1.

ਨਾਨਕ ਦੁਖੀਆ ਸਭ ਸੰਸਾਰ

ਮੈਂ ਜੇ ਦੁਖੀ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਮਨ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਜਦ ਮੇਰੇ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਾ ਰਹਾਂ ? ਇਹ ਤਾਂ ਇਕ ਹੀ ਸਿੱਕੇ ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਲੂ ਹਨ। ਜੇ ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵਾਂ ? ਕਿਉਂਕਿ, ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋਗੇ, ਤੁਸੀਂ ਜਿਸ ਕਮਰੇ ਦੀ ਬਾਬਤ ਸੋਚੋਗੇ, ਉਸ ਵਿਚ ਮੈਂ ਵੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਜਿਸ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੋਚਾਂਗਾ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਉਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹੋ।ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਡਾ ਮਨ ਇਹ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਜੇ ਦੁਖੀ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਹਿਲੂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤਦ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਥੇ ਸਾਡਾ ਜੋ ਜੀਵਨ ਹੈ, ਉਹ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਜੀਵਨ ਇਕੱਠਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੰਨਾ ਇਕੱਠਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਇਕੱਠਾਪਣ ਪੂਰਾ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇੰਨੇ ਲੋਕ ਬੈਠੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਜੇ ਇਕ ਵੀ ਆਦਮੀ ਦੁਖੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਕਮਰੇ ਦੀ ਹਵਾ, ਇਸ ਕਮਰੇ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉਹ ਦੁੱਖ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਆਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਦੁੱਖ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਛੋਹ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਛੋਹ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਗਲਤ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੀ ਹੋਏ ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਇੰਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਾਂ ਜਿਸ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਹਾਲਤ ਅਜੇਹੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਬਿਰਛ ਦੇ ਪੱਤੇ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਉਹ ਸੋਚੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆਵੇ ਕਿ ਉਹ ਜੋ ਗੁਆਂਢ ਦਾ ਪੱਤਾ ਹੈ ਉਹ ਅਲੱਗ ਹੈ, ਮੈਂ ਅਲੱਗ ਹਾਂ, ਜਦਕਿ ਉਹ ਇਕ ਹੀ ਟਹਿਣੀ ’ਤੇ ਲੱਗੇ ਦੋ ਪੱਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਵੀ ਪਤਾ ਬੀਮਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ-ਸਾਰੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਬੀਮਾਰ ਕੀਤਿਆਂ। ਸਭ ਜੁੜੇ ਹਨ।

ਇਕ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦੂਜੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ। ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਕ ਬਿਰਛ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਤੇ ਜੁੜੇ ਹਨ, ਪਰ ਲਾਗਲਾ ਬਿਰਛ ਤਾਂ ਅਲੱਗ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ, ਹੇਠਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਨੇ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਇਕ