ (ਇਕ-ਅੰਸ਼) ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ-ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤਾਈਂ ਹੀ ਜਾਣਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਣਾਇਆ, ਜਾਣਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਤਾਂ ਬ੍ਰਹਮ-ਗਿਆਨ?

ਉੱਤਰ : ਇਹ ਜੋ ਬ੍ਰਹਮ-ਗਿਆਨ ਹੈ, ਕਦੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾ ਬਣਾਉਣਾ ਹੀ ਭੁੱਲ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਜੋ ਹੈ, ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪਰੰਪਰਾ ਬਣਾਇਆ, ਤਾਂ ਭੁੱਲ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਯਾਨੀ-ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਉਲਟੀ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਲਗਾਤਾਰ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਧਰਮ ਦਾ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਧਰਮ ਦਾ ਸ਼ਾਸਤਰ। ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਗੁਰੂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਧਰਮ ਦਾ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਧਰਮ ਗੁਰੂ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਜੋ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬਿਲਕੁਲ ਟ੍ਰਾਂਸਫਰੇਬਲ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਲੇਬਾਰੇਟਰੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਤੇ ਇੰਨਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇ । ਉਹ ਇੰਨਾ ਬਾਹਰ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ। ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕਠਨਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਥੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸਿਵਾਇ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸਹੂਲਤ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਭ ਉਥੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਇਕ ਫੁੱਲ ਖਿੜਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਲੈ ਚਲਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਦਾ ਇਕ ਫੁਲ ਖਿੜਿਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹੋ, ਕੋਈ ਉਪਾਅ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ! ਮੈਂ ਕਿਥੇ ਲੈ ਜਾਵਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ, ਕੀ ਦਿਖਾਵਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ? ਕਿਵੇਂ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ? ਵੱਧ-ਤੋਂ- ਵੱਧ, ਮੇਰੇ ਆਚਰਣ ਤੋਂ ਖੋੜ੍ਹਾ-ਬਹੁਤ ਪਕੜਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਫੁੱਲ ਖਿੜਿਆ ਹੋਵੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਦਾ, ਨਾ ਖਿੜਿਆ ਹੋਵੇ।

ਇਹ ਜੋ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਖੋਜ ਸੀ, ਮੂਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਖੋਜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਖੋਜ ਤਾਂ ਪਹਿਲੀ ਦਫ਼ਾ ਪੱਛਮ ਦੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪੂਰਬ ਦੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ ਤਾਂ ਬ੍ਰਹਮ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਹਿਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਜੇਹੀ ਖੋਜ ਕਰਕੇ। ਗ਼ਲਤੀ ਹੋਵੇਗੀ ਉਸ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ। ਉਹ ਪਰੰਪਰਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀ। ਪੱਛਮ ਦੀ ਤਾਂ ਪਰੰਪਰਾ ਬਣੇਗੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਠਨਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ।

ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ ਤੁਸੀਂ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਆਈਂਸਟੀਨ

ਦਾ ਸੂਤਰ ਹੈ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੂਤਰ ਹੈ। ਅਜੇਹੇ ਸੂਤਰ ਧਰਮ ਦੇ ਹਨ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਹੋ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਹਨਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਅਰਥ ਵਿਚ ਜੜ੍ਹ ਹੈ। ਜੜ੍ਹ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਉਹੋ-ਜਿਹੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੀ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸੌ ਡਿਗਰੀ 'ਤੇ ਗਰਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਚਾਹੇ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋਈਏ ਜਾਂ ਨਾ ਜਾਣਦੇ ਹੋਈਏ। ਹੁਣ ਵੀ ਪਾਣੀ ਸੌ ਡਿਗਰੀ 'ਤੇ ਗਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਅਸੀਂ ਜਾਣੀਏਂ ਚਾਹੇ ਨਾ ਜਾਣੀਏਂ। ਪਾਣੀ ਆਪਣੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦਾ। ਪਾਣੀ ਇਕ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਿਹੋ-ਜਿਹਾ ਹੈ, ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਧਰਮ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸੰਬੰਧ ਉਸ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਬਦਲਾਹਟ ਹੀ ਉਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ। ਜੇ ਚੇਤਨਾ ਨਾ ਬਦਲਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਜੜ੍ਹ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਦੀ ਬਦਲਾਹਟ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ। ਤਾਂ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸੱਚ ਸੀ, ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅੱਜ ਵੀ ਸੱਚ ਹੋਵੇ। ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜੋ ਅੱਜ ਸੱਚ ਹੈ, ਉਹ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸੱਚ ਹੋਵੇ? ਉਸ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਰੋਜ਼ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰੋਜ਼-ਰੋਜ਼ ਨਵੇਂ ਆਯਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਨਵੇਂ ਅਰਥ ਖੋਜ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਣ ਦੇ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਖੋਜ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।

ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਜੋ ਖੋਜ ਹੈ, ਉਹ ਆਦਮੀ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪੱਛਮ, ਆਦਮੀ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਨ-ਪ੍ਰੇਡਿਟੇਬਲ (ਅਕਲਪਤ) ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨ ਬਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਜੇ ਪ੍ਰੇਡਿਸ਼ਨ (ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ) ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੇ ਦੋ ਤੇ ਦੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਫਿਰ ਦੋ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਉੱਤੇ ਹੋਵੇ ਕਿ ਕਦੇ ਉਹ ਪੰਜ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਕਦੇ ਉਹ ਤਿੰਨ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਦੋ ਤੇ ਦੋ ਜੋੜੀਏ, ਇਕਦਮ ਤਿੰਨ ਹੋ ਜਾਣ, ਦੋ-ਦੋ ਜੋੜੀਏ ਤਾਂ ਇਕਦਮ ਪੰਜ ਹੋ ਜਾਣ। ਤਾਂ ਫਿਰ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਬਣਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵਿਗਿਆਨ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਦੋ ਤੇ ਦੇ ਫਿਕਸਡ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਮੁਆਮਲਾ।

ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਨਾਲ ਦੋ ਤੇ ਦੋ ਦਾ ਜੋੜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇੰਨੀ ਤਰਲ ਘਟਨਾ ਹੈ ਉਹ। ਜਿੰਨਾ ਤਰਲ ਮਨੁੱਖ ਹੋਵੇਗਾ, ਉੱਨੀ ਹੀ ਤਰਲ ਘਟਨਾ ਹੁੰਦੀ ਤੁਰੀ ਜਾਏਗੀ। ਜਿੰਨਾ ਜਾਨਦਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਉੱਨੀ ਹੀ ਤੀਬਰ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ, ਅਤੇ ਅਨਪ੍ਰੇਡਿਕਟੇਬਲ ਦੀ ਹੋਰ ਸੰਭਾਵਨਾ ਰਹੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਕ ਸਧਾਰਨ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਐਲਾਨ ਕਰ ਸਕੀਏ। ਇਸ ਲਈ ਭੀੜ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਐਲਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਸਾਲ ਕਾਰ ਦਾ ਐਕਸੀਡੈਂਟ ਕਰੋਗੇ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਐਕਸੀਡੈਂਟ ਹੋਣਗੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਭੀੜ ਜੋ ਹੈ, ਜ਼ਰਾ ਜੜ੍ਹ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਜੇ ਮੈਂ ਕਹਾਂ ਕਿ ਸੌ ਐਕਸੀਡੈਂਟ ਹੋਣਗੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ, ਤਾਂ

ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ 98 ਹੋਣ, 102 ਹੋ ਜਾਣ, ਲੇਕਿਨ ਪੂਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕਹਾਂ ਤਾਂ ਫ਼ਾਸਲਾ ਹੋਰ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਪ੍ਰੇਡਿਕਸ਼ਨ ਹੋਰ ਕਰੀਬ ਆ ਜਾਏਗਾ।

ਜੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਅਸੀਂ ਜੋੜੀਏ, ਤਾਂ ਪ੍ਰੇਡਿਕਸ਼ਨ ਹੋਰ ਕਰੀਬ ਆ ਜਾਏਗਾ, ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਆ ਜਾਏਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਭੀੜ ਜਿੰਨੀ ਵਧਦੀ ਤੁਰੀ ਜਾਏਗੀ,ਉੱਨੀ ਚੇਤਨਾ ਮਾਂਦ ਹੁੰਦੀ ਜਾਏਗੀ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹਤਾ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਬਿਲਕੁਲ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ ਕਰਨਗੇ, ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ। ਲੇਕਿਨ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ? ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਹ ਆਦਮੀ ਕਰੇਗਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਸਿਵਾਇ ਉਪਾਅ ਨਹੀਂ । ਬੁੱਧ ਜਾਂ ਜੀਸਸ ਵਰਗੇ ਆਦਮੀ ਬਾਬਤ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ, ਭੀੜ ਦੇ ਬਾਬਤ ਅਸਾਨ ਹੈ ਫਿਰ ਵੀ। ਇਕ ਸਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਬਾਬਤ ਦੇਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਜਿੰਨਾ ਗ਼ੈਰ-ਸਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਉੱਨਾ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਕਦਮ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇਗਾ।

ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੁੱਧ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਘਰ ਮੁੜਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਪਰਮਗਿਆਨੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਲੱਖਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿੱਸ਼ ਹਨ। ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈਣ ਆਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨਹੀਂ ਆਈ । ਉਹ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੈ । ਬੁੱਧ ਨੇ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਦੇਖਿਆ, ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੰਨਿਆਸੀ ਹੁੰਦਾ ਸਧਾਰਨ -ਤਾਂ ਪ੍ਰੇਡਿਟੇਬਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਨਿਆਸੀ ਨੂੰ ਕੀ ਮਤਲਬ ਪਤਨੀ ਨਾਲ? ਲੇਕਿਨ ਬੁੱਧ ਨੇ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਭਿਕਸ਼ਉ ਦੇਖਦੇ ਹੋ ! ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।'

ਆਨੰਦ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾ ਕਰੋ, ਲੋਕ ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ? ਤੁਸੀਂ ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੋਗੇ, ਤਾਂ ਲੋਕ ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ।'

ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਲੋਕ ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ। ਮੈਂ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਨਿਸਚਿਤ ਹੀ ਆਨੰਦ, ਉਹ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਆਈ ਤੇ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਨਹੀਂ ਆਏਗੀ। ਉਹ ਬੜੀ ਸੈਮਾਣਨੀ ਹੈ। ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਾਣ ਵੇਲੇ, ਵਿਦਾਇਗੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ। ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋਵੇ।'

ਆਨੰਦ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਕੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ ! ਲੋਕ ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ ਕਿ ਬੁੱਧ ਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਘਰ ਗਏ? ਹੁਣ ਕੌਣ ਪਤਨੀ ਹੈ, ਹੁਣ ਕੌਣ ਬੇਟਾ, ਕੌਣ ਪਿਤਾ, ਕੌਮ ਮਾਤਾ !'

ਸੰਨਿਆਸੀ ਦੀ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਨਾ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਸੰਨਿਆਸੀ ਪ੍ਰੇਡਿਕਟੇਬਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸੂਤਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਚੱਲਾਂਗਾ। ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਪਤਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਅਜੇ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਪਤਨੀ ਨਹੀਂ

ਰਹੀ, ਇਹ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਤਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਰੁੱਸ ਕੇ, ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਬੈਠੀ ਹੈ।'

ਆਨੰਦ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਲੋਕ ਸਦੀਆਂ ਤਕ ਯਾਦ ਰੱਖਣਗੇ ਕਿ ਬੁੱਧ ਤੋਂ ਜ਼ਰਾ ਭੁੱਲ ਹੋ ਗਈ।'

ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਇਹ ਚੱਲੇਗਾ, ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਰਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਕਹਿਣਗੇ ਨਾ ਕਿ ਬੁੱਧ ਇਕ ਆਦਮੀ ਸੀ ! ਭਗਵਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਮੇਰਾ ਦਾਅਵਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਘਰ ਚਲਦਾ ਹਾਂ।'

ਇਹ ਅਨਪ੍ਰੇਡਿਕਟੇਬਲ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਸੰਨਿਆਸੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ। ਸੰਨਿਆਸੀ ਪ੍ਰੇਡਿਕਟੇਬਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਤੀਰਥ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮਿਲਣ ਗਈ, ਤਾਂ ਰਾਮਤੀਰਥ ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਥ ਵਿੱਚ, ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਇਹ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤੁਸੀਂ? ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਨੀ ਮਿਲਣ ਆਈ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਸਭ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਇਸ ਪਤਨੀ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ? ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹੋ, ਜਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ । ਹੁਣ ਤਕ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੈਂਕੜੇ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਕਦੇ ਤੁਸੀਂ ਝਿਜਕ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈ। ਅੱਜ ਆਪਣੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਡਰਦੇ ਹੋ? ਕੀ ਭੈ ਪਕੜਦਾ ਹੈ ਮਿਲਣ ਵਿੱਚ?

ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਰਾਮਤੀਰਥ ਮੁਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸੇ ਦਿਨ ਗੇਰੂਏ ਕੱਪੜੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ। ਰਾਮਤੀਰਥ ਦੇ ਮਰਨ ਵੇਲੇ ਗੇਰੂਏ ਵਸਤਰ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਪਜਾਮਾ-ਕੁੜਤਾ ਪਹਿਨ ਲਿਆ ਸੀ, ਇਸੇ ਘਟਨਾ ਤੋਂ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਠੀਕ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈਂ ਤੂੰ।

ਬੁੱਧ ਗਏ ਘਰ । ਜਦ ਉਹ ਘਰ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ, ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ, ਤਾਂ ਆਨੰਦ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ ਸੀ, ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਸੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਧ ਸੀ, ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਦੀਖਿਆ ਲਈ ਸੀ ਬੁੱਧ ਤੋਂ, ਤਾਂ ਦੀਖਿਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਕ ਸ਼ਰਤ ਮਨਵਾ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸ਼ਰਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਦੀਖਿਆ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤਾਂ ਮੈਂ ਛੋਟਾ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਫਿਰ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਗਿਆ ਮੰਨਣੀ ਪਏਗੀ। ਦੀਖਿਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਹਾਂ, ਤੈਥੋਂ ਇਕ ਸ਼ਰਤ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਾਗੂ ਰਹੇਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸ਼ਰਤ ਇਹ ਰਹੇਗੀ ਕਿ ਸਦਾ-ਸਦਾ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਰਹਾਂਗਾ । ਯਾਨੀ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਅਲੱਗ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇਂਗਾ। ਯਾਨੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕੇਂਗਾ ਕਿ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਜਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਕਰ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਹਾਂਗਾ। ਦੀਖਿਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਨਾਲ ਇਹ ਵਚਨ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਦੀਖਿਅਤ ਹੋ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਚੱਲਿਆ, ਅੰਦਰ ਮਹਿਲ ਦੇ।

ਬੁੱਧ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਆਨੰਦ! ਅੱਜ ਇਹ ਨਿਯਮ ਨਾ ਮੰਨ, ਅੱਜ ਇਹ ਨਿਯਮ ਛੱਡ ਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਬਹੁਤ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਅੱਜ ਇੰਨੇ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਆਏ ਹੋ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆ ਗਏ ਹੋ । ਜੇ ਉਸ ਨੇ ਚਿੱਲਾਉਣਾ ਹੋਵੇ, ਰੋਣਾ ਹੋਵੇ, ਮੈਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇਗੀ। ਨਹੀਂ, ਅੱਜ ਇਹ ਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।'

ਇਹ ਜੋ ਆਦਮੀ ਹੈ ਨਾ, ਉਹ ਆਨੰਦ, ਇਕਦਮ ਭੁਚੱਕਾ ਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਕੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਇਕੱਲੇ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ? ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੀ?

ਇਹ ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜੀਸਸ ਦੇ ਬਾਬਤ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਹਨ, ਜੋ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੇ ਹਨ। ਅਜੇਹੇ ਲੋਕਾਂ ਬਾਬਤ, ਅਸੀਂ ਪੱਕਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਕਿ ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਉਹ ਕੀ ਕਰਨਗੇ ਜਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪਾਏ ਜਾਣਗੇ? ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਅਜੇਹੇ ਲੋਕ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦ ਜਿਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਦ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਦ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਪ੍ਰੋਡਿਕਟੇਬਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਝੰਜਟ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਮਰੇ ਹੋਏ ਸੰਤ ਸਦਾ ਪਿਆਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਉਂਦੇ ਸੰਤ ਸਦਾ ਦੁਪਿਆਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਖਟਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਿੱਕਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਠਨਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਜੀਸਸ ਦੇ ਬਾਬਤ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੀਸਸ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵੇਸਵਾ ਸੀ ਮੇਡਲੀਨ । ਜੀਸਸ ਇਕ ਰਾਹ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਥੱਕ ਗਏ ਹਨ। ਉਹ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਮੇਡਲੀਨ ਦਾ ਬਗੀਚਾ ਹੈ, ਵੇਸਵਾ ਦਾ ਬਗੀਚਾ ਹੈ। ਦੁਪਹਿਰ ਹੈ। ਮੋਡਲੀਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਝਾਕ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕੌਣ ਅਨੋਖਾ-ਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ, ਉਸ ਦੇ ਬਿਰਛ ਦੀ ਛਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ? ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਲੋਕ ਦੇਖੇ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਜੀਸਸ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕੁਝ ਵੱਖਰੀ ਸੀ । ਉਹ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, 'ਨੌਜਵਾਨ, ਇਥੇ ਕਿਥੇ ਬਾਹਰ ਸੁੱਤਾ ਹੈਂ? ਅੰਦਰ ਆ, ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਰਾਮ ਕਰ।'

ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਰ ਤੋਂ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸਮਰਾਟਾਂ ਦੇ ਮੁੜ ਜਾਣ ਦੀ ਨੌਬਤ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਤਾਂ ਸੀ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਨਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਬੁਲਾਉਣ ਨੂੰ ਕੋਈ ਟਾਲ ਦੇਵੇਗਾ।

ਜੀਸਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਅਰਾਮ ਤਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਹਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਦੁਬਾਰਾ ਆਵਾਂਗਾ ਅਤੇ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਵਾਂਗਾ।' ਮੇਗਡਲੀਨ ਨੇ ਕਦੇ ਸੁਣਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ।

ਉਹਦੇ ਲਈ ਇਹ ਗੱਲ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸੀ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਇਸਤ੍ਰੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੇਰੇ ਵਲ ਦੇਖ ! ਅੰਦਰ ਚੱਲ, ਇਕ ਦੋ ਮਿਨਟ ਆਰਾਮ ਕਰ । ਕੀ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇੰਨਾ ਵੀ ਪ੍ਰੇਮ ਪਰਗਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ?”

ਜੀਸਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਪ੍ਰੇਮ? ਜਿਥੋਂ ਤਕ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਉਹ ਸਿਵਾਇ ਮੇਰੇ ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।' ਜੀਸਸ ਨੇ ਉਸ ਵੇਸਵਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ, 'ਜਿਹੜੇ ਤੇਰੇ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਤੇਰੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੜਕਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕੀਤਾ ਹੈ? ਮੈਂ ਹੀ ਤੈਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।

ਜਦ ਸਿੱਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਕ ਵੇਸਵਾ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਉਂ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਕੀ ਗੱਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ? ਤੁਸੀਂ ਵੇਸਵਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਹੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ?'

ਜੀਸਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਠੀਕ ਹੀ ਕਿਹਾ, ਮੈਂ ਹੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।'

ਇਹ ਆਦਮੀ, ਸਾਡੇ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਵਿੱਚ, ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠ ਪਾਏਗਾ। ਜਿੰਨੀ ਚੇਤਨਾ ਜਾਨਦਾਰ ਹੋਵੇਗੀ, ਉੱਨੀ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੀ ਚਲੀ ਜਾਏਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਧਰਮ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ ਜਿਸ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਖੋਜ ਅਜੇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਥੇ ਮੁੱਠੀ ਤਾਂ ਬੱਝ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਜਿਸ ਨੇ ਮੁੱਠੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਸੀ, ਉਹ ਮੁੱਠੀ ਦੇ ਬਾਹਰ (ਰਹਿ) ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਕਿ ਮੁੱਠੀ ਬੱਝ ਗਈ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹਵਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਜਦ ਤਕ ਨਾ ਬੰਨ੍ਹੇ ਤਦ ਤਕ ਹਵਾ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੰਨ੍ਹੀਏਂ ਕਿ ਮੁੱਠੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਈ। ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਛਿਟਕ ਕੇ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੂਤਰ ਕੁਝ ਨਿਸਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੂਤਰ ਰੋਜ਼ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਉਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਤਰ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਥਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਦਾ ਥਿਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਨੀਵੇਂ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਵੇਂ-ਉਵੇਂ ਉਹ ਵੀ ਝੰਜਟ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ । ਫਿਰ ਸੂਤਰ ਉਹਦੇ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਕੁਆਂਟਮ, ਜਾਂ ਨਵੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਉਥੇ ਘਬਰਾਹਟ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਐਟਮ ਅਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨੀਵੇਂ ਗਏ ਹਨ, ਉਵੇਂ-ਉਵੇਂ ਅਜੇਹਾ ਲੱਗਾ ਹੈ ਕਿ ਉਥੇ ਪ੍ਰੋਡੱਕਸ਼ਨ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਘਟਨਾ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜੋ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰੌਨ ਹੈ, ਬਿਲਕੁਲ ਆਖ਼ਰੀ ਟੁਕੜੇ ਤਕ ਉਹ ਪ੍ਰੇਡਿਟੇਬਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਇਹ ਪੱਕਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਕਰਨਗੇ। ਇਹ ਇੰਨੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਗੱਲ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਹੈ ਕਿ ਉਥੇ ਆਤਮਾ ਆ ਗਈ। ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਕੁਰਸੀ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਜਾਵਾਂਗੇ ਤਾਂ, ਇਹ ਇਥੋਂ ਹੀ ਮਿਲੇਗੀ, ਜੇ ਇਹ ਨਾ ਹਟਾਈ ਗਈ । ਮਤਲਬ ਕੁਰਸੀ ਦੇ

ਹਟਣ ਦੀ ਕੋਈ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਅਸੀਂ ਮੰਨ ਕੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੀ, ਕੁਰਸੀ ਇਥੇ ਹੀ ਮਿਲੇਗੀ, ਸਿਰਹਾਣੇ ਉਥੇ ਹੀ ਰੱਖੇ ਹੋਣਗੇ, ਸਮਾਨ ਉਹੀ ਹੋਣਗੇ, ਦੀਵਾਰਾਂ ਉਹੀ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਜੇ ਕੁਰਸੀ ਨਾ ਹਟਾਈ ਗਈ, ਜੇ ਕੋਈ ਹਟਾਉਣ ਵਾਲਾ ਨਾ ਆਇਆ, ਤਾਂ ਕੁਰਸੀ ਉਥੇ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿਥੇ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰੋਨ ਦੇ ਬਾਬਤ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵੇਂ ਅਨੁਭਵ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਕ ਅਨੁਭਵ ਤਾਂ ਇਹ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਬਾਬਤ ਪੱਕਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਸਕਿੰਟ ਵਿੱਚ ਇੰਨੇ ਚੱਕਰ ਲਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਸਕਿੰਟ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉੱਨਾ ਹੀ ਲਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਗਲੇ ਸਕਿੰਟ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਵੀ ਲਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੀ। ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨ ਦਾ ਜੋ ਰਸਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਅਜੇ ਤਕ ਅਜੇਹਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਅਗਲੇ ਸਕਿੰਟ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਜੇਹਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਹ ਵੀ ਪੱਕਾ ਨਹੀਂ।

ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਅੱਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ, ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਹੋ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੂਜੇ ਆਦਮੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਬਾਥਰੂਮ ਵਿੱਚ ਹਰ ਆਦਮੀ ਦੂਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਉਹ ਦੂਜਾ ਆਦਮੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁੰਜੀ ਦੇ ਛੇਕ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਕੋਈ ਝਾਕ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਬੇਹੇਵਿਅਰ (ਵਤੀਰੇ) ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਪਿਆ। ਇਹੀ ਹੈ ਅੱਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਅਰਥ।

ਇਹ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਦੇ ਆਬ੍ਰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਨਾਲ, ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਦਾ ਰਸਤਾ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਦਫ਼ਾ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਪਕੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਥੇ ਹੇਠਾਂ ਗਹਿਰਾਈ 'ਤੇ ਫਿਰ ਅਨਪ੍ਰੇਡਿਟੇਬਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਯਾਨਿ ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਚਾਹੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਉਚਾਈ 'ਤੇ ਜਾਉ, ਤਾਂ ਜਿੰਨੇ ਉੱਚੇ ਜਾਉਗੇ ਉੱਨੇ ਅਨਡਿਟੇਬਲ ਆ ਜਾਏਗਾ, ਅਤੇ ਚਾਹੇ ਗਹਿਰਾਈ ਵੱਲ ਜਾਉ, ਜਿੰਨੇ ਨੀਵੇਂ ਜਾਉ ਫਿਰ ਅਨਪ੍ਰਿਡਿਕਟੇਬਲ ਆਏਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਨਹੀਂ ਕੱਲ੍ਹ, ਜੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅੰਦਰ-ਹੀ-ਅੰਦਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਤੋਂ ਬ੍ਰਹਮ ਵੱਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮਿਸਟੀ, ਉਸ ਦੀ ਪਕੜ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਉਥੇ ਕੁਝ ਚੁੱਕ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਉਸ ਦੀ ਪਕੜ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੈ ਕੁਝ।

ਜਿਸ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਤੁਸੀਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਉਸ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ ਬ੍ਰਹਮ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਲਾਜ਼ਮੀ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ, ਤਰਲ ਹੈ, ਸਦਾ ਭੱਜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ; ਠਹਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਗਤੀਮਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਜੋ ਸੂਤਰ ਬਣਾਏ ਸਨ, ਉਹ ਵੀ ਇੰਨੇ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ

ਆਪਣੇ ਸੂਤਰ ਘੜ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਠਨਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਂ ਹੀ ਸੱਚਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਭ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਖੰਡਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਕਦੇ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਨਾ। ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਨਾ ਸੋਚਣਾ।

ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਹਨ ਜੋ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਬਣਨ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਬਣ ਜਾਣਗੀਆਂ, ਉਹ ਵਿਅਰਥ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਬਣਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਰਹੱਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਵਿਗਿਆਨ ਬਣਾਉਗੇ, ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਰਹੱਸ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਏਗਾ, ਅਤੇ ਜੇ ਰਹੱਸ ਗਾਇਬ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੇਗਾ। ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਥੋਂ-ਜਿਥੋਂ ਰਹੱਸ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ ਉਥੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਗਣਿਤ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ, ਨਿਯਮਬੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਥੇ ਵੀ ਮਿਸਟ੍ਰੀ ਹੈ, ਰਹੱਸ ਹੈ ਉਥੇ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨ ਖੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਧਰਮ ਦਾ ਸਾਰ-ਨਿਚੋੜ ਵੀ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਅਜੇਹਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਅਜੇਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਜੋ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਤਲਾਸ਼ੀ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਅਜੇਹਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਖੋਜੋ, ਕੁਝ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਣਖੋਜਿਆ ਰਹਿ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਦੇ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਰਹਿ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਮਥਿੰਗ ਐੱਕਸ, ਲਗਾਤਾਰ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕੱਲ੍ਹ ਤੁਸੀਂ ਖੋਜੋਗੇ ਤਾਂ ਪਰਸੋਂ ਪਾ ਲਵੋਗੇ। ਨਹੀਂ, ਉਹ ਛੁੱਟਦਾ ਹੀ ਜਾਏਗਾ, ਛੁੱਟਦਾ ਹੀ ਜਾਏਗਾ। ਅਜੇਹਾ ਕੋਈ ਛਿਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਾਂਗੇ ਕਿ ਸਭ ਜਾਣ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਧਰਮ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪਕੜ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਕਿ ਈਸ਼ਵਰ ਮਿਸਟੀਰੀਅਸ ਹੈ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਈਸ਼ਵਰ ਰਹੱਸਮਯ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੋ ਰਹੱਸਮਯ ਹੈ ਉਹ ਈਸ਼ਵਰ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਤੁਸੀਂ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਕਿਹਾ 'ਈਸ਼ਵਰ ਰਹੱਸਮਯ ਹੈ', ਅਜੇਹਾ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ। ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਵਿਚਾਲੇ ਲੈਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਰਹੱਸਮਯ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਜੋ ਸਾਡੇ ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਸਦਾ ਬਾਹਰ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਣਨੋਨ (ਅਗਿਆਤ) ਨਹੀਂ, ਅਨਨੋਏਬਲ (ਨਾ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਣ-ਯੋਗ) ਹੈ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਜੋ ਗਿਆਤ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਗਿਆਤ ਕੱਲ੍ਹ ਗਿਆਤ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਨਾ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਣ-ਯੋਗ, ਜੋ ਕਿ ਕੱਲ੍ਹ ਵੀ ਗਿਆਤ ਨਹੀਂ, ਪਰਸੋਂ ਵੀ ਗਿਆਤ ਨਹੀਂ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੋ ਗਿਆਤ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਜੇਹਾ ਕੁਝ।

ਜੋ ਅਜੇਹਾ ਕੋਈ ਬਿੰਦੂ ਹੈ ਤਾਂ ਧਰਮ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਹੈ, ਜੇ ਅਜੇਹਾ ਕੋਈ ਬਿੰਦੂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ, ਤਾਂ ਧਰਮ ਅੱਜ ਨਹੀਂ ਕੱਲ੍ਹ ਮਰ ਜਾਏਗਾ, ਮਰ ਹੀ ਜਾਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬਚਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਧਿਆਨ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਹ ਐੱਕਸ ਦਾ ਜੋ ਬਿੰਦੂ ਹੈ, ਮਰ ਜਾਵੇ, ਉਸੇ ਦਿਨ ਧਰਮ ਵੀ ਮਰੇਗਾ ਨਾਲ ਹੀ, ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਵਿ ਵੀ ਮਰੇਗਾ, ਕਲਾ ਵੀ ਮਰੇਗੀ, ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਰਨਗੇ । ਸੰਗੀਤ ਮਰੇਗਾ, ਗੀਤ ਮਰੇਗਾ, ਸਭ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਰੇਗਾ। ਇਧਰ ਜਿੰਨਾ ਮੈਂ ਇਸ ਵਲ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਧਾਰਮਕ ਆਦਮੀ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਖੜੇ ਹੋਏ ਜਾਣ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਾਵਿ ਦੇ, ਕਲਾ ਦੇ, ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਜਾਣ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਜੋ ਉਚਾਈ ਹੈ ਉਹ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ਨਾ ?

ਜਦ ਅਸੀਂ ਜਾਣ ਜਾਵਾਂਗੇ ਸਭ-ਕੁਝ?

ਉੱਤਰ : ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਜਾਣ ਜਾਵਾਂਗੇ ਸਭ-ਕੁਝ ਅਤੇ ਜਾਣਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ, ਤਾਂ ਸਿਵਾਇ ਆਤਮਘਾਤ ਕਰਨ ਦੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ ਹੈ। ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਜੋ ਇੰਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਆਤਮਘਾਤ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਇਹ ਇਕ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਰਹੱਸ ਦਾ ਬੋਧ ਮੁਕਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੋ ਰਹੱਸ ਦਾ ਬੋਧ ਹੈ, ਜੀਵਨ ਦਾ, ਜੇ ਉਹ ਮੁੱਕ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਮਰਨ ਦੇ ਸਿਵਾਇ ਬਚਦਾ ਕੀ ਹੈ? ਕਰਨ ਨੂੰ ਕੀ ਬਚਦਾ ਹੈ? ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਭ ਜਾਣ ਲਿਆ, ਜੋ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਫਿਰ ਕਲ੍ਹ ਕੀ ਹੈ? ਕਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਉਠ ਕੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ? ਇਕਦਮ ਸਭ ਠੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਰਸਤੇ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਧਰਮ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ ਕੁਝ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ, ਕੁਝ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜਾਣਨ-ਯੋਗ ਹੈ। ਇਹ ਜੋ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਖੋਜ ਸੀ, ਮਿਸਟੀਰੀਅਸ ਦੀ, ਰਹੱਸ ਦੀ, ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਖੋਜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਖੋਜ ਹੈ ਕਿ ਮਿਸਟ੍ਰੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਾਂਗੇ, ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿਆਂਗੇ । ਰਹੱਸ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੇ ਅਗਿਆਨ ਦਾ ਨਾਉਂ ਰਹੱਸ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਗਨੋਰੇਂਸ (ਅਗਿਆਨ) ਦਾ ਨਾਉਂ ਮਿਸਟ੍ਰੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਇਸ ਲਈ ਰਹੱਸ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਰਹੱਸ ਹੈ ਨਹੀਂ। ਜਾਣ ਲਵਾਂਗੇ ਤਾਂ ਸਭ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਯਾਨੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਫੁੱਲ ਸੋਹਣਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਫੁੱਲ ਕੈਮਿਕਲੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਉਹ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਢੂੰਡ ਰਿਹਾ ਹੈ?

ਉੱਤਰ: ਹਾਂ, ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਧਾਰਮਕ ਆਦਮੀ ਹੈ, ਵਿਗਿਆਨੀ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਲਈ ਜੋ ਠੇਠ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੈ, ਉਹ ਆਈਂਸਟੀਨ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਮੌਤ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਆਈਂਸਟੀਨ ਘਬਰਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਪੈਰ ਹਿੱਲ ਗਏ ਹਨ, ਜੋ ਠੀਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੈ ਉਹ ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਕਿ ਬਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨੀ ਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਘਬਰਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ

ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਪਕੜ ਹੁਣ ਢਿਲੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਜੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ. ਲੇਕਿਨ ਆਈਂਸਟੀਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਬਿਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਬਹੁਤ-ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਪਿਆ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਸਰ ਇਹ ਪਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਅੰਤਮ ਉੱਤਰ 'ਤੇ ਨਾ ਲੈ ਗਈਆਂ । ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਖੋਜ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜੇਹਾ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਫਿਰ ਨਵੇਂ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ, ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੱਲ ਕਰਨ ਗਏ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹੱਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦੇ ਹੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ, ਜੋ ਇੰਨੇ ਹੀ ਅਣਬੁੱਝ ਹਨ, ਜਿੰਨਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸੀ । ਜਦ ਇਹ ਰੋਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਚਲਿਆ ਗਿਆ, ਤਦ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜੇਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੀਂ ਇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ’ਤੇ ਹੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।

ਅਜੇਹੀ ਜੇਕਰ ਪ੍ਰਤੀਤੀ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉੱਤਰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਜੇਹਾ ਆਦਮੀ ਇਕਦਮ ਧਾਰਮਕ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਉਲਟੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਧਾਰਮਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਕੋਲ ਉੱਤਰ ਹਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਵਾਲ ਨਾ ਹੋਣ । ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਉ ਤਾਂ ਉਹ ਦੱਸ ਦੇਵੇਗਾ ਕਿ ਹਾਂ, ਬ੍ਰਹਮ ਹੈ, ਈਸ਼ਵਰ ਹੈ, ਆਤਮਾ ਹੈ, ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਹੈ, ਫਲਾਣਾ ਹੈ, ਢਿਕਾਣਾ ਹੈ। ਤਦ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਦਮੀ ਧਾਰਮਕ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਉੱਤਰ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਤਰ ਹੈ ਉਸ ਕੋਲ, ਜਿਸ ਦੇ ਕੋਲ ਰਹੱਸ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਹੁਣ। ਜੇ ਰਹੱਸ ਹੈ, ਤਾਂ ਧਾਰਮਕ ਆਦਮੀ ਹੈਜ਼ਿਟੇਟ ਕਰੇਗਾ, ਝਿਜਕੇਗਾ, ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬੋਲੇਗਾ, ਯਾਨੀ ਇਧਰ ਹਾਂ ਵੀ ਕਰੇਗਾ, ਨਾਂਹ ਵੀ ਕਰੇਗਾ। ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਹਿ ਲਏਗਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਕੋਈ ਝੰਜਟ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੈਜ਼ਿਟੇਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਰਹੱਸਪੂਰਨ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ।

ਮੈਂ ਇਕ ਘਟਨਾ ਬੁੱਧ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਬੁੱਧ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਗਏ ਅਤੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਮੈਂ ਨਾਸਤਕ ਹਾਂ, ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ?”

ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਹੈਂ? ਈਸ਼ਵਰ ਹੀ ਹੈ, ਹੋਰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈਂ ! ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ?'

ਆਨੰਦ ਨੇ ਬਹੁਤ ਚੌਂਕ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਬੁੱਧ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ? ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਧ ਗਈ।

ਦੁਪਹਿਰੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਆਸਤਕ ਹਾਂ, ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ।'

ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈਂ? ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੋਜਿਆ, ਕਿਤੇ ਪਾਇਆ ਨਹੀਂ, ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਈਸ਼ਵਰ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ।'

ਆਨੰਦ ਹੋਰ ਘਬਰਾ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਉੱਤਰ ਸੁਣ ਲਏ । ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਕ ਤੀਜਾ ਆਦਮੀ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕਰੋਗੇ, ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ।

ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਅਸੀਂ ਚੁੱਪ ਹੀ ਰਹੀਏ, ਤਾਂ ਹਰਜ ਹੈ ਕੋਈ?”

ਰਾਤੀਂ ਜਦ ਉਹ ਸੌਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਆਨੰਦ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਹੁਣੇ ਸੌਂ ਨਾ ਜਾਣਾ। ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਿਆ ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਸਵੇਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹਾ, "ਨਹੀਂ", ਦੁਪਹਿਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ‘ਹੈ’, ਸ਼ਾਮੀਂ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕੁਝ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਦੋਨੇਂ ਜੇਕਰ ਚੁੱਪ ਬੈਠੀਏ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹਰਜ ਹੈ?”

ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਉਹ ਉੱਤਰ ਤੈਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਕਿਸ ਨੇ, ਤੂੰ ਲਏ ਕਿਉਂ? ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ, ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਕੀ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਹੈ?"

ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਉੱਤਰ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ।

ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੇਰੇ ਤਿੰਨਾਂ ਉੱਤਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਹੀ ਮਤਲਬ ਹੈ। ਮੈਂ ਪਹਿਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਵੀ ਹੈਜ਼ਿਟੇਸ਼ਨ (ਦੁਬਧਾ) ਵਿੱਚ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਪੱਕਾ ਸੀ ਉਹ ਕਿ ਈਸ਼ਵਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਜ਼ਰਾ ਹਿਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਦਮੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਧਾਰਮਕ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਪੱਕਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਦੂਜਾ ਆਦਮੀ ਵੀ ਪੱਕਾ ਸੀ, ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਈਸ਼ਵਰ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਚੁੱਕ ਗਿਆ ਸੀ । ਮੁਆਮਲਾ ਤਾਂ ਉਥੇ ਹੈ ਜਿਥੇ ਰਹੱਸ ਹੈ ਅਜੇ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਧੱਕਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਹਿੱਲ ਜਾਵੇ। ਮੇਰੇ ਉੱਤਰ ਵੀ ਤੂੰ ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰ। ਮੈਂ ਜੋ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਹ ਇਕ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਸਵੇਰੇ ਵੀ, ਦੁਪਹਿਰੇ ਵੀ। ਅਤੇ ਸ਼ਾਮੀ ਇਕ ਵਧੀਆ ਆਦਮੀ ਆਇਆ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਉੱਤਰ ਦੇਣਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਬੁੱਧ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸਮਝ ਕੇ ਪਕੜ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਨਿਸਚਿੰਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਜਦ ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਬੈਠੋ, ਕੋਈ ਹਰਜ ਹੈ??

ਇਹ ਜੋ ਬੁੱਧ ਜਿਹਾ ਆਦਮੀ ਹੈ, ਇਹ ਤਾਂ ਇਕ ਧਾਰਮਕ ਆਦਮੀ ਹੈ। ਧਾਰਮਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਿਆਨ ਵਿਰੋਧੀ ਜਾਣ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਇਕ-ਇਕ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇੰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਰਹੱਸ ਦਾ ਬੋਧ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਹੱਸ ਦੇ ਬੋਧ ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦੇ ਹੋ ਨਾ ! ਬਹੁਤ ਅਨੋਖੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਰਹੱਸ ਦੇ ਬੋਧ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਦੋਨੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਰਹੱਸ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਰਹੱਸ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਇਥੇ ਜਨਮ ਵੀ ਹੈ, ਮੌਤ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੈ। ਇਥੇ ਪ੍ਰੇਮ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਘਿਰਨਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੈ। ਇਥੇ ਫੁੱਲ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਕੰਡਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹਨ, ਇਕ ਹੀ ਡੰਡੀ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਇਕ ਹੀ ਪ੍ਰਾਣਧਾਰਾ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਰਹੱਸ ਹੈ।

ਰਹੱਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਰੋਧੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਕੋਈ ਤਾਲਮੇਲ ਨਾ ਦਿਸਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਯੂਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਸਮੋਏ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਦੋਨੋਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੈਂ ਸਵੇਰੇ ਰੋਂਦੇ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ, ਦੁਪਹਿਰੇ ਹੱਸਦਾ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ। ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਆਦਮੀ ਰੋਂਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਹੱਸਦਾ ਕਿਵੇਂ ਹੈ? ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਰੋਣਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਹੱਸਣਾ ਕਿਵੇਂ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਇਹੀ ਵਾਜਬ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ, ਇਹ ਸਾਫ਼ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਜੋ ਰੋਂਦਾ ਉਹ ਰੋਂਦਾ, ਜੋ ਹੱਸਦਾ ਉਹ ਹੱਸਦਾ, ਗਣਿਤ ਸਾਫ਼ ਰਹਿੰਦਾ। ਤਦ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਫਲਾਣਾ ਆਦਮੀ ਹੱਸਦਾ ਹੈ, ਫਲਾਣਾ ਆਦਮੀ ਰੋਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ ਉਹ ਆਦਮੀ ਸਵੇਰੇ ਰੋਂਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਾਮੀ ਹੱਸਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਅਜੇਹੀ ਹੀ ਹਾਲਤ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹੱਸਦਾ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਰੋਂਦਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਨੋਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੋਵੇ। ਹੁਣ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ । ਤਦ ਅਸੀਂ ਕੀ ਕਰੀਏ? ਤਦ ਮਿਸਟੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਮੈਂ ਇਕ ਘਰ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਕ ਬੜੀ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਘਟਨਾ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਇਕ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਘਰ ਦੀ ਸੁਆਣੀ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਏ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਲੇਟੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਇਕ ਪੈਰ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਕੋਲ, ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਨੱਕ, ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੀ। ਮੈਂ ਅੰਗੂਠੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਨੱਕ ਛੋਹ ਦਿੱਤੀ । ਉਹ ਇਕਦਮ ਨਾਲ ਝਪਕੀ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਘਬਰਾ ਗਈ ਅਤੇ ਇਕਦਮ ਰੋਣ ਲੱਗੀ । ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜੇਹੀ ਘਬਰਾਹਟ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਉਹ ਇਕਦਮ ਰੋਣ ਲੱਗੀ । ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ । ਜਦ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਇੰਨਾ ਘਬਰਾ ਨਾ, ਹੋਇਆ ਕੀ?' ਤਾਂ ਉਹ ਹੱਸਣ ਵੀ ਲੱਗੀ। ਉਸ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਨੱਕ ਨਾਲ ਅੰਗੂਠਾ ਲਾਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਘਬਰਾਹਟ, ਉਸ ਦਾ ਰੋਣਾ ਅਤੇ ਹੱਸਣਾ ਸਭ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਤਦ ਤਾਂ ਉਸ ਘਰ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾ ਗਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕੋਈ ਗੜਬੜ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ, ਭੂਤ-ਪ੍ਰੇਤ ਹੋ ਗਿਆ।

ਜਿਥੇ ਮਿਸਟ੍ਰੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਭੂਤ-ਪ੍ਰੇਤ ਫੌਰਨ ਮੌਜੂਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਨਾ ! ਜੇ ਉਹ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਮੁਆਮਲਾ ਕੀ ਹੈ । ਜਦ ਉਹ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੂੰ ਦੋਨੋਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਕੀਤੇ? ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਈ। ਮੈਨੂੰ ਹਾਸਾ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਗੰਵਾਰੀ ਮੈਂ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਘਬਰਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਗਈ ਹੀ ਸੀ । ਹੰਝੂ ਤਾਂ ਰੁਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਸਨ, ਵਗੇ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਹੀ ਹੰਝੂਆਂ ਉੱਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ।' ਤਦ ਇਕ ਤੀਜਾ ਬਿੰਦੂ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਹੱਸ ਵੀ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਰੋ ਵੀ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੋਨਾ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋ ਕੇ ਦੇਖ ਵੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਤਦ ਇਹ ਮਿਸਟ੍ਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਦ ਇਥੇ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧੀ ਸੁਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਸਭ ਇਕੱਠੇ ਹਨ ਇਕ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ । ਇਕ ਹੀ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਵਿਰੋਧ ਸਮੋਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਰਹੱਸ ਹੈ। ਜੇ

ਅਸੀਂ ਉਸ ਸਭ ਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਕਰ ਲਈਏ, ਛਾਂਟ-ਛਾਂਟ ਕੇ ਅਲੱਗ ਰੱਖ ਦੇਈਏ, ਤਦ ਰਹੱਸ ਕਿਥੇ?

ਇਕ ਘਟਨਾ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਕ ਵਿਚਾਰਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਆਦਮੀ, ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਸੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਯੁਵਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਲੱਗਾ ਕਿ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸੀ । ਫਿਰ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਚਲਿਆ ਗਿਆ, ਲੜਨ ਦੇ ਲਈ । ਪਰ ਉਹ ਜ਼ਰਾ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਜਦ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੌਕੇ ਆਏ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜਦ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ, 'ਲੈਫਟ-ਟਰਨ', ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਘੁੰਮ ਜਾਣ, ਪਰ ਉਹ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇ ।

ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ? ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਜ਼ਰਾ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਲੈਫਟ ਯਾਨੀ ਕੀ? ਰਾਈਟ ਕੀ ਤੇ ਲੈਫਟ ਕੀ ਹੈ? ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਘੁੰਮਣਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਘੁੰਮਣਾ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਘੁੰਮਣ ਦਾ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ? ਫਿਰ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਲੈਫਟ ਟਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਈਟ ਟਰਨ ਹੋ ਜਾਣਾ, ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਰੁਕਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਲੋਕ ਮੁੜ ਕੇ ਫਿਰ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਸਿੱਧੇ।'

ਅਜੇਹਾ ਆਦਮੀ ਤਾਂ ਕੰਮ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਲੈ ਹੀ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਜ਼ਤਦਾਰ ਆਦਮੀ ਸੀ ਤੇ ਜਾਣਿਆ-ਪਛਾਣਿਆ ਉੱਘਾ ਆਦਮੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਕੈਪਟਨ ਨੇ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਕੰਮ ਦੇ ਦੇਈਏ । ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੈੱਸ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਛੋਟਾ-ਮੋਟਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰੋ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਮਟਰ ਤੇ ਛੋਟੇ ਮਟਰ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਘੰਟੇ-ਕੁ ਪਿੱਛੋਂ ਕੈਪਟਨ ਉਥੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਉਵੇਂ ਹੀ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਮਟਰ ਉਵੇਂ ਹੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ। 'ਤੁਸੀਂ ਅਜੇ ਤਕ ਅੱਡ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ? ਇੰਨਾ ਛੋਟਾ ਕੰਮ !'

ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਅੱਡ ਕਦੋਂ ਦਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ, ਲੇਕਿਨ ਕਈ ਮਟਰ ਅਜੇਹੇ ਹਨ ਜੋ ਨਾ ਛੋਟੇ ਹਨ, ਨਾ ਵੱਡੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਸ ਚਿੰਤਾ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇਗਾ? ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪੱਕਾ ਤਾਂ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬੇਲੋੜੀ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਮਿਹਨਤ ਕਰਾਂ ! ਕੁਝ ਵੱਡੇ ਹਨ ਮੰਨਿਆ, ਕੁਝ ਛੋਟੇ ਹਨ ਮੰਨਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਕੁਝ ਅਜੇਹੇ ਹਨ ਜੋ ਨਾ ਛੋਟੇ ਹਨ, ਨਾ ਵੱਡੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਦ ਤਕ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੱਕਾ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਦ ਤਕ ਅਕਾਰਨ ਮਿਹਨਤ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ। ਪੱਕਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਹੁਣ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੋ ਆਦਮੀ ਹੈ, ਇਹ ਮੇਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੁਝ ਹੈ। ਹਾਂ, ਅਜੇਹੇ ਲੋਕ ਵੀ, ਜੋ ਸੰਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ਤੇ ਅਸੰਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਅਤੇ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਸਾਫ਼ ਵੰਡ ਲਿਆ ਹੈ। ਚੰਗੇ ਲੋਕ ਹਨ, ਬੁਰੇ ਲੋਕ ਹਨ, ਅਤੇ ਅਜੇਹੇ ਲੋਕ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਦੋਨੋਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਹ ਹੋਰ ਵੀ ਅਰਥ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਿਤੇ ਰਖਾਂਗੇ? ਉਹ ਮਿਸਟੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਮਿਸਟ੍ਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੈ, ਹਰ ਪਾਸੇ ਹੈ । ਕੁਝ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸ਼ੂਨਯ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ; ਕੁਝ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕੁਰੂਪਤਾ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ; ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਜੋ ਕੁਝ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਕਰੀਏ? ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਕਿਤੇ ਵੰਡ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ, ਪਰ ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਨਾ ਬਿਲਕੁਲ ਚੰਗਾ ਹੀ ਹੈ, ਨਾ ਬਿਲਕੁਲ ਬੁਰਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ, ਜੋ ਇੰਨੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਮਲਟੀਪਲੀਸਿਟੀ (ਗੁਣਾਕਾਰਕ) ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਜੋ ਇਕਦਮ ਹੋਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਹੀ ਤੱਤ ਵਿੱਚ, ਵਜੂਦ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਦਾ ਰਹੱਸ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਜੇ ਬੋਧ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਗਣਿਤ ਦੇ ਪਾਰ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਜੋੜ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੋੜ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਝ ਹੈ ਜੋ ਜੋੜ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਫਿਰ ਜੋੜ ਬੇਅਰਥਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਅਜੇਹੇ ਰਹੱਸ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਹੈ ਬ੍ਰਾਹਮਣ। ਉਸ ਨੇ ਜੋ ਸੂਤਰ ਬਣਾਏ ਹਨ, ਅਜੇਹੇ ਸੂਤਰ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਣਿਤ ਦੇ ਸੂਤਰ ਹਨ, ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਸੂਤਰ ਹਨ। ਉਹ ਅਲੱਗ ਹੀ ਸੂਤਰ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੋਰ ਗੱਲ ਹੈ।

ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅਨੋਖੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵਿਗਿਆਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਅਵਿੱਦਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਮਤਲਬ ਅਗਿਆਨ ਨਹੀਂ। ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਅਵਿੱਦਿਆ।

ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਉਸ ਤਰਫ਼ ਲੈ ਜਾਵੇ ਉਹ ਸਚਮੁਚ ਹੈ।

ਅਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਉਸ ਤਰਫ਼ ਲੈ ਜਾਵੇ, ਜੋ ਹੈ ਨਹੀਂ ਲੇਕਿਨ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੈ।

ਅਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਮਤਲਬ ਅਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਜੋ ਛਾਣਬੀਣ ਅਤੇ ਖੋਜ ਹੈ, ਜੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ, ਸਾਇੰਸ ਦਾ ਠੀਕ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਉਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ, ਅਵਿੱਦਿਆ ਹੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਹੋਰ ਹੀ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਾਰਾ ਵਹਾਉਣ ਤੋਂ ਹੈ; ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਿਆਨ । ਇਕ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਗਿਆਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸ਼ਬਦ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ। ਜਸਟ ਨੋਇੰਗ, ਨੈੱਟ ਨੋਇੰਗ ਏਨੀਥਿੰਗ । ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਜਾਣ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਬਸ ਜਾਣ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਜਾਣਨਾ-ਭਰ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਮਹਿਜ਼ ਗਿਆਨ, ਅਤੇ ਜੋ ਗਿਆਨ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਜਾਣ

ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਵਿਗਿਆਨ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ-ਵਿੱਦਿਆ ਤੇ ਅਵਿੱਦਿਆ। ਅਵਿੱਦਿਆ ਮਤਲਬ, ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਸੁਫਨੇ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਵਾਯਡ ਹੈ, ਉਹ ਸੁਫ਼ਨੇ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਇੰਸ ਖੜੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ; ਇਸ ਨੂੰ ਉਹ ਕਹਿਣਗੇ ਅਵਿੱਦਿਆ। ਸੁਫ਼ਨੇ ਦੀ ਖੋਜ ਹੈ ਨਾ ਆਖ਼ਰ ! ਕਿਸੇ ਅਜੇਹੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਖੋਜ ਹੈ, ਜੋ ਹੈ ਨਹੀਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਸੁਫ਼ਨਾ ਜਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੈ?

ਉੱਤਰ : ਹਾਂ, ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਦ ਵੀ ਇਕ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਤਦ ਵੀ ਸੁਫ਼ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਵੀ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਹਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਤੀ ਸਾਨੂੰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚ ਹੈ। ਕਦੇ ਮੇਲ ਖਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੁਫ਼ਨਾ ਸੱਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਕਿਸੇ ਸੱਚ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸੱਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਜਾਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੁਫਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਫ਼ਨੇ ਹਨ, ਇਕ ਰਾਤ ਦੇ ਸੁਫ਼ਨੇ ਹਨ, ਦੂਜੇ ਜੋ ਜਾਗ ਕੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਜਾਗੇ ਹੋਏ ਸੁਫ਼ਨੇ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੁੱਤੇ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਦਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਮੈਂ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਕ ਪੱਥਰ। ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਰਾਹ ਵਿੱਚੋਂ ਜਿਹੜਾ ਲੰਘਿਆ, ਉਸ ਨੇ ਜਾਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਠੋਕਰ ਲਾਈ ਤੇ ਮੈਂ ਇਕਦਮ ਅੱਗੇ ਸਰਕ ਗਿਆ। ਚਲਦੇ-ਚਲਦੇ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਕ ਠੋਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਜਾਉਗੇ। ਤੁਹਾਡੀ ਜ਼ਰਾ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ, ਮੈਂ ਜ਼ਰਾ ਅੱਗੇ ਖਿਸਕ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਅੱਗੇ ਦਾ ਮਤਲਬ ਪਿਛੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਰਾਹ 'ਤੇ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਅੱਗੇ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਦੇਖੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਦੇਖੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਅੱਗੇ ਕੀ ਹੈ, ਪਿੱਛੇ ਕੀ ਹੈ?

ਉੱਤਰ : ਗੱਲ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਕਹੀ ਤੁਸੀਂ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਕੁਛ ਕਹਾਂਗੇ। ਇਕ ਗੱਲ ਹੈ ਅਸਲ ਵਿੱਚ । ਜਦ ਤਕ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹਾਂਗੇ ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹਾਂਗੇ; ਕੋਈ ਠੋਕਰ ਲਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਿੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਵੀ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਠੋਕਰ ਲਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਵੀ । ਲੇਕਿਨ ਇਕ ਅਜੇਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਨਾ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਨਾ ਪਿੱਛੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ; ਜਿਥੇ ਹਾਂ, ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਤਾਂ ਉਸ ਠੋਕਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਛੱਡ ਜਾਵੇ, ਜਿਥੇ ਅਸੀਂ ਹਾਂ। ਨਾ ਅੱਗੇ ਲੈ ਜਾਵੇ, ਨਾ ਪਿੱਛੇ ਲੈ ਜਾਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਜੇ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਕਹਾਂਗੇ, ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਕੱਲ੍ਹ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਨਾ ਜੋ, ਅੱਜ ਪਿੱਛੇ ਹੋਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਕੋਈ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਅਸੀਂ ਹਾਂ, ਅੱਗੇ ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਕਿਉਂ? ਅਸੀਂ ਉਥੇ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਰਹਿ ਜਾਈਏ, ਜਿਥੇ ਹਾਂ? ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਗੇ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਤਾਂ ਗਏ, ਕਿਤੇ ਪਹੁੰਚੇ?

ਹੁਣੇ ਮਹੇਸ਼ ਯੋਗੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਹੋਈ। ਇਕ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਗੱਲ ਹੋਈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਥੇ ਜਾਣ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ। ਇਥੇ ਤੋਂ ਉਥੇ ਜਾਣ ਲਈ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ। 'ਫ੍ਰਾਮ ਹਿਯਰ ਟੂ ਦੇਅਰ'। ਕੋਈ ਰਾਹ ਖੋਜਣਾ ਪਏਗਾ, ਕੋਈ ਵਿਧੀ ਬਣਾਉਣੀ ਪਏਗੀ, ਕੋਈ ਮਾਰਗ ਬਣਾਉਣਾ ਪਏਗਾ। ਜਾਣਾ ਹੈ, ਇਥੇ ਤੋਂ ਉਥੇ । ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਇਥੇ ਤੋਂ ਉਥੇ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਰਸਤੇ ਬਣਾਉਣੇ ਪੈਂਦੇ। ਜਾਣਾ ਹੈ, ਇਥੇ ਤੋਂ ਇਥੇ ਹੀ, ਫ੍ਰਾਮ ਹਿਯਰ ਟੂ ਹਿਯਰ'। ਜੇ ਉਥੋਂ ਤੋਂ ਇਥੇ ਆਉਣਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਵੀ ਕੁਝ ਰਸਤਾ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ, ਲੇਕਿਨ ਇਕ ਅਜੇਹਾ ਜਾਣਾ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਥੇ ਤੋਂ ਇਥੇ ਹੀ ਹੈ। ਕਿਤੇ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ, ਇਥੇ ਤੋਂ ਇਥੇ ਹੀ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਤੇ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਇੰਨਾ ਹੀ ਜਾਣ ਲਈਏ ਕਿ ਕਿਥੇ ਹਾਂ? ਅਤੇ ਸਭ ਜਾਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅੱਗੇ ਵੀ ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਵੀ । ਤਾਂ ਉਸ ਠੋਕਰ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੀ ਨਾ ਕਰੋ, ਜੋ ਅੱਗੇ ਲੈ ਜਾਵੇ। ਉਸ ਠੋਕਰ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰੋ, ਜੋ ਉਥੇ ਹੀ ਛੱਡ ਜਾਵੇ, ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਹਾਂ। ਉਹ ਠੋਕਰ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ । ਲੇਕਿਨ ਕਿਉਂ ਜਾਈਏ ਅੱਗੇ, ਕਿਉਂ ਜਾਈਏ ਪਿੱਛੇ?

ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਕ ਝੇਨ ਫ਼ਕੀਰ ਆਪਣੇ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਟੋਆ ਪੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਪੌਦੇ ਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਆਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ। ਕਿ 'ਮੈਂ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ??

ਉਹ ਫ਼ਕੀਰ ਪੁੱਟਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, 'ਜੋ ਕਰਦਾ ਹੈਂ ਉਹੀ ਕਰ।' ਉਹ ਆਦਮੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਹੋ, ਇਸ ਲਈ ਬੇਮਨ ਨਾਲ ਕੁਝ ਜਵਾਬ ਦੇਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ।

ਉਹ ਫ਼ਕੀਰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ 'ਜੇ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆਏ, ਤਾਂ ਬੈਠ ਕੇ ਦੇਖ ਕਿ- ਮੈਂ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।' ਉਹ ਆਦਮੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਫ਼ਕੀਰ ਟੋਆ ਪੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਸੀਨਾ ਵਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਧੁੱਪ ਹੈ।

ਉਹ ਆਦਮੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ, ਤੁਸੀਂ ਟੋਆ ਪੁੱਟ ਰਹੇ ਹੋ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪੁੱਛਣ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਹ ਪੁੱਛਣ ਆਇਆ ਹਾਂ ਕਿ ਸ਼ਾਂਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਜਾਵਾਂ?"

ਫ਼ਕੀਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, 'ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਟੋਆ ਪੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਹਾਂ। ਜੇ ਮੈਂ ਟੋਆ ਵੀ ਪੁੱਟਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਕਰਾਂ, ਤਾਂ ਅਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਟੋਆ ਹੀ ਪੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਉਪਾਅ ਨਹੀਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਟੋਆ ਪੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਹੋਰ ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਤੂੰ ਵੀ ਜੋ ਕਰਦਾ ਹੈਂ, ਕਰ।'

ਉਹ ਆਦਮੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਫਿਰ ਵੀ ਕੋਈ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਦੱਸ ਦਿਉ ਤੁਸੀਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਵੇਂ ਹੀ ਕਰਾਂ।'

ਉਹ ਫ਼ਕੀਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, 'ਜਦ ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਦ ਮੈਂ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਆਪਣੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੁੱਤਾ। ਜਦ ਨੀਂਦ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਠ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ।

ਆਪਣੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਉਠਿਆ। ਜਦ ਭੁੱਖ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਮੈਂ ਮੰਗਣ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਆਪਣੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਖਾਧਾ। ਜਦ ਭੁੱਖ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ ਤਦ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਹ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਬਾਹਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਹੋਰ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਢੰਗ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਬੜਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹਾਂ। ਜੇ ਤੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜੇਹਾ ਹੀ ਕਰ।'

ਉਹ ਆਦਮੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਇਹ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜਦ ਸੌਂਦੇ ਹਾਂ ਸੌ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਜਦ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ ਖਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੀ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ।‘

ਫ਼ਕੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਫਿਰ ਤੂੰ ਜਾਹ ਅਤੇ ਜ਼ਰਾ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖੀਂ ਕਿ ਜਦ ਤੂੰ ਸੌਦਾ ਹੈਂ, ਤਾਂ ਸੌਂਦਾ ਹੀ ਹੈਂ ਕਿ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ-ਕੁਝ ਕਰਦਾ ਹੈਂ। ਜ਼ਰਾ ਗ਼ੈਰ ਕਰੀਂ ਕਿ ਤੂੰ ਜਦ ਖਾਂਦਾ ਹੈਂ, ਤਾਂ ਖਾਂਦਾ ਹੀ ਹੈਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ-ਕੁਝ ਕਰਦਾ ਹੈਂ।' ਫ਼ਕੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਮੈਂ ਅਜੇਹਾ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਖਾਂਦਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਖਾਂਦਾ ਹੀ ਹੋਵੇ । ਆਦਮੀ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕੁਝ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਫ਼ਕੀਰ ਨੇ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਅਸੀਂ ਇੰਨਾ ਹੀ ਜਾਣਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਹੈ ਉਹੀ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਹੈ ਉਵੇਂ ਹੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਨਾ ਕਿਤੇ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ।'

ਮੇਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਪਰਮ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਇਹੀ ਅਰਥ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਮ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਵੀ ਇਹੀ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜਿਥੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਜੋ ਹਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪੂਰੇ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਈਏ। ਨਾ ਅੱਗੇ ਜਾਈਏ, ਨਾ ਪਿਛੇ ਜਾਈਏ, ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਅੱਗੇ ਜਾਵਾਂਗੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਿੱਛੇ ਤੇ ਅੱਗੇ ਅਸੀਂ ਜਾਵਾਂਗੇ, ਤਾਂ ਕਿਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਜਾਵਾਂਗੇ? ਕਿਸਦੇ ਅੱਗੇ ਜਾਵਾਂਗੇ? ਆਪਣੀ ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਰਹਾਂਗੇ। ਉਹ ਘੜੀ ਦਾ ਪੇਂਡੂਲਮ ਹੈ, ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸੱਜੇ ਤੋਂ ਖੱਬੇ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੜੇ ਮਜ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਉਹ ਖੱਬੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਦ ਸਾਨੂੰ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖੱਬੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਖੱਬੇ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਉਹ ਸੱਜੇ ਜਾਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਲਟਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਖੱਬੇ, ਤਾਕਤ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਸੱਜੇ ਜਾਣ ਦੀ। ਫਿਰ ਉਹ ਸੱਜੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤਦ ਅਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸੱਜੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਦ ਉਹ ਖੱਬੇ ਜਾਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਜਦ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਦ ਉਹ ਮਰਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦ ਉਹ ਮਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਦ ਉਹ ਜਨਮ ਲੈਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦ ਇਕ ਆਦਮੀ ਜਵਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਦ ਉਹ ਬੁੱਢਾ ਹੋਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਅਸੀਂ ਜਦ ਵੀ ਇਸ ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਉਸ ਕੋਨੇ ਜਾਵਾਂਗੇ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਇਸੇ ਕੋਨੇ 'ਤੇ ਮੁੜਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਇਕੱਠੀ ਕਰਦੇ ਰਹਾਂਗੇ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਤੇ ਨਾ ਜਾਉ, ਜਿਥੇ ਹੋ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਉ। ਅਜੇਹਾ ਸੋਚੋ ਕਿ ਪੱਥਰ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਥੇ ਸੀ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਹੈ, ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ, ਨਾ ਅੱਗੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਪਿੱਛੇ । ਫਿਰ ਠੋਕਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਫਿਰ ਕੁਝ

ਵੀ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਖੀਰ ਨੂੰ ਅਜੇਹੀ ਮਨੋਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਛੁੱਟ ਜਾਈਏ ਅਸੀਂ, ਤਾਂ ਸਭ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਰਹਿ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕੁਝ। ਤਾਂ ਮੈਂ ਧਿਆਨ ਇਸੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਕੀ ਸਤੋਰੀ ਸਮਾਧੀ ਦੇ ਕਰੀਬ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ ? ਇਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ?

ਉੱਤਰ : ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਮੈਂ ਜੋ ਇਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਸਤੋਰੀ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੀਇੰਗ ਅਤੇ ਨਾਨ-ਬੀਇੰਗ ਦੀ ਕਾਂਸੇਸ ਨਹੀਂ ਹੈ?

ਉੱਤਰ : ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਿਕਮਿੰਗ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹੋਣ ਦੀ ਦੌੜ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਜੋ ਹੈ, ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੋ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਤੇ ਜੋ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੋ ਹੈ, ਹੈ। ਅਜੇਹੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਨਾਉਂ ਸਤੋਰੀ ਹੈ। ਅਜੇਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਜੋ ਐਕਸਪ੍ਰਲੋਜ਼ਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸਦਾ ਨਾਉਂ ਸਤੋਰੀ ਹੈ, ਸਮਾਧੀ ਹੈ, ਸਮਾਧੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅਲੱਗ ਗੱਲ ਹੈ । ਸਮਾਧੀ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ-ਹੋਣਾ ਤਾਂ, ਸਮਾਧੀ ਦਾ ਇਹੀ ਅਰਥ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹੀ ਅਰਥ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਸਮਾਧੀ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਮਾਧਾਨ। ਉਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਕੁਝ ਨਾ ਬਚਿਆ ਕਰਨ ਨੂੰ, ਕੁਝ ਨਾ ਬਚਿਆ ਪਾਣ ਨੂੰ, ਕੁਝ ਨਾ ਬਚਿਆ ਜਾਣਨ ਨੂੰ । ਜੇ ਕੁਝ ਵੀ ਬਚਿਆ ਕਰਨ ਨੂੰ, ਕੁਝ ਵੀ ਬਚਿਆ ਜਾਣਨ ਨੂੰ, ਤਾਂ ਅਜੇ ਸਮਾਧਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਜੇ ਅਸਮਾਧਾਨ ਹੈ। ਤਾਂ ਸਮਾਧੀ ਦਾ ਇਕ ਦੂਜਾ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਮੌਤ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਬਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਾਧੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਵੀ ਉਹੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹੋਗੇ ਤਾਂ ਕਿਤੇ-ਨਾ- ਕਿਤੇ ਜਾਉਗੇ ਹੀ ਤੁਸੀਂ। ਕੀ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਅਜੇਹਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਇਕ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਮਰ ਹੀ ਗਿਆ, ਸਮਾਧੀ-ਸਥਿਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਮਾਧੀ ਦਾ ਵੀ ਮਤਲਬ ਤਾਂ ਸਤੋਰੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਜਿਹਾ ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਸਮਾਧੀ ਦਾ ਮਤਲਬ ਚਲਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਮਤਲਬ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਇਥੇ ਸਮਾਧੀ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ; ਸਤੋਰੀ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਜਿਥੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਹੁਣ ਜਿਥੇ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ, ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਹੈ।

ਅੱਜ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ, ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਹ ਕ੍ਰਵਾਨ ਹੈ। ਉਸ ’ਤੇ ਧਿਆਨ ਕਰੋ ਜੋ ਅਸੀਮ ਹੈ । ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ’ਤੇ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਦ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਧਿਆਨ ਕਰੋਗੇ ਤਾਂ ਸੀਮਾ ਆ ਜਾਏਗੀ। ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਵੱਡੀ ਸੋਚੋਗੇ ਫਿਰ ਵੀ ਸੀਮਾ ਆ ਜਾਏਗੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਘੇਰਾ ਆ ਜਾਏਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਅਨਾਦਿ ਤੇ ਅਨੰਤ ਨੂੰ ਸੋਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਸੋਚੋ, ਕਦੇ ਤਾਂ ਅੰਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਨਹੀਂ, ਕਦੇ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਕਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਸੋਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਸਟੇਜ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦੇ ਚਲੇ ਜਾਉ, ਖਿੱਚਦੇ ਚਲੇ ਜਾਉ। ਵਾਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਅਸਰਡਿਟੀ ਦਾ ਬੋਧ-ਕਿਸੇ ਅਜੇਹੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਬੋਧ ਕਿ ਜੋ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੋਚਦੇ ਹੀ ਤੁਰੇ ਜਾਉ, ਸੋਚਦੇ ਹੀ ਤੁਰੇ ਜਾਉ, ਤਾਂ ਇਕ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ, ਲੇਕਿਨ ਸੋਚਦੇ-ਸੋਚਦੇ ਠੱਪ ਹੋ ਜਾਏਗਾ । ਦੋ ਹੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸੋਚੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ

ਹਨ-ਜਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਅਸੀਮ ਨੂੰ ਸੋਚ ਲਵੋ, ਤਾਂ ਸੋਚਣਾ ਜਿੱਤ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡੇ ਵਿਚਾਰਕ ਹੋ ਕੇ ਮੁੜ ਆਉਂਦੇ ਹੋ; ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਮ ਨੂੰ ਸੋਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਅਤੇ ਸੋਚਣਾ ਅਸੀਮ ਨੂੰ ! ਇਥੇ ਅਸਰਡਿਟੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦੋ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਤਾੜੀ ਸੁਣੀ ਹੈ ਬਹੁਤ ।

ਕਿਸੇ ਫ਼ਕੀਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਾਹ, ਇਕ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਇਕ ਹੱਥ ਦੀ ਤਾੜੀ ਸੁਣ। ਉਹ ਅਸਰਡ ਹੈ। ਉਹ ਫਿਰ ਮੁੜ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੈਰ 'ਤੇ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਦੋ ਹੱਥ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੰਧ 'ਤੇ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਦੋ ਹੱਥ ਹੋ ਗਏ। ਤਾਂ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਣਾ—ਬਿਲਕੁਲ ਇਕ ਹੀ ਹੱਥ ਦੀ ਤਾੜੀ ਵੱਜੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਤੂੰ ਸੁਣ। ਅਤੇ ਉਹ ਇਕ ਹੱਥ ਦੀ ਤਾੜੀ ਸੁਣਦਾ ਹੈ, ਸੁਣਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਤਾਂ ਸੁਣਾਈ ਪੈ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਫ਼ੌਰਨ ਦੂਜੀ ਤਾੜੀ ਪ੍ਰੋਵਾਈਡ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਦ ਤਕ ਇਹ ਸੋਚੇਗੇ ਕਿ ਕੰਧ 'ਤੇ ਵਜਾ ਲਵੇ, ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਵਜਾ ਲਵੇ ! ਉਹ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭੱਜ ਜਾ ਤੂੰ ਇਥੋਂ, ਤੂੰ ਇਕ ਹੱਥ ਦੀ ਤਾੜੀ ਸੁਣ ਕੇ ਆ, ਦੋ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਭੁੱਖਾ-ਪਿਆਸਾ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਹੱਥ ਦੀ ਤਾੜੀ.... ਇਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਤਾੜੀ ਨਹੀਂ ਵੱਜਦੀ। ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਵੱਜੇ ? ਵੱਜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।

ਲੇਕਿਨ ਸੋਚਣਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਸੋਚਣਾ ਹੈ।

ਅਖ਼ੀਰ ਉਹ ਛਿਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੋਚਣਾ ਇਕਦਮ ਨਾਲ ਖੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਉਂ ਖੜਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਦ ਸੋਚਣਾ ਹੋਵੇ ਹੀ ਨਾ, ਤਾਂ ਕੀ ਕਰੋਗੇ? ਮਾਈਂਡ ਜੋ ਵੀ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਦੋ-ਚਾਰ ਦਿਨ ਵਿਚ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਸਮਝ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜਵਾਬ ਗੜਬੜ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਫਿਰ ਭਜਾ ਦੇਵੇਗਾ। ਤਦ ਉਹ ਘਬਰਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਘਬਰਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸੋਚਣਾ ਇਕਦਮ ਨਾਲ ਠੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਇਕਦਮ ਨਾਲ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਵੇਲੇ ਜੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਉਂ ਸਤੋਰੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਫਿਰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਗਈ, ਤਾਂ ਨਿਰਵਿਚਾਰ ਆ ਗਿਆ। ਨਿਰਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜਿਥੇ ਰਹੇ, ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ। ਹੁਣ ਕਿਤੇ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਕਿਤੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਸਤੋਰੀ ਇਕ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੋਰ ਗੱਲ ਹੈ। ਗਹਿਰੇ-ਤੋਂ-ਗਹਿਰਾ ਤਲ ਤਾਂ ਸਮਾਧੀ ਦਾ ਉਹੀ ਹੈ; ਲੇਕਿਨ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਮੁਲਕ ਨੇ ਪਕੜਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਗੜਬੜ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਸਮਾਧੀ ਵੀ ਬਿਕਮਿੰਗ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

ਇਕ ਸਾਧੂ ਬੈਠਾ ਹੈ, ਉਹ ਧਿਆਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਧਿਆਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪੂਜਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਾਠ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਾਣਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਮੋਕਸ਼ ਨੂੰ ਪਾਣਾ ਹੈ । ਉਹ ਬਿਕਮਿੰਗ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਕ ਆਦਮੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਧਨ ਪਾਣਾ ਹੈ; ਇਕ ਆਦਮੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਭਗਵਾਨ ਪਾਣਾ ਹੈ। ਦੋਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਇਕ ਹਨ, ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਫ੍ਰੈਂਡ ਇਕ ਹੈ, ਕੁਝ ਪਾਣਾ ਹੈ। ਸਤੋਰੀ ਵਾਲਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਪਾਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਹੈ, ਜੋ ਹੈ, ਹੈ; ਨਾ ਮੋਕਸ਼

ਪਾਣਾ ਹੈ, ਨਾ ਭਗਵਾਨ ਪਾਣਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਬੜੀਆਂ ਅਨੋਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇਕ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਇਕ ਹੀ ਗੱਲ ਹਨ ।

ਕਈ ਦਫ਼ਾ ਅਜੇਹਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਆਇਆ ਹੈ ਪੁੱਛਣ ਅਤੇ ਉਸ ਫਕੀਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਦ ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਦੇਖ ਜਾਗ ! ਹੁਣ ਜੋ ਉਹ ਧੜੰਮ ਕਰਕੇ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਾ, ਤਾਂ ਵਿਚਾਰ ਤਾਂ ਖੋ ਗਏ । ਇਹ ਤਾਂ ਮੰਨਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਫ਼ਕੀਰ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪੁੱਛਣ ਆਏ ਸੀ; ਉਹ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤਦ ਉਹ ਹੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਖਿੜਕੀ 'ਤੇ ਖੜਾ ਹੋ ਕੇ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਦੇਖ ! ਕਈ ਦਫ਼ਾ ਅਜੇਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਚੋਟ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇਕਦਮ ਨਾਲ ਅਵੇਯਰ (ਪ੍ਰਬੁੱਧ) ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਉਹ ਸੁਣਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ, ਅਤੇ ਸਤੋਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਦੇ ਸੋਟੀ ਦੀ ਚੋਟ ਨਾਲ ਵੀ ਹੋ ਅਕਦੀ ਹੈ, ਕਦੇ ਚਪੇੜ ਨਾਲ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ !

ਮੈਂ ਜੋ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਮਾਧੀ ਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮੈਂ ਉਹੀ ਅਰਥ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਥੋਂ ਲੋਕ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਧਿਆਨ ਕਦ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਮੈਂ ਕਦੇ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਦ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਕਰਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਕਰਨਾ ਕੀ ਹੈ? ਬਸ, ਮੈਂ ਜਿਵੇਂ ਹਾਂ, ਉਵੇਂ ਹਾਂ । ਜੋ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ; ਉਹ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਨਾ ਕੁਝ ਪਾਣ ਨੂੰ ਹੈ, ਨਾ ਜਾਣ ਨੂੰ ਹੈ, ਨਾ ਕੁਝ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਨੂੰ ਹੈ, ਨਾ ਕਿਤੇ ਮੰਜ਼ਲ ਹੈ, ਜੋ ਹਾਂ, ਹਾਂ। ਫਿਰ ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ । ਫਿਰ ਜੋ ਅਸੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹੀ ਧਿਆਨ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਇਕ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਸਤੋਰੀ ਦੀ ਜਦ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਅਰਜਨ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣ ਕੀ ਹਨ?

ਉੱਤਰ : ਤਾਂ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਜਚਦਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਪੁੱਛਦਾ ਨਹੀਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਕੁਝ, ਕਿਉਂਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕਿਵੇਂ ਦੱਸ ਸਕਣਗੇ? ਅਰਜਨ ਨੇ ਬੜੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪੁੱਛਿਆ, ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਗਲਤੀ ਹੋ ਗਈ। ਗੀਤਾ ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਪੈ ਗਈ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਲਤੀ ਅਰਜਨ ਨੇ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਗੀਤਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਤਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਤੁਸੀਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੱਥਰ ਉਥੇ ਹੀ ਪਿਆ ਰਹੇ, ਅੱਗੇ ਕਿਉਂ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਕਿਉਂ ਆਵੇ ? ਕੀ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਖੜੇ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਹੈ?

ਉੱਤਰ : ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਖੜਾ ਰਹੇਗਾ। ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਜਾਵੇ। ਪਏ ਹੋਏ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜੋ ਹੈ, ਉਹ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਜਾਵੇ। ਪਏ ਹੋਏ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜੋ ਹੈ, ਉਹ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਜੋ ਹੈ, ਉਹੀ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਪੱਥਰ ਅੱਗੇ ਕਦ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਜਦ ਪੱਥਰ ਫੁੱਲ ਬਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼

ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਦ ਪੱਥਰ ਧੂੜ ਬਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਿੱਛੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਗੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਆਸ ਵਿੱਚ ਕਿ ਫੁੱਲ ਬਣ ਜਾਵਾਂ, ਪਿੱਛੇ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧੂੜ ਨਾ ਬਣ ਜਾਵਾਂ। ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੱਥਰ ਪੱਥਰ ਹੈ, ਨਾ ਉਸ ਨੇ ਫੁੱਲ ਬਣਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਧੂੜ ਬਣਨਾ ਹੈ, ਤਦ ਪੱਥਰ ਦੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਇਕ ਵਰਿੰਗ ਹੈ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰ ਦੇ ਵੀ ਬਗੀਚੇ ਬਣਾ ਲਏ ਹਨ, ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਰਿੰਗ ਹੈ । ਜਦ ਇਕ ਪੱਥਰ ਆਦਮੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਸ ਫੁੱਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?

ਕਿਸੇ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਛੋਹ ਕੇ ਦੇਖਦੇ ਨਹੀਂ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਚੁੱਕ ਕੇ, ਨਾ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੀ ਪੂਰੀ ਕਲ੍ਹਰ ਬਾਉਂਡ ਹੈ, ਸਾਡਾ ਸਭ-ਕੁਝ ਬਾਉਂਡ ਹੈ । ਨਾ ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ, ਨਾ ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਛੂੰਹਦੇ ਹਾਂ, ਨਾ ਕਦੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਨਾ ਕਦੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਛੋਹਾਂ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪੱਥਰ ਵੀ ਅਜੇਹੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇਵੇਗਾ, ਜੋ ਫੁੱਲ ਨੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਮੇਰਾ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ, ਜੋ ਹੈ, ਜੇ ਉਹ, ਉਹ ਰਹਿ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਤਦ ਵੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੂਜੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ, ਦੂਜੇ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਹ ਜਸ੍ਟ ਆਉਟਗ੍ਰੰਥ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਆਏਗੀ, ਫੈਲੇਗੀ, ਫੈਲੇਗੀ। ਅਜੇਹੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਪੌਦਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਕ ਪੌਦਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਪੌਦਾ ਬਗਲ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਦੀ ਫ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਜਾਵਾਂ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਦੂਜਾ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਆਦਮੀ ਵਿਚ ਬੜੀ ਗੜਬੜ ਹੈ। ਉਹ ਬਗਲ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈਂ, ਮੈਂ ਵੀ ਜ਼ਰਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਜਾਵਾਂ। ਇਸ ਸਭ ਗੜਬੜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜੋ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ਉਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਜ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਵੀ ਸੀ, ਉਹੀ ਜੋ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਮਾਂ-ਬਾਪ, ਬੱਚੇ ਦੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ, ਉਹ ਸਾਰੇ-ਦਾ-ਸਾਰਾ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਆਪਸ ਵਿਚ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ?

ਉੱਤਰ : ਇਸ ਨਾਲ ਕਦੇ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਤੀਹ ਬੱਚੇ ਹਨ, ਇਕ ਬੱਚਾ ਅੱਵਲ ਆਏਗਾ। ਜੋ ਪ੍ਰਿਥਮ ਆਏਗਾ, ਉਹ ਪ੍ਰਿਥਮ ਹੋਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਹੁਣ ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਭਰ ਪ੍ਰਿਥਮ ਹੋਣ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿਣਾ ਪਏਗਾ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਪ੍ਰਿਥਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਉਸੇ ਦਿਨ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਏਗਾ, ਸੁਈਸਾਇਡ (ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ) ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਇਹ ਕਰੇਗਾ, ਉਹ ਕਰੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਿਥਮ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਉਹ ਸਦਾ ਲਈ ਦੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ! ਜਦ ਦੋ-ਚਾਰ ਵਾਰ ਪ੍ਰਿਥਮ ਨਹੀਂ ਆ ਪਾਏਗਾ, ਤਾਂ ਸਦਾ ਲਈ ਹਾਰ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਭਰ ਹਾਰੇਗਾ, ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਰੇਗਾ।

ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਕੋਸਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਭ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹਨ। ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਰਹੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਕੰਪੀਟੀਟਿਵ (ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ੀ) ਹਨ। ਮੈਂ ਇਥੇ ਬੈਠਾ ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਉਥੇ ਬੈਠੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਬੜੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕਰ ਲਈਏ ਕਿ ਸਭ ਨੇ ਇਥੇ ਬੈਠਣਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਵੀ ਗੱਲ ਚੱਲ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ? ਇਥੇ ਧੱਕਾ-ਮੁੱਕੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਏਗੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕੋਈ ਉਸ ਦੀ ਟੰਗ ਖਿੱਚ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਖਿੱਚ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੋ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬੈਠਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਬੈਠਾ ਰਹਿ ਜਾਏਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇਥੇ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਮਰਾ ਹੁਣੇ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਸਾਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਬੀਸ਼ਨ (ਉੱਚੀ-ਆਸ) ਨੇ ਅਤੇ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ (ਹੋੜ) ਨੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਪਾਗ਼ਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ, ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿਣਗੇ ਕਿ ਪਹਿਲੇ- ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ, ਤੂੰ ਜੋ ਹੈਂ, ਸੋ ਹੈਂ । ਚੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੋਵੇਗੀ, ਤਾਂ ਤੀਹ ਲੜਕੇ ਪੜ੍ਹਨਗੇ, ਤੀਹ ਲੜਕੇ ਪਾਸ ਹੋਣਗੇ, ਫੇਲ੍ਹ ਹੋਣਗੇ, ਲੇਕਿਨ ਨੰਬਰ ਇਕ, ਨੰਬਰ ਦੋ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ, ਸਾਲ-ਭਰ ਪੜਾ ਦਿੱਤਾ, ਉਹ ਦੂਜੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਲ-ਭਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਨੰਬਰਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਨਾ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਨੰਬਰਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਜਿਸ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਘੱਟ ਨੰਬਰ ਮਿਲੇ, ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਹੋਰ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ? ਮੇਰੇ ਹਿਸਾਬ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਪੂਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੂਜੀ ਹੈ-ਨਾਨ-ਕੰਪੈਟਿਟਿਵ (ਹੋੜ ਮੁਕਤ) ਅਤੇ ਨਾਨ-ਅੰਬੀਸ਼ਸ (ਉੱਚੀ-ਆਸ- ਮੁਕਤ) । ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਸਮਝ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ-ਆਸਾਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਧੂਰੀਆਂ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਜੇ ਉਹ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਧਣਗੇ ਤਾਂ?

ਉੱਤਰ : ਬੜਾ ਮਜ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਅਸੀਂ ਧਿਆਨ ਕਰਾਂਗੇ, ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਸਾਇੰਟਿਸਟਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਕੁਝ ਖ਼ਿਆਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਆਈਂਸਟੀਨ, ਦੁਨੀਆ ਅੱਗੇ ਵਧੇਗੀ ਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟੇਗੀ, ਇਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕੰਮ। ਉਸ ਅਨੰਦ ਦੀ ਖੋਜ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆ ਅੱਗੇ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਜਾਣੇ!

3.

ਜਨਮਾਂ-ਜਨਮਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਆਦਮੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉ ਅਤੇ ਇਸ 'ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਉ।

ਉੱਤਰ : ਇਸ ਵਿਚ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਬਹੁਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਆਦਮੀ ਦੀ ਦੇਹ ਮਿਲੀ ਹੈ, ਇਹ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ? ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿੱਛੇ ਡਾਰਵਿਨ ਨੇ ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਰੀਰ ਦਾ ਜੋ ਵਿਕਾਸ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕੋਲ ਜੋ ਸਰੀਰ ਹੈ, ਉਹ ਸਰੀਰ ਬਾਂਦਰ ਦੇ ਕੋਲ ਜੋ ਸਰੀਰ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਹੀ ਅੱਗੇ ਦੀ ਕੜੀ ਹੈ, ਇਹ ਸਰੀਰ ਉਸ ਤੋਂ ਹੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਤਾਂ ਅੱਧੀ ਗੱਲ ਹੋਈ । ਜੇ ਮਨੁੱਖ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰ ਹੈ, ਤਦ ਤਾਂ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਮਨੁੱਖ ਜੋ ਆਤਮਾ ਵੀ ਹੈ—ਜਿਹਾ ਕਿ ਹੈ, ਤਾਂ ਆਤਮਾ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਕਾਸ-ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀ ਹੈ? ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਤਲਾਂ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਸਰੀਰ ਦੀ ਕੜੀ ਬਾਂਦਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੈ, ਉਵੇਂ ਹੀ ਜੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਜਨਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਬੜਾ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਅਨੁਭਵ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਦਸ-ਪੰਜ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਚੇਤੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਦਸ-ਪੰਜ ਜਨਮ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣਗੇ, ਲੇਕਿਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਜੇ ਪਿੱਛੇ ਕਿਤੇ ਯਾਦ੍ਦਾਸ਼ਤ ਨੂੰ ਘੁਮਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਛਲੇ ਦਸ ਜਨਮ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੀ ਰਹੇ ਹੋਣ, ਲੇਕਿਨ ਗਿਆਰਵਾਂ ਜਨਮ ਤੁਹਾਡਾ ਗਊ ਦਾ ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ।

ਜੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਨੂੰ ਕੁਰੇਦਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦਾ ਜੋ ਜਨਮ ਹੋਵੇਗਾ ਉਹ ਗਊ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਤਮਕ ਕੜੀ, ਸਰੀਰ ਦੀ ਕੜੀ ਨਹੀਂ; ਸਰੀਰ ਦੀ ਕੜੀ ਤਾਂ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਆਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਆਦਮੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਆਤਮਾ ਕਿਸੇ ਪਸੂ-ਜੂਨੀ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੈ, ਜੇ ਇਸ ਦੀ ਖੋਜਬੀਣ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਤਮਾ ਗਊ ਦੀ ਜੂਨੀ 'ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਮੇਰਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਜਿਹਾ ਕਿ ਡਾਰਵਿਨ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ 'ਤੇ ਕਾਫੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਅਸੀਂ ਦਸ-ਪੰਝੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਜਿਥੇ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕੜੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਕੜੀ ਗਊ ਦੀ ਕੜੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਗਊ ਨਾਲ ਆਤਮਿਕ ਨੇੜਤਾ ਹੈ । ਇਹ ਜੋ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਇਸ ਤੋਂ

'ਗਊ-ਮਾਤਾ' ਦਾ ਮੇਰਾ ਅਰਥ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਾਂਦਰ ਨਾਲ ਵੀ ਇਕ ਨੇੜਤਾ ਹੈ, ਸਰੀਰਕ ਕੜੀ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ, ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਆਦਮੀ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਊ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਜੋ ਆਤਮਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਹ ਅਤੇ ਬਾਂਦਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਜੋ ਸਰੀਰ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ-ਮਨੁੱਖ ਹੋਣ ਦੇ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ- ਬਾਂਦਰ ਵਾਲੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਅਤੇ ਗਊ ਵਾਲੀ ਆਤਮਾ ਦਾ । ਸਮਝਣ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਨਾ ਇਹ; ਇਹ ਤਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਜੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਚੇਤੇ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸਿਸ਼ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਹਨ?

ਉੱਤਰ : ਹਾਂ, ਤਦੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ਕਹਾਂਗਾ? ਇਸ ਨਾਲ ਵੀ ਕੁਝ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਏਗਾ। ਉਹ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਹੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਰਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ, ਬਿਨਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹੈ, ਅਜੇਹਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਨਾਲ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਕਹਿਣ ਨਾਲ । ਉਹ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਧਿਆਨ ਦੇ ਸ਼ਿਵਿਰ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ, ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੀ ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਲੱਗ ਸ਼ਿਵਿਰ ਲੈਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਹੋਵੇ । ਥੋੜ੍ਹੇ-ਜਿਹੇ ਪੱਚੀ ਲੋਕ ਇੱਕੀ ਦਿਨ ਦੇ ਲਈ ਆ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਰਹਿਣ; ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਇੱਕੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਲੋਕ ਉੱਤਰ ਜਾਣਗੇ । ਤਦੇ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਪਿਛਲੀ ਕੜੀ ਕਿਥੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ।

ਕਠਨਾਈ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ, ਗਹਿਰੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਸੇ ਦੀ; ਕਿਉਂਕਿ ਗਹਿਰੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵੀ ਹਨ; ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜੇਕਰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਦਾ ਚੇਤਾ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੁਬਾਰਾ ਉਹੀ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਜੋ ਚੇਤਾ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ । ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੋਗੇ। ਫਿਰ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਇਹ ਗੱਲ। ਯਾਨੀ, ਤੁਹਾਡੀ ਪੂਰੀ, ਟੋਟਲ ਪਰਸਨੈਲਿਟੀ ਫ਼ੌਰਨ ਬਦਲ ਜਾਏਗੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪਾਉਗੇ ਕਿ ਅਜੇਹੀਆਂ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਪ੍ਰੇਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ । ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਉਹੀ ਪ੍ਰੇਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਜੋ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਉਹ ਗੱਲ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਤੁਸੀਂ ਮਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਇਹ ਬਣਾਵਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਬਣਾਵਾਂ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਜੇਕਰ ਪੰਜ ਜਨਮਾਂ ਦਾ ਚੇਤਾ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਅਜੇਹੇ ਕਈ ਬੇਟਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਹਨਤ ਕਰ ਚੁੱਕੇ, ਉਹ ਸਭ ਬੇਅਰਥੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਆਖ਼ਰ ਵਿੱਚ ਮਰ

ਗਏ, ਤਾਂ ਇਸ ਬੇਟੇ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਤੁਹਾਡਾ ਪਾਗਲਪਣ ਹੈ, ਉਹ ਇਕਦਮ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਏਗਾ।

ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੋਨਾਂ ਨੇ, ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਾਧਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ। ਜੇ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਗੌਰ ਨਾਲ ਸਮਝੇ ਤਾਂ ਬੁੱਧ ਤੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦਾ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦਾਨ ਹੈ, ਉਹ ਅਹਿੰਸਾ ਵਗੈਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਹਿੰਸਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਦਿਨ ਤੋਂ ਚਲਦੀ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੀਮਤੀ ਦਾਨ ਹੈ, ਉਹ ਜਾਤ-ਚੇਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਵਿਧੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਜਨਮ ਚੇਤੇ ਕਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਜੋ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਭਿਕਸ਼ੂ ਅਤੇ ਸੰਨਿਆਸੀ ਹੋ ਗਏ, ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਏ । ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦਾ ਚੇਤਾ ਆਇਆ ਕਿ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਸਿਵਾਇ ਸੰਨਿਆਸ ਦੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸਾਰਥਕ ਨਾ ਰਹੀ। ਲੱਖਾਂ ਆਦਮੀ ਇਕੱਠੇ ਜੋ ਸੰਨਿਆਸੀ ਹੋਏ, ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੇ ਸਮਝਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸੰਨਿਆਸ ਨਾਲ ਮੋਕਸ਼ ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ; ਉਸ ਦਾ ਕੁੱਲ ਕਾਰਨ ਇੰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਤੀਤ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾ ਦੇਣ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੇ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਚੱਕਰ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਦਫ਼ਾ ਘੁੰਮ ਚੁੱਕੇ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤਦ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਰਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਉਹ ਜੋ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਇਹ ਜੋ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਵੀ ਹਾਂ, ਇਸੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਜਿਗਿਆਸਾ ਜਾਗੇ। ਲੇਕਿਨ ਬੌਧਿਕ ਜਿਗਿਆਸਾ ਨਾਲ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ । ਜਿਗਿਆਸਾ ਅਜੇਹੀ ਜਾਗਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕ ਯਤਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋਣ। ਜਲਦੀ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਧਿਆਨ ਦੇ ਸ਼ਿਵਿਰ ਵੀ ਹੋਣ ਤਾਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਮ ਸ਼ਿਵਿਰ ਨਾ ਹੋਣ । ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਆ ਜਾਣ, ਹੁਣ ਅਜੇਹਾ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਜਾਂ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਸ਼ਿਵਿਰਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡੀਏ-ਆਮ ਸ਼ਿਵਿਰ ਹੋਵੇ, ਕੋਈ ਵੀ ਆ ਸਕੇ। ਫਿਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇੱਕੀ ਦਿਨ ਦੇ ਸ਼ਿਵਿਰ ਹੋਣ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹੀ ਲੋਕ ਆ ਸਕਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਹੋਵੇ, ਜੇ ਪੂਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਲਾਉਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋਣ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇੱਕੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗਹਿਰਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਬਿਲਕੁਲ ਦੂਜੇ ਆਦਮੀ ਹੋ ਜਾਉ, ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਜੀਂਦੇ ਸੀ ਉਹ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਤੁਸੀਂ ਮੁੜ ਕੇ ਕਦੇ ਉਹੀ ਨਾ ਹੋ ਜਾਉ। ਲੇਕਿਨ ਬੌਧਿਕ ਜਿਗਿਆਸਾ ਨਾਲ ਕੁਝ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਬਹੁਤਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਜੋ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਪੁੱਛੋਗੇ, ਮੈਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਹਾਂਗਾ। ਉਸ 'ਤੇ ਹੋਰ ਦਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਗੱਲ ਘੁੰਮ ਕੇ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਅਤੀਤ ਦੀ ਹੋ ਗਈ?

ਉੱਤਰ : ਜੀ, ਅਤੀਤ ਦੀ ਹੀ ਹੋ ਗਈ, ਲੇਕਿਨ ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਅਤੀਤ ਵਿੱਚ ਕੀ-ਕੀ ਕੀਤਾ, ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਅੱਜ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਉਸ ਦੇ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਫ਼ਰਕ ਪੈ ਜਾਏਗਾ। ਜੇ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗ

ਜਾਵੇ ਕਿ ਮੈਂ ਕਈ ਦਫ਼ਾ ਧਨ ਕਮਾਇਆ, ਕਈ ਦਫ਼ਾ ਕਮਾਇਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ, ਤਾਂ ਅੱਜ ਧਨ ਕਮਾਉਣ ਦੀ ਜੋ ਦੋੜ ਹੈ. ਉਹ ਇਕਦਮ ਮਾਂਦ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਲ ਨਿਕਲ ਜਾਏਗਾ । ਫ਼ਰਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪੈ ਜਾਏਗਾ ਇਕਦਮ । ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਕਿ ਇਹ ਸਰੀਰ ਬਹੁਤ ਦਫ਼ਾ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਹਰ ਵਾਰ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਹੁਣ ਇਸ ਸਰੀਰ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਜੀਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਫਿਰ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਤਾਂ, ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸਰੀਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰੀਰ ਬਹੁਤ ਦਫ਼ਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਹੋਰ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਤੁਹਾਡੇ ਜੀਣ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਪਹਿਲੀ ਦਫ਼ਾ ਆਤਮਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ, ਸਰੀਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਏਗਾ।

ਗੱਲ ਅਤੀਤ ਦੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦਾ ਚੇਤਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ਕਿ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਇਹ ਕੋਹਲੂ ਦੇ ਬੈਲ ਵਾਂਗ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਬਹੁਤ ਦਫ਼ਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ, ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ ਤਾਂ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਗੁਆਇਆ। ਜੇ ਇਹ ਗੱਲ ਦਿਸ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਏਗਾ। ਯਾਨੀ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਉਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ। ਕਿਸੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਫਿਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਏਗਾ ਕਿ ਕਰੋੜ ਫਿਰ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲਵਾਂਗਾ, ਫਿਰ ਮਰ ਜਾਵਾਂਗਾ । ਸੋਚਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਕਰੋੜ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਗੁਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਮਾਉਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ?

ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਇਹ ਤਰਕੀਬ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਦਬਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਠੀਕ ਵੀ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਮਕਸਦ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਖੋਜਣ 'ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਸਾਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਜਿੰਨੇ ਜਨਮ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ-ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਜਨਮ ਹੋਏ ਹਨ—ਕੋਈ ਖੋ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਗਹਿਰੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੋਜਣਾ ਪਏਗਾ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅੱਠ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਾਂ।'

ਮੈਂ ਇਕ ਲੜਕੀ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਦਿਨ ਤਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਜਾਤ- ਚੇਤੇ ਦੇ ਲਈ। ਜੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਥੋਂ ਪੁੱਛਾਂ ਕਿ 1951 ਵਿੱਚ 1 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕੀਤਾ. ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ। 1 ਜਨਵਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। 1951 ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸੇ ਜਨਮ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ 1 ਜਨਵਰੀ 1951 ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤਕ ਕੀ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਕੁਝ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਕ ਜਨਵਰੀ 1951 ਹੋਈ ਨਾ ਹੋਈ ਬਰਾਬਰ ਹੋ ਗਈ । ਲੇਕਿਨ ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੰਮੋਹਿਤ ਕਰਕੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਯਾਦ ਦਿਵਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ 1

ਜਨਵਰੀ 1951 ਦੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਜਿਵੇਂ ਹੁਣੇ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ । ਹੁਣੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰ ਦਿਉਗੇ ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਹੋਇਆ-ਸਵੇਰੇ ਉਠਿਆ, ਇਹ ਹੋਇਆ; ਇਹ ਨਾਸ਼ਤਾ ਲਿਆ ਸੀ; ਇਹ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ, ਲੂਣ ਵੱਧ ਸੀ ਦਾਲ ਵਿੱਚ। ਪੂਰੇ ਦਿਨ ਦੀ ਤੁਸੀਂ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰ ਦਿਉਗੇ । ਪਰ ਹੁਣ ਮੁਸ਼ਕਲ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਟੈਲੀ (ਮੇਲ) ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਇਹ ਹੋਇਆ ਵੀ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਸੁਫ਼ਨਾ ਹੈ । ਤਾਂ ਮੈਂ ਨੋਟ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਦਿਨ-ਭਰ ਸਵੇਰੇ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ-ਤਕ ਉਸ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ—ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ, ਕਿਸ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਕੀਤਾ, ਕਿਸ 'ਤੇ ਕ੍ਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਦਿਨ-ਭਰ ਦੀਆਂ ਦਸ-ਪੰਦਰਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਮੈਂ ਨੋਟ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਬੇਹੋਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਦੇ ਲਈ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਬਿਲਕੁਲ ਇਉਂ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿਸਾਬ ਨਹੀਂ! ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਮੈਂ ਨੋਟ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ, ਉਹ ਤਾਂ ਰਿਪੋਰਟ ਹੋਈਆਂ ਹੀ, ਜੋ ਮੈਂ ਨੋਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਸਭ ਵੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।

ਤਾਂ ਇਸ ਜਨਮ ਦੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੰਮ-ਚਲਾਊ ਯਾਦ੍ਦਾਸ਼ਤ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਤਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੋ ਦੁਖਦਾਈ ਯਾਦਾਂ ਹਨ, ਉਹ ਇਕਦਮ ਨਾਲ ਦਬਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਚਿੱਤ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਸੁਖਾਵੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਬੀਤਿਆ ਹੋਇਆ ਸਮਾਂ ਚੰਗਾ ਜਾਣ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਬਚਪਨ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਦੁਖਦਾਈ ਯਾਦਾਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਦਬਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਚਿੱਤ, ਅਤੇ ਜੋ ਸੁਖਾਵੀਆਂ ਹਨ ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ- ਜਿਹੀਆਂ ਵੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਵਾਨੀ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ੇ ਦੀ ਸੀ । ਬਸ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ- ਜਿਹਾ ਸੁਖਾਵਾਂ ਜੋ ਵਾਪਰਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਰੱਖ ਲਿਆ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਸਭ ਉਸ ਨੇ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜੇ ਉਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਚਿੱਤ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਏਗਾ ਕਿ ਜੋ ਸੌ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨੜਿੱਨਵੇਂ ਦੁੱਖ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਇਕ-ਅੱਧੀ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਹਲਕੇ ਸੁੱਖ ਦੀ ਝਲਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਐਪਰ ਚਿੱਤ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੋਖਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਦੋ-ਚਾਰ ਜਨਮ ਖੋਲ੍ਹੇ ਜਾ ਸਕਣ, ਤਦ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੋਚੋਗੇ, ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਉਗੇ । ਯਾਦਾਂ ਅਤੀਤ ਦੀਆਂ ਹੀ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਫ਼ਰਕ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਕਦਮ ਫ਼ਰਕ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦਾ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਇਕ-ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?

ਉੱਤਰ : ਪ੍ਰਾਣੀ ਯਾਨੀ?

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਜਾਨਵਰ

ਉੱਤਰ : ਇਕ-ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਜੇਕਰ ਚੱਕਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਚੱਕਰ ਅਲੱਗ- ਅਲੱਗ ਹਨ ਦੋਨਾਂ ਦੇ?

ਉੱਤਰ : ਨਹੀਂ, ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਜੋ ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ, ਜੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜਿਹੋ-ਜਿਹਾ ਤੁਹਾਡਾ ਸਰੀਰ ਹੈ, ਤਾਂ ਠੀਕ ਇਸੇ ਸ਼ਕਲ ਦਾ, ਐਨ ਅਜੇਹਾ ਹੀ, ਲੇਕਿਨ ਬੇਹੱਦ ਐਸਟੂਲ ਐਟਮ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ, ਬਹੁਤ ਸੂਖਮ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸਰੀਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਸ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਕਠਨਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਪੱਥਰ ਸੁੱਟੀਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਉਹ ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਜੇ ਕੰਧ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਣਾ ਚਾਹੇਗਾ ਤਾਂ ਲੰਘ ਜਾਏਗਾ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਸ਼ਕਲ ਬਿਲਕੁਲ ਇਹੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜੋ ਤੁਹਾਡੀ ਹੈ। ਧੁੰਦਲੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਵੇਂ ਧੁੰਦਲਾ ਫ਼ੋਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ ਹੋਵੇ। ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਦਾ ਫ਼ੋਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਇਸ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਏਗਾ, ਲੇਕਿਨ ਅਜੇਹਾ ਮੇਲ ਖਾਏਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਈ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਪੈਂਦੇ-ਪੈਂਦੇ ਇਕਦਮ ਧੁੰਦਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਗਊ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਗਊ-ਜਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਗਊ ਜਦ ਮਨੁੱਖ- ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰੇਗੀ ਤਾਂ ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਕਿਉਂਕਿ ਇੰਨਾ ਵਾਯਵਿਕ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਫ਼ੌਰਨ ਢਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕੋਈ ਠੋਸ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਪੱਚੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗਿਲਾਸ ਰਖੀਏ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕ ਗਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਪਾਈਏ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਉਸੇ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਦੂਜੇ ਗਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਪਾਈਏ ਤਾਂ ਦੂਜੀ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਣੀ ਲਿਕੁਇਡ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਠੋਸ ਆਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਜਿਸ ਗਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤਾਂ ਉਹ ਜੋ ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਹੈ, ਉਹ ਜਿਸ ਪ੍ਰਾਣੀ-ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਠੋਸਪਣ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜੇ ਗਊ ਦਾ ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਏਗਾ।

ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਦੀ ਜੋ ਸ਼ਕਲ ਹੈ, ਉਹ ਡਿਜ਼ਾਯਰ (ਇੱਛਿਆ) ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਉਹ ਵਾਸਨਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੀ ਵਾਸਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਏਗੀ, ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਉਸੇ ਦਾ ਆਕਾਰ ਲੈ ਲਏਗਾ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਇਹ ਸਰੀਰ ਵੀ ਬਹੁਤ- ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਲਾਂ ਸਾਡੀ ਵਾਸਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

ਅਜੇ ਤਾਂ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸੇ ਖਾਣੇ ਨਾਲ ਹੱਡੀ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਖਾਣੇ ਨਾਲ ਖੂਨ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਖਾਣੇ ਨਾਲ ਹੱਥ ਦੀ ਚਮੜੀ ਵੀ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਖਾਣੇ ਨਾਲ ਅੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਚਮੜੀ ਵੀ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਅੱਖ ਦੀ ਚਮੜੀ ਦੇਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੱਥ ਦੀ ਚਮੜੀ ਦੇਖਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੰਨ ਦੀ ਹੱਡੀ ਸੁਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੱਥ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦੀ ਹੈ । ਜੋ ਤੱਤ ਅਸੀਂ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਇਕ ਹੀ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਸਾਰੇ-ਦਾ-ਸਾਰਾ ਜੋ ਨਿਰਮਾਣ

ਅੰਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਕਿਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ?

ਉਸ ਨੂੰ, ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਜੋ ਗਹਿਰੀ ਵਾਸਨਾ ਹੈ, ਉਹ ਸ਼ਕਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵਾਸਨਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸੂਖਮ ਰੂਪ, ਹੁਣ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜ਼ਰੂਰ ਕਿਸੇ ਕੋਡ-ਲੈਂਗੁਏਜ (ਗੁਪਤ ਭਾਸ਼ਾ) ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ-ਨਾ-ਕਿਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਬੀਜ ਹੈ, ਉਸ ਬੀਜ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਦੇਖਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ । ਉਸ ਬੀਜ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਫੁੱਲ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਸਮਝੋ, ਸੂਰਜਮੁਖੀ ਦਾ ਫੁੱਲ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੂਰਜਮੁਖੀ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਪੰਖੜੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਦਾ ਕੁਝ-ਨਾ-ਕੁਝ ਕੋਡ ਲੈਂਗੁਏਜ ਵਿੱਚ ਉਸ ਬੀਜ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੂਰਜਮੁਖੀ ਦਾ ਹੀ ਪੌਦਾ ਬਣਦਾ ਹੈ? ਇਹ ਦੂਜਾ ਪੌਦਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ। ਬੀਜ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ-ਨਾ-ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ, ਕਿਸੇ-ਨਾ-ਕਿਸੇ ਸੂਖਮ ਤਲ 'ਤੇ ਜੋ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਭ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਮਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਇਕ ਅਣੂੰ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਅਣੂੰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਉਸ ਅਣੂੰ ਵਿੱਚ ਕਿਥੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ? ਅਜੇ ਤਕ ਇਹ ਗੱਲ ਵਿਗਿਆਨੀ ਦੀ ਪਕੜ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਅਧਿਆਤਮ, ਜਾਂ ਯੋਗ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਜੋ ਪ੍ਰਾਣ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਪ੍ਰਾਣ ਦੀ ਜੋ ਵਾਸਨਾ ਹੈ, ਉਹ ਵਾਸਨਾ 'ਕੋਡ' ਹੈ, ਉਸ 'ਕੋਡ' ਤੋਂ ਸਭ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਜੋ ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਹੈ, ਜਦ ਤਕ ਇਕ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਯਾਤਰਾ ਕਰੇਗਾ। ਜਿਵੇਂ ਦਸ ਜਨਮ ਹੋਣਗੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਆਦਮੀ ਦਾ ਹੀ ਰਹੇਗਾ, ਲੇਕਿਨ ਹਰ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਬਦਲਦੀ ਤੁਰੀ ਜਾਏਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸ਼ਕਲ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਵਾਸਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਹੋਵੇਗੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਜ਼ਰਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ।

ਉੱਤਰ : ਚੱਕਰ ਨਾ? ਹਾਂ, ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੌਰ ਨਾਲ ਸਮਝੀਏ ਤਾਂ ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਇਸ ਸਥੂਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਜੋ ਕਾਂਟੈਕ੍ਰਟ-ਫੀਲਡ (ਸੰਬੰਧ ਖੇਤਰ) ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਉਂ ਚੱਕਰ ਹੈ। ਯਾਨੀ, ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਉਹ ਸਰੀਰ ਜਿਥੇ-ਜਿਥੇ ਛੋਂਹਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਚੱਕਰ ਹਨ। ਉਹ ਸਭ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਉਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਸਭ ਵਿੱਚ-ਜਿਥੋਂ ਗਊ ਦਾ ਸਰੀਰ ਛੋਹੇਗਾ, ਉਥੇ ਚੱਕਰ ਬਣ ਜਾਏਗਾ। ਛੂਹਣ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੈਅ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਸਮਝ ਲਵੋ ਕਿ ਸੈੱਕਸ ਦੇ ਸੈਂਟਰ 'ਤੇ ਇਕ ਚੱਕਰ ਹੋਵੇਗਾ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਜਾਤ ਦਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੋਵੇ—ਕੁੱਤਾ ਹੋਵੇ, ਬਿੱਲੀ ਹੋਵੇ, ਆਦਮੀ ਹੋਵੇ, ਔਰਤ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਇਕ ਬਹੁਤ ਫੋਰਸਫੁਲ (ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ) ਚੱਕਰ ਸੈਕਸ ਸੈਂਟਰ 'ਤੇ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਚੱਕਰ ਸਭ ਸਰੀਰਾਂ ਵਿਚ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਚਾਹੇ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ । ਹਾਂ, ਉਹ ਚੱਕਰ ਛੋਟਾ-ਵੱਡਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਮਜ਼ੋਰ ਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੱਤ ਚੱਕਰ ਹੋਣਗੇ। ਉਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਿਰਫ਼ ਇੰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਕੀ ਚੱਕਰ ਨਿਸ਼ਕ੍ਰਿਯ ਪਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹ ਜਦ ਵੀ ਸਕ੍ਰਿਯ ਹੋ ਜਾਣਗੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਨੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਪਰਗਟ ਹੋਣ

ਲੱਗਣਗੀਆਂ। ਚੱਕਰ ਨਿਸ਼ਕ੍ਰਿਯ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਸੱਤ ਚੱਕਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਸੱਤੇ ਸਕ੍ਰਿਯ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੌ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ- ਪੜਤਾਲ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਸੈਕਸ ਦਾ ਚੱਕਰ ਤਾਂ ਸਭ ਵਿੱਚ ਸਕ੍ਰਿਯ ਮਿਲੇਗਾ, ਬਾਕੀ ਛੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਇਕ-ਅੱਧਾ ਚੱਕਰ ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਸਕ੍ਰਿਯ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਕ੍ਰਿਯ ਹੋਣਗੇ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ ।

ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਜਿੰਨੇ ਚੱਕਰ ਸਕ੍ਰਿਯ ਬਣਾਏ ਹਨ, ਉਹ ਤਾਂ ਸਕ੍ਰਿਯ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਜਿੰਨੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਸਕ੍ਰਿਯ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਸਕ੍ਰਿਯ ਹੁੰਦੇ। ਉਹ ਹੈਨ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ, ਪਰ ਉਹ ਨਿਸ਼ਕ੍ਰਿਯ ਪਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਬਟਨ ਤਾਂ ਹੈ, ਬਲਬ ਵੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਬਟਨ ਆੱਫ਼ ਹੈ ਤਾਂ ਬਲਬ ਬੰਦ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਆੱਨ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬਲਬ ਜਗ ਜਾਵੇ। ਚੱਕਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਆੱਨ-ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਆੱਫ਼ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਜਿੰਨੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਚੱਕਰ ਹਨ, ਉਹ ਆੱਫ਼- ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਯੋਗ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆੱਨ-ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਇਹ ਚੇਸ਼ਟਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆੱਨ ਹੋ ਜਾਣ, ਸਕ੍ਰਿਯ ਹੋ ਜਾਣ। ਜਿੰਨੇ ਉੱਪਰ ਦੇ ਚੱਕਰ ਸਕ੍ਰਿਯ ਹੋਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ, ਉੱਨੇ ਹੇਠਲੇ ਚੱਕਰ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨਿਸ਼ਕ੍ਰਿਯ ਹੋਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਜੋ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਸਾਡੇ ਕੋਲ, ਉਹ ਉਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉੱਪਰ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਤੀਮਾਨ, ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਢਿੱਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਇਸ 'ਤੇ ਕਦੇ ਪੂਰੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਠੀਕ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਲੈੱਚਰਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਇਕ ਸਿਰੀਜ਼ ਇਸ 'ਤੇ ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਮਲਾ ਇੰਨਾ ਅਸਾਨ ਨਹੀਂ ਜਿੰਨਾ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਫ਼ੀ ਜਟਲ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦੇ ਲਈ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਦੀ ਕੀ ਕੋਈ ਆਊਟਲਾਈਨ (ਰੂਪ-ਰੇਖਾ) ਦੇ ਸਕੋਗੇ?

ਉੱਤਰ : ਨਹੀਂ, ਉਹ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆ ਜਾਉ ਤਾਂ ਕਰਵਾ ਹੀ ਦਿਆਂ। ਆਊਟਲਾਈਨ ਜ਼ਰਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਗੱਲ ਹੈ। ਆਊਟਲਾਈਨ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਊਟਲਾਈਨ ਦਿੱਤੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਉਹ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਸਟੈੱਪ (ਕਦਮ ) ਪੂਰਾ ਕਰੋ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਦੀ ਆਊਟਲਾਈਨ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਉਗੇ । ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਕਰ ਵੀ ਲਵੋ ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਤਾਂ ਇਕ ਸਟੈੱਪ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਸਟੈੱਪ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਸਾਰਥਕ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਜੋ ਪ੍ਰੈਕਟਿਕਲ ਹਨ, ਉਹ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਗਿਆਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਜੋ ਅਜੇਹਾ ਜਾਣ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ?

ਉੱਤਰ : ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਅਰਥਾਂ ਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਜੋ ਬੁਨਿਆਦੀ

ਫ਼ਰਕ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਆਬ੍ਰਜੈੱਕਟਿਵ ਹੈ। ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਕਿ ਪੱਖਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਤਾਂ ਜਿਸਨੇ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਉਸੇ ਨੂੰ ਪੱਖਾ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ, ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਚਲਾਉਗੇ ਚਲਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਠੀਕ ਹੈ, ਪੱਖਾ ਚਲਦਾ ਹੈ, ਹਵਾ ਵੀ ਸੁੱਟਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਜੋ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਆਬਜੈੱਕਟ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਜੋ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਜੈੱਕਟ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਦਿੱਸ ਸਕਦੇ । ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਦਿੱਸਣ ਦਾ। ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਵੇਂ ਦਿਖਾਈ ਪਏਗਾ? ਸਰੀਰ ਆਬਜੈੱਕਟ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਕਦੇ ਆਬਜੈੱਕਟ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ; ਨਾ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਆਬ੍ਰਜੈੱਕਟ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਧਰਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਬਜੈੱਕਟ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ—ਉਹ ਜੋ ਅੰਦਰ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ।

ਕੋਈ ਮਹਾਂਵੀਰ ਜਾਂ ਕੋਈ ਬੁੱਧ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਲੈਣ, ਫਿਰ ਵੀ ਬਾਹਰ ਜੇ ਲਿਆ ਕੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੂੰ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਆਮ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਤੁਹਾਡੇ ਦਰਮਿਆਨ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗਾ, ਇਥੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਜੋ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ ਹੈ, ਉਹ ਇੰਨੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹੈ, ਇੰਨੀ ਅੰਦਰਲੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੇ ਲਈ ਹੀ ਸਾਖਿਆਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਸਾਖਿਆਤ ਬਾਹਰੋਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਵੀ ਇਕ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਐਨ ਉਹੋ-ਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਤੁਹਾਡੇ ਹੀ ਅੰਦਰ ਵਾਪਰੀ ਹੋਵੇ। ਕੋਈ ਅੰਦਰਲੀ ਪਛਾਣ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੀ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹ ਗੱਲ ਦਿਖਾਈ ਪੈਣ ਲੱਗੇ, ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੇ ਤੁਰਨ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹ ਗੱਲ ਦਿਖਾਈ ਪੈਣ ਲੱਗਾ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਤੁਰਨ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ । ਤਦ ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲੱਗੇ ਕਿ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਕੁਝ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ? ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਮੁਸ਼ਕਲ ਮੁਆਮਲਾ ਹੈ।

ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਦੀ ਜੋ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਆਊਟਲਾਈਨ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੇ, ਆਊਟਲਾਈਨ ਦੇਣਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਆਮਲਾ ਹੀ ਅਜੇਹਾ ਹੈ। ਸਮਝ ਲਵੋ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਬਹੁਤੀ ਸਾਨੂੰ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਦੀ ਆਊਟਲਾਈਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਹਿਲੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ 'ਚ ਜ਼ਰਾ ਸੌਖ ਹੋਵੇ । ਅਧਿਆਪਕ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹੇਗਾ ਕਿ ਕਿਉਂਕਿ ਤੂੰ ਅਜੇ ਪਹਿਲੀ ਜਮਾਤ ਨਾਲ ਹੀ ਵਾਕਫ਼ ਨਹੀਂ ਹੈਂ, ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਜਿਸ ਦੀ ਆਊਟਲਾਈਨ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁਆਮਲਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਠਦਾ-ਅਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਤੈਨੂੰ ਆਊਟਲਾਈਨ ਦੇਵਾਂਗੇ? ਤੂੰ ਕਿਵੇਂ ਜਾਣੇਂਗਾ? ਕੀ ਕਰੇਂਗਾ ਤੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ? ਤੂੰ ਪਛਾਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਹੈਂ ਉਸ ਨੂੰ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਊਟਲਾਈਨ

ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਉਹ ਭਾਸ਼ਾ ਜਦ ਤੂੰ ਇਹਨਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਗੁਜ਼ਰੇਂਗਾ, ਤਦ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹ ਆਊਟਲਾਈਨ ਵੀ, ਜੋ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ।

ਸਮਝ ਲਵੋ ਕਿ ਪੰਜ ਸਾਲ, ਸੱਤ ਸਾਲ ਦਾ ਇਕ ਬੱਚਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਜੇ ਸੈਕਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਮਝਾਉਣ ਬੈਠਿਆ ਜਾਵੇ: ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਕਠਨਾਈ ਹੋ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਬੱਚੇ ਦੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਅੰਦਰਲੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹ ਸੈਕਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਮਝ ਸਕੇ; ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਉਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸਮਝੇ? ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ, ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸਮਝੇ? ਤੁਸੀਂ ਆਉਟਲਾਈਨ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਉਗੇ, ਤਦ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜੇਹਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਲੋਕ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤਾਂ ਜਿੰਨੇ ਗਹਿਰੇ ਸੱਚ ਹਨ ਅੰਦਰ ਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਮੁੱਢਲੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ— ਬਿਲਕੁਲ ਅਰੰਭ ਦੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ੁਰੂ ਦੀ। ਇਕ-ਇਕ ਕਦਮ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਦੀ, ਇਕ-ਇਕ ਕਦਮ ਅੱਗੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਸੀਮਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ।

ਸਾਡੀ ਕਠਨਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਹਿੰਮਤ ਜੁਟਾ ਪਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਅਜੇਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚ ਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀਆਂ। ਛੋਟਾ-ਮੋਟਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਪ੍ਰਯੋਗ, ਟੋਟਲ ਡਿਸਟਰਬੈਂਸ (ਪੂਰੀ ਉਲਟ-ਪੁਲਟ) ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੀ ਪੂਰੀ-ਦੀ-ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਪਰੂਟਿੰਡ (ਉੱਖੜ) ਹੋ ਜਾਏਗੀ, ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਜੋ ਦਿਖਾਈ ਪੈਣ। ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਦਿਖਾਈ ਪੈਣ । ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਇਕ ਕਦਮ ਕਰਨਾ ਹੀ ਮੁਨਾਸਬ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਅਤੇ ਰਾਤੀਂ ਅਸੀਂ ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਪੰਦਰਾਂ ਮਿਨਟ ਧਿਆਨ ਕਰੀਏ, ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਕਹੋਗੇ, ਅਜੇਹਾ ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ।

ਉੱਤਰ : ਉਹ ਵੀ ਕੋਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪੰਦਰਾਂ ਮਿਨਟ ਬੈਠ ਕੇ। ਉਹ ਵੀ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਤਦ ਇਕ-ਅੱਧੇ ਦੋ ਦਿਨ ਬੈਠ ਕੇ ਕੋਈ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਵੀ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਮਿਹਨਤ ਪੂਰਵਕ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪੂਰੀ-ਦੀ-ਪੂਰੀ ਜਿਗਿਆ ਆ ਬਦਲ ਜਾਏਗੀ। ਤਦ ਉਹ ਜੋ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛੇਗਾ, ਉਹ ਦੂਜੇ ਹੀ ਹੋ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਿਖਾਈ ਪੈਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਕੁਝ ਅਜੇਹਾ ਪੁੱਛਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਪੁੱਛ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਯਾਨੀ ਆਦਮੀ ਕੀ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਥੇ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਪੁੱਛੇਗਾ ਉਹੀ ਨਾ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਚਿੱਤ ਖੜਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ

ਫ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਵੀ ਤਾਣ ਲਾ ਕੇ ਕਰ ਲਵੇ । ਉੱਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਕਰ ਲਵੇ । ਉੱਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਜਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਹੁਣ ਮੈਂ ਇਧਰ ਚੋਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਬੁਲਾਉਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮੈਂ ਨਿਉਂਦਾ ਦੇ ਕੇ ਬੁਲਾਵਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਆ ਜਾਣ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸੱਦਾਂਗਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਹ ਆ ਜਾਣ। ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਲੋਕ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਹਨ ਜੋ ਜ਼ਰਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਅਸਪੱਸ਼ਟ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਜੇ।

ਉੱਤਰ : ਹਾਂ, ਕਾਰਨ ਹਨ ਲੱਗਣ ਦੇ। ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਅਜੇਹਾ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਕੋਈ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ਤਾਂ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਕੋਈ ਗੁਰੂ ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ ਤਾਂ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਤੋਂ ਇਹੀ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ਤਾਂ ਹੋ ਜਾਏਗਾ; ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਮਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਗਿਆ ਹੈ ਗਹਿਰੇ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਆਦਮੀ ਬਹੁਤੀ ਮਿਹਨਤ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਲਈ, ਜੋ ਬਹੁਤੀਆਂ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹੋਣ। ਧਨ ਦਿਖਾਈ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਦਾ ਮੁਆਮਲਾ ਅਜੇਹਾ ਹੈ ਕਿ ਬਿਲਕੁਲ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮੰਗ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਕਿ ਇੰਨੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰੋ ਤਾਂ ਕੁਝ ਹੋਵੇਗਾ। ਇੰਨੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰੋ ਤਾਂ ਕੁਝ ਦਿਖਾਈ ਪਏਗਾ। ਤਾਂ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਦੇ ਲਈ ਮਿਹਨਤ ਜੁਟਾਉਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਥੋੜ੍ਹੇ ਲੋਕ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਦੇ ਲਈ ਮਿਹਨਤ ਜੁਟਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਆਸਾਨ ਗੱਲ ਹੈ।

ਫਿਰ ਸਾਡੇ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਜੋ ਲੋਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹੀ ਅਸੀਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਅਸੀਂ ਅਨੁਕਰਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜਿਹੋ-ਜਿਹੇ ਕੱਪੜੇ ਲੋਕ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ, ਅਸੀਂ ਪਹਿਨ ਲਵਾਂਗੇ। ਜੋ ਲੋਕ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਅਸੀਂ ਪੜ੍ਹਾਂਗੇ । ਜਿਸ ਪਿਕਚਰ ਨੂੰ ਲੋਕ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਸੀਂ ਦੇਖਾਂਗੇ । ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਚਿੱਤ ਦੇ ਜੋ ਤਾਰ ਹਨ, ਉਹ ਜਿਸ ਪਾਸੇ ਖਿੱਚੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਖਿੱਚੀਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰੋਗੇ; ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਜਪਾਨ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ; ਅਤੇ ਫ੍ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ।

ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦਸ-ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਭਿਕਸ਼ੂ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ, ਅਤੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ

ਨਾਲ ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਸੀ । ਉਪਯੋਗ ਸਿਰਫ਼ ਇੰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਫ਼ੌਰਨ ਸਕ੍ਰਿਯ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਕੱਲੇ ਵਿੱਚ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਭਿਕਸ਼ੂ ਸਾਧਨਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਣ, ਜਿਥੇ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਭਿਕਸ਼ੂ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤਕ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਧਨਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ, ਜਿਥੇ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਭਿਕਸ਼ੂ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤਕ ਆਤਮਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦ  ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ, ਉਥੇ ਤੁਸੀਂ ਜੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਊ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹੋ। ਵੱਡੇ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਸਿਰਫ਼ ਇੰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਉਥੋਂ ਦੀ ਪੂਰੀ-ਦੀ-ਪੂਰੀ ਹਵਾ ਜਿਵੇਂ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਪੂਰੀ-ਦੀ- ਪੂਰੀ ਹਵਾ ਸੰਸਾਰਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਥੇ ਉਹੀ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹੋ ਜੋ ਦੂਜੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ; ਐਨ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇ ਉਥੇ ਹਵਾ ਪੂਰੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਹੀ ਕਰਨ ਲੱਗੋਗੇ ਜੋ ਉਥੇ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਕ ਦਫ਼ਾ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਜਿਹੀ ਗਤੀ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇੰਨਾ ਰਸ ਆਉਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕੌਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੌਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡਾ ਆਪਣਾ ਅਨੰਦ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖਿੱਚਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਪਹਿਲਾ ਸਟੈੱਪ ਉਠ ਜਾਵੇ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।

ਇਧਰ ਜਿੰਨਾ ਲੰਮਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਤੈਅ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉੱਨਾ ਆਦਮੀ ਤੂੰ ਅਜੇਹਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗਾ ਹੈ ਕਿ ਅਧਿਆਤਮ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਕਿਤੇ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ, ਪਕੜ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕੀ ਹੈ। ਕੌਣ ਝੰਜਟ ਵਿੱਚ ਪਵੇ ! ਇਕ-ਦੋ-ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ, ਪਕੜ 'ਚ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਕੋਈ ਝੰਜਟ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਵੇ । ਸਾਡੇ ਜਨਮਾਂ-ਜਨਮਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਉਲਟੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਲਟੇ ਸੰਸਕਾਰ ਇਕੱਠੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਤੇ ਗਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਇੰਨਾ ਲੰਮਾ ਤੇ ਕਠਨ ਦਿਖਾਈ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਸੋਚਦਾ ਹੈ—ਠੀਕ ਹੈ, ਤਾਂ ਸੁਣ ਲਵੋ, ਗੱਲ ਕਰ ਲਵੋ, ਪੜ੍ਹ ਲਵੋ । ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਹ ਝੰਜਟ ਵਿੱਚ ਪੈਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ।

ਇਕ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਆਦਮੀ ਹਨ। ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਉਹ ਬੁੱਢੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹੇ, ਵਿਨੋਬਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਸਾਥੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ। ਅਰਵਿੰਦ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਰਮਣ ਕੋਲ ਰਹੇ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁਝ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵਾਕਫ਼ ਰਹੇ ਹਨ, ਸਭ ਜਗ੍ਹਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ, 'ਗੱਲਬਾਤ ਬਹੁਤ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਅੱਗੇ ਕਰੋਗੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਉਮਰ ਬਹੁਤ ਹੋ ਗਈ।' ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, 'ਇੱਕੀ ਦਿਨ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਕਰਕੇ ਆਉ ਤਾਂ ਫਿਰ ਅੱਗੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬੇਕਾਰ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਚੁੱਕੇ, ਹੁਣ ਅੱਗੇ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਹੈ ਨਹੀਂ । ਉਹਨਾਂ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਇਹ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਰਾਂਗਾ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਾਗ਼ਲ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ?” ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਹੁਣ ਮਰਨ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋ ਤੁਸੀਂ; ਸਾਲ-ਦੋ-

ਸਾਲ ਜਾਂ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹੋਗੇ, ਇਹ ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਹਿੰਮਤ ਕਰ ਲਵੋ, ਪਾਗ਼ਲ-ਪੂਗ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਉਗੇ । ਉਂਜ ਪਾਗਲ ਹੀ ਹੋ ਤੁਸੀਂ। ਜਿਹੜਾ ਆਦਮੀ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਅਧਿਆਤਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦਾ ਹੋਇਆ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਆਦਮੀ ਪਾਗ਼ਲ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਹੈ? ਘੁੰਮੋ ਨਾ ! ਫਿਰ ਅਜੇਹਾ ਹੈ ਤਾਂ... ।' ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, 'ਨਹੀਂ, ਇਹ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪੂਰਾ ਸਮਝਿਆ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮੈਂ ਮੁੜਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਗਿਆ !' ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਫਿਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਜਿਗਿਆਸਾ ਕਰਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਮਝ ਗਏ ਕਿ ਮੈਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਕਰੋ, ਫਿਰ ਅੱਗੇ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ।

ਜਿਗਿਆਸਾ ਬੌਧਿਕ ਹੋ ਗਈ, ਬਿਲਕੁਲ ਇੰਟੇਲੈਕਚੂਅਲ । ਇਕ ਆਦਮੀ ਆ ਕੇ ਪੁੱਛ ਲੈਂਦਾ ਹੈ—ਈਸ਼ਵਰ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਉਸ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਠੀਕ, ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਵੀ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੁੱਛਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਫ੍ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਫ਼ਕੀਰ ਸੀ-ਗੁਰਜਿਏਫ। ਜੋ ਵੀ ਆਦਮੀ ਆਏਗਾ, ਜਿਗਿਆਸਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬੜੇ ਉਪਦਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਗੁਜ਼ਾਰੇਗਾ ਉਹ। ਜਦ ਉਹ ਉੱਨੀ ਹਿੰਮਤ ਦਿਖਾਉਣ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜਿਗਿਆਸਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ਉਹ। ਉਹ ਕਹੇਗਾ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਜਿਗਿਆਸਾ ਤੋਂ ਤਾਂ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਹੈ ਨਹੀਂ।

ਇਧਰ ਮੈਂ ਜੋ ਵੀ ਇੰਨੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਇਸੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਕਿ ਇਸ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਠੀਕ ਜਿਗਿਆਸਾ 'ਤੇ ਆ ਜਾਣਗੇ। ਹਜ਼ਾਰ ਆਦਮੀ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਇਕ ਆਦਮੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਕ-ਦੋ- ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਾਂਗਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦ ਕੇ ਜੋ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਰ ਲਵਾਂਗਾ। ਫਿਰ ਇਕ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਜਿਸ ਨੇ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਉਥੇ ਆ ਜਾਵੇ । ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਭਟਕਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਕਰੋਗੇ ਤਾਂ ਹੀ ਕੁਝ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕੁਝ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਹੁਣ ਨਾ ਹੌਸਲਾ ਹੈ, ਨਾ ਇੱਛਿਆ ਹੈ, ਕੋਈ ਕਾਮਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ—ਅਜੇਹਾ ਖ਼ਿਆਲ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ-ਕੁਝ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਦੇ ਘੜੀ- ਅੱਧੀ ਘੜੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕੁਝ।

4.

ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ

ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਲਾ ਹੀ ਹੈ?

ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਇਕ ਅਰਥ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਜੀਂਦੇ ਹਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਸਿਰਫ਼ ਇਕੱਲਾ ਜਿਉਂ ਲੈਣਾ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਾ ਲੈਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਹੈ। ਮਹਿਜ਼ ਜਿਉਂ ਲੈਣ ਨਾਲ, ਇਸ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਪਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਹੀ ਨਾ ਨਿਕਲ ਜਾਈਏ। ਜੀਂਦੇ ਅਸੀਂ ਹਾਂ, ਪਰ ਜੀਣ ਦੇ ਰੁਝੇਵੇਂ ਵਿੱਚ, ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਾ ਲੈਣ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਦੀ ਛੋਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਪਾਂਦੀ । ਅਕਸਰ ਤਾਂ ਇਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਮੌਤ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਖੜੀ ਹੋ ਕੇ ਦਸਤਕ ਦੇਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਤਦੇ ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਸੀ ਅਤੇ ਗਿਆ।

ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕ ਮਰ ਕੇ ਹੀ ਜਾਣ ਪਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਿਉਂਦੇ ਸਨ। ਜਦ ਜੀਵਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰ ਚੀਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਇਕ ਚੀਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਿਰਫ਼ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਨਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਸਵੀਕਾਰ ਹੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜੀਵਨ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹੋਰ ਕੋਈ ਭੁੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਬੀਜ ਸਮਝ ਲਵੇ ਕਿ ਉਹ ਬਿਰਛ ਹੈ, ਉਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਜਨਮ ਪਾ ਲੈਣ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਸਮਝ ਕੇ ਭੁੱਲ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਬੀਜ ਬਿਰਛ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਹੈ ਨਹੀਂ। ਫਿਰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਬਿਰਛ ਹੋ ਹੀ ਜਾਵੇ। ਬਿਰਛ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਿਮਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ । ਲੇਕਿਨ ਜੇ ਬੀਜ ਸਮਝ ਲਵੇ ਕਿ ਮੈਂ ਬਿਰਛ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਬੀਜ ਬਿਰਛ ਹੋਣ ਦੀ ਸਾਰੀ ਚੇਸ਼ਟਾ, ਸਾਰਾ ਯਤਨ, ਸਾਰੀ ਯਾਤਰਾ ਛੱਡ ਦੇਵੇਗਾ। ਜ਼ਰੂਰਤ ਕੀ ਹੈ? ਜੋ ਮੈਂ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜੋ ਵੀ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਵਿੱਚ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਜਨਮ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਡੇ-ਤੋਂ-ਵੱਡਾ ਜੋ ਇਲੂਜ਼ਨ (ਭੁਲੇਖਾ) ਅਤੇ ਭਰਮ ਆਦਮੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਬਸ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਨਮ, ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ। ਜਨਮ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ।

ਜੀਵਨ ਮਿਲ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਖੋ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਦੁਆਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ—ਜੀਵਨ ਪਾਣ ਦੇ ਲਈ ਵੀ, ਜੀਵਨ ਖੋਣ ਦੇ ਲਈ ਵੀ। ਜਨਮ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ, ਪਬਲਿਸਿਟੀ ਹੈ। ਜਨਮ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਅਵਸਰ, ਇਕ ਅਪਰਚਿਊਨਿਟੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਖੋ ਵੀ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਪਾ ਵੀ ਸਕਦੇ

ਹਾਂ। ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਖੋ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਖੋਣ ਦਾ ਜੋ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜਨਮ ਨੂੰ ਹੀ ਜੀਵਨ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ, ਅਰਥਾਤ ਜੀਵਨ ਮਿਲ ਗਿਆ।

ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਭਾਵਨਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ। ਜੀਵਨ ਬਣਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਹੋਣ ਨੂੰ, ਮਹਿਜ਼ ਏਗਜ਼ਿਸਟੈਂਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਨਾ ਸਮਝ ਲੈਣਾ । ਅਸੀਂ ਹਾਂ, ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਇਹ 'ਹੋਣਾ' ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵੱਡੇ 'ਹੋਣ' ਦੇ ਲਈ ਦੁਆਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇਕ ਜਨਮ ਹੈ ਜੋ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ

ਇਕ ਜਨਮ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਆਪ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਮਾਂ-ਬਾਪ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਜਨਮ, ਉਸ ਦੂਜੇ ਜਨਮ ਦੇ ਲਈ ਦੁਆਰ ਬਣੇ, ਜੋ ਅਸੀਂ ਆਪ-ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਦੇਵਾਂਗੇ, ਤਦ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ; ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮਿਹਨਤ ਵਿਅਰਥ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੌੜਦੇ ਹਾਂ ਬਹੁਤ, ਪਹੁੰਚਦੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਮਿਹਨਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਫਲ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਬੀਜ ਬੀਜ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਸੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਦੀ-ਕਦੀ ਕੋਈ ਬੀਜ ਬਿਰਛ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਦੀ-ਕਦੀ ਉਸੇ ਬੀਜ ਵਿਚ ਫੁੱਲ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਬੀਜ ਵਿੱਚ ਸੁਗੰਧ ਫੈਲਦੀ ਹੈ। ਕਦੇ ਕੋਈ ਬੀਜ ਬਿਰਛ ਬਣ ਕੇ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਦੂਰ ਤਕ ਬਾਹਾਂ ਫੈਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮਦਾ ਹੈ, ਚੰਦ ਦੇ ਨਾਲ ਨੱਚਦਾ ਹੈ, ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਨਾਲ ਅੰਦਲੋਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਦੇ ਕੋਈ ਬਿਰਛ ਅਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਹੋੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬੀਜ, ਬੀਜ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬੀਜ ਜਦ ਕਦੇ ਅਜੇਹੇ ਫੁੱਲ, ਅਜੇਹੇ ਅਕਾਸ਼ ਦੇ ਫੈਲਾਉ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਅਸੀਂ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਜੀਂਦੇ ਹਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਇਕ ਬੀਜ, ਜੇਕਰ ਦੂਜੇ ਖਿੜੇ ਹੋਏ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਬਿਰਛ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਇਕ ਬੀਜ, ਜੇ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਕਰੇ ਉਸ ਬਿਰਛ ਦਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫਲ ਆ ਗਏ, ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਬਾਕੀ ਬੀਜ ਮੁਲਕ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਬਿਰਛ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਬਣਾ ਲੈਣ, ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਆਦਮੀ ਇਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਨੂੰ, ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੂੰ, ਕ੍ਰਾਈਸਟ ਨੂੰ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ, ਸਨਮਾਨ-ਪੂਜਾ। ਆਦਰ-ਮੰਦਰ ! ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਚੇਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਉਹੀ ਬੀਜ ਹੈ, ਜੋ ਅਸੀਂ ਵੀ ਹਾਂ। ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਪੂਰੇ ਅਵਸਰ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਕੇ ਜੀਵਨ ਬਣ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਬੀਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਨਾ ਕਰੀਏ, ਤਾਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਹੀ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਉਡੀਕ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਲਈ ਚੱਲਣੀ। ਬੀਜ ਜੇ ਬਿਰਛ ਨਾ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਸੜੇਗਾ। ਬੀਜ ਜੇ ਬਿਰਛ ਨਾ ਬਣਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਨਿਕਲਿਆ, ਤਾਂ ਮੌਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਚੱਲੇਗਾ।

ਜੋ ਆਦਮੀ ਜਨਮ ਨੂੰ ਅਵਸਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦਾ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ, ਉਹ ਆਦਮੀ ਜਨਮ ਨੂੰ ਅਵਸਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਮੌਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਦਾ।

ਦੋ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ—ਇਕ ਉਹ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਕ੍ਰਿਯ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਦੂਜੇ ਉਹ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਮੌਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਮੌਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਰੋਜ਼-ਰੋਜ਼ ਮੌਤ ਕਰੀਬ ਚਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਰੋਜ਼-ਰੋਜ਼ ਮੌਤ ਦੇ ਕਰੀਬ ਆਉਣ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜੀਵਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਕਿਸ ਗਣਿਤ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ? ਸਮਝਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਰੋਜ਼ ਅਸੀਂ ਮਰਦੇ ਹਾਂ, ਰੋਜ਼ ਮਰਨ ਦੇ ਕਰੀਬ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਾਂ । ਇਕ ਵਰ੍ਹਾ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਜਨਮ-ਦਿਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ ਇਹ ਕਿ ਉਹ ਜਨਮ ਦਾ ਦਿਨ ਮਨਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੌਤ ਦਾ ਦਿਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਬਰਥ-ਡੇ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਡੈੱਥ-ਡੇ। ਸੋਚਾਂਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮੌਤ ਦਾ ਦਿਨ ਜਾਣ ਪਏਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਸਾਲ ਮੌਤ ਹੋਰ ਕਰੀਬ ਆ ਗਈ, ਅਤੇ ਜਨਮ ਇਕ ਸਾਲ ਹੋਰ ਛੁੱਟ ਗਈ। ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਕ ਦਿਨ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਕਿਤੋਂ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਮੌਤ ਕੋਈ ਬਾਹਰਲੀ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਫਾਰੇਨ, ਕੋਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ, ਅਤੇ ਮੌਤ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਮੌਤ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਨਮ ਦੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਮੌਤ ਵੀ ਇਕ ਗ੍ਰੋਥ ਹੈ, ਮੌਤ ਵੀ ਇਕ ਵਿਕਾਸ ਹੈ। ਰੋਜ਼ ਅਸੀਂ ਮਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਦੇ ਚਲਦੇ ਹਾਂ। ਰੋਜ਼ ਕੁਝ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਮਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਰੋਜ਼ ਅਸੀਂ ਬੁੱਢੇ ਹੋਣ ਲੱਗਦੇ ਹਾਂ, ਰੋਜ਼ ਮਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਦਿਨ ਇਹ ਪਰਕਿਰਿਆ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਇਹ ਪਰਕਿਰਿਆ, ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਮੌਤ ਆ ਗਈ। ਮੌਤ ਆ ਨਹੀਂ ਗਈ, ਇਕ ਵਿਕਾਸ ਸੀ ਜੋ ਪੂਰਨਤਾ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਅਸੀਂ ਜੀਵਨ ਕਹਿ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਈਏ—ਇਹੀ ਜੀਵਨ ਹੈ? ਇਹ ਰੋਜ਼ ਮਰਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣਾ, ਇਹ ਗ੍ਰੇਜੁਅਲ ਡੈੱਥ, ਇਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮਰਨਾ? ਸੱਤਰ ਸਾਲ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਰਨ ਵਿੱਚ, ਇਕ-ਅੱਧਾ ਮਿਨਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਅੱਸੀ ਸਾਲ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੋਰ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨਗੇ, ਤਾਂ ਸੌ ਸਾਲ ਲੱਗਣਗੇ। ਮਰਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਲੱਗਦੀ ਹੈ—ਇਹ ਵਿਗਿਆਨ ਜ਼ਰਾ ਵੱਡਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਜੋ ਮਰਨ ਦੀ ਪਰਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਜਨਮ ਦੇ ਬਅਦ ਜਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਰਨ ਦੀ ਪਰਕਿਰਿਆ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗੀ। ਅਸੀਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ, ਤਾਂ ਮਰਨ ਦੀ ਪਰਕਿਰਿਆ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਲੇਕਿਨ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਦੋ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ-ਇਕ, ਜੋ ਮਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮਰਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਨਿਕਲ ਜਾਏਗਾ, ਅਤੇ ਦੂਜਾ, ਜੋ ਪਰਮ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਪਰਮ ਦੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਚੱਲ ਪਾਏਗਾ। ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੋ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਚੱਲਣ ਲੱਗਣ, ਇਕ ਮਰਨ ਦੀ ਚੱਲੇਗੀ; ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਚਲਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ, ਆਪਣੇ-ਆਪ ਚਲਦੀ ਹੈ । ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਉਹ; ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਚਲਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਮਰਨ ਦੀ ਪਰਕਿਰਿਆ ਚੱਲੇਗੀ; ਜੋ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਮਰਨ

ਵਾਲਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮਰਦਾ ਚਲਿਆ ਜਾਏਗਾ । ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ, ਇਸ ਅਵਸਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਨਾ ਖੋ ਦੇਈਏ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਈਏ, ਜੋ ਨਹੀਂ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਵਸਰ ਵਿੱਚ, ਜਦਕਿ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਮਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਝਲਕ ਪਾ ਲਈਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਈਏ, ਜੋ ਨਹੀਂ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸੀਂ ਮਰਦੇ ਹਾਂ, ਜੀਂਦੇ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਅਨੁਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਏ? ਇਸ ਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਕੀ ਪੜਾਅ ਹੋਣਗੇ?

ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ ਇਹ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜਨਮ ਨੂੰ, ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੰਨਣਾ । ਅਸੀਂ ਸਭ ਮੰਨੀ ਬੈਠੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ-

ਜਨਮ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਨਾ ਮੰਨਣਾ।

ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਭ ਮਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਜਿਉਂ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਹਾਂ ! ਇਕ ਸਿਮਰਨ ਬਣਿਆ ਰਹੇ ਅਤੇ ਵਿੰਨ੍ਹ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਕ ਨਵੀਂ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਤੜਫ਼ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇ । ਧਾਰਮਕ ਆਦਮੀ ਉਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਮਰਨ ਦੀ ਪਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਹੈ।

ਬੁੱਧ ਰੁਕੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਇਕ ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ । ਇਕ ਯੂਥ ਫੈਸਟਿਵਲ ਵਿੱਚ, ਇਕ ਯੁਵਕ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਦਿਨ, ਉਸ ਦਿਨ ਇਕ ਜੋਤਿਸ਼ੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਲੜਕਾ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪਰਮ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਸਮਰਾਟ ਹੋਵੇਗਾ ਜਾਂ ਸੰਨਿਆਸੀ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਪਿਤਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਏ। ਕੋਈ ਪਿਤਾ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਸੰਨਿਆਸੀ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ । ਸਾਰੇ ਹੀ ਬਾਪ, ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਹੋਇਆ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਪ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਇਆ। ਘੱਟ-ਤੋਂ-ਘੱਟ ਬੇਟੇ ਤੋਂ ਹੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਪਾ ਲਵੇ । ਬੇਟੇ ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਭਰ ਲਵੇ। ਸਾਰੇ ਬਾਪ, ਬੇਟੇ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਆਪਣੇ ਹੰਕਾਰ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਕੋਈ ਬਾਪ, ਬੇਟੇ ਤੋਂ ਕਦੇ ਤ੍ਰਿਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਹੰਕਾਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਸਭ ਬੇਟੇ ਛੋਟੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਂਦੀ । ਸੋ ਬੁੱਧ ਦੇ ਪਿਤਾ ਘਬਰਾ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਬੇਟਾ ਸੰਨਿਆਸੀ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਕਿਵੇਂ ਰੋਕੀਏ? ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਨਿਆਸੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਕਿਵੇਂ ਰੋਕੀਏ ਇਸ ਨੂੰ? ਦੂਜੇ ਦਾ ਬੇਟਾ ਸੰਨਿਆਸੀ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਚਰਨ ਛੂਹ ਕੇ ਨਿਮਸਕਾਰ ਕਰ ਆਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਡਾ ਬੇਟਾ ਸੰਨਿਆਸੀ ਹੋਣ ਲੱਗੇ, ਤਦ ਅਸਲੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਬੁੱਧ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੰਨਿਆਸੀਆਂ ਦੇ ਚਰਨ ਛੂਹਣ ਗਏ ਸਨ। ਅੱਜ ਪਹਿਲੀ ਦਫ਼ਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਹੈ, ਕਿਵੇਂ ਰੋਕਾਂ ਇਸ ਨੂੰ? ਚਿੰਤਾ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਏ ਹਨ। ਬੁੱਧੀਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ, ਕੀ ਕਰੀਏ? ਬੁੱਧੀਮਾਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਇਕ ਕੰਮ ਕਰੋ- ਆਪਣੇ ਇਸ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਮੌਤ ਨਾਲ ਵਾਕਫ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ, ਬਸ? ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਨਿਆਸੀ ਹੋ ਜਾਏਗਾ।

ਬਾਪ ਨੇ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ, ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਮੌਤ ਤੋਂ ਨਾਵਾਕਫ਼ ਰੱਖਣ ਦੇ। ਅਜੇਹੇ ਮਹਿਲ ਬਣਾਏ ਜਿਥੇ ਕੋਈ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਦਾਖ਼ਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ; ਕਿਉਂਕਿ ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦੀ ਝਲਕ ਆਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੌਤ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਦਿਖਾਈ ਪੈਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ, ਉਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਤੋਂ, ਉਸ ਦੇ ਬਲ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆਉਣ ਨਾਲ ਮੌਤ ਨੇ ਖ਼ਬਰ ਜੁ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਆਉਂਦੀ ਹਾਂ। ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਮੌਤ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ, ਟਿਕੇਗਾ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਤੂਫ਼ਾਨ, ਹੋਰ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਜਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਿੱਲ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਕੰਬ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਘਿਰੇਗਾ, ਹੁਣ ਇਸ ਵਰਖਾ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸਹੀ, ਉਸ ਵਰਖਾ ਵਿੱਚ ਹੀ। ਬੁੱਢੇ ਦਾ ਆਉਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਠੀਕ ਉਸ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਬੁੱਧ ਰਹਿੰਦੇ, ਫੁੱਲ ਮੁਰਝਾ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਮਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਸੀ ਕਿ ਰਾਤੀਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰ ਦੇਣਾ, ਮੁਰਝਾਇਆ ਫੁੱਲ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਪੈ ਜਾਵੇ । ਕਿਉਂਕਿ, ਮੁਰਝਾਇਆ ਫੁੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਤੇ ਬੁੱਧ ਪੁੱਛਣ ਨਾ ਲੱਗਣ ਕਿ ਫੁੱਲ ਮੁਰਝਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਤੇ ਆਦਮੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਮੁਰਝਾ ਜਾਏਗਾ? ਸੁੰਦਰ-ਤੌਂ-ਸੁੰਦਰ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਘੇਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਬੁੱਧ ਨੂੰ, ਸਾਰੀਆਂ ਸੁੱਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਉਹੀ ਸਭ ਮਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਰਨ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਂਝਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਬਲਕਿ ਜੇ ਕਿਤੇ ਮੈਥੋਂ ਬੁੱਧ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਸਲਾਹ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਤੁਹਾਡਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਇਸ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਸੰਨਿਆਸੀ ਬਣਾ ਹੀ ਦੇਵੇਗਾ। ਬਲਕਿ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਮੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦਿਉ, ਇਹ ਮੂੜ੍ਹ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਦੇਖਣ ਦਿਉ ਬੁੱਢਿਆਂ ਨੂੰ, ਸੜੇ ਹੋਏ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ, ਸੁੱਕੇ ਹੋਏ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ, ਮੁਰਦਿਆਂ ਨੂੰ, ਸਭ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਿਉ। ਦੇਖ ਕੇ ਆਦੀ ਹੋ ਜਾਏਗਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਉਠਾਏਗਾ। ਗ਼ਲਤੀ ਹੋ ਗਈ ਬੁੱਧ ਦੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ । ਸਭ ਤਰਫ਼ ਤੋਂ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰ ਲਈ ਰੋਕਣ ਦੀ। ਐਪਰ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਜੇਹੀ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਟਹਿਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਲਈਏ।

ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਜਵਾਨ ਹੋਣ ਤਕ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਬਿਰਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਜਵਾਨ ਹੋ ਗਏ। ਇਕ ਯੁਵਕ-ਮਹੋਤਸਵ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕਰਨ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਉਹ ਰਥ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਨਿਕਲੇ ਹਨ । ਰਾਹ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਬੁੱਢਾ, ਕੋਈ ਮੁਰਦਾ, ਕੋਈ ਬੀਮਾਰ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਪਵੇ । ਲੇਕਿਨ ਕੀ ਕਰਨ ! ਸਾਡੇ ਰਾਹ ਬੁੱਢਿਆਂ ਨਾਲ, ਮੁਰਦਿਆਂ ਨਾਲ, ਬੀਮਾਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹਨ। ਇਕ ਬੁੱਢਾ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਹੀ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰੋ, ਮੌਤ ਕਿਤੋਂ ਨਾ ਕਿਤੋਂ ਦੀ ਝਲਕੇਗੀ। ਉਹ ਸਭ ਤਰਫ਼ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।

ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰਥੀ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਇਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ?”

ਬੁੱਧ ਨੇ ਅਜੇਹਾ ਕਦੇ ਨਾ ਪੁੱਛਿਆ ਹੁੰਦਾ, ਅਸੀਂ ਵੀ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦੇ ਹਾਂ,

ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ । ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਬੁੱਧ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਇਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ?”

ਸਾਰਥੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, 'ਇਹ ਆਦਮੀ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।'

ਬੁੱਧ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਕੀ ਮੈਂ ਵੀ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ?'

ਸਾਰਥੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਕਿਵੇ ਕਹਾਂ? ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਸ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬੁੱਢੇ ਹੋ ਜਾਉਗੇ । ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਨਿਵੇਦਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਪਵਾਦ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬੁੱਢਾ ਸਭ ਨੂੰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।'

ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਰਥ ਵਾਪਸ ਮੋੜ ਲੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਬੁੱਢਾ ਹੋਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬੁੱਢੇ ਹੋ ਗਏ। ਦੇਰ-ਸਵੇਰ ਦੀ ਹੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੈ। ਰਥ ਵਾਪਸ ਕਰ ਲੈ । ਹੁਣ ਯੁਵਕ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਜਾਵਾਂ? ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਹੀ ਗਿਆ।'

ਸਾਰਥੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਨਹੀਂ, ਇਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਿਤਾ ਉਥੇ ਰਾਹ ਤੱਕਦੇ ਹਨ।'

ਤਾਂ ਰਥ ਅੱਗੇ ਲੈ ਗਏ ਹਨ । ਫਿਰ ਇਕ ਮੁਰਦਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ; ਕੋਈ ਅਰਥੀ ਲਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਬੁੱਧ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਇਹ ਕੀ ਹੋਇਆ ਹੈ?”

ਸਾਰਥੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦਾ ਕਦਮ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਨਾ ! ਹੁਣ ਕੋਈ ਬੁੱਢਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਖ਼ਰੀ ਜੋ ਕਦਮ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਆਦਮੀ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ।

ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਕੀ ਮੈਂ ਵੀ ਮਰ ਜਾਵਾਂਗਾ?"

ਸਾਰਥੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਮੈਂ ਕਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ । ਬਦਸ਼ਗਨੀਆਂ ਹਨ, ਅਸ਼ੁੱਭ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਅਪਵਾਦ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।’

ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਫਿਰ ਵਾਪਸ ਮੁੜੀਏ । ਜਦ ਮਰ ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ—ਅੱਜ, ਜਾਂ ਕਲ੍ਹ, ਜਾਂ ਪਰਸੋਂ--ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਨੇ ਸਾਰਾ ਅਰਥ ਖੋ ਦਿੱਤਾ । ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਹੁਣ ਤਲਾਸ਼ ਕਰੀਏ, ਜੋ ਨਾ ਮਰਦਾ ਹੋਵੇ । ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਸੋਚਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਕੀ ਅਜੇਹਾ ਵੀ ਕੁਝ ਹੈ ਜੋ ਨਹੀਂ ਮਰਦਾ ਹੈ।

ਬੁੱਧ ਮੁੜ ਆਏ। ਪਰ ਸਾਡੇ ਰਥ ਕਦੇ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਮੁੜਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਾਰਥੀ ਤੋਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਦਮੀ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਬੁੱਢਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਪਏਗਾ? ਸਾਰਥੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵੀ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਾਰਥੀ ਤੋਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦੇ ਕਿ ਇਹ ਆਦਮੀ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮਰਨਾ ਪਏਗਾ? ਬਲਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਾਰਥੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾਈ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਭ ਮਰਦੇ ਹੋਣਗੇ, ਮੇਰੇ ਮਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਆਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸਭ ਮਰਦੇ ਹੋਣਗੇ, ਇਹ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ। ਮੌਤ ਜੋ ਹੈ, ਉਹ ਸਦਾ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਸਦਾ ਬਚਾ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦੀ। ਸਭ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਅਪਵਾਦ ਹਾਂ। ਹਰੇਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਜੇਹਾ ਭਾਵ ਹੈ। ਜਦ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ

ਮਰਦੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, 'ਵਿਚਾਰਾ !' ਦੂਜਿਆਂ 'ਤੇ ਬੜੀ ਦਯਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਮੌਤ ਹੱਸਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਜੋ ਅੱਜ ਦਯਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੱਲ੍ਹ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਚਾਰਾ ਕਹਿਣਾ ਪਏਗਾ।

ਦੂਜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਦਯਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ 'ਤੇ ਚੇਤਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਚੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਕੋਈ ਮਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, 'ਵਿਚਾਰੇ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ! ਪਤਨੀ ! ਬੜਾ ਬੁਰਾ ਹੋਇਆ। ਲੇਕਿਨ ਕਦੇ ਅਜੇਹਾ ਚੇਤਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਇਹ ਮੌਤ ਦਾ ਤੀਰ, ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਉਠ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼ ਵੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਮਾਣ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਤੜਾਮ ਖਿੱਚੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੀਰ ਚਲਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਚੱਲ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਨਾ ! ਤੀਰਾਂ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਯਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਕਤ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤੀਰ ਉਸੇ ਦਿਨ ਚੱਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ । ਸ਼ਾਇਦ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਛਿਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਿਰਨਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅੰਦਰ ਕਿਤੇ ਕਿ ਇਹ ਜੋ ਮੈਕੇਨਿਜ਼ਮ, ਇਹ ਜੋ ਯੰਤਰ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਚੱਲ ਸਕੇਗਾ।

ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਘੜੀ ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਹੈ । ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਵੀ ਚੱਲ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੇ ਵਿਚਾਲੇ ਨਾ ਚਲਾਉ। ਜਾਂ, ਪਟਕਾ ਮਾਰੋ ਤਾਂ ਹੁਣੇ ਵੀ ਟੁੱਟ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਦੂਜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ। ਘਟਨਾਵਾਂ- ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘੜੀ ਦਸ ਸਾਲ ਚੱਲੇਗੀ। ਮਸ਼ੀਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਦਸ ਸਾਲ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ. ਦਸ ਸਾਲ ਚੱਲ ਜਾਏਗੀ। ਉੱਕਾ-ਪੁੱਕਾ ਦਸ ਸਾਲ ਚੱਲ ਜਏਗੀ। ਜਨਮ ਲੈਣ ਸਮੇਂ ਜੋ ਬੀਜਾਣੂੰ ਸਾਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰਲੀ ਘੜੀ ਨੀਅਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਸੱਤਰ ਸਾਲ, ਅੱਸੀ ਸਾਲ । ਵਿਗਿਆਨ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਬਣਾ ਲਵੇ, ਘੜੀ ਘੱਟ ਚਲਾਈ ਜਾਵੇ, ਕਾਲ ਪੈ ਜਾਵੇ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿਸਾਬ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਨਮ ਦੇ ਛਿਨ ਵਿੱਚ, ਬੀਜ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਹੈ, ਕੁਝ ਅੰਦਰ, ਅਤੇ ਹੁਣ ਵਿਗਿਆਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੁਝ ਅੰਦਰਲੀ ਪ੍ਰਲਾਨਿੰਗ ਹੈ ਕ੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਵਿੱਚ ਕਿ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਚੱਲੇਗਾ।

ਦੇ ਜੌੜੇ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੌੜੇ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ—ਇਕ ਤਾਂ ਉਹ, ਜੋ ਇਕ ਹੀ ਆਂਡੇ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਅਤੇ ਇਕ ਉਹ, ਜੋ ਦੋ ਆਂਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਆਂਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜੇ ਕਹਿਣਾ ਬਹੁਤਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਦੋ ਹੀ ਬੱਚੇ ਹਨ, ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਸਿਰਫ਼; ਜੌੜੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸਹਿਯੋਗੀ ਹਨ, ਕੋਆਪਰੇਟਿਵ ਹਨ, ਇਕੱਠੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ। ਕੋਏ ਗ੍ਰਜਿਸਟੈਂਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਦਾ, ਕੋ-ਬਰਥ ਹੋਈ ਹੈ, ਇਕੱਠੇ ਜਨਮੇਂ ਹਨ. ਜੌੜੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜੋ ਦੋ ਬੱਚੇ ਇਕ ਹੀ ਆਂਡੇ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਅਸਲ ਚ ਜੌੜੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ

ਜੌੜੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਬਾਬਤ ਜੋ ਅਧਿਐਨ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ।

ਇਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾਲੋ, ਅਤੇ ਇਕ ਨੂੰ ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਪਾਲੋ, ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ, ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਪੀੜਿਤ ਹੋਣਗੇ, ਅਤੇ ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਸਮਾਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਜੇ ਉਹ ਇਥੇ ਟੀ.ਬੀ. ਨਾਲ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਟੀ.ਬੀ. ਨਾਲ ਬੀਮਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਬੀਮਾਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਦਿਨ-ਦੋ-ਦਿਨ ਦੀ ਭੁੱਲ-ਚੁੱਕ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਬੱਚੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਪਾਲੇ ਜਾਣ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮਰਨ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਘੱਟ-ਤੋਂ-ਘੱਟ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਦਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜ਼ਿਆਦਾ-ਤੋਂ-ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ-ਨਾ-ਕੁਝ ਜਨਮ ਦੇ ਨਾਲ ਗਰੰਟੀ, 'ਇਨਬਿਲ੍ਡ’, ਉਹ ਜੋ ਕ੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰ ਭਰੀ ਹੋਈ ਪ੍ਰਲਾਨਿੰਗ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਯੋਜਨਾ ਲੈ ਕੇ ਆਦਮੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਘੜੀ ਤਾਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੀਰ ਚੱਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਜਨਮ ਦੇ ਨਾਲ ਮਰਨ ਦਾ; ਮਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨ ਦੀ ਅਜੇ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਕ ਗੱਲ ਨਿਸਚਿਤ ਹੈ ਉਹ ਮੌਤ ਹੈ; ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਨਿਸਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਟੇਨ ਜਾਂ ਪੱਕਾ ਨਿਸਚਿਤ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵਿਚਾਰਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਹਾਂ, ਸੋਚਣ-ਵਿਚਾਰਨ ਤੋਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਚਿੰਤਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ ਵੀ ਸਧਾਰਨ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਇਕ ਤਾਂ ਚਿੰਤਾ ਅਜੇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਰੋਟੀ ਨਾ ਕਮਾ ਸਕੀਏ ਤਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।  ਇਕ ਚਿੰਤਾ ਅਜੇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਚਾਹੀਏ, ਉਹ ਨਾ ਮਿਲ ਸਕੇ। ਇਕ ਚਿੰਤਾ ਉਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਕਾਨ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਏ ਉਹ ਨਾ ਬਣ-ਮਿਲ ਸਕੇ । ਇਕ ਚਿੰਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਅਸੀਂ ਜੀਂਦੇ ਹਾਂ ਉਸਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੈ। ਇਕ ਹੋਰ ਏਂਜ਼ਾਇਟੀ ਹੈ, ਇਕ ਹੋਰ ਚਿੰਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਧਾਰਮਕ ਚਿੰਤਾ ਆਖੀਏ, ਰਿਲੀਜਸ ਏਂਜ਼ਾਇਟੀ ਕਹੀਏ, ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੌਤ ਆ ਰਹੀ ਹੈ।

ਜੇ ਦੁਨੀਆ ਧਾਰਮਕ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਮੜੀਆਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਵਾਂਗੇ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣਾਵਾਂਗੇ, ਤਾਂ ਜੋ ਬੱਚਾ-ਬੱਚਾ ਜਾਣੇ ਕਿ ਇਹ ਮੌਤ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਜੇ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਅਰਥੀ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਘਰ ਸੱਦ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਮਾਂ, ਕਿ ਅੰਦਰ ਆ, ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰ, ਕੋਈ ਅਰਥੀ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਮਾਂ ਸਮਝਦਾਰ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਜਦ ਅਰਥੀ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਵੇ, ਅਤੇ ਕਹੇ ਕਿ ਅਰਥੀ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੇਰੀ ਕਿਤੇ-ਨਾ-ਕਿਤੇ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਦੇਰ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਮੌਤ ਦਾ ਤੀਰ ਤਾਂ ਚੱਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਹੀ ਆਯਾਮ ਵਿੱਚ, ਇਕ ਹੀ ਡਾਯਮੈਂਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਜਿਉਂ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਆਯਾਮ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਰਾਹ 'ਤੇ ਮੌਤ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕਦੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗਾ। ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਂਦੇ ਤੇ ਮਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਪਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਇਕ ਹੋਰ ਡਾਯਮੈਂਸ਼ਨ ਵੀ ਹੈ? ਕੀ ਇਕ ਹੋਰ ਯਾਤਰਾ-ਪਥ ਵੀ ਹੈ? ਕੀ ਕੋਈ ਇਕ ਹੋਰ ਆਯਾਮ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਸਾਡੀ ਚੇਤਨਾ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਸਕੇ? ਜਿਥੇ ਮੌਤ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ, ਜੀਵਨ ਉਥੇ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਮੌਤ ਨਾ ਹੋਵੇ।

ਜਿਥੇ ਮੌਤ ਹੈ ਉਥੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਰਮ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਬਿਰਛ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਜ਼ਰਾ ਕੰਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰਛਾਵਾਂ ਖੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖੋ ਜਾਣਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੀਡੀਅਮ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਕੰਬ ਗਿਆ, ਅਸਮਰਥ ਹੋ ਗਿਆ, ਟੁੱਟ ਗਿਆ, ਖਿੰਡ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪਰਛਾਵਾਂ ਖੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਚੰਦ, ਇਕ ਝੀਲ ਵਿੱਚ, ਝਲਕ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉੱਪਰ ਦੇ ਚੰਦ ਤੋਂ ਵੀ ਝੀਲ ਦਾ ਚੰਦ ਸੋਹਣਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਅਕਸ ਬੜੇ ਸੋਹਣੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਜਿੰਨਾ ਝੂਠ ਹੋਵੇ, ਉੱਨਾ ਸੋਹਣਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਜਿੰਨਾ ਕੂੜ ਹੋਵੇ, ਉੱਨਾ ਸੁੰਦਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਇੰਨੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਸੁਫ਼ਨੇ ਇੰਨੇ ਪਿਆਰੇ ਤੇ ਮਿੱਠੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਸੁਫ਼ਨੇ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਚੰਦ ਦਾ ਅਕਸ ਝੀਲ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਬਣੇ, ਅਕਸ ਹੀ ਹੈ, ਰਿਲੈੱਸ਼ਨ ਹੀ ਹੈ। ਜ਼ਰਾ ਝੀਲ ਕੰਬ ਜਾਏਗੀ, ਭਾਫ਼ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਜਾਏਗੀ ਅਤੇ ਅਕਸ ਖੋ ਜਾਏਗਾ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਚੰਦ ਸਮਝ ਲਈਏ, ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਕਿ ਚੰਦ ਖੋ ਗਿਆ, ਚੰਦ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਕ ਚੰਦ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੈ ਦੂਰ ਹੈ।

ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਰੀਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਮੀਡੀਅਮ ਹੈ, ਜੀਵਨ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਉਹ ਮਰੇਗਾ, ਉਸ ਦੀ ਘੜੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਯੰਤਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਯੰਤਰ ਹੀ ਹੈ। ਸਰੀਰ ਇਕ ਮੈਕੇਨਿਜ਼ਮ ਹੀ ਹੈ। ਬਿਲਕੁਲ ਯੰਤਰ ਹੈ, ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਯੰਤਰ । ਅੱਜ ਨਹੀਂ ਕੱਲ੍ਹ, ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯੰਤਰ ਬਣਾ ਲਵਾਂਗੇ, ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਬਣਾ ਲਈਏ। ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ-ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਵਿੱਚ, ਤਦ ਸੁਧਾਰ ਕਰ ਪਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਜਲਦੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਉਸ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਯੰਤਰ ਬਣਾ ਲਈਏ, ਜੋ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੱਲੇ, ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਪਰ ਹੋਵੇਗਾ ਉਹ ਯੰਤਰ ਹੈ। ਜੋ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅੰਦਰ, ਜੋ ਪਰਗਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਜੀਵਨ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਯੰਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਚੇਤਾ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਯੰਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿਉਂ ਕੇ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਮਰਨ ਵੇਲੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸਮਝਦੇ

ਹੋਵਾਂਗੇ ਕਿ ਮੈਂ ਮਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਯੰਤਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਹੋਣਾ ਸਮਝ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।

ਤਾਂ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਨਮ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਮਾਧਿਅਮ, ਮੀਡੀਅਮ, ਇੰਸਟਰੂਮੇਂਟ, ਸਾਧਨ ਜੀਵਨ ਦਾ, ਜਨਮ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਜੀਵਨ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਲਝ ਕੇ ਵਿਅਰਥ ਹੋ ਗਏ, ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਜਾਵਾਂਗੇ ਜਿਸ ਦਾ ਇਹ ਮਾਧਿਅਮ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਾਣ-ਖੋਜਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਰਥਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਤਾਂ ਪਹਿਲਾ ਸੂਤਰ ਹੈ ਜਨਮ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨ ਲੈਣਾ। ਜਿਹੋ-ਜਿਹਾ ਜਨਮ ਤੋਂ ਜੀਵਨ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣਾ। ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ-ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੋ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਉ।

ਆਦਮੀ ਜੋ ਕੁਝ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਦਮੀ ਕੋਈ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।

ਉਹ ਬੀਜ ਹੋਣ ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਬਿਰਛ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਗਹਿਰਾ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ।

ਉਹ ਬੁੱਧ ਜਾਂ ਮਹਾਂਵੀਰ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਜਾਂ ਕ੍ਰਾਈਸਟ ਜਾਂ ਲਾਓਤੱਸੇ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਆਦਮੀ ਸਮਝਣ ਦੀ ਭੁੱਲ ਵਿੱਚ ਨਾ ਪੈ ਜਾਣਾ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ, ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡਿਸਕੰਟੈਂਟ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖ, ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਕਦੇ ਪੈਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਹਾਂ, ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਇਕ ਦਿਨ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਥੇ ਲੈ ਗਿਆ ਜਿਥੇ ਸਭ ਸੰਤੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਉਹ ਫਲ ਹੈ, ਉਹ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਦਾ ਅੰਤਮ ਫਲ ਹੈ। ਉਹ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਗਏ । ਆਪਣੇ-ਆਪ ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਗਏ ਕਿ ਇਹ ਜੋ ਜੀਵਨ ਦਿਖਾਈ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਰਸਪੂਰਨ ਅਤੇ ਅਰਥਪੂਰਨ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਜੋ ਬਹੁਤ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਛੁੱਟ ਗਿਆ। ਦੇਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਧੋਖੇ ਦਾ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੋ ਮਿਟ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਉਹ ਮਿਟ ਹੀ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਸਲਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮੇਂ ਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਂ ਭੱਜਿਆ ਚਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਹ ਘੜੀ ਆਏਗੀ, ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ।

ਬਹੁਤ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਲੋਕ, ਆਪਣੇ-ਆਪ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ, ਅਖੌਤੀ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ, ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਪਰਮ ਤੁਸ਼ਟੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਪਰਮ ਤੁਸ਼ਟੀ ਮੰਨ ਕੇ ਜਿਹੜੇ ਬੈਠ ਗਏ ਹਨ, ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੇ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਰਮ ਤੁਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਨਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਰਦੇ ਹਨ। ਸੰਤੋਸ਼ ਕਰ ਲੈਣਾ ਸੁਇਸਾਈਡਲ ਹੈ, ਆਤਮ ਘਾਤੀ ਹੈ। ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਸੰਤੋਸ਼ ਬਰਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ। ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ, ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਣਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ, ਸਾਧਣਾ ਨਹੀਂ

ਪੈਂਦਾ, ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ, ਵਾਪਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੀਣਾ ਵੱਜਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ; ਵਜਾਉਣੀ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ। ਫੁੱਲ ਖਿੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਖਿੜਾਉਣੇ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ। ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੇ ਬਜ਼ਾਰੋਂ ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਣੇ ਪੈਂਦੇ; ਸੁਗੰਧੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਫੈਲਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਿਨ ਹੈਪਨਿੰਗ ਹੈ। ਸੰਤੋਸ਼ ਹੈਪਨਿੰਗ ਹੈ। ਸੰਤੋਸ਼ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਸੰਤੋਸ਼ ਸਦਾ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਪਤੀ, ਅੰਤਮ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਦੀ, ਅੰਤਮ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ, ਸੰਤੋਸ਼ ਦੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਹੀ ਖਿੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਲੇਕਿਨ, ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਸੰਤੋਸ਼ ਦੇ ਪਾਠ ਨੇ ਮਾਰ ਛੱਡਿਆ ਹੈ। ਬਿਲਕੁਲ ਮਾਰ ਛੱਡਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਆਦਮੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੈ। ਜੋ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜੋ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਤਾਂ ਪਹਿਲੀ ਹੋਈ ਇਹ ਗੱਲ ਕਿ ਜਨਮ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਹੈ।

ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਵਿੱਚ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਸਿਧਾਂਤ ਪਕੜ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਬਹੁਤ ਉਪੱਦਰ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਵੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬੰਨ੍ਹੇ-ਬੰਨ੍ਹਾਏ ਰੇਡੀਮੇਡ ਸਿਧਾਂਤ ਪਕੜ ਲਏ, ਉਹ ਆਦਮੀ ਉਧਾਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਦਮੀ ਕਦੇ ਵੀ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੂੰ ਪਕੜ ਲਿਆ ਤਾਂ ਚੁੱਕ ਗਿਆ ਉਹ ਆਦਮੀ; ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਪਕੜ ਲਿਆ, ਤਾਂ ਮਰ ਗਿਆ ਉਹ ਆਦਮੀ; ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਦੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਬੁੱਧ ਨੂੰ, ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ, ਨਿਰੋਲ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ। ਉਹ ਅਨੁਭਵ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਦੁਹਰਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਤੁਹਾਡਾ ਅਨੁਭਵ ਨਿਰੋਲ ਤੁਹਾਡਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਕੋਈ ਬੁੱਧ ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੁਹਰਾ ਸਕਦਾ।

ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਰਿਪੀਟ, ਦੁਹਰਾਵਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਸਦਾ ਮੌਲਿਕ ਅਤੇ ਓਰਿਜਨਲ ਹੈ। ਜਦ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਅਜੇਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਹਾ ਨਾ ਕਦੇ ਹੋਇਆ, ਨਾ ਕਦੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਿਧਾਂਤ ਸਿਖਾਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਜੀਵਨ ਪਾਣਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਜੇਹੇ ਨਿਯਮ, ਅਜੇਹੇ ਸਿਧਾਂਤ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨ ਕੇ ਚੱਲੋ।

ਸਿਧਾਂਤ ਬੜੇ ਧੋਖੇ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਹੈ। ਸਿਧਾਂਤਵਾਦੀ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਥੋਥਾ ਆਦਮੀ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਝੂਠਾ ਆਦਮੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਦਮੀ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅਸਲੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪਕੜ ਕੇ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਢਾਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਸਲੀ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਸਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਢਲਦੀ । ਉਹ ਚੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿਧਾਂਤਵਾਦੀ ਆਦਮੀ ਪੈਟਰਨ ਵਿੱਚ, ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਮੁਰਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਸਿਧਾਂਤਵਾਦੀ ਆਦਮੀ ਦਾ ਬੜਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਸਿਧਾਂਤ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਪਾਣ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ

ਕੀ ਹਨ, ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਬੁਨਿਆਦੀ ਖੂਬੀਆਂ ਹਨ, ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਹਨ।

ਪਹਿਲੀ ਖ਼ੂਬੀ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿਧਾਂਤ ਸਿੱਧੇ-ਸਾਫ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਜਟਲ ਹੈ। ਸਿੱਧੀ-ਸਾਫ਼ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਦੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਰ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ । ਜਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕੋਈ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਤੇਜ਼ੀਆਂ ਆਦਮੀ ਲੱਭ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੁਰਦਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਡ੍ਰਾਈਵ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬੇਅਰਥੀਆਂ ਤੇਜ਼ੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਤੇ ਪੁਜਾਂਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਤੇਜ਼ ਕਾਰ ਚਲਾਉ, ਕਿਥੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਾ ਹੈ?

ਉਹ, ਉਸ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤੋਂ ਪੁੱਛਣ ਗਿਆ, 'ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਵੱਡੇ ਗਿਆਨੀ ਹੋ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਥੋਂ ਪੁੱਛਣ ਆਇਆ ਹਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ?'

ਉਸ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਖ਼ਤਰਾ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਿਧਾਂਤ ਤੈਨੂੰ ਸਮਝਾ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਜੇ ਤੂੰ ਤੇਜ਼ ਗੱਡੀ ਚਲਾਏਂਗਾ ਤਾਂ ਦੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ—ਜਾਂ ਤਾਂ ਟਕਰਾਏਂਗਾ, ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਟਕਰਾਏਂਗਾ ! ਜੇ ਨਾ ਟਕਰਾਇਆ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੇ ਟਕਰਾਇਆ, ਤਾਂ ਦੋ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ-ਜਾਂ ਤਾਂ ਚੋਟ ਖਾਏਂਗਾ, ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਖਾਏਂਗਾ। ਜੇ ਨਾ ਚੋਟ ਖਾਧੀ ਤਾਂ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੇ ਚੋਟ ਖਾਧੀ ਤਾਂ ਦੋ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ-ਜਾਂ ਤਾਂ ਮਰ ਜਾਏਂਗਾ ਜਾਂ ਬਚ ਜਾਏਂਗਾ। ਜੇ ਬਚ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੇ ਮਰ ਗਿਆ' ਤਾਂ ਖ਼ਤਰੇ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।'

ਲੇਕਿਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇੰਨੀ ਸਰਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਚੋਟ ਖਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਚ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗਣਿਤ ਦੇ ਫ਼ਾਰਮੂਲੇ ਵਿੱਚ ਸੋਚਣ ਵਾਲੇ ਅਜੇਹਾ ਹੀ ਸੋਚ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਾਲੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ, 'ਅ' ਅਤੇ 'ਬ' ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਖੜੇ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਹਨੇਰਾ ਹੈ, ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਜਾਲਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗ੍ਰੇ (ਨਾ ਕਾਲੀ, ਨਾ ਗੋਰੀ) ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਨਾ 'ਅ' ਹੈ, ਨਾ 'ਬ' ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ 'ਅ' ਅਤੇ 'ਬ' ਇਕ ਹੀ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਦੋ ਨਾਉਂ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਜਟਲ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਕੰਪਲੈਂਕਸ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾ ਉਲਝਾਅ ਹੈ। ਇੰਨੀ ਸਿੱਧੀ- ਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿੰਨੇ ਗਣਿਤ ਦੇ ਫ਼ਾਰਮੂਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੋ ਤੇ ਦੋ ਚਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਦੋ ਤੇ ਦੋ ਚਾਰ ਹੁੰਦੇ ਵੀ ਹਨ, ਅਤੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਦੇ ਦੋ ਤੇ ਦੋ ਪੰਜ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਕਦੇ ਦੋ ਤੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਕਠਨ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਿੱਧਾ ਹਿਸਾਬ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਲੇਕਿਨ ਸਿਧਾਂਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧਾ, ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿਧਾਂਤ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਵਜੇ ਸਵੇਰੇ

ਉਠ ਜਾਉ, ਬ੍ਰਹਮ-ਮਹੂਰਤ ਵਿੱਚ, ਤਾਂ ਬ੍ਰਹਮ-ਗਿਆਨ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਅਜੇ ਤਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਖਾ ਲਉ, ਇਹ ਨਾ ਖਾਉ, ਕਿ ਇਹ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੋ, ਇਹ ਨਾ ਪਹਿਨੋ, ਕਿ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੋ, ਕਿ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਰਹੋ, ਕਿ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹੋ, ਉਹ ਨਾ ਪੜ੍ਹੋ। ਸਿਧਾਂਤ ਬਹੁਤ ਤੋੜ ਕੇ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਨਕਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਕਰੋ, ਇਹ ਨਾ ਕਰੋ ਅਤੇ ਜੋ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪਕੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਬਾਹਰ ਦੇ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਢਾਲਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਟੋਮੇਟਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਯੰਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਡਿਸਿਪ੍ਰਨਿੰਡ ਆਦਮੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਇਕ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਆਦਮੀ, ਉਹ ਮੁਰਦਾ ਆਦਮੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਉਂਦਾ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਘੜੀ 'ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ, ਘੜੀ 'ਤੇ ਉਠਦਾ ਹੈ, ਘੜੀ 'ਤੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਬੱਝਿਆ-ਬੱਝਿਆ ਹੈ। ਸਭ ਪਟੜੀ 'ਤੇ ਦੌੜਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੇ ਡੱਬੇ ਦੌੜਦੇ ਹਨ। ਕਦੇ ਵੀ ਹੇਠਾਂ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦੇ। ਪਟੜੀ 'ਤੇ ਦੌੜਦੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੋਈ ਪਟੜੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਪਟੜੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ਉਥੇ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਦੀ ਦੀ ਧਾਰਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਪਟੜੀਆਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਅਣਜਾਣ-ਅਣਵਾਕਫ਼ ਰਾਹਾਂ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਗ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਰਖਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਨਦੀ ਵੱਡੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਧੁੱਪ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਨਦੀ ਛੋਟੀ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਸੁੱਕ ਵੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਮੁੰਦਰ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਭ ਹੈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਪਰ ਬੱਧੀਆਂ ਪਟੜੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ, ਲੋਹੇ ਦੇ ਡੱਬੇ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਲੇਕਿਨ ਸਿਧਾਂਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਇਕ ਢਾਂਚਾ ਅਤੇ ਇਕ ਪੈਟਰਨ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਿਆਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ? ਜਿੰਨਾ ਆਦਮੀ ਆਦਤਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਠੀਕ ਨਿਸਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਨਾ ਹੀ ਇਕ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਕੋਹਲੂ ਦੇ ਬੈਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਰੋਜ਼ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਉਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਰੋਜ਼ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਸੌ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਬੱਧਾ ਹੋਇਆ ਹਿਸਾਬ ਹੈ। ਸਭ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਕੰਮ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਨਿਯਮ ਨਾਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੈ।

ਐਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਅਰਾਜਕ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਅਨਾਰਕਿਕ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਅਜੇਹੀ ਠੀਕ ਨਿਸਚਿਤ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਜੇਹਾ ਲਕੀਰ ਦਾ ਫ਼ਕੀਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਸਿਧਾਂਤ, ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਰਲ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਟਲ ਹੈ ਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਸਦਾ ਉਧਾਰੇ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਹੈ ਸਿਧਾਂਤ ਸਦਾ ਦੂਜੇ ਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੇਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਕਰੋ, ਜੋ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੇ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਹੈ ਉਹ ਸਿਧਾਂਤ ਦੂਜੇ ਦੇ ਲਈ ਅਕਸਰ ਜ਼ਹਿਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ

ਇਕ ਆਦਮੀ ਜਿਹੇ ਦੋ-ਚਾਰ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਹੁਣ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੂੰ ਨਗਨ ਖੜਾ ਹੋਣਾ ਅਨੰਦਪੂਰਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਜ; ਖੜੇ ਰਹੇ। ਲੇਕਿਨ ਕੁਝ ਪਾਗਲ ਦੋ- ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਨਗਨ ਖੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਹਨ। ਉਹ ਵੀ ਨਗਨ ਹੋਣ ਦੇ ਕਿਸੇ ਛਿਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਦੀ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਗੱਡੀ ਰੋਕ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਾਵਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਆਵਾਂ, ਕਿਥੋਂ ਤਕ ਗਤੀ ਹੋਈ? ਝੌਂਪੜਾ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਕਿ ਕੋਈ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਖਿੜਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ, ਉਹ ਨੰਗੇ ਟਹਿਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਦਸਤਕ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਚਾਦਰ ਲਪੇਟ ਕੇ ਆਏ।

ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਖਿੜਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਸੀ ਤੁਸੀਂ ਨੰਗੇ ਹੋ, ਅਤੇ ਹੁਣ ਚਾਦਰ ਲਪੇਟ ਕੇ ਆ ਗਏ। ਗੱਲ ਕੀ ਹੈ?"

ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਨੰਗੇ ਹੋਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਨੰਗੇ ਹੋਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਾਂਗਾ, ਫਿਰ ਦੋ-ਚਾਰ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ, ਫਿਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ, ਫਿਰ ਵੱਡੇ ਰਾਜ-ਮਾਰਗ 'ਤੇ। ਮੁਸ਼ਕਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਨੰਗੇ ਹੋਣ ਵਿੱਚ।'

ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੇ ਨੰਗੇ ਹੋਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ? ਕਦ ਵਸਤਰ ਗਿਰ ਗਏ ਹਨ, ਇਹ ਪਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ ਹੋਣਾ। ਨਗਨਤਾ ਆਦੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਇਹ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਕ ਆਦਮੀ ਇੰਨਾ ਸਰਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਇੰਨਾ ਇਨੋਸੈਂਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਇੰਨਾ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਵਸਤਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ: ਉਹ ਗਿਰ ਗਏ ਹੋਣਗੇ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਅਤੇ ਪਹਿਨਣਾ ਭੁੱਲ ਗਿਆ, ਇਹ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਆਦਮੀ ਕਨਿੰਗ ਹੈ। ਇਹ ਆਦਮੀ ਚਲਾਕ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਨੰਗਾ ਹੋਣ ਦਾ ਵੀ ਅਭਿਆਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਤਾਂ, ਇਹ ਆਦਮੀ ਵੀ ਨੰਗਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ, ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮਹਾਂਵੀਰ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਵਸਥਿਤ ਨੰਗਾ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਉਸ ਦੇ ਨੰਗੇਪਣ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮੈਥਡ ਹੋਵੇਗਾ, ਸਿਸਟਮ ਹੋਵੇਗਾ। ਨਿਸਚਿਤ ਹੀ, ਉਸ ਦੇ ਨੰਗੇਪਣ ਵਿੱਚ ਇਕ ਢੰਗ ਹੋਵੇਗਾ। ਮਹਾਂਵੀਰ ਦਾ ਨੰਗਾਪਣ ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਢੰਗਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਨਾ ਸੋਚਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਨਾ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਨਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੋ ਗਈ ਸਰਲ । ਕੱਪੜੇ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਛੁੱਟ ਗਏ ਹੋਣਗੇ। ਪਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ? ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ । ਉਸ ’ਤੇ ਮੁੜ ਕੇ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਆਦਮੀ ਦਾ ਨੰਗਾਪਣ ਬਹੁਤ ਵਿਵਸਥਿਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਜੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ, ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਕਰਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਇਹ ਜਿੱਤ ਜਾਏਗਾ । ਇਸ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਹੈ, ਇਸ ਨੇ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਲਈ ਹੈ।

ਲੇਕਿਨ ਕੋਈ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਨੰਗਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਅਭਿਆਸ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦਾ

ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਤੁਸੀਂ? ਅਭਿਆਸ ਇਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਕੱਪੜੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੁਕਦੇ ਸਨ, ਹੁਣ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ, ਆਕੜ ਨਾਲ, ਸੰਕਲਪ ਤੋਂ, ਕੱਪੜਿਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੋਰ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ? ਹੁਣ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕੱਪੜਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੁਕਦਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ, ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ, ਆਕੜ ਨਾਲ, ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਲੁਕੌਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਲੁਕੌਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗੀ। ਅਤੇ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੰਗਾ ਕੋਈ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਸਰਕਸ ਦਾ ਨੰਗਾਪਣ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਹ ਸੰਨਿਆਸੀ ਦਾ ਨੰਗਾਪਣ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੇ ਲਈ ਨਗਨਤਾ ਇਕ ਮੌਜ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਨਗਨਤਾ ਇਕ ਅਨੰਦ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਨੰਗਾਪਣ ਨਹੀਂ ਹੈ ਮੌਜ। ਤਾਂ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਬੁੱਧ ਨੰਗੇ ਖੜੇ ਹੋਣ? ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਜੋ ਠੀਕ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਂਦੇ ਹਨ । ਕ੍ਰਾਈਸਟ ਨੂੰ ਜੋ ਠੀਕ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਂਦੇ ਹਨ। ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਹੈ, ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਹੈ, ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਅੰਦਰ ਗਹਿਰੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਹੈ।

ਸਿਧਾਂਤ ਮਾਰ ਸੁੱਟਦੇ ਹਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ, ਸਿਧਾਂਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ 'ਤੇ ਬਣੇ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਅਲੱਗ ਆਦਮੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਜੀਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਨਕਲੀ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਕਾਰਬਨ- ਕਾਪੀ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਅਸਲੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਹਾਂ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਕਾਰਬਨ- ਕਾਪੀ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਕਾਪੀ ਬੜਾ ਦਿਲ ਨੂੰ ਦੁਖਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਕਾਰਬਨ-ਕਾਪੀ ਕਰਕੇ ਪੱਤਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਭੇਜ ਦੇਵੇ, ਤਾਂ ਪਾੜ ਦੇਣ ਦਾ ਮਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤਦ ਕਾਰਬਨ-ਕਾੱਪੀ ਹੋਣਾ ਆਦਮੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਖਦਾਈ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਅਕਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਾਰਬਨ-ਕਾਪੀ ਹੋਣ ਦਾ ਰੋਗ ਚੰਬੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਿਸੇ-ਨਾ-ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਥੋਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਜੀਵੀਏ, ਕਿਸ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖੀਏ, ਕਿਸ ਮਹਾਤਮਾ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਫੜੀਏ, ਕਿਸ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਪਕੜੀਏ, ਕਿਸ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੂੰ, ਕਿਸ ਅਵਤਾਰ ਨੂੰ, ਅਤੇ ਪਕੜ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਜੀਵੀਏ? ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦਮੀ ਹਨ। ਜੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਪਕੜ ਲੈਣ ਤਾਂ ਮਰ ਜਾਣ । ਜੇ ਬੁੱਧ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਪਕੜ ਲੈਣ ਤਾਂ ਕੀ ਹਾਲਤ ਹੋਵੇ, ਪਤਾ ਹੈ? ਅਸੀਂ ਸੋਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ !

5.

ਸਮੂਹਕ ਜੀਵਨ

ਸਮੂਹਕ ਜੀਵ ਬਣਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਕਾਰਨ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਬਹੁਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੈ।

ਇਕ ਮਹੱਲਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸੌ ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਤਾਂ ਦੋ ਸੌ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਸਮਾਂ ਬਣਾ ਰੱਖੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਨਿਹਾਇਤ ਮੂਰਖਤਾ ਹੈ। ਦੋ ਸੌ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਤਾਂ ਦਸ-ਪੰਜ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਦੋ ਸੌ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜੋ ਦਸ ਜਾਂ ਪੰਜ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਜੋ ਮਿਲਵੀਂ ਹਾਲਤ ਹੋਵੇ, ਸਮੂਹਕ ਕਿਸਮ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪੰਜ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ, ਦਸ ਸੰਭਾਲ ਲੈਣਗੀਆਂ ਅਤੇ ਇਕ ਸੌ ਨੱਬੇ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਬਚੇਗੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ 'ਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਸਕੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਅੱਧੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਸਾਡਾ ਅੱਧਾ ਟੁਕੜਾ ਇਸਤੀਆਂ ਦਾ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ, ਬਰਤਨ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਰਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਆਦਮੀ ਨੇ ਘਰ-ਘਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਫ਼ਿਕਰ ਕਰ ਰੱਖੀ ਹੈ—ਜਦਕਿ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਨਾ ਮਹਿੰਗਾ ਹੈ ਬਹੁਤ। ਜੇ ਦੋ ਸੌ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਸਕੇ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਸਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਦੋ ਸੌ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੌ ਮੂਰਖਤਾਵਾਂ ਹਨ।

ਅੱਜ ਤੋਂ ਕੋਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਪੰਜ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਕ-ਇਕ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗਾ ਸੀ। ਕਦੇ ਵੀ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਸੀ ਉਸ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਕਿਉਂਕਿ ਗ਼ਰੀਬ ਆਦਮੀ ਤਾਂ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜਿਹੜਾ ਆਦਮੀ ਇਕ ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਸਕੇ, ਦੋ-ਚਾਰ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਤੋਂ ਘਰ 'ਚ ਟਿਊਸ਼ਨ ਲਗਵਾ ਸਕੇ, ਉਹੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਤਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਲੜਕੇ, ਪੈਸੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਲੜਕੇ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਗਰੀਬ ਦਾ ਲੜਕਾ ਕਿਵੇਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਤਦੇ ਤਾਂ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਟੀਚਿੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਇਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੜਕੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗੇ, ਇਸ ਲਈ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ ਕਿ ਗਰੀਬ ਦਾ ਲੜਕਾ ਵੀ ਪੜ੍ਹ ਲਵੇ । ਜਿਸ ਦਿਨ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਕਿਚਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਸੇ ਦਿਨ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਸਭ ਦਾ ਪੇਟ ਭਰ ਜਾਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਸਤਾ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਅਣਵਿਗਿਆਨਕ ਹੈ। ਨਗਰ ਜੋ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਅਣਵਿਗਿਆਨਕ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਦਾ ਢੰਗ ਜੋ ਹੈ ਉਹ ਵਿਅਰਥ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਜ਼ਾਇਆ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਫੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਨਗਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਤਾਂ ਅਜੇਹੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਚੱਲੇ ਉਹ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ। ਅੱਜ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਲਾਨਿੰਗ ਉੱਤੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਨਿਰਭਰ ਕਰੇਗੀ। ਜੇ ਸਮੂਹਕ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਹੁਣ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ 'ਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਦਿੱਕਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ, ਅੱਜ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਡੀ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਸਮੂਹਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਵੀ ਹੋਣ। ਅਜੇ ਇਹ ਸਾਡੀ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਸਮੂਹਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਲੱਗੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ । ਲੇਕਿਨ ਜਿਸ ਦਿਨ ਬੱਚੇ ਸਮੂਹਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਹੋਣ, ਉਸ ਦਿਨ ਸੈਂਕੜੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇਗਾ, ਜੋ ਇਕ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਪਾਲ ਕੇ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਬਚਾ ਸਕਦੇ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਂ- ਬਾਪ ਇੰਨੇ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸਮੂਹਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਚੰਗੇ-ਤੋਂ-ਚੰਗੇ ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ।

ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ-ਸਾਰੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹਨ। ਜਦ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਲਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਜਾਣੇ-ਅਣਜਾਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਸ਼ਟਰ ਕੇਂਦਰ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ, ਨਾ ਸਮਾਜ ਕੇਂਦਰ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਚਿੰਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਜੇ ਸਹੂਲਤ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ। ਗੁਆਂਢੀ ਦਾ ਪਿਤਾ ਵੀ ਉੱਨਾ ਹੀ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਸਹੂਲਤ ਮਿਲੇ, ਇਸ ਦਾ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਮੈਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਕੱਪੜਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਠੀਕ ਹੈ । ਗੁਆਂਢੀ ਦੀ ਮਾਂ ਵੀ ਬੁੱਢੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਸਹਾਰੇ ਦੀ, ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ, ਕੱਪੜੇ ਦੀ, ਰੋਟੀ ਦੀ; ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਸੁਣਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕਾਂਸ਼ਸਨੈੱਸ ਹੈ ਸਾਡੀ ਉਹ ਸੰਕੀਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਸੀਂ ਤਦੇ ਤੋੜ ਸਕਾਂਗੇ, ਜਦ ਅਸੀਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਸਮੂਹਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਕਰੀਏ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ, ਜੇ ਉਹ ਪਿਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨਗਰ ਦੇ ਸਭ ਬਿਰਧ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ । ਜੇ ਮਾਂ ਦੇ ਲਈ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨਗਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਬਿਰਧ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ, ਜੇ ਭੈਣ ਦਾ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ । ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਤਦੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ! ਜੇ ਪੰਜਾਹ-ਸਾਲ ਪਿੱਛੇ ਪਰਤ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਸਾਂਝਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਚਾਚੇ ਦੇ ਪੰਜ ਚਾਚਿਆਂ ਦੇ ਲੜਕੇ ਸਨ, ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਸਨ, ਚਾਚਿਆਂ ਦੇ ਲੜਕੇ ਸਨ, ਲੜਕੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਸਭ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਇਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਭਾਵ ਸੀ। ਉਹ ਫ਼ੈਮਿਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਛੋਟਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਚਾਚੇ ਦੇ ਲੜਕੇ ਨਾਲ ਉਹ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਤੋਂ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਤਦ ਬੱਚੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕੌਣ ਆਪਣਾ-ਪਰਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਸਭ ਸਾਡੇ ਹਨ।

ਜੇ ਅੱਜ ਨਹੀਂ ਕੱਲ੍ਹ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਪਾਲੇ ਤੇ ਇਕੱਠਾ ਹੀ ਵੱਡੇ ਹੋਣ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਫ਼ੈਮਿਲੀ ਕਾਂਪੈੱਕਟ ਦੀਆਂ ਜੋ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਹਨ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀਆਂ, ਉਹ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਤਦੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪੂਰੀ ਧਾਰਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਮਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਤਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਦ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਬਿਰਧ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਹੀ ਭਾਵ ਹੋਵੇ, ਜੋ ਮੇਰਾ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਨਵੇਂ ਬੱਚੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਉਹ ਭਾਵ ਹੋਵੇ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈ।

ਇਹ ਅਜੇ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਜੇ ਕਲਪਨਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਸੌ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਂਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਜੋ ਵਿਚਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦੋਸ਼ ਕਿਥੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾ ਰਹੀ।

ਕੱਲ੍ਹ ਹੀ ਮੈਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੇ ਇਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਇਕ ਹੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ ਕੋਲ ਪਾਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਬੱਚਾ ਵੱਡਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਇਕ ਹੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਹੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਵੱਡਾ ਹੁੰਦੇ-ਹੁੰਦੇ ਇਕ ਉਸ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਸੂਰਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ, ਦੋਨੋਂ ਉਸ ਦੇ ਚਿੱਤ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝੇ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਅਚੇਤਨ ਚਿੱਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਭਰ ਜਿਸ ਪਤਨੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਅਜੇਹੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਿਹੀ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ। ਇਹ ਹੋਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ-ਜਿਹੀ ਕੋਈ ਦੂਜੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੋ ਵੀ ਪਤਨੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗੀ, ਉਸੇ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ, ਉਸ ਦੀ ਉਮੀਦ ਦੀ ਜੋ ਇਸਤ੍ਰੀ ਹੈ, ਉਸ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਮਾਂ ਜਾਣਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਉਸ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਫ਼ਿਕਸ੍ਤ ਇਮੇਜ (ਨੀਅਤ ਬਿੰਬ) ਹੈ। ਉਹ ਉਸੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਹ ਇਸਤ੍ਰੀ ਮਿਲਣੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਪਤੀ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਧੱਕੇ ਖਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਧੱਕਿਆਂ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਰਨ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਇਕ ਹੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ ਕੋਲ ਪਾਲਾਂਗਾ, ਤਦ ਤਕ ਇਸਤ੍ਰੀ ਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਚੰਗੇ ਸੰਬੰਧ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ । ਕਿਉਂਕਿ, ਬੱਚੇ ਦੀ ਇਕ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਨਿਸਚਿਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਉਹੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੀ। ਮਾਂ-ਜਿਹੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਲੱਭੀ ਕਿਥੋਂ ਜਾਵੇ? ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬੜੀਆਂ ਗਹਿਰੀਆਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਗੱਲਾਂ ਹਨ।

ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇੰਨਾ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮ ਮੰਗਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਸਿਰਫ਼ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਮਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੱਚਾ

ਪ੍ਰੇਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਬੱਚੇ ਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਦੇਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਠਦਾ ਕਦੇ । ਜਦ ਉਹ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮ ਮੰਗਦਾ ਹੈ, ਦਿੰਦਾ-ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਤਨੀ ਵੀ ਪ੍ਰੇਮ ਮੰਗਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੇਮ ਮੰਗਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਜਿਥੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਣ, ਉਥੇ ਝਗੜਾ ਹੋਣਾ ਨਿਸਚਿਤ ਹੈ। ਇਥੇ ਸਵਾਲ ਤਾਂ ਹੈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਾ। ਅਤੇ ਜੇ ਮੈਂ ਵੀ ਮੰਗਾਂ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਮੰਗੋ ਅਤੇ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਦੇਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਮੰਗਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੈ, ਤਾਂ ਝਗੜਾ ਹੋਣਾ ਨਿਸਚਿਤ ਹੈ। ਤਾਂ ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਾਲਣਾ ਬੜਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪਤੀ ਤੇ ਪਤਨੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕਦੇ ਸੁਖੀ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਸੌ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਅੱਧੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਿਯਮ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਲੇਕਿਨ ਨੜਿੱਨਵੇਂ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਝਗੜੇ ਦਾ, ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ, ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਹੈ । ਵਜ੍ਹਾ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਕੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੈ ਤੇ ਕੀ ਕਠਨਾਈ ਹੈ।

ਇਧਰ ਮੇਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਇਸ ਬਾਬਤ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਅਜੇਹਾ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ—ਅਤੇ ਹੁਣੇ ਮੈਂ ਕਿਬੁਲਜ਼ ਦਾ ਨਾਉਂ ਲਿਆ ਇਜ਼ਰਾਇਲ ਵਿੱਚ। ਉਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਜਿਹੀ ਫ਼ਿਕਰ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਨਰਸਰੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਾਲੇ ਜਾਣ। ਅਤੇ ਨਰਸਰੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਇਕ ਨਰਸ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ 'ਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੰਦੇ। ਹਰ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਨਰਸ ਬਦਲ ਜਾਏਗੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿਸਟਮ ਬਦਲਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਇਕ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦਾ ਇਮੇਜ ਨਾ ਤੈਅ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ-ਹੁੰਦੇ ਦਸ-ਪੰਜਾਹ ਸੌ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਯਾਨੀ, ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰੇਮ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ, ਲੇਕਿਨ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਬੰਧਨ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ । ਤਾਂ, ਬਦਲਦੀ ਹੋਈ ਇਮੇਜ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਜਦ ਉਹ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਜੋ ਧੁੰਧਲਾ ਜਿਹਾ ਚਿੱਤਰ ਸੀ, ਉਹ ਇਸ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਘੇਰ ਨਾ ਲਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਤੈਅ ਹੋ ਜਾਵੇ । ਲੇਕਿਨ ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਪਲੇ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪੱਕੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਧਾਰਨਾ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬੜੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੈ।

ਤਾਂ ਇਹ ਜੋ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੀ-ਚਾਹੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ, ਚਾਹੇ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਦੀ, ਜਿੰਨੀਆਂ ਉਲਝਣਾਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਉਲਝਣਾਂ ਨੂੰ ਜਦ ਤਕ ਬਹੁਤ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਤਦ ਤਕ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜੋ ਅਸੀਂ ਖਾਣਾ ਖਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਅਣਵਿਗਿਆਨਕ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕਿੰਨੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਝੱਲ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿਸਾਬ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵੀ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਜੇ ਇਕ ਤੱਤ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਤਕ ਵਿੱਚ ਨਤੀਜੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹਨ।

6.

ਅੰਦਰ ਦੀ ਖੋਜ

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਆਪਣੇ,

ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ, ਵੱਡੇ ਰਾਜ-ਪਥ 'ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਸੀ। ਇਕ ਵੱਡੇ ਮਹਿਲ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਮਹਿਲ ਜਲਣ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਨਗਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਮਹਿਲ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਮਹਿਲ ਦਾ ਮਾਲਕ ਦੁਆਰ ਦੇ ਕੋਲ ਖੜਾ ਹੈ, ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਬੇਹੋਸ਼। ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕ ਮਕਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਸਾਮਾਨ ਲਿਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਓੜਕ ਸਾਮਾਨ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਕਾਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਹੋਰ ਕੁਝ ਤਾਂ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ? ਅਖੀਰ ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਾਰ ਹੋਰ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਲਪਟਾਂ ਆਖ਼ਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਦੁਬਾਰਾ ਮਕਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਤਿਜੌਰੀਆਂ ਨਿਕਲ ਆਈਆਂ ਹਨ, ਕੀਮਤੀ ਕਾਗਜ਼ਾਤ ਨਿਕਲ ਆਏ ਹਨ, ਫ਼ਰਨੀਚਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਹੈ, ਛੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੀ ਨਿਕਲ ਆਈਆਂ ਹਨ।

ਉਸ ਮਹਿਲ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਉ ਅਤੇ ਜੋ ਹੋਰ ਬਚਾ ਸਕੋ, ਬਚਾ ਲਵੋ।

ਉਹ ਲੋਕ ਅੰਦਰ ਗਏ ਅਤੇ ਛਾਤੀ ਪਿੱਟਦੇ, ਰੋਂਦੇ ਹੋਏ ਬਾਹਰ ਆਏ। ਨਾਲ ਇਕ ਲਾਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਉਸ ਮਹਿਲ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਬੇਟਾ ਅੰਦਰ ਹੀ ਸੁੱਤਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਾਮਾਨ ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਸਾਮਾਨ ਦਾ ਅਸਲੀ ਮਾਲਕ ਅੰਦਰ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਉਹ ਜਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮਰ ਗਿਆ।

ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਇਕ ਸੰਨਿਆਸੀ ਵੀ ਖੜਾ ਸੀ । ਉਸ ਸੰਨਿਆਸੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਜ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਵੇਂ ਅੱਜ ਸਾਰੇ ਮਕਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਾਮਾਨ ਬਚ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਦਮੀਅਤ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਸੰਪਤੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਪਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਚਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਹੁਣੇ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਅਸੀਂ ਚੰਦ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਰਹੇ ਹਾਂ।' ਚੰਦ 'ਤੇ ਅਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਾਂ ਲੇਕਿਨ ਆਦਮੀ ਜਿੰਨੀ ਦੂਰ ਪਹੁੰਚਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉੱਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨਿਕਲਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਨਿਕਲ ਗਏ ਹਾਂ। ਚੰਦ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਫ਼ਾਸਲਾ ਆਪਣੇ- ਆਪ ਤੋਂ ਹੋਰ ਦੂਰ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਹੋਣ ਨੂੰ ਹੈ। ਸਭ-ਕੁਝ ਹੈ ਅੱਜ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ,

ਸਿਰਫ਼ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜਮਾ ਲਈਏ, ਸਾਰਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰ ਲਈਏ, ਜੇ ਆਦਮੀ ਖੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੰਮ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਇਕ ਛੋਟੇ-ਜਿਹੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਭੂਗੋਲ ਦਾ ਇਕ ਅਨੋਖਾ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਦੇ ਬਹੁਤ-ਸਾਰੇ ਟੁਕੜੇ ਕੱਟ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਰਲਾ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਜਮਾਉ। ਬੜਾ ਕਠਨ ਹੈ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਜਮਾਉਣਾ। ਦੁਨੀਆ ਵੱਡੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ। ਇਕ ਘਰ ਨੂੰ ਜਮਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਜਮਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਕਿਤੇ ਮੇਡਾਗਾਸਕਰ ਕਾਸਚਾਟਕਾ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਕਦੇ ਇੰਬਕਟ ਪੇਕਿੰਗ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ। ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਟੁਕੜੇ ਸਨ, ਜਮਾਉਣਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਲੜਕਾ ਬਹੁਤ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਕੇ ਦੇਖਿਆ, ਅਤੇ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਪਾਸੇ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਸੀ, ਉਸ ਪਾਸੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਇਕ ਤਸਵੀਰ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਟੁਕੜੇ ਉਲਟਾ ਦਿੱਤੇ, ਆਦਮੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਜਮਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਆਦਮੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਕੁੰਜੀ ਸੀ। ਪਿੱਛੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਜੰਮ ਗਈ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਜੰਮ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਜਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਜੋ ਕੁੰਜੀ ਹੈ, ਉਹ ਜੋ 'ਕੀ' ਹੈ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਜਮਾਉਣ ਦੀ—ਉਹ ਆਦਮੀ ਬਿਲਕੁਲ ਖਿੰਡ-ਖੱਪਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਜਮਾਉਣਾ ਅਸੀਂ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਾਂ।

ਆਦਮੀ ਜੰਮ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਜੰਮ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਠੀਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਆਦਮੀ ਅੰਦਰੋਂ ਅਰਾਜਕ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਹਿੱਸਾ-ਹਿੱਸਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਛਿੱਟ-ਪੁੱਟ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਜੰਮਣ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਨਾ ਅੱਜ ਤਕ ਅਰਥ ਹੋਇਆ ਹੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਕ ਆਦਮੀ ਜਿੰਨੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਫ਼ਰਨੀਚਰ ਨੂੰ ਜਮਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਚਿੰਤਾ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਨੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਜਮਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਚਿੰਤਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਉਠਾਈ ਹੈ। ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਕਿ ਆਦਮੀ ਨਿਗੂਣੇ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਰਾਟ ਹੈ। ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ? ਜੋ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵੀ ਜੰਮ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਅਸੀਂ ਕੀ ਕਰਾਂਗੇ? ਜੀਸਸ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ ਬਾਈਬਲ ਵਿਚ—

ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਰਾਜ ਮਿਲ ਜਾਵੇ,

ਅਤੇ ਜੇ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਖੋ ਜਾਵਾਂ ਉਸ ਰਾਜ ਨੂੰ ਪਾਣ ਵਿੱਚ,

ਤਾਂ ਅਜੇਹੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਕੀ ਕਰਾਂਗਾ।

ਇਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਚੀਜ਼ਾਂ ਖ਼ਰੀਦ ਲਈਆਂ

ਹਨ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ। ਇਕ ਬੜਾ ਮਹਿੰਗਾ ਸੌਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਵੀ ਉਹੀ ਮਹਿੰਗਾ ਸੌਦਾ ਕਰੀ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਰਨ ਤਕ ਇਹ ਸੌਦਾ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਵੇਚਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਮਾਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਕ ਦਿਨ ਅਜੇਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਮਾਨ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਅਰਥੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੜ੍ਹੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਦਮੀ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੇਟਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਉਹ ਵੀ ਫਿਰ ਉਸੇ ਸਾਮਾਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਰਥੀ ਵੀ ਇਕ ਦਿਨ ਉਠ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮਕਾਨ ਸਮਝ ਰਹੇ ਹਾਂ।

ਉਹ ਸਰਾਂਅ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਉਥੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਠਹਿਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਨਾਸਮਝ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਸਰਾਂਅ ਨੂੰ ਜਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਖੋ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਮੰਜ਼ਲ ਭਟਕ ਜਾਵੇ। ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਲੋਕ ਸਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਨਹਿਰੇ ਹੋਣਗੇ, ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ। ਲੇਕਿਨ ਕੋਈ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਕਬਰ ਨੇ ਫ਼ਤਿਹਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਦੇ ਇਕ ਪੁਲ ਉੱਤੇ, ਪੁਲ ਦੇ ਦੁਆਰ ਉੱਤੇ ਲਿਖਵਾਇਆ ਹੈ ਕਿ 'ਇਹ ਪੁਲ ਹੈ, ਇਹ ਪਾਰ ਜਾਣ ਦੇ ਲਈ ਹੈ, ਰੁਕਣ ਦੇ ਲਈ ਨਹੀਂ। ਦਿਸ ਇਜ਼ ਟੂ ਪਾਸ, ਨਾਟ ਟੂ ਟੇ।' ਇਥੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਇਥੇ ਰੁਕ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮਕਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ’ਤੇ ਰੁਕ ਗਏ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਮਕਾਨ ਬਣਾਏ ਸਨ ਸੀਮੇਂਟ ਦੇ, ਕੰਕ੍ਰੀਟ ਦੇ, ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ, ਕਿ ਹਿੱਲ ਨਾ ਸਕਣ। ਸਾਨੂੰ ਜਾਣਾ ਪਏਗਾ ਅਤੇ ਮਕਾਨ ਉਥੇ ਹੀ ਠਹਿਰੇ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ । ਉਹਨਾਂ ਮਕਾਨਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵੀ ਠਹਿਰੀ ਰਹਿ ਜਾਏਗੀ। ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਪਾਂਦਾ ।

ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ, ਇਕ ਸਵੇਰ ਇਕ ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਦੁਆਰਪਾਲ ਨਾਲ ਇਕ ਆਦਮੀ ਬਹੁਤ ਝਗੜਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਹ ਦੁਆਰਪਾਲ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ, 'ਮੈਂ ਇਸ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਸਰਾਂਅ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।'

ਉਹ ਦੁਆਰਪਾਲ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ, 'ਤੁਸੀਂ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਏ ਹੋ? ਇਹ ਸਰਾਂਅ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਰਾਂਅ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਭਾਲੋ ਜਾ ਕੇ। ਇਹ ਰਾਜੇ ਦਾ ਮਹਿਲ ਹੈ। ਰਾਜੇ ਦਾ ਨਿਵਾਸ-ਸਥਾਨ ਹੈ। ਹੁਣ ਜੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸਰਾਂਅ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਲੱਗ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਇਹ ਕੋਈ ਸਧਾਰਨ ਮਕਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅਪਮਾਨ ਕਰ ਸਕੇਂ।' ਮਕਾਨ ਵੀ ਸਧਾਰਨ-ਗੈਰ-ਸਧਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮਕਾਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਅਪਮਾਨ ਸਨਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਆਦਮੀ ਜ਼ਿੱਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, 'ਤੂੰ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਹਟ। ਕੌਣ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈਂ ਇਸ ਮਕਾਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ? ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਲ ਲਵਾਂ।' ਉਹ ਦੁਆਰਪਾਲ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਦੇ ਕੇ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਸਮਰਾਟ ਨੇ ਉਸ ਦੀ

ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਲਈ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਉਹ ਫ਼ਕੀਰ ਜਾ ਕੇ ਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, 'ਕੌਣ ਉਹ ਪਾਗਲ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਮਕਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਮਝ ਰੱਖਿਆ ਹੈ? ਉਹ ਜ਼ਰਾ ਉਠ ਕੇ ਖੜਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।'

ਉਸ ਸਮਰਾਟ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਤੂੰ ਕਿਹੋ-ਜਿਹੀਆਂ ਬਦਤਮੀਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈਂ? ਜ਼ਰਾ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਸਲੂਕ ਕਰ। ਤੂੰ ਦੁਆਰਪਾਲ ਨਾਲ ਵੀ ਭੈੜੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਆਇਆ ਹੈਂ। ਲੇਕਿਨ, ਉਹ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਮਰਾਟ ਹਾਂ !'

ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਆਦਮੀ ਜਾਪਦੇ ਹੋ ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਭਰਮ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮਕਾਨ ਉਸ ਦਾ ਨਿਵਾਸ-ਸਥਾਨ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਇਆ ਸੀ, ਤਦ ਇਸੇ ਸਿੰਘਾਸਣ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਦੂਜੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਬੈਠਾ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਆਦਮੀ ਇੰਨੇ ਹੀ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਮਕਾਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹਾਂ।'

ਸਮਰਾਟ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਉਹ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇੰਤਕਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ।

ਫ਼ਕੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਆਇਆ ਸੀ, ਤਦ ਇਕ ਦੂਜਾ ਬੁੱਢਾ, ਇਸੇ ਸਿੰਘਾਸਣ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਮੇਰਾ ਮਕਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਥੇ ਹੈ?" ਸਮਰਾਟ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਉਹ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਨ। ਉਹ ਵੀ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।

ਫ਼ਕੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਆਵਾਂਗਾ ਤਾਂ ਕੀ ਪੱਕਾ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲੇਂਗਾ ਕਿ ਕੋਈ ਹੋਰ ਮਿਲੇਗਾ ਜੋ ਕਹੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਮੇਰਾ ਮਕਾਨ ਹੈ? ਜਿਸ ਦੇ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਰਾਂਅ ਹੈ। ਉਹ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਹੈ, ਉਹ ਮਕਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਮਕਾਨ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ?'

ਮਾਲਕੀਅਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਝੂਠੀ ਚੀਜ਼ ਇਸ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਦੂਜੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਾਲਕ ਹੋਣ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡਾ ਪਾਗਲਪਣ ਇਸ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਦੂਜਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਲਕੀਅਤ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਵਿਅਰਥ ਦੇ ਪਾਗਲਪਣ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਾਲਕ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਹੋਰ ਸਭ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਸਮਾਂ ਆਏਗਾ ਜਦ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਹੋਵਾਂਗੇ, ਹੋਰ ਸਭ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਡੇ ਨਾ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਕਿਤੇ ਵੀ ਇਕ ਪੱਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਿੱਲੇਗਾ। ਕੋਈ ਵੀ ਪੀੜ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਕਿਤੇ ਕੁਝ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਸਭ ਚਲਦਾ ਰਹੇਗਾ- ਚਲਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਇੰਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ-ਜਿਥੇ ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਮਾਲਕੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ—ਉਥੇ ਮਾਲਕੀਅਤ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸੱਚਮੁੱਚ ਵਿੱਚ ਜੋ ਅੰਦਰ ਮਾਲਕ ਹੈ, ਉਹ ਖੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਠੀਕ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ । ਉਸ ਘਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਾਮਾਨ ਬਚਾ

ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮਾਲਕ ਜਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਸੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅੱਗ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਰਹੇ, ਇਹ ਨਾ ਸੋਚਣਾ ਕਿ ਮਕਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਭੁੱਲ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਕਾਨ ਜਦ ਜਲਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਦੂਜੇ ਦਾ ਜਲਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਕਦੇ ਜਲਦੇ ਨਹੀਂ।

ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਭੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਕੋਈ ਮਰਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਦੂਜਾ ਹੀ ਮਰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਦੇ ਮਰਦਾ ਨਹੀਂ।

ਆਦਮੀ ਸਦਾ ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਅੱਗ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਆਸ- ਪਾਸ ਲੱਗੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਸਚਿੰਤ ਹਾਂ। ਲੇਕਿਨ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਕ ਅੱਗ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਕ ਛਿਨ ਨੂੰ ਵੀ ਬੁੱਝਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਲੱਗੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਦਿਨ- ਰਾਤ ਜਲਾ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਰਾਖ਼ ਕਰਦੀ ਤੁਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਮੌਤ ਉਸੇ ਦਿਨ ਆਉਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਜੋ ਸਾਡਾ ਜਨਮ-ਦਿਨ ਹੈ, ਉਹ ਮੌਤ ਦਾ ਦਿਨ ਵੀ ਹੈ। ਮੌਤ ਕੋਈ ਅੱਚਣਚੇਤੀ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗ੍ਰੇਜੁਅਲ ਏਵੈਲਿਊਸ਼ਨ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਹੈ। ਜਨਮ ਦੇ ਨਾਲ ਵਧਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਵਧਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜਨਮ-ਦਿਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਾਡੀ ਨਾਸਮਝੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ। ਇਕ ਆਦਮੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਪੰਜਾਹਵਾਂ ਜਨਮ-ਦਿਨ ਹੈ। ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਪੰਜਾਹਵਾਂ ਮੌਤ-ਦਿਨ ਹੈ। ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਮੈਂ ਮਰ ਚੁੱਕਾ। ਹੁਣ ਵੀਹ ਸਾਲ ਹੋਰ ਬਚੇ ਹਨ। ਇਕਵੰਜਵੇਂ ਸਾਲ ਇਕ ਸਾਲ ਹੋਰ ਮਰ ਚੁੱਕਾਂਗਾ ਅਤੇ ਰੋਜ਼-ਰੋਜ਼ ਮਰਦਾ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਫਿਰ ਇਕ ਦਿਨ ਮੌਤ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ।

ਮੌਤ ਇਕ ਵਿਕਾਸ ਹੈ, ਜੋ ਰੋਜ਼ ਵਧਦਾ ਚਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੌਤ ਵਧਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ।

ਮੌਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਜਨਮ-ਦਿਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਫਲ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਰੋਜ਼ ਮੌਤ ਕਰੀਬ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਹਰ ਸਾਲ ਨਵਾਂ ਜਨਮ-ਦਿਨ ਮਨਾਉਂਦਾ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਬਹੁਤ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਹੰਝੂਆਂ ਉੱਤੇ ਮੁਸਕਾਣ ਛਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਗੰਦਗੀ ਦੇ ਉੱਪਰ ਫੁੱਲ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਝੂਠ ਦੇ ਉੱਪਰ ਸਫੈਦ ਕੱਪੜਾ ਪਹਿਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਚਾਰ-ਜੁਫੇਰੇ ਦੀਵੇ ਜਗਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ- ਭਰ ਇਹ ਧੋਖਾ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਧੋਖਾ ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ? ਕੌਣ ਇਸ ਧੋਖੇ ਵਿੱਚ ਪਏਗਾ? ਇਸ ਧੋਖੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਹੀ ਖੋ ਜਾਵਾਂਗਾ।

ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ-ਇਕ ਉਹ ਜੋ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ; ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਉਹ, ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਸਾਫ਼ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਧਾਰਮਕ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਜੋ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ 'ਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ

ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਅਧਾਰਮਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਅਧਾਰਮਕ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜੋ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਜ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਉਹ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਤਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਵੱਡੇ-ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਧੋਖਾ ਕੀ ਹੈ? ਵੱਡੇ-ਤੋਂ-ਵੱਡਾ ਧੋਖਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਮਝਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮਕਾਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਬਗੀਚਾ ਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਸਾਮਾਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਹਰ ਹੈ ਤਾਂ ਫੁੱਲ ਖਿੜਨ, ਇਸ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅਜੇਹੇ ਵੀ ਫੁੱਲ ਹਨ, ਜੋ ਅੰਦਰ ਵੀ ਖਿੜਦੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅਜੇਹੀਆਂ ਵੀ ਹਵਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਅੰਦਰ ਵੀ ਵਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਲਾਟੂ ਅਸੀਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਲਮਕਾਉਂਦੇ ਰਹਾਂਗੇ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਜੇਹਾ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੈ, ਜੋ ਅੰਦਰ ਵੀ ਜਗਦਾ ਹੈ।

ਬਾਹਰ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਅੰਦਰ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਡੀ ਮੌਤ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਉਹੀ ਆਦਮੀ ਸੰਪਤੀਵਾਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਕੁਝ ਅਜੇਹਾ ਕਮਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੌਤ ਨਾ ਛੁਡਾ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇ । ਸੰਪਤੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੀ ਇਹੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਪਤਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਵੇ। ਹੋਰ ਕੀ ਅਰਥ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸੰਪਤੀ ਦਾ? ਅਤੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕੋਈ ਵਿਪਤਾ ਹੈ?

ਜੋ ਸੰਪਤੀ ਮੌਤ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ,

ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਪਤੀ ਕਹਿਣਾ ਨਾਸਮਝੀ ਹੈ।

ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਿਹੜੀ ਸੰਪਤੀ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ? ਹੈ ਕੋਈ ਅਜੇਹੀ ਸੰਪਤੀ ਜੋ ਮੌਤ ਦੇ ਵੇਲੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੋਵੇ? ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਅੰਦਰ ਖੋਜਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਜੋ ਸੰਪਤੀ ਖੋਜ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਬਾਹਰ ਖੋਜਦੇ ਹਾਂ।

ਧਿਆਨ ਰਹੇ, ਬਾਹਰ ਸੰਪਤੀ ਦੇ ਢੇਰ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੱਗ ਜਾਣ, ਅੰਦਰ ਦਾ ਗਰੀਬ ਆਦਮੀ ਮਿਟਦਾ ਨਹੀਂ। ਕਿਉਂਕਿ, ਅੰਦਰ ਦੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦਾ ਬਾਹਰ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਇਕ ਫ਼ਕੀਰ ਸੀ-ਫ਼ਰੀਦ। ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਫਰੀਦ ! ਅਕਬਰ ਤੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਤੂੰ ਕਦੇ ਜਾਹ ਅਤੇ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮਦਰਸਾ ਬਣਾ ਦੇਵੇ, ਇਕ ਸਕੂਲ ਬਣਾ ਦੇਵੇ।'

ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਮੰਗਿਆ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਚਲਿਆ ਜਾਵਾਂਗਾ।'

ਫ਼ਰੀਦ ਗਿਆ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ । ਸਮਰਾਟ ਅਕਬਰ ਦੇ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਅੰਦਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ, ਅਕਬਰ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ

ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਗੋਡੇ ਟੇਕੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਹੱਥ ਜੋੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਨਮਾਜ਼ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਪੜਾਅ ਹੈ, ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਕੜੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਕਬਰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ! ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਸੰਪਤੀ ਦੇ, ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਰਾਜ ਦੇ, ਮੇਰੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਕਰ, ਮੇਰੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਫੈਲਾ, ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਕਿਰਪਾ ਕਰ, ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਰਹਿਮ ਕਰ, ਮੇਰੀ ਸੰਪਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾ। ਮੇਰੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਕਰ।'

ਫ਼ਰੀਦ ਇਕਦਮ ਮੁੜ ਪਿਆ। ਅਕਬਰ ਉਠਿਆ ਤਾਂ ਫ਼ਰੀਦ ਨੂੰ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰਦਾ ਦੇਖ ਉਥੋਂ ਹੀ ਚਿੱਲਾਇਆ, 'ਕਿਵੇਂ ਆਏ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਮੁੜ ਚੱਲੇ?'

ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਬੜੀ ਗ਼ਲਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਸੀ, ਤੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੈਂ। ਇਥੇ ਪਾਇਆ ਕਿ ਤੂੰ ਵੀ ਭਿਖਾਰੀ ਹੈਂ । ਤੂੰ ਵੀ ਅਜੇ ਮੰਗ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈਂ। ਜਦ ਤੂੰ ਹੀ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈਂ ਤਾਂ ਤੈਥੋਂ ਮੰਗ ਕੇ ਮੈਂ ਕਸ਼ਟ ਤੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਮੰਗਣ ਆਇਆ ਸੀ। ਮੰਗਤੇ ਤੋਂ ਮੰਗਣਾ ਬੜੀ ਕਠੋਰਤਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ, ਮੰਗਤਾ ਅਜੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਜੇ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਹੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ। ਮੈਂ ਮੰਗ ਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਮੁੜ ਚੱਲਿਆ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਤੋਂ ਤੂੰ ਮੰਗਦਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਮੰਗਣਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਉਸੇ ਤੋਂ ਮੰਗ ਲਵਾਂਗਾ, ਵਿਚਾਲੇ ਇਕ ਦਲਾਲ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿਉਂ ਲੈ ਲਵਾਂ?"

ਅਕਬਰ-ਵਰਗਾ ਆਦਮੀ ਵੀ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ! ਤਾਂ ਫਿਰ ਬਾਹਰ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਨਾਲ ਅੰਦਰ ਦੀ ਦਰਿਦ੍ਰਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਟਦੀ ਹੋਣੀ। ਅੰਦਰ ਦੀ ਦਰਿਦ੍ਰਤਾ ਲੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਬਾਹਰ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਨਾਲ, ਮਿਟਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੁਕ ਜਾਣ ਨੂੰ ਮਿਟ ਜਾਣਾ ਨਾ ਸਮਝ ਲੈਣਾ। ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਫੋੜੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਪੱਟੀ ਬੰਨ੍ਹ ਲਵੇ ਤਾਂ ਫੋੜਾ ਮਿਟ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ, ਬਲਕਿ ਪੱਟੀ ਬੰਨ੍ਹਣ ਨਾਲ ਜਲਦੀ ਵੱਡਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ, ਜਦ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗੀ, ਹੁਣ ਤਾਜ਼ੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣੀਆਂ। ਹੁਣ ਫੋੜੇ ਦੇ ਵਧਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੀ ਘੱਟ।

ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਦਰਿਦ੍ਰਤਾ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ। ਉਸ ਦਰਿਦ੍ਰਤਾ ਦੇ ਭਾਵ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦੇ ਦੋ ਰਸਤੇ ਹਨ, ਇਕ ਰਸਤਾ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬਾਹਰ ਅਸੀਂ ਸੰਪਤੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਦੇ ਤੁਰੇ ਜਾਈਏ। ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਸੂਡੋ, ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਕੂੜ, ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਝੂਠਾ ਰਸਤਾ ਹੈ। ਸੰਪਤੀ ਤਾਂ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ, ਅੰਦਰ ਦੀ ਦਰਿਦ੍ਰਤਾ ਲੁਕ ਜਾਏਗੀ; ਮਿਟੇਗੀ ਨਹੀਂ, ਜਦ ਮੌਤ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏਗੀ ਤਾਂ ਸੰਪਤੀ ਛੁੱਟ ਜਾਏਗੀ ਅਤੇ ਦਰਿਦ੍ਰਤਾ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਜਾਏਗੀ। ਉਹ ਜੋ ਅੰਦਰ ਹੈ ਉਹ ਨਾਲ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਵਾਰ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜਨਮ ਲਏ ਹਨ, ਸਭ ਨੇ ਲਏ ਹਨ, ਸਭ ਨੇ ਲਏ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਸੰਪਤੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਗ਼ਰੀਬ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ। ਫਿਰ ਉਹੀ ਦੁਨੀਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਗ਼ਰੀਬ, ਫਿਰ ਸੰਪਤੀ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ, ਫਿਰ ਮੌਤ ਦਾ ਆਉਣਾ, ਸੰਪਤੀ ਲੁਕ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਦਾ-ਗ਼ਰੀਬ ਖੜੇ ਰਹਿ ਜਾਣਾ। ਇਹ ਮਕਾਨ ਬਹੁਤ ਦਫ਼ਾ ਜਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਵਾਰ ਜਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਫਿਰ-ਫਿਰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਕਿ

ਇਹ ਮਕਾਨ ਜੋ ਅਸੀਂ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਫਿਰ ਜਲੇਗਾ।

ਕੀ ਅਜੇਹੀ ਵੀ ਕੋਈ ਸੰਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਜਲਦੀ ਨਾ ਹੋਵੇ? ਕੀ ਅਜੇਹੀ ਵੀ ਸੰਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮਰਨ ਨਾਲ ਮਰਦੀ ਨਾ ਹੋਵੇ? ਕੀ ਅਜੇਹੀ ਵੀ ਸੰਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਖੋਹ ਨਾ ਸਕੇ? ਜੇ ਅਜੇਹੀ ਸੰਪਤੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਹੀ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਸੰਪਤੀਵਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਦਰਿਦ੍ਰਤਾ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਉਪਾਅ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਅਜੇਹੀ ਸੰਪਤੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਬੁੱਧ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਦਿਖਾਈ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਝਲਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਕਦੇ ਕ੍ਰਾਈਸਟ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਸਦੀ ਹੈ। ਕਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਸਦੀ ਹੈ। ਕਦੇ ਦਿੱਸਦੀ ਹੈ ਉਹ ਸੰਪਤੀ। ਉਹ ਅਜੇਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਦਿੱਸ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਸ਼ਾਇਦ ਬਾਹਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਬੁੱਧ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚੇ। ਆਪਣੇ ਪੰਜ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲੇ ਜਿਹੜੇ ਕਦੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ, ਫਿਰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਤਾਂ ਸੋਚਿਆ, ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਖ਼ਬਰ ਕਰ ਦਿਆਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਗਿਆਨ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਉਹ ਆਏ ਕਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਕਾਸ਼ੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਕ ਬਿਰਛ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ। ਡੇਰਾ ਕੀ ਸੀ, ਕੁਝ ਹੋਰ ਤਾਂ ਸੀ ਨਹੀਂ ਨਾਲ, ਭਿਕਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਪਾਤਰ ਸੀ । ਉਸ ਭਿਕਸ਼ਾ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਪਿਠ ਵਲ ਟਿਕਾ ਕੇ, ਸਿਰਹਾਣਾ ਲਾ ਕੇ ਲੇਟ ਗਏ । ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੈ, ਸੂਰਜ ਡੁੱਬ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਡੁੱਬਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਬੁੱਧ ਦੇ ਉੱਪਰ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਕਾਸ਼ੀ ਦਾ ਨਰੇਸ਼, ਕਾਸ਼ੀ ਦਾ ਸਮਰਾਟ ਆਪਣੇ ਰਥ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਹਵਾਖ਼ੋਰੀ ਲਈ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਸੋਨੇ ਦੇ ਮੁਕੁਟ ਹਨ, ਬਹੁਮੁੱਲੇ ਕਰੋੜਾਂ ਦੇ ਵਸਤਰ ਹਨ, ਕੀਮਤੀ ਘੋੜੇ ਹਨ। ਉਸੇ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ, ਉਸੇ ਬਿਰਛ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਉਹ ਰੱਥ ਵੀ ਲੰਘਦਾ ਹੈ। ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਉੱਤੇ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ-ਉਸ ਆਦਮੀ ਉੱਤੇ ਵੀ, ਜਿਸ ਕੋਲ ਬਾਹਰ ਸਭ-ਕੁਝ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਜੀਵਨ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਸਿਵਾਇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਥੇ ਹੀ ਉਸ ਝਾੜ ਦੇ ਕੋਲ ਇਕ ਭਿਖਾਰੀ ਵੀ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਭਿਕਸ਼ਾ-ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਸਿਰਹਾਣਾ ਬਣਾ ਕੇ। ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਉਸ ’ਤੇ ਵੀ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਹੈ, ਕੁਝ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ, ਕੁਝ ਪਾ ਲਿਆ ਹੈ, ਕੁਝ ਅਜੇਹਾ ਜੋ ਹੁਣ ਖੋ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਕਦੀ-ਕਦੀ ਅਜੇਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਅਜੇਹੇ ਦੋ ਲੋਕ ਮਿਲ ਜਾਣ। ਸਮਰਾਟ ਦਾ ਤੇਜ਼ ਘੋੜਾ ਭੱਜਿਆ ਚਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਜਿਹੜੇ ਜਿੰਨੀ ਚਿੰਤਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉੱਨੇ ਹੀ ਤੇਜ਼ ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਟਾਪ 'ਚ ਚਿੰਤਾ ਭੁੱਲ ਜਾਵੇ । ਸਪੀਡ ਆਦਮੀ ਇਸ ਲਈ ਪਕੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ; ਹੋਰ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਭੁੱਲ ਜਾਵੇ ਕਿ ਅੰਦਰ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੈ, ਚਿੰਤਾ ਹੈ, ਉਦਾਸੀ ਹੈ, ਕਠਨਾਈ ਹੈ, ਦੁੱਖ ਹੈ, ਪੀੜ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ

ਵਿੱਚ ਜੋ ਇੰਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਸਪੀਡ (ਗਤੀ) ਵਧੀ ਹੈ, ਉਹ, ਦੁੱਖ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਧੀ ਹੈ। ਦੁੱਖ ਸਪੀਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਭੁੱਲ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਦੁਖੀ ਆਦਮੀ ਕਾਰ ਚਲਾਵੇ, ਚਿੰਤਿਤ ਆਦਮੀ ਕਾਰ ਚਲਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਐਕਸੀਲੇਟਰ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਦੱਬ ਹੁੰਦਾ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕ੍ਰੋਧ ਵਿੱਚ ਗੱਡੀ ਚਲਾਈ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾ ਚਲਾਉਣਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਕ੍ਰੋਧ ਐਕਸੀਲੇਟਰ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਦਬਾ ਰਹੇ ਹੋ ਐਕਸੀਲੇਟਰ ਨੂੰ, ਕ੍ਰੋਧ ਦਬਾਏਗਾ। ਕ੍ਰੋਧੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ—ਕਿਸੇ ਦੀ ਗਰਦਨ ਦਬਾ ਦੇਵੇ, ਜਾਂ ਐਕਸੀਲੇਟਰ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦੇਵੇ, ਦਬਾਉਣ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਕੰਮ ਹੈ।

ਭੱਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਘੋੜਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ। ਸਮਰਾਟ ਬੈਠਾ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ । ਤੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਭੁੱਲ ਜਾਵੇ, ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਭੁੱਲ ਜਾਵੇ ਕਿ ਅੰਦਰ ਬੜੀ ਬੇਚੈਨੀ ਹੈ। ਤਦੇ ਬੁੱਧ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਗਏ ਹਨ ਉਸ ਬਿਰਛ ਦੇ ਹੇਠਾਂ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰਥੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ, 'ਰੋਕੀਂ ! ਇਹ ਆਦਮੀ ਕੌਣ ਹੈ?”

ਉਸ ਸਾਰਥੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ।'

ਸਮਰਾਟ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਲੈ ਚੱਲ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ। ਅਜੇਹਾ ਜਾਪ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਮੈਂ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ ।'

ਸਮਰਾਟ ਉਤਰ ਕੇ ਬੁੱਧ ਦੇ ਕੋਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, 'ਭਿਕਸ਼ੂ? ਕੀ ਮੈਂ ਪੁੱਛ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ? ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਸਿਵਾਇ ਭਿਕਸ਼ਾ-ਪਾਤਰ ਦੇ, ਤੂੰ ਇੰਨਾ ਅਨੰਦਤ, ਇੰਨਾ ਸ਼ਾਂਤ, ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ, ਇੰਨਾ ਸੁਗੰਧਿਤ ਅਤੇ ਤੂੰ ਇੰਨੇ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੈਂ ਕਿ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਦੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਨੇ ਤੇਰੀ ਸੁਗੰਧੀ ਨੂੰ ਪਕੜ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਬਿਰਛਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਰਾ ਸੰਗੀਤ ਗੂੰਜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵੀ ਤੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਫਿੱਕਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤੈਨੂੰ? ਕੀ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ? ਕਿਹੜੀ ਸੰਪਦਾ ਪਾ ਲਈ ਹੈ? ਮੈਂ ਉਦਾਸ ਹਾਂ, ਦੁਖੀ ਹਾਂ। ਸਭ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਰੋਜ਼ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਆਤਮਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਵਾਂ। ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਰਾਂ ਜਾ ਨਾ ਕਰਾਂ? ਮਰ ਜਾਵਾਂ? ਅੱਜ ਇਸ ਰੱਥ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਇਸੇ ਲਈ ਨਿਕਲਿਆ ਹਾਂ ਕਿ ਜਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਮਰ ਜਾਵਾਂ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ, ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।"

ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਭ-ਕੁਝ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਸ ਦੇ ਕੋਲ ਅੰਦਰ ਕੁਝ ਹੈ, ਉਸੇ ਦੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਕੋਲ ਬਾਹਰ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਕੋਲ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਤੂੰ ਜੇ ਬਾਹਰ ਹੋਰ ਜੋੜਦਾ ਤੁਰਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਤੂੰ ਅੰਦਰ ਖੱਦਾ ਹੀ ਤੁਰਿਆ ਜਾਏਂਗਾ। ਤੂੰ ਕਦੇ ਉਥੇ ਝਾਕਿਆ ਹੈ ਅੰਦਰ, ਜਿਥੇ ਚਿੰਤਾ ਹੈ, ਦੁੱਖ ਹੈ, ਬੇਚੈਨੀ ਹੈ? ਉਥੇ ਵੀ ਤੂੰ ਕਦੇ ਝਾਕਿਆ, ਜਿਥੇ ਉਦਾਸੀ ਹੈ, ਵਿਖਾਧ ਹੈ, ਸੰਤਾਪ ਹੈ? ਉਥੇ ਤੂੰ ਕਦੇ ਝਾਕਿਆ, ਜੋ ਤੂੰ ਅੰਦਰ ਹੈਂ?” ਸਮਰਾਟ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਅੰਦਰ? ਯਾਨੀ ਕੀ? ਅੰਦਰ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?'

ਅਸੀਂ ਵੀ ਸੁਣ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅੰਦਰ, ਲੇਕਿਨ ਅੰਦਰ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ

ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ। ਅੰਦਰ ਸਭ-ਕੁਝ ਖ਼ਾਲੀ ਜਾਣ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕੰਟੇਂਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਾਹਰ? ਸਭ ਜਾਣ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਹਰ ਸਭ ਹੈ। ਅੰਦਰ ਅਜੇਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਮਿਸਟੀਰੀਅਲ ਗੱਲ ਹੈ। ਅੰਦਰ ਦਾ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅੰਦਰ ਕੀ ਹੈ? ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਅੰਦਰ ਝਾਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਕਿ ਅੰਦਰ ਕੀ ਹੈ? ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਅੰਦਰ ਝਾਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਝਾਕਿਆ ਸੀ।

ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਅੰਦਰ ਝਾਕ, ਤਾਂ ਤੂੰ ਜਿਸ ਸੰਪਤੀ ਨੂੰ ਭਾਲ ਰਿਹਾ ਹੈਂ, ਉਥੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਜਿਸ ਮਾਲਕੀਅਤ ਨੂੰ ਖੋਜ ਰਿਹਾ ਹੈਂ, ਉਥੇ ਹੈ । ਤੂੰ ਜਿਸ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈਂ, ਉਹ ਉਥੇ ਹੈ । ਲੇਕਿਨ ਜੇ ਤੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਲਣ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤਕ ਵੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕੇਂਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਤੂੰ ਬਾਹਰ ਭਾਲ ਰਿਹਾ ਹੈਂ।'

ਜੋ ਅੰਦਰ ਹੈ,

ਉਸ ਨੂੰ ਜੇ ਅਸੀਂ ਬਾਹਰ ਲੱਭਾਂਗੇ ਤਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦੇ ।

ਸਾਡੀ ਖੋਜ ਦੀ ਇਹੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਭੁੱਲ ਹੈ।

ਜੋ ਅੰਦਰਲਾ ਹੈ,

ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਹੀ ਖੋਜਣਾ ਪਏਗਾ।

ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ, ਇਕ ਮਹਾਂਨਗਰ ਵਿੱਚ ਇਕ ਰਾਹ ਦੇ ਕੰਢੇ ਇਕ ਭਿਖਾਰੀ ਭੀਖ ਮੰਗਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਚਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਤਕ। ਹੱਥ ਫੈਲਾਈ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਸੂਰਜ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ। ਹੱਥ ਫੈਲਾਈ ਰੋਜ਼ ਡੁੱਬਦੇ ਸੂਰਜ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ। ਉਸ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾ ਜਾਣਦਾ ਹੋਵੇ ਉਸ ਭਿਖਾਰੀ ਨੂੰ, ਉਸ ਦੇ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ। ਉਸ ਭਿਖਾਰੀ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਮੰਗ-ਮੰਗ ਕੇ ਬਹੁਤ ਪੈਸਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲਵਾਂਗਾ। ਫਿਰ ਇਕ ਦਿਨ ਭੀਖ ਮੰਗਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ।

ਸਾਰੇ ਹੀ ਭਿਖਾਰੀ ਅਜੇਹਾ ਹੀ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਹੁਤ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਮੰਗਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗੇ । ਲੇਕਿਨ ਕਿਸੇ ਭਿਖਾਰੀ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਲਗਾਤਾਰ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਮੰਗਤਾਪਣ ਹੋਰ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭੀਖ ਮੰਗਣ ਦਾ, ਤਾਂ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਦਾ ਅਭਿਆਸਵਾਨ ਭਿਖਾਰੀ ਭੀਖ ਮੰਗਣਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕਦਾ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਇਕੱਠਾ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਭੀਖ ਵਧਦੀ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ । ਕਿਉਂਕਿ, ਜੋ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਜੋ ਦੂਰ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ, ਉਹੀ ਦਿਖਾਈ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਹੈ, ਉਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬ ਵੀ ਗ਼ਰੀਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਵੀ ਅਮੀਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਿਖਾਰੀ ਤਾਂ ਭਿਖਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਜੋ ਭੀਖ ਦੇ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਭਿਖਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ, ਉਹ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ।

ਫਿਰ ਉਹ ਭਿਖਾਰੀ ਮਰਿਆ। ਜਦ ਉਹ ਮਰਿਆ ਤਾਂ ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਗੰਦੇ ਕੱਪੜੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ, ਉਸ ਦੇ ਬਰਤਨ-ਭਾਂਡੇ ਵੀ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ। ਕਿਸੇ ਨੇ

ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਤੋਂ ਇਹ ਆਦਮੀ ਜ਼ਮੀਨ ਗੰਦੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਜਿਹੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਕੱਢ ਕੇ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟ ਦਿਉ ਪੁਟਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਥੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਜਦ ਪੁਟਾਈ ਹੋਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਜੇਹੀ ਹੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਗਈ । ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਪੁੱਟਿਆ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਏ ਕਿ ਕੁਝ ਹੀ ਇੰਚ ਹੇਠਾਂ ਵੱਡਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਨਿਕਲਿਆ। ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚਰਚਾ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਕਿਹੋ-ਜਿਹਾ ਪਾਗ਼ਲ ਆਦਮੀ ਸੀ? ਉਸ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ ਜਿਥੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਗੱਡਿਆ ਰਿਹਾ ! ਵਿਅਰਥ ਭੀਖ ਮੰਗਦਾ ਰਿਹਾ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਜ਼ਰਾ ਜ਼ਮੀਨ ਪੁੱਟ ਲੈਂਦਾ ਤਾਂ ਸਮਰਾਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਉਸ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਵੀ ਖੜਾ ਸੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਖੜੇ ਰਹੇ ਹੋਵੋ। ਉਸ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਸਨ। ਉਸ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਹਰ ਆਦਮੀ ਉਸ ਭਿਖਾਰੀ ਦੇ ਲਈ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ—ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਨਾਸਮਝ ਸੀ ! ਬੜੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹੱਸਣ ਲੱਗੇ । ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਤੁਸੀਂ ਭਿਖਾਰੀ ਉੱਤੇ ਹੱਸ ਰਹੇ ਹੋ? ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜਿਥੇ ਖੜੇ ਹੋ, ਉਥੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਗੱਡਿਆ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਭੀਖ ਮੰਗ ਰਹੇ ਹੋ।'

ਜਿਥੇ ਅਸੀਂ ਖੜੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਅਸੀਂ ਹਾਂ, ਉੱਥੇ ਵੱਡੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਗੱਡੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਥੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਸਭ-ਕੁਝ ਲੁਕੋ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਥੇ ਅਸੀਂ ਖੋਜਣ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਖੋਜਣ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਭਟਕ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਹਰ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲਈ, ਅੰਦਰ ਆਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਬਾਹਰ ਅਸੀਂ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਖੋਜਦੇ ਰਹੀਏ ਅਤੇ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਪਾ ਲਈਏ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਨਹੀਂ, ਉਹ ਬਾਹਰ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਕ ਛੋਟੀ-ਜਿਹੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕਰਾਂਗਾ।

ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਬਣਾਈ, ਅਤੇ ਜਦ ਤਕ ਉਸ ਨੇ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਸੀ, ਤਦ ਤਕ ਬੜੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੀ, ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਬੜੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਵੀ ਤਦ ਤੋਂ ਸ਼ਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਜਦ ਤੋਂ ਆਦਮੀ ਬਣਾਇਆ। ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੀ; ਦੁਨੀਆ ਚੰਗੀ ਸੀ। ਫੁੱਲ ਖਿੜਦੇ ਸਨ, ਪੰਛੀ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਨਾ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਸਨ, ਨਾ ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਸਨ, ਨਾ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਨਾਉਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ, ਨਾ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਸਨ। ਮੰਦਰ ਬਣਾਏ ਹੋਣ ਪੰਛੀਆਂ ਨੇ, ਪੌਦਿਆਂ ਨੇ, ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਖੋਪਰੀ ਖਾਂਦੇ ਹੋਣ ਤੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਣ-ਅਜੇਹਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੜੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੀ।

ਫਿਰ ਆਦਮੀ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਰੋਜ਼ ਉਸ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲੱਗਾ । ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਕਿਤੇ ਹੈ । ਦਿਨ- ਰਾਤ ਨਾ ਭਗਵਾਨ ਸੌਂ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਨਾ ਖਾਣਾ ਖਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਨਾ ਪਾਣੀ ਪੀ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਦਿਨ ਰਾਤ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਖੜੇ ਸਨ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿ ਇਹ ਗ਼ਲਤ ਹੈ। ਮਜ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਆਦਮੀ ਇਕ ਗੱਲ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ

ਹੈ? ਜੇ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾਣਨਾ ਕਠਨ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਹੋਰ ਕੀ ਜਾਣਨਾ ਸਰਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਜੇ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਹੋਰ ਸਭ ਜਾਣਨ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿਅਰਥ ਹੈ।ਜੇ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਹੋਰ ਸਭ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।

ਇਹਨਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ-ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਹੀ ਗੱਲ ਮੈਂ ਕਹੀ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ- ਆਪ ਨੂੰ ਖੋਜੋ। ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਜ਼ਰਾ ਅੱਖ ਬੰਦ ਕਰੋ-ਪੂਰੀ ਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਸਕੋ ਤਾਂ ਘੱਟੋ- ਘੱਟ ਅੱਧੀ ਹੀ ਬੰਦ ਕਰੋ। ਕੁਝ ਅੱਖਾਂ ਝਪਕਾਉ, ਕੁਝ ਪਲਕ ਬੰਦ ਕਰੋ। ਅੰਦਰ ਖੋਜੋ, ਉਹ ਹੈ। ਖੋਜ ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ। ਖੋਜੋਗੇ ਤਾਂ ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ। ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਆਦਮੀ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰੀ ਬੈਠਾ ਹੋਵੇ, ਕਹੇ ਕਿ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਿਥੇ ਹੈ? ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਾਂਗੇ, ਜ਼ਰਾ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ, ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੈ। ਤੂੰ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹੇਗਾ ਤਾਂ ਮਿਲ ਜਾਏਗੀ। ਅੱਖਾਂ ਹੀ ਨਾ ਖੋਲ੍ਹੇ ਤਾਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲੇਗੀ? ਠੀਕ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਅੰਦਰ ਉਹ ਮੌਜੂਦ ਹੈ-ਸੰਪਤੀ, ਸੱਚ ਸੁਹੱਪਣ, ਜੋ ਵੀ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹੀਏ, ਪ੍ਰਭੂ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਜੋ ਨਾਉਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਈਏ, ਨਿਰਵਾਣ ਮੋਕਸ਼ ਜੋ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਏ, ਉਹ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ, ਜਿਵੇਂ ਬਾਹਰ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੇਖਣ ਲਈ ਅੱਖ ਖੋਲ੍ਹਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਅੰਦਰ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੇ ਲਈ ਅੱਖ ਬੰਦ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਹਾਂ ਕਿ ਸੌਦੇ ਵਿਚ ਵੀ ਅੱਖ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਸੌਣ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਦੀਆਂ ਪਲਕਾਂ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਸੁਫ਼ਨੇ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਸੌਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੁੱਤਾ ਹੈ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮਾਸਕੋ ਵਿੱਚ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ। ਬਾਹਰ ਮਿੱਤਰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਵੈਰੀ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬਾਹਰ ਹੈ। ਅੰਦਰ ਅੱਖ ਕਰਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਚੌਵੀ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਛਿਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਭੁੱਲ ਜਾਉ, ਉਸ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਵੀ ਨਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇ । ਬਸ, ਇਕੱਲੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿ ਜਾਉ, 'ਟੋਟਲ ਲੋਨਲੀਨੈੱਸ' ਵਿੱਚ ਅੰਦਰ ਰਹਿ ਜਾਉ, ਇਕਾਂਤ ਵਿੱਚ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਝਲਕ ਮਿਲਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਏਗੀ । ਅਤੇ ਤਦ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਝਲਕ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਦਮੀ ਸੰਪਤੀ ਨੂੰ, ਧਨ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਧਨ ਹੈ, ਜੋ ਅਸਲੀ ਹੈ, ਹੋਰ ਧਨ ਹੈ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ, ਸਿੱਕਿਆਂ ਦਾ, ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦਾ, ਝੂਠਾ ਹੈ, ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੰਦਰ ਦੀ ਦਰਿੱਦਰਤਾ ਨੂੰ ਲੁਕੋਂਦਾ ਹੈ, ਭੁਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਮਿਟਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਕਰੇ, ਤੁਸੀਂ ਲੁਕੌਣ ਵਿੱਚ ਨਾ ਲੱਗੋ, ਮਿਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਜਾਉ।

ਜੋ ਆਦਮੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਇਕ ਕਦਮ ਚਲਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਭੂ ਉਸ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਹਜ਼ਾਰ ਕਦਮ ਚੱਲਣ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਿਆਰ ਹੈ। ਮੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨੇ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਸੁਣਿਆ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਣਾਮ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ।

7.

ਸੱਚ ਦੀ ਝਲਕ

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਆਪਣੇ,

ਇਕ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਇਕ ਅਜੇਹਾ ਨਗਰ ਵੀ ਹੈ ਜਿਥੇ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਧਾਰਮਕ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਉਸ ਧਰਮ ਨਗਰ ਦੀ ਚਰਚਾ, ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਉਸ ਧਰਮ ਨਗਰ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ’ਚ ਪਈ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ ਜਵਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਰਾਜਗੱਦੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਉਸ ਨੇ ਇਹੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕੁਝ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ, ਉਹ ਉਸ ਧਰਮ ਨਗਰ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿਚ ਨਿਕਲ ਪਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਬੜੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਸੀ, ਉਸ ਨਗਰ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲੈਣ ਦੀ, ਜਿਥੇ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਧਾਰਮਕ ਹੋਣ । ਬੜਾ ਅਸੰਭਵ ਜਾਣ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਇਹ । ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ, ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਇਕ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਜੋ ਬੜਾ ਅਨੋਖਾ ਸੀ । ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਪਏ ਅਜੇਹੇ ਲੋਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੀ ਨਾ ਆਇਆ ਕਿ ਅਜੇਹੇ ਲੋਕ ਵੀ ਕਿਤੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਨਗਰ ਦਾ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਨਿਯਮ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਹੀ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਅਪਾਹਿਜ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਦੇਖੋ, ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਕਿ ਜੇ ਤੇਰਾ ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਪਾਪ ਕਰਨ ਨੂੰ ਜੁਟਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੁਨਾਸਬ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਕੱਟ ਦੇਣਾ, ਬਜਾਇ ਕਿ ਪਾਪ ਕਰੇ। ਦੇਖੋ, ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਕਿ ਜੇ ਤੇਰੀ ਇਕ ਅੱਖ ਤੈਨੂੰ ਗਲਤ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਲੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕੱਢ ਸੁੱਟੀਂ, ਬਜਾਇ ਇਸ ਦੇ ਕਿ ਤੂੰ ਗਲਤ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਜਾਵੇਂ। ਇਹਨਾਂ ਹੀ ਵਚਨਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਪਿੰਡ ਅਪਾਹਿਜ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ. ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ, ਜੋ ਅਜੇ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਲਿਖੇ ਇਹਨਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਈਏ ਤਾਂ ਇਸ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਅਜੇਹਾ ਇਕ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਧਰਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਅਪਾਹਿਜ ਨਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।

ਉਹ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਉਸ ਦੁਆਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਛੋਟਾ ਬੱਚਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਲਿਖੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਘੋੜੇ ਵਾਪਸ ਕਰ ਲਏ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਚੱਲੀਏ, ਆਪਣੇ ਅਧਰਮ ਨਗਰ ਨੂੰ, ਘੱਟ-ਤੋਂ-ਘੱਟ ਆਦਮੀ ਉਥੇ ਪੂਰਾ ਤਾਂ ਹੈ !

ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ 'ਤੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਅਖੌਤੀ ਰੂਪ ਨੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਅਪਾਹਿਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਰੋਆ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਬਲਕਿ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਖੰਡਤ, ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬੀਮਾਰ, ਅਪਾਹਿਜ ਅਤੇ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਜ਼ਰਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਜ਼ਰਾ ਵਿਵੇਕ ਹੈ, ਜੋ ਜ਼ਰਾ ਸੁਚੇਤ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਸਭ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਤੀਬਰ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਭਾਵਕ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਮ ਨੇ, ਅਖੌਤੀ ਧਰਮ ਨੇ ਜੋ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਅਨੰਦ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪਹੁੰਚਿਆ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਹੋਰ ਉਦਾਸ, ਹੋਰ ਚਿੰਤਿਤ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਨਿਸਚਿਤ ਹੀ, ਮੇਰੇ ਦੇਖੇ, ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬੰਦ ਅਤੇ ਅਪਾਹਿਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਜੇ ਤਕ ਧਰਮ ਦਾ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਉਂ 'ਤੇ ਜੋ ਕੁਝ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੈ, ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਜੋ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਨ, ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਜੋ ਇੰਨੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਸਭ ਦਾ ਧਰਮ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਤੇ ਜੋ ਅਸੀਂ ਠੀਕ-ਠੀਕ ਧਰਮ ਨੂੰ ਜਨਮ ਨਾ ਦੇ ਸਕੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਆਦਮੀ ਅਧਾਰਮਕ ਹੋਣ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਜਾਏਗਾ।

ਆਦਮੀ ਬੇਵਸੀ ਨਾਲ ਅਧਰਮ ਵਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਨੇ ਆਕਰਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, ਬਲਕਿ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਜੇ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਦਾ ਚੱਲਣ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਿਹਾ, ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੀ ਨਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇ। ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਹੀ ਧਰਮ ਨੂੰ ਜਨਮ ਲੈਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੋਕਣ ਦਾ ਜੋ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਉਹ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤਕ ਅਸੀਂ, ਮਨੁੱਖ-ਜਾਤੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਇਆ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਖੰਡਿਤ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਸੋਚਦੇ ਰਹੇ। ਸਮਗ੍ਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ, ਟੋਟਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਦੀ ਹੁਣ ਤਕ ਅਸੀਂ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ, ਛਾਂਟ ਕੇ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਢਾਲਣ ਦੀ ਅਸੀਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਮਨੁੱਖ ਤਾਂ ਅਪਾਹਿਜ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ, ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਢਾਂਚਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ।

ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ, ਇਕ ਨਗਰ ਦੇ ਦੁਆਰ ਕੋਲ ਇਕ ਰਾਖ਼ਸ਼ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸੀ। ਅਤੇ ਬੜੀ ਅਜੀਬ ਉਸ ਦੀ ਆਦਤ ਸੀ। ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਫੜ ਲੈਂਦਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਕ ਬਿਸਤਰਾ ਹੈ, ਜੇ ਤੂੰ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਉਸ ਬਿਸਤਰੇ ਉੱਤੇ ਸੌ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿਆਂਗਾ । ਜੇ ਤੂੰ ਬਿਸਤਰੇ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਬਿਸਤਰੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਲੋਕ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਤੂੰ ਵੀ ਮਰ ਸਕਦਾ ਹੈਂ, ਅਤੇ ਜੇ ਤੂੰ ਵੱਡਾ

ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਕੱਟ ਕੇ ਬਿਸਤਰੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ ਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਕਸਰ ਲੋਕ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਹੁਣ ਤਕ ਇਕ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਬਿਸਤਰੇ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਮੁੜ ਸਕਿਆ, ਫਿਰ ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ।

ਉਸ ਬਿਸਤਰੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਆਦਮੀ ਲੱਭਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ । ਜਾਂ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਜ਼ਰਾ ਛੋਟਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਾਂ ਜ਼ਰਾ ਵੱਡਾ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਨਿਸਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ।

ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਕਰ ਰੱਖੇ ਹਨ। ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਵੱਡਾ। ਅਤੇ ਤਦ ਅਪਾਹਿਜ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅੰਗ-ਭੰਗ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਅਪਾਹਿਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਜਿੰਨਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉੱਨਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਨਾਸਤਕ ਕਹੀਏ, ਅਧਾਰਮਕ ਕਹੀਏ, ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਕੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਵਿੱਚ। ਗੱਲ ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹੀ ਕੈਦਖ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਖੜਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਬੜੀ ਕਠਨਾਈ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਜੀਵਨ ਦੀ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਇਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਸਰੋਵਰ ਬਣਦਿਆਂ ਹੀ ਨਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣ ਸੁੱਕਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਦੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੈ ਬੇਰੋਕ ਵਗੀ ਜਾਣ ਵਿੱਚ—ਨਵੇਂ ਰਾਹਾਂ 'ਤੇ, ਅਗਿਆਤ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ 'ਚ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਿਚ ਨਦੀ ਦੀ ਜਾਨਵਾਨਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਲਿਵਿੰਗਨੈੱਸ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਅਗਿਆਤ ਪੰਧ ’ਤੇ, ਕਦੇ ਉਸ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਉਸ ਸਾਗਰ ਨਾਲ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤੜਫਦੇ ਹਨ। ਕਦੇ ਉਸ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਰੋਵਰ ਹੈ ਸਭ ਤਰਫ਼ ਤੋਂ ਬੰਦ ਦੀਵਾਰਾਂ ਖੜੀਆਂ ਕਰਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣ ਸੁੱਕਦੇ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹਨ, ਕਚਰਾ ਉਸ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਗੰਦਗੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਭਰਦੀ ਹੈ, ਚਿੱਕੜ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਤਾਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉੱਡ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਚਿੱਕੜ ਦਾ ਘਰ ਹੀ ਉਥੇ ਬਾਕੀ ਬਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਉਸ ਸਰੋਵਰ ਦੀ, ਸਾਗਰ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਫਿਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਬਣਾਉਟੀ ਢਾਂਚਿਆਂ ਦੀਆਂ, ਆਰਟੀਫੀਸ਼ੀਅਲ ਪੈਟਰਨ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਖੜੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੋਚਦੇ ਹੋਣ ਕਿ ਉਹ ਧਾਰਮਕ ਹਨ, ਉਹ ਭੁੱਲ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਧਰਮ ਦਾ ਢਾਂਚਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ। ਧਰਮ ਦਾ ਤਾਂ ਸਹਿਜ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਧਰਮ ਸਰੋਵਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਇਕ ਗਤੀਮਾਨ ਬੇਰੋਕ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਗਦੀ ਹੋਈ ਸੁਤੰਤਰ ਨਦੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹੈ, ਤਦੇ ਕਦੀ ਸਾਗਰ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਹਰੇਕ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਧਾਰਾ ਕਿਸੇ ਅਨੰਤ ਸਾਗਰ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ

ਪਿਆਸੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਕਹੀਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਾਉਂ ਦੇਈਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਦੇਈਏ, ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਹਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਧਾਰਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਪਾਣ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਵਿਆਕੁਲ ਹੈ ਅਤੇ ਭੱਜੀ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜਿੰਨਾ ਬੰਨ੍ਹ ਲਵਾਂਗੇ, ਜਿੰਨਾ ਸਭ ਤਰਫ਼ ਤੋਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕਰਕੇ ਕੈਦਖ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗੇ, ਉੱਨੀ ਹੀ ਕਠਨ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ਅਤੇ ਅਸੰਭਵ । ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਹੁਣ ਤਕ ਇਹੀ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਬਲਕਿ ਬੰਨ੍ਹਿਆ, ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਬਲਕਿ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਤੇ ਕੈਦਖ਼ਾਨੇ ਬਣਾਏ। ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚੱਲਿਆ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਗੱਲਾਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਫਿਰ ਸਾਨੂੰ ਸੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਮ ਬੰਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰਤ ਝੂਠ ਨੂੰ ਸੱਚ ਮੰਨਣ ਲਈ ਸਹਿਜ ਹੀ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ वै।

ਏਡੋਲਫ ਹਿਟਲਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮ-ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਸੱਚ ਤੇ ਝੂਠ ਵਿੱਚ ਇਕ ਹੀ ਫਰਕ ਪਾਇਆ । ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਚਾਰਤ ਝੂਠ ਸੱਚ ਜਾਪਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਹੋ- ਜਿਹਾ ਵੀ ਝੂਠ ਨੂੰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਾਰਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਚ ਮੰਨ ਲੈਣ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਤਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਤਕ ਜੇ ਕੋਈ ਇਕ ਝੂਠ ਪ੍ਰਚਾਰਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਸੱਚ ਵਰਗਾ ਦਿਖਾਈ ਪੈਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਤਾਂ ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੇ ਬੰਧਨ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਅਜੇਹੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੀ ਮੁਕਤੀ ਹੋਣ । ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ, ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਾਡੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਲੈ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ, ਇਕ ਪਹਾੜੀ ਸਰਾਂਅ 'ਤੇ ਇਕ ਯੁਵਕ ਇਕ ਰਾਤ ਮਹਿਮਾਨ ਹੋਇਆ । ਜਦ ਉਹ ਪਹਾੜੀ 'ਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਘਾਟੀਆਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਬੜੀ ਅਨੋਖੀ ਤੇ ਦਰਦੀਲੀ ਅਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਗੂੰਜਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸੁਣੀਆਂ। ਘਾਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬੜੇ ਦਰਦੀਲੇ, ਬੜੇ ਹੰਝੂ-ਭਰੇ, ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਰੋਂਦਾ ਤੇ ਚਿਲਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜ ਰਹੀ ਸੀ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿੱਚ; ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ। ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕੌਣ ਸੁੰਤਤਰਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਇਹਨਾਂ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਅਵਾਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਜਦ ਉਹ ਸਰਾਂਅ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਅਵਾਜ਼ ਹੋਰ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸੁਣਾਈ ਪੈਣ ਲੱਗੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਰਾਂਅ ਤੋਂ ਹੀ ਅਵਾਜ਼ ਉਠਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਉਥੇ ਬੰਦੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਲਈ। ਉਹ ਸਰਾਂਅ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਹ ਅਵਾਜ਼ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸਰਾਂਅ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਪਿੰਜਰੇ 'ਚ ਇਕ ਤੋਤਾ ਬੰਦ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਸੁਤੰਤਰਤਾ-ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਚਿੱਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸ ਯੁਵਕ ਨੂੰ ਬੜੀ ਦਯਾ ਆਈ ਉਸ ਤੋਤੇ ਉੱਤੇ। ਉਹ ਯੁਵਕ ਵੀ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀਆਂ

ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕੈਦਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਉਥੇ ਉਸ ਨੇ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਦੁੱਖ। ਉਥੇ ਉਸ ਨੇ ਚਾਹਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਮੁਕਤ ਅਕਾਸ਼ ਦੀ। ਉਥੇ ਉਸ ਦੀ ਚਾਹਤ ਨੇ, ਉਥੇ ਉਸ ਦੇ ਸੁਫ਼ਨਿਆਂ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਜਾਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਉਸ ਤੋਤੇ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਉਸ ਸਾਰੀ ਪੀੜ ਨਾਲ ਕੁਰਲਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਆਤਮਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਸਰਾਂਅ ਦਾ ਮਾਲਕ ਅਜੇ ਜਾਗਦਾ ਸੀ। ਸੋਚਿਆ ਉਸ ਨੇ ਕਿ ਰਾਤੀਂ ਇਸ ਤੋਤੇ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ।

ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਦ ਸਰਾਂਅ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੌਂ ਗਿਆ, ਉਹ ਯੁਵਕ ਉਠਿਆ। ਉਸਨੇ ਜਾ ਕੇ ਪਿੰਜਰੇ ਦਾ ਦੁਆਰ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੋਤਾ ਉੱਡ ਜਾਏਗਾ, ਲੇਕਿਨ ਦੁਆਰ ਖੋਲ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਤੋਤੇ ਨੇ ਸੀਖਾਂ ਫੜ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਚਿੱਲਾਉਣ ਲੱਗਾ-ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ। ਉਹ ਯੁਵਕ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ। ਦੁਆਰ ਖੁਲ੍ਹੇ ਸਨ. ਉੱਡ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਨਾ ਉੱਡ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ, ਮੈਥੋਂ ਭੈਮਾਨ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਹੱਥ ਅੰਦਰ ਪਾਇਆ ਪਰ ਤੋਤੇ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ’ਤੇ ਚੋਟ ਕੀਤੀ। ਪਿੰਜਰੇ ਦੀਆਂ ਸੀਖਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਫੜ ਲਿਆ। ਯੁਵਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿ ਕਿਤੇ ਉਸ ਦਾ ਮਾਲਕ ਨਾ ਜਾਗ ਜਾਵੇ, ਚੋਟ ਵੀ ਸਹਾਰੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਉਸ ਤੋਤੇ ਨੂੰ ਕੱਢ ਕੇ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ।

ਉਹ ਯੁਵਕ ਬੜੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਸੌਂ ਗਿਆ, ਇਕ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਕਰਨ ਦਾ ਅਨੰਦ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਸਵੇਰੇ, ਜਦ ਉਸ ਦੀ ਨੀਂਦ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੋਖਿਆ, ਤੋਤਾ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੁਆਰ ਖੁਲ੍ਹਾ ਪਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਤੋਤਾ ਚਿੱਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਹ ਅਵਾਜ਼ ਕੇਹੀ, ਇਹ ਪਿਆਸ ਕੇਹੀ, ਇਹ ਚਾਹਤ ਕੇਹੀ ! ਇਹ ਤੋਤਾ ਪਾਗਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਤੋਤੇ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਕੋਲ ਖੜਾ ਇਹੀ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਰਾਂਅ ਦਾ ਮਾਲਕ ਉਥੋਂ ਦੀ ਲੰਘਿਆ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਬੜਾ ਅਜੀਬ ਹੈ ਤੇਰਾ ਤੋਤਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਉਸ ਸਰਾਂਅ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤੂੰ ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈਂ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ, ਜੋ ਵੀ ਇਥੇ ਠਹਿਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਦੇ ਧੋਖੇ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਤੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਵੇਰੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਹੈਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤੋਤਾ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਬੜਾ ਅਜੀਬ ਹੈ ਤੇਰਾ ਤੋਤਾ। ਉਸ ਬੁੱਢੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਤੋਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਹਰ ਆਦਮੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਜੀਬ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਭਰ ਚਿੱਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਮੁਕਤੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਸੀਖਾਂ ਨੂੰ ਫੜੀ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਬੰਧਨ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਕੈਦਖ਼ਾਨਾ ਹਨ।

ਮੈਂ ਜਦ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਰੈਰਾਨ ਹੋਇਆ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਆਦਮੀ

ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਾਇਆ ਕਿ ਜ਼ਰੂਰ ਇਹ ਗੱਲ ਸੱਚ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਦਾ ਪਿੰਜਰਾ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ, ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਹਰ ਆਦਮੀ ਕਿਸੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਹੈ। ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਪਿੰਜਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸੀਖਾਂ ਫੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਵੀ ਬਹੁਤਾ ਉੱਪਰੋਂ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੋਤੇ ਦਾ ਪਿੰਜਰਾ ਬਹੁਤ ਸਥੂਲ ਹੈ, ਆਦਮੀ ਦਾ ਪਿੰਜਰਾ ਬਹੁਤ ਸੂਖਮ ਹੈ। ਅੱਖ ਇਕਦਮ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਪਾਂਦੀ। ਲੇਕਿਨ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖਣ 'ਤੇ ਇਹ ਦਿਖਾਈ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਦੋਨੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਚਾਹਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਮੁਕਤੀ ਦੀ, ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਰਾਟ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦੀ, ਅਤੇ ਨਿਗੂਣੀਆਂ ਸੀਖਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਫੜ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦਾ ਨਾਉਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ । ਅਤੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਇਸ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਦਾ, ਸਾਡੇ ਕਿਸ ਕੰਟ੍ਰਾਡਿਕਸ਼ਨ ਦਾ, ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਸ ਅਨੋਖੀ ਉਲਝਣ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੋਤੇ ਦੇ ਹੀ ਮਾਲਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਆਦਮੀ ਦੇ ਵੀ ਮਾਲਕ ਹਨ; ਅਤੇ ਉਹ ਮਾਲਕ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਦਮੀ ਜਦ ਤਕ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਹੈ ਤਦ ਤਕ ਉਸ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤਦ ਤਕ ਉਸ ਦਾ ਐੱਸਪ੍ਰਲਾਇਟੇਸ਼ਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਹ ਪਿੰਜਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੈ, ਉਸ ਦਿਨ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੀ ਕੋਈ ਦੀਵਾਰ, ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਏਗੀ। ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗਹਿਰਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਜੋ ਆਦਮੀ ਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਹੈ।

ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕੈਦਖ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਡੱਕਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ੁਲਮ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਆਸ- ਪਾਸ ਦੀਵਾਰਾਂ ਖੜੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਪਰਤੰਤਰਤਾ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੀ ਦੇਹ ਵੀ ਬੰਦ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਕੈਦਖ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਆਦਮੀ ਬੰਦੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੂਰ ਪੰਧਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰੇ, ਉਸ ਦੇ ਸੁਫ਼ਨੇ ਦੀਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਟੱਪ ਜਾਣ। ਦੇਹ ਬੰਦ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅੰਦਰ ਜੋ ਬੈਠਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਬੰਦ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਕੈਦਖ਼ਾਨੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਜੇਲ੍ਹਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਲੇਕਿਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਲਈ ਸੂਖਮ ਕੈਦਖ਼ਾਨੇ ਬਣਾਏ ਹਨ, ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਲੋਟੂ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ, ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਬੋਝ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ, ਉਹ ਹੀ ਲੋਕ ਹਨ। ਅਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਕੌਣ ਹਨ? ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਧਰਮ ਬਣਾਏ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਮੰਦਰ ਖੜੇ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਸਜਿਦ, ਅਤੇ ਚਰਚ ਉਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ

ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਵਾਣੀ ਹੋਣ ਦਾ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਧੁਰ-ਅੰਦਰਲੇ ਚਿੱਤ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਣ ਦੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਸੂਖਮ ਈਜਾਦਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ।

ਉਹ ਕਿਹੜੀਆਂ ਅਤੀ ਸੂਖਮ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ? ਉਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੁਣੇ ਕਹਾਂਗਾ। ਤਿੰਨ ਚਰਚਾਵਾਂ ਮੈਂ ਇਥੇ ਦੇਣੀਆਂ ਹਨ, ਤਿੰਨ ਚਰਚਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਬੰਧਨ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕੇ, ਅਸੀਂ ਕਿਉਂ ਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਬੱਧੇ ਹਾਂ, ਇਹ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕੇ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਇਹ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕੇ। ਕਿਹੜੇ ਬੰਧਨਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਹੈ, ਇੰਨੀ ਸੂਖਮਤਾ ਨਾਲ? ਸ਼ਾਇਦ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਾ ਆਵੇ । ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਆਏਗਾ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਉਸ ਤੋਤੇ ਨੂੰ ਵੀ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕੀ ਚਿੱਲਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕੀ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ?

ਪਹਿਲਾ ਬੰਧਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਕੈਦਖ਼ਾਨੇ ਦਾ ਖੜਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ, ਬਿਲੀਫ ਦਾ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰੋ। ਇਹ ਜ਼ਹਿਰ ਅਸੀਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਦੁੱਧ ਸ਼ਾਇਦ ਬਾਅਦ 'ਚ ਪਿਆਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਇਹ ਜ਼ਹਿਰ ਪਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰੋ'। ਅਤੇ ਜੋ ਆਦਮੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਅਪਾਹਿਜ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਵਿਚਾਰ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਫੁੱਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਜਮਾਂਦਰੂ ਵਿਰੋਧ ਹੈ। ਜਾਂ ਤਾਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ; ਦੋਨੋਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ, ਸ਼ੱਕ ਨਾ ਕਰੋ; ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ, ਸ਼ੱਕ ਕਰੋ; ਠੀਕ-ਠੀਕ ਸ਼ੱਕ ਕਰੋ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਸ਼ੱਕ ਨਾ ਕਰੋ, ਮੰਨ ਲਵੋ ਵਿਚਾਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਮੰਨਣ ਦੀ ਜਲਦੀ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਹੇਜ਼ਿਟੇਟ ਕਰਨਾ, ਜ਼ਰਾ ਠਹਿਰਨਾ, ਜ਼ਰਾ ਰੁਕਣਾ, ਜ਼ਰਾ ਸੋਚਣਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਛਿਨ ਰੁਕਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਵਿਚਾਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਰੁਕਣਾ ਪਵੇ, ਲੇਕਿਨ ਉਡੀਕ ਕਰਨਾ, ਜਲਦੀ ਨਾ ਕਰਨਾ । ਸੋਚਣਾ, ਖੋਜਣਾ, ਚਿੰਤਣ ਕਰਨਾ, ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਤਦੇ ਸ਼ਾਇਦ, ਜੋ ਸੱਚ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਝਲਕ ਹਾਸਲ ਹੋ ਸਕੇ।

ਲੇਕਿਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬੜਾ ਸਸਤਾ ਨੁਸਖ਼ਾ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਰਟਕੱਟ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਿੱਧਾ- ਜਿਹਾ ਦਿਖਾਈ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਸਾਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰ ਲਵੋ, ਆਤਮਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਸਾਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰ ਲਵੋ, ਸਵਰਗ ਹੈ, ਮੋਕਸ਼ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਇਹ ਇੰਨੇ ਧਰਮ - ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਸੌ ਧਰਮ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਵਿੱਚ ਆਪਸ 'ਚ ਵਿਰੋਧ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾਲ ਰਜ਼ਾਮੰਦ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਵੈਰੀ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਇਕ ਗੱਲ 'ਤੇ ਇਹ ਸਭ

ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰੋ । ਇਸ ਜ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਪਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਹੈ।

ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੇ ਹਿੰਦੂ ਹੋਵੋ, ਚਾਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਚਾਹੇ ਈਸਾਈ । ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਅੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਕਿਸ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹ ਰੱਖੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਹਰੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਲਾਲ ਕਿ ਸਫੇਦ, ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਅੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਪੱਟੀਆਂ ਹਨ, ਬਸ ਇੰਨਾ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇਗਾ। ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜਮਾਏ ਹੋਏ ਸਵਾਰਥ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ । ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਚਾਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵਿਦਰੋਹ ਹੈ। ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਰਿਬੇਲਿਅਨ ਲੁਕਿਆ ਹੈ, ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਰਿਵੋਲਿਊਸ਼ਨ ਲੁਕਿਆ ਹੈ । ਉਥੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਬੀਜ ਹੈ । ਜੋ ਵਿਚਾਰ ਕਰੇਗਾ, ਉਹ ਅੱਜ ਨਹੀਂ ਕੱਲ੍ਹ, ਖ਼ੁਦ ਤਾਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ’ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰੇਗਾ ਹੀ, ਉਸ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਵੀ ਉਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਸੁੱਟੇਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਚਾਰ ਝੁਕਣ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਵਿਚਾਰ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲੈਣ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ, ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ, ਇਕ ਵਿਚਾਰਕ ਤੇਲੀ ਦੇ ਘਰ ਤੇਲ ਖ਼ਰੀਦਣ ਗਿਆ। ਦੇਖਕੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਉਥੇ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ । ਤੇਲੀ ਤਾਂ ਤੇਲ ਤੋਲਣ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਕੋਹਲੂ ਦਾ ਬੈਲ ਕੋਹਲੂ ਨੂੰ ਚਲਾਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੇ। ਕੋਈ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਵਿਚਾਰਕ ਨੇ ਉਸ ਤੇਲੀ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ, ਬੜਾ ਅਨੋਖਾ ਹੈ ਇਹ ਬੈਲ । ਬੜਾ ਧਾਰਮਕ, ਬੜਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਉਸ ਤੇਲੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਜ਼ਰਾ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖੋ, ਦੇਖਦੇ ਨਹੀਂ ਅੱਖਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹ ਰੱਖੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਖਾਂ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਕੋਈ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਚਲਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚਾਰਕ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਰੁਕ ਕੇ ਜਾਂਚ ਵੀ ਤਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਤੇਲੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਫਿਰ ਵੀ ਤੂੰ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦਾ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਘੰਟੀ ਬੰਨ੍ਹ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਜਦ ਤਕ ਚਲਦਾ ਹੈ, ਘੰਟੀ ਵੱਜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਘੰਟੀ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਫ਼ੌਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਹੱਕ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਭਰਮ ਬਣਿਆ ਰਹੇ ਕਿ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।

ਉਸ ਵਿਚਾਰਕ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਖੜਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦਾ ਰਹੇ ਤਾਂ ਜੋ ਘੰਟੀ ਵੱਜਦੀ ਰਹੇ। ਉਸ ਤੇਲੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਮਹਾਰਾਜ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਜੋੜਦਾ ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਛੇਤੀ ਇਥੋਂ ਚਲੇ ਜਾਉ, ਕਿਤੇ ਮੇਰਾ ਬੈਲ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਨਾ ਸੁਣ ਲਵੇ । ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੈਲ ਵਿਦਰੋਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਰਪਾ ਕਰੋ, ਇਥੋਂ ਜਾਉ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਤੋਂ

ਕੋਈ ਹੋਰ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਤੇਲ ਲੈਣ ਆਇਆ ਕਰੇ। ਇਥੇ ਤੁਹਾਡੇ ਆਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਦੁਕਾਨ ਠੀਕ-ਠੀਕ ਚਲਦੀ ਹੈ। ਮੁਫ਼ਤ ਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਆਦਮੀ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ 'ਤੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਦੁਕਾਨਾਂ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਮੰਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਉਹ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਮੰਦਰ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਦੁਕਾਨਾਂ ਹਨ, ਪੁਰੋਹਤ ਦੀ ਈਜਾਦ ਹੈ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਮੰਦਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਦਮੀ ਬਣਾਏ? ਕੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਮੰਦਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਕਰਨੀ ਪਏਗੀ? ਕਿੰਨੀ ਛੋਟੀ, ਕੈਸੀ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਹੈ? ਅਸੀਂ ਮੰਦਰ ਬਣਾਵਾਂਗੇ ਉਹਦੇ ਲਈ? ਉਸ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਅਸੀਂ ਕਰਾਂਗੇ? ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਮਕਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਿਰਾਟ ਸਮੋ ਸਕੇਗਾ? ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਪਾ ਸਕੇਗਾ?

ਨਹੀਂ, ਇਹ ਤਾਂ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਮੰਦਰ ਹਨ, ਕਿੰਨੇ ਚਰਚ, ਕਿੰਨੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ, ਕਿੰਨੇ ਗਿਰਜੇ, ਕਿੰਨੇ ਸ਼ਿਵਾਲੇ, ਕਿੰਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ- ਲੇਕਿਨ ਧਰਮ ਕਿਥੇ ਹੈ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਕਿਥੇ ਹੈ? ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਧਾਰਮਕ ਹੋਰ ਕੋਈ ਹਾਲਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਡੀ ਹੈ? ਅਤੇ ਇਹ ਮੰਦਰ ਹੀ ਤੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਹੀ ਰੋਜ਼ ਅਧਰਮ ਦੇ ਅੱਡੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦੇ, ਅੱਗਜ਼ਨੀ ਦੇ, ਬਲਾਤਕਾਰ ਦੇ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਉਹ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਉਠਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਟੁਕੜਿਆਂ- ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਉਹ ਨਾਅਰੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਆਦਮੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰ-ਹਜ਼ਾਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੈਰ-ਭਾਵ, ਘਿਰਨਾ ਫੈਲਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਿੰਸਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਜੇ ਕਿਸੇ ਦਿਨ, ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਇਹ ਮਿਹਨਤ ਉਠਾਉਣੀ ਪਸੰਦ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇਹ ਹਿਸਾਬ ਲਾਇਆ ਕਿ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਖੂਨ ਵਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਉਗੇ, ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਗੱਲ 'ਤੇ ਇੰਨਾ ਖੂਨ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵਗਿਆ ਹੈ। ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਉਗੇ ਕਿ ਆਦਮੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਦੁੱਖ, ਜਿੰਨੀ ਪੀੜ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਤੇ ਆਦਮੀ-ਆਦਮੀ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਜੋ ਪ੍ਰੇਮ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਦਮੀ-ਆਦਮੀ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਚਰਚ ਤੇ ਮੰਦਰ ਬੜੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਦੀਵਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਕੀ ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ, ਕਿ ਜੋ ਦੀਵਾਰਾਂ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਹ ਦੀਵਾਰਾਂ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਦਾ ਪੁਲ ਬਣ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਮਾਰਗ ਬਣ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ? ਜੋ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਹੀ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ ਪਾਂਦੀਆਂ, ਉਹ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲਾ ਸਕਣਗੀਆਂ?

ਨਹੀਂ, ਇਹ ਮਸਜਿਦ ਤੇ ਮੰਦਰ ਕੋਈ ਵੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਮੰਦਰ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਮੰਦਰ ਤਾਂ ਹਰ ਥਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਥੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ,

ਉਥੇ ਉਸ ਦਾ ਮੰਦਰ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਅਕਾਸ਼ ਦੇ ਤਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਬਿਰਛਾਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਸਭ ਤਰਫ਼ ਤੇ ਸਭ ਜਗ੍ਹਾ ਕੌਣ ਮੌਜੂਦ ਹੈ? ਕਿਸਦਾ ਮੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਹੈ? ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਮੰਦਰ ਨੂੰ, ਇੰਨੇ ਵਿਰਾਟ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਜਿਹੜੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਪਾਂਦੇ, ਉਹ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਸਕਣਗੇ? ਖ਼ੁਦ ਉਸ ਦੇ ਹੀ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਖੋਜ ਪਾਂਦੇ, ਉਹ ਕੀ ਆਦਮੀ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਇੱਟਾਂ-ਚੂਨੇ ਦੇ ਮਕਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਖੋਜ ਸਕਣਗੇ? ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਪਾਂਦੀਆਂ, ਜੋ ਇੰਨਾ ਓਬਿਯਸ ਹੈ, ਜੋ ਇੰਨਾ ਪਰਗਟ ਹੈ ਅਤੇ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਇਸ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਛੂਹ ਪਾਂਦਾ, ਉਹ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਕੈਦਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਬੰਦ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਖੋਜ ਸਕੇਗਾ? ਨਾਸਮਝੀ ਹੈ, ਨਿਰੀ ਨਾਸਮਝੀ ਹੈ। ਜੋ ਇੰਨੇ ਵਿਰਾਟ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਪਾਂਦਾ, ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।

ਲੇਕਿਨ, ਇਹ ਅਸੀਂ ਖੜੇ ਕੀਤੇ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਮੰਦਰ ਹਨ। ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰੋ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਵਚਨ ਹਨ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰੋ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ, ਸ਼ੰਕਾ ਨਾ ਕਰਨਾ । ਸ਼ੱਕ ਭਟਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਕ ਭਰਮ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਏਗਾ। ਸ਼ੱਕ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਰਕ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਭੈਮਾਨ ਕੀਤਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ, ਡਰਾਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸਜ਼ਾ ਦਾ, ਲਾਲਚ ਦਿਖਾਇਆ ਸਵਰਗ ਦਾ ਕਿ ਮੰਨ ਲਉਗੇ ਤਾਂ ਸਵਰਗ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਮੰਨਗੇ ਤਾਂ ਨਰਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਉਂ, ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਲੋਭ ਤੇ ਭੈ ਨੂੰ ਉਕਸਾਇਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰ-ਹਜ਼ਾਰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰ ਲੈਣ ਦੀ। ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿਚ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੈ, ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਕਿਰਨ ਦਾ ਬੋਧ ਹੋ ਪਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਜਾਂ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲੈ ਗਈ? ਕਿਥੇ ਨੇ ਉਹ ਲੋਕ? ਇਹ ਤਾਂ ਲੱਭਿਆਂ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ। ਕੀ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਦਾ ਇਹ ਤਜਰਬਾ, ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਮਾ ਤਜਰਬਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਿਆ? ਕੀ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਜੀਵਨ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ? ਅਤੇ ਜੇ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇਹ ਕਦੋਂ ਹੋਵੇਗਾ?

ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਰਜ਼ ਕਰਾਂਗਾ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇ ਚੁੱਕੇ ਉਹਦੇ ਲਈ। ਉਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਸਿਵਾਇ ਇਸ ਦੇ ਕਿ ਆਦਮੀ ਹੋਰ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ, ਆਦਮੀ ਹੋਰ ਨੀਵੇਂ ਗਿਰਿਆ ਹੋਵੇ, ਆਦਮੀ ਨੇ ਹੋਰ ਆਤਮ-ਬਲ ਖੋ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਆਦਮੀ ਦੇ  

ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦ ਦੀ ਕੋਈ ਲਹਿਰ ਨਾ ਤਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ, ਨਾ ਕੋਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਇਆ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਨੇੜ ਮਿਲਿਆ।

ਮੈਂ ਨਿਵੇਦਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪਿੰਜਰੇ ਦੀ ਸਲਾਖ਼ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਦ ਵੀ ਅਸੀਂ ਬਿਨਾਂ ਜਾਣੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਜਦ ਵੀ ਅਸੀਂ ਬਿਨਾਂ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਤਦ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਜੋ ਵਿਵੇਕ ਦੀ ਊਰਜਾ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕੀ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਈਏ। ਜੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਮੰਨ ਲਵੇਗੇ ਕਿ ਈਸ਼ਵਰ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹੋ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਧਰਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਈਸ਼ਵਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਥੋਂ ਦਾ ਬੱਚਾ ਇਸ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰੋ। ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਗੀਤਾ ਉੱਤੇ, ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਦਾਸ ਕੈਪਿਟਲ ਉੱਤੇ। ਲੇਕਿਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਝਗੜਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਸਭ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਧਰਮ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਹ, ਚਾਹੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਈਸ਼ਵਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿ ਈਸ਼ਵਰ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਸੱਚ ਦੀ ਖੋਜ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਣਗੇ।

ਸੱਚ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ, ਜੋ ਮੇਰਾ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਤੀਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਹਿ ਸਕਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਕਹਿ ਸਕਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਸਕਾਂ । ਸੱਚ ਦੇ ਖੋਜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਰਤ, ਪਹਿਲਾ ਲੱਛਣ ਹੈ ਆਪਣੇ ਅਗਿਆਨ ਦਾ ਸਵੀਕਾਰ, ਲੇਕਿਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਅਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਇਹ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਜੋ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਮੰਨ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੇਰਾ ਜਾਣਨਾ ਹੈ। ਜੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਥੋਂ ਪੁੱਛਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋ? ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕੋਈ ਕਹੇਗਾ, ਹਾਂ, ਈਸ਼ਵਰ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਕਿਸਨੇ ਬਣਾਈ? ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਸਿਖਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਦਲੀਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪਕੜ ਕੇ ਬੈਠ ਗਏ ਹਾਂ। ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਰੁਕ ਗਏ ਹਾਂ, ਸਾਡੀ ਖੋਜ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਦੀ ਫਿਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਦੇ ਵੀ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਲੈ ਜਾਂਦਾ, ਸ਼ੱਕ ਅੱਗੇ ਲਿਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ੱਕ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਗਿਆਸਾ, ਇਨਕੁਆਇਰੀ ਅਤੇ ਇਨਕੁਆਇਰੀ ਗਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ—ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਨੂੰ—ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਦੁਆਰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ, ਨਵੇਂ- ਨਵੇਂ ਮਾਰਗ ਛਾਣ ਲੈਣ ਦੀ, ਦੂਰ-ਦੂਰ, ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤਕ ਖੋਜਬੀਣ ਕਰ ਲੈਣ ਦੀ ਕਿ ਕਿਤੇ ਕੁਝ ਹੋਵੇ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਵਾਂ । ਜੋ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਧਰਮ ਨੂੰ, ਪਰਮਾਤਮਾ

ਨੂੰ, ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਸੱਚ ਨੂੰ, ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਗਿਆਨ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਣ ਦੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਝੂਠੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲੈਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹਾਂ। ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਭਰਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਸੰਬੰਧ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਫਿਰ ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਜਿਗਿਆਸਾ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਖੋਜ ਨਹੀਂ, ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਦੁਚਿੱਤੀ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਚਿੰਤਣ ਨਹੀਂ। ਫਿਰ ਸਾਡਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਮਨ ਉਥੇ, ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ, ਜੋ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਵੱਡੀ ਊਰਜਾ ਸੀ, ਬੰਦ ਪਈ ਰਹਿ ਜਾਏਗੀ।

ਚੇਤੇ ਰੱਖਣਾ, ਵਿਚਾਰ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਦਾ ਜਮਾਂਦਰੂ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ? ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਿਖਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਲੈ ਕੇ ਕੋਈ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਬਿਲੀਵਸ ਲੈ ਕੇ ਕੋਈ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸਭ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਿਖਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਵਿਚਾਰ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਕੋਈ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਚਾਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਧਰਮ-ਪੁਰੋਹਤ ਤੋਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਤੋਂ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੰਕੀਰਨ ਸਵਾਰਥ-ਸ਼ੋਸ਼ਕਾਂ ਤੋਂ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ।

ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ? ਵਿਚਾਰ ਹਰੇਕ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਚੱਲੇਗਾ, ਉਹ ਤਾਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ 'ਤੇ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਪਹੁੰਚਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ।

ਪਹਿਲਾ ਸੀਖਚਾ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਬੰਧਨ ਦਾ, ਉਹ ਹੈ ਸ਼ਰਧਾ।

ਨਹੀਂ, ਸ਼ਰਧਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੀ। ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਸਹੀ ਸ਼ੱਕ, ਰਾਈਟ ਡਾਉਟ। ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਨਰੋਆ ਸ਼ੱਕ । ਇਹਨਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੇਖੀਏ, ਜਿਥੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਿਹਾ, ਉਥੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਅੱਗੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਥੇ ਸ਼ਰਧਾ ਬਲਵਾਨ ਹੈ, ਉਥੇ ਖੋਜ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਤਦੇ ਹੋ ਸਕਿਆ, ਜਦ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਸਿੰਘਾਸਣ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਬਰਾਜਮਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਵੀ ਜੋ ਕੌਮਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪਛੜੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਹੀ ਕੌਮਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਹੈ। ਅਤੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਗੱਲ ਸੱਚ ਹੈ, ਧਰਮ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਉੱਨੀ ਹੀ ਸੱਚ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਮ ਤਾਂ ਪਰਮ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ, ਉਹ ਤਾਂ ਸੁਪਰੀਮ ਸਾਇੰਸ ਹੈ।

ਵਿਗਿਆਨੀ ਤਾਂ ਫਿਰ ਵੀ ਹਾਈਪੋਥੀਸਿਸ ਨੂੰ ਮੰਨ ਕੇ ਚਲਦਾ ਹੈ, ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ। ਇਕ ਅਨੁਮਾਨ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਕਲਪਨਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਧਰਮ ਦਾ ਖੋਜੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਕੁਝ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਨਿਰੋਲ, ਸਹਿਜ ਜਿਗਿਆਸਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗਤੀਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉੱਤਰ ਉਸ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਜੀਵਨ ਤੋਂ । ਖੋਜਦਾ ਹੈ, ਖੋਜਦਾ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਖੋਜ ਦੀ ਸੂਝ