ਪਾਲੀ

 

ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ

ਦਾ ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਸਦਕਾ ਉਹ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਕੁਲ ਅਠਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੀ । ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਭਾਵ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਚਮਕਣ ਲਗ ਪਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਹਰ ਕੰਮ ਵਿਚ ਸੁਆਦ ਤੇ ਚਾਅ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਉਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਨਿੱਕੀਆਂ ਸੁਆਦ ਬੂੰਦਾਂ ਹੀ ਇਕ ਦਿਨ ਮਿਲ ਕੇ ਦਰਿਆ ਤੇ ਉਸ ਪਿਛੋਂ ਸਾਗਰ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਨਤਾਣੀ ਨਈਆ ਗੋਤੇ ਖਾਵੇਗੀ। ਇਸ ਮਾਸੂਮ ਚਾਅ ਚੰਗਿਆੜੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਂਬੜ ਹੋ, ਮੈਨੂੰ ਸਾਰੇ ਨੂੰ ਝੁਲਸ ਸੁੱਟਣਗੇ। ਨਿੱਕੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਵੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਮੁੜ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹੋ ਡਿਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਾਲ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਦੌਰੇ ਨਾਲ ਫਿਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਧੜਕਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿਚ ਫਨਾਹ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਕੇਵਲ ਟੁੱਟ ਭੱਜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਨੂੰ ਲੱਭਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਫਿਰ ਮੇਰੀਆਂ ਰਾਤ ਦਿਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੀਤ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਿਆ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਖਿੱਚ ਰਹੀਆਂ? ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਮੈਂ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਚਾਲ ਅਧੀਨ ਆਪਣੇ ਮਾਰਗ ਤੇ ਸਹੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਚਿੜਾਂਦ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਤੋੜ ਸਕੇਗੀ, ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਵਿਸਮਾਦ ਹੋਇਆ ਰਹਾਂਗਾ।

ਅੱਜ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਸੁਹਾਵਣੀ ਸਵੇਰ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੰਜੇ ਤੋਂ ਉਠਦੇ ਨੂੰ ਹੀ ਦੋ ਨਿੱਛਾਂ ਆਈਆਂ ਸਨ । ਪ੍ਰਭਾਤ ਵਾਂਗ ਮੇਰੇ ਵੀ ਬੁਲ੍ਹ ਹੱਸੇ। "ਕੀ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ? ਨਿੱਛਾਂ ਦਾ ਸਵੇਰੀ ਆਉਣਾ ਤਾਂ ਇਹੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਤੇ ਕੋਈ ਪਿਆਰਾ ਨਹੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਕਿਸ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਓਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਚੇਤੇ ਆਇਆ।

'ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਹਰ ਨਿੱਕੇ ਤੋਂ ਨਿੱਕਾ ਅੰਗ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰ ਇਕ ਤਕੜੀ ਖਿੱਚ ਰਖਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਮਾਮੂਲੀ ਕਲੀ ਭੌਰੇ ਦਾ ਦਿਲ ਵਿੰਨ੍ਹਦੀ ਹੈ। ਘੰਡਾ ਰੇੜੀ ਦੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਮਿਰਗ ਨੂੰ ਖੀਵਾ ਅਤੇ ਬੱਦਲ ਗੂੰਜਾਂ ਇਕ ਮੋਰ ਨੂੰ ਨਿਰਤ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਕੀ ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਨਿਖਰ ਰਹੀ ਜਵਾਨੀ ਕਿਸੇ ਲਈ... ! ਮੇਰੇ ਜਵਾਨ ਭਾਵ ਏਥੇ ਆ ਕੇ ਸ਼ਰਮਾ ਗਏ। ਸ਼ਰਮ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਜੀਵਨ ਪੂੰਜੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੋਹੀਂ ਹੱਥੀ ਲੁਟਾਂਦੇ ਅਫਸੋਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।

ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਆਪਣੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਦਹੀਂ ਪੀ ਕੇ ਮੈਂ ਲੀੜੇ ਪਾਏ। ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਰਸਾਲਾ, ਆਪਣੀ ਨੋਟ ਬੁਕ, ਕਲਮ ਤੇ ਥੈਲਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੈਂ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਿਆ। ਓਦੋਂ ਮੇਰੇ ਹਰ ਕੰਮ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਚਾਅ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਘਰੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਭੁੱਖੀ ਰੀਝ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਦੋ ਦਿਨ ਲਈ ਹੀ ਬਾਹਰ ਜਾਂ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੇਰਾ ਸਬਰ ਇਕ ਦਿਨ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਕੇ ਐਨਾ ਉਤਾਵਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਇਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਤਰਸ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹਨਾ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੋ ਮੀਲ ਤੇ ਸੀ। ਗੱਡੀ ਦੇ ਟਾਈਮ ਤੋਂ ਮੈਂ ਦੋ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਰਿਆ ਸਾਂ।

ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਦੋ ਮੀਲ ਦੇ ਕੱਚੇ ਸਫਰ ਵਿਚ ਤੁਰ ਕੇ ਬੜਾ ਸੁਆਦ ਲੈਂਦਾ ਸਾਂ। ਜਦ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦਿਲ ਸੁਆਦ ਮਾਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਗ ਉਠੇ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰੇ, ਉਸ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ ਅਨੋਖਾ ਅਨੰਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਕਈ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਹਿਰਦਿਓਂ ਇਕ ਮੁਸਕਾਣ ਉਠਦੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਪਿਛੇ ਭੌਂ ਕੇ ਹੱਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ, ਅਤੇ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦਾ ਸਾਂ, ਕੀ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੈੜਾਂ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਸਕਦਾ ਹਾਂ? ਫਿਰ ਜਵਾਬ ਦੇਂਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਨਹੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਮੁੜ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਇਕ ਜਨਮ ਦੀ ਹੋਰ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਦੁਬਾਰਾ ਫਿਰ ਸੋਚਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਜਦ ਸਾਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਪੈਰ ਚਿੰਨ ਤਕ ਅਪੜਨ ਲਈ ਇਕ ਜਨਮ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਕੁਦਰਤ ਇਕ ਪਲ ਲੰਘੇ ਨੂੰ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇਵਜ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜਿੰਦਗੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਆਦਰਸ਼ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਹ ਰਹੇ ਹਾਂ।

ਇਕ ਮੀਲ ਤੇ ਆ ਕੇ ਇਕ ਨਹਿਰ ਆ ਗਈ। ਉਸ ਦੇ ਹਰਿਆਵਲੇ ਕਿਨਾਰਿਆ ਵਿਚ ਮੰਦ-ਮੰਦ ਵਗਦਾ ਪਾਣੀ ਵੇਖ, ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਓਥੇ ਹੀ ਢੇਰੀ ਹੋ ਜਾਣ ਨੂੰ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਝੱਟ ਆਪਣਾ ਥੈਲਾ ਸੁੱਟ ਕੁਹਣੀ ਪਰਨੇ ਹਰੀ ਘਾਹ ਤੇ ਪੈ ਗਿਆ। ਜਿਹੜੇ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਕੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਮੈਂ ਅਨੰਦ ਵਿਚ ਖੀਵਾ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਰਿਹਾ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਪਿਛੋਂ ਮੇਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨੇ ਨਹਿਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਦੀ ਤਰਦਿਆਂ ਆਪਣਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵੇਖਿਆ। ਮੈਂ ਜਾਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਉਠ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਅਫਸੋਸ ! ਅਸੀਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਤੁੱਛ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਆਪਣੇ ਮੌਲਿਕ ਸੁਆਦ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਬੇ-ਦਰਦੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਨਵੀਂ ਮੁਸਕਾਨ ਆਖ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸੁਆਦ ਕਿਸੇ ਚੀਜ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਚਸ਼ਮੇ ਵਾਂਗ ਉਮੜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਫਿਰ ਉਠ ਕੇ ਤੁਰ ਪਿਆ । ਹਰ ਖ਼ਿਆਲ ਨਵਾਂ ਹੌਂਸਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਮੁਸਕਾਣ ਉਤਸ਼ਾਹ ਭਰੀ ਕੰਬਣੀ । ਮੈਂ ਰਵਾਂ ਰਵੀ ਵਗਿਆ ਮਤਾ ਗੱਡੀਓਂ ਹੀ ਨਾ ਖੁੰਝ ਜਾਵਾਂ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਮੇਰੇ ਬੜੇ ਮਿੱਤਰ ਸਨ। ਉਮਰ ਪੰਜਾਹ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਰੋਇਆ ਤੇ ਨੱਚਿਆ ਬੜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕੀਰਤਨ ਦੇ ਅਨੰਦ ਵਿਚ ਬਹੁਤਾ ਮਗਨ ਰਹਿੰਦੇ। ਮੈਂ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵਿਚ ਵੜਦਿਆਂ ਨਮਸਤੇ ਕਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੁਸਕ੍ਰਾਇਆ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ ਮੁਸਕਰਾਂਦੇ ਹੋ?

'ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ ਬਾਬੂ ਜੀ। ਤੁਸੀਂ ਬੁੱਢੇ ਹੱਸ ਰਹੇ ਹੋ, ਮੈਂ ਜਵਾਨ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ?'

 'ਹੱਛਾ। ਇਹ ਗੱਲ ਹੈ।

'ਹਾਂ ਜੀ, ਝਿਜਕ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦੀ, ਅਜੇ ਤਾਂ ਹੱਸਣਾ ਹੈ ਹੱਸਣਾ।'

'ਤੇ ਰੋਣਾ ਕਦੋਂ ਹੈ ?

'ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਬਾਬੂ ਜੀ ਖਿਆਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਖਿਆ।

ਮੈਂ ਉਦਾਸ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਕਿ ਰੋਣਾ ਤੇ ਹੱਸਣਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਕ ਨੂੰ ਸੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਵੇਖ ਕੇ ਚੁਣਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਦਾ ਆ ਜਾਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸੀ। ਬਾਬੂ ਟਿਕਟਾਂ ਦੇਣ ਲਗ ਪਏ। ਪੇਂਡੂ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਏਥੇ ਕਾਫੀ ਭੀੜ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੁਆਲੇ ਸੁਹਣੀ ਹਰਿਆਵਲ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿੱਤ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਅੰਦਰਲੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਅਦਭੁਤ ਨਿਰਤ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।

ਇਕ ਵੀਹ ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਕੁੜੀ ਦਫਤਰ ਅੰਦਰ ਆਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਬਾਬੂ ਜੀ ਨੂੰ 'ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ' ਕਹੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੁਰਸੀ ਛੱਡਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਬੈਠੋ ਜੀ?'

'ਨਹੀਂ, ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾ ਕਰੋ। ਇਹ ਆਖ ਉਹ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਇਕ ਕੋਨੇ ਤੇ ਬਹਿ ਗਈ।

ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਗੁਣ ਔਗੁਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣ ਦੀ ਇਕ ਆਦਤ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਵੇਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਵਿਚ ਮਿਠਾਸ, ਇਉਂ ਜਾਪਦੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਨੀਰਸ ਦਿਲ ਮਾਖੋ ਚੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਕੋਮਲਤਾ, ਮੇਰੇ ਫਰਕਦੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਨਿੱਸਲਤਾ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਐਨੀ ਸ਼ਾਂਤ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਾਹਲੇ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਸ਼ਰਮ ਆ ਗਈ। ਹਸਮੁੱਖਤਾ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ, ਇਕ ਕਲੀ ਵਾਂਗ ਬੰਦ ਪਏ ਅਰਮਾਨ ਸਨ। ਹੁਸਨ, ਇਕ ਸਾਕਾਰ ਸਚਾਈ ਸੀ। ਤਿੱਖੇ ਨਕਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਵੀ ਬਾਜੀ ਲੈ ਗਈ ਸੀ। ਸੁਹਣੇ, ਸਾਫ਼ ਤੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲੇ ਫਬੇ ਕਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂ ਚਿਤ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹੈਰਾਨੀ ਵਿਚ ਠਠੰਬਰ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੀਂਦ- ਨਸ਼ਾ ਜਿਹਾ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।

ਮੈਂ ਉਸ ਵਿਚ ਔਗੁਣ ਲੱਭਣ ਦੀ ਬੜੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਇਹ ਫ਼ਿਤਰਤ ਦੇ ਉਲਟ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਹੜੀ ਚੀਜ ਇਕ ਵਾਰ ਚੰਗੀ ਬਣ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆਵੇ, ਉਸ ਦੇ ਨੁਕਸ ਵੀ ਚੰਗਿਆਈਆਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਂਜ ਕੁੜੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਸੋਹਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਉਸ ਵਿਚ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਦੀ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਲਾਮਡੋਰੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖ-ਵੇਖ ਇਕ ਅਜਿੱਤ ਤੇ ਨਵੀਂ ਖੁਸ਼ੀ ਅੰਦਰੇ ਅੰਦਰ ਮਾਣ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਪਰ ਬਾਹਰੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਣਖ ਦਾ ਕਾਇਲ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਸਕ ਪੱਤਰ ਉਤੇ ਐਵੇਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਸੁੱਟ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।

ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਲੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗੇ, 'ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਕੀ ਵਿਚਾਰਦੇ ਹੋ ?

'ਆਤਮ ਸਿਧਾਂਤ।'

'ਤੁਸੀ ਭਗਤੀ ਦੇ ਕਾਇਲ ਹੋ ਜਾਂ ਗਿਆਨ ਦੇ ?"

'ਭਗਤੀ ਵਿਚ ਦੀ ਲੰਘ ਕੇ ਹੀ ਇਕ ਜਗਿਆਸੂ ਗਿਆਨ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਅਧਿਕਤਾ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ।

'ਤਦ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਭਗਤੀ ਭਾਵ ਨਾਲ ਮੁਕਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ?'

'ਹਾਂ ਭਗਤੀ ਦਵੈਤਵਾਦ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਕੇਵਲ ਇਕ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਹੀ ਜਣਾਇਕ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਨਹੀਂ, ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਸਦੇ ਹਨ।

ਇਕ ਆਦਮੀ ਬਾਹਰੋਂ ਹਫਿਆ ਹੋਇਆ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਜੀ ਬਾਬੂ ਜੀ। ਗੱਡੀ ਕਿੰਨੇ ਬਜੇ ਆਊ ਜੀ?'

'ਬਸ ਆਉਣ ਹੀ ਵਾਲੀ ਹੈ।

'ਫੇਰ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਟਿਕਟ ਦੇਣ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰ ਦਿਓ। ਉਸ ਗਰੀਬ ਜਿਹਾ ਬਣਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

'ਲਿਆ ਫੜਾ ਪੈਸੇ ।' ਬਾਬੂ ਜੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਨ। ਉਹ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਟਿਕਟ ਦੇਣ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਰਿਸਾਲਾ ਹੱਥ ਦੀ ਸੈਨਤ ਨਾਲ ਮੰਗਿਆ, ਮੈਂ ਮੇਜ਼ ਅੱਗੇ ਪਏ ਰਸਾਲੇ ਨੂੰ ਉਸ ਵਲ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਬੂ ਜੀ ਆ ਕੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਫਿਰ ਇਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਮੇਰੀਆਂ ਠੋਸ ਦਲੀਲਾਂ ਅਗੇ ਬਾਬੂ ਜੀ ਦੀ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਜਾਵੇ। ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਯੁਵਤੀ ਮੇਰੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਰਿਸਾਲੇ ਤੇ ਫਿਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕੱਖ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰੀ ਰਸਾਲੇ ਦੀ ਕੰਨੀ ਨੀਵੀਂ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਵੀ ਲੈਂਦੀ ਸੀ । ਸਾਇਦ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਚੋਰੀ ਵੇਖਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਸੀ, ਪਰ ਲੋਕ-ਲਾਜ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਡਰ ਪਰਦੇ ਦੀ ਓਟ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲ ਬਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਕ ਗੱਲ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਨਿਸਚਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਸੁਹਿਰਦ ਕੁੜੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਹਮਦਰਦ ਦਿਲ ਹੈ, ਕੋਈ ਗੁੱਝੀ ਜਿਹੀ ਭੁੱਖ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਹਰ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦਾ।

ਬਾਬੂ ਜੀ ਨੇ ਉਧਰੋਂ ਮੁੜਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਹਾਡਾ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਤੇ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।' ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਹੱਸ ਪਏ।

ਇਕ ਕੁਲੀ ਅੰਦਰ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਕਿਹਾ, 'ਬਾਬੂ ਜੀ! ਗੱਡੀ ਸਿਗਨਲ ਛੱਡ ਆਈ।

ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ। ਸੁੰਦਰੀ ਨੇ ਮੇਰਾ ਰਸਾਲਾ ਫੜਾਂਦਿਆਂ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਸੀਂ ਸਫਰ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੇ ਹੋ।

'ਤੁਸਾਂ ਆਪ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?'

 'ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਜੋ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਲਵਾਂਗਾ।

'ਸ਼ੁਕਰੀਆ।'

ਅਸੀਂ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹੇ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਸੋਹਣੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਸਫਰ ਕਰਾਂ, ਹਾਣ ਪਿਆਰਾ। ਕੀ ਪਤਾ ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਵੀ ਇਕ ਡੱਬੇ ਵਿਚ ਹੀ ਰਲ ਬਹਿਣ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ। ਅਸੀਂ ਝਿਜਕ ਅਧੀਨ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕਹਿ ਸਕੇ।

ਅਗਲੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਇੰਜਣ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਲਈ ਆਮ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਖਲੋਤਾ। ਮੈਂ ਉਤਰ ਕੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੇ ਫਿਰਨ ਲਗ ਪਿਆ। ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਚਿਣੇ ਪੱਥਰ ਵੇਖ ਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਕਰੜੀ ਮਿਹਨਤ ਹਉਂਕੇ ਭਰਦੀ ਜਾਪੀ। ਮੇਰੇ ਤਰਸ ਰਹੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਝਰਣ-ਝਰਣ' ਫਿਰਨ ਲੱਗੀਆਂ। ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਸਾਂ, ਦੁਨੀਆ ਤੱਕੜੇ ਮਾੜੇ ਦੀ ਜੰਗ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਕੁਝ ਇਨਸਾਫ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ।

ਉਦੋਂ ਹੀ ਇੰਜਨ ਨੇ ਸੀਟੀ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਗੱਡੀ ਤੁਰਨ ਲਈ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਹਿੱਲੀ। ਮੈਂ ਝੱਟ ਜਿਹੜਾ ਡੱਬਾ ਅੱਗੇ ਆਇਆ, ਉਸ ਵਿਚ ਹੀ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਅੱਗੇ ਓਹੀ ਸੁੰਦਰੀ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬੇ-ਮਲੂਮ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕ੍ਰਾਈ। ਪਰ ਮੈਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ਰਮ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ। ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਇਸ ਸੁੰਦਰੀ ਦੇ ਦਿਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ੱਕ ਪੈ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਡੱਬੇ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਪਰ ਉਸ ਕਿਹਾ, 'ਆਓ ਨਾ, ਬੈਠੋ?

ਉਸ ਦੇ ਕਹੇ ਹੋਏ ਸ਼ਬਦ ਬੜੇ ਮਿੱਠੇ ਸਨ, ਮੈਂ ਬਹਿੰਦਿਆਂ ਉਸ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਅੰਦਰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ-ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮੰਦ-ਮੰਦ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਦੇਖ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਖ਼ਿਆਲ ਭੁਲਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਬੋਲ ਚਾਲ ਤੋਂ ਮੈਂ ਖ਼ਿਆਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਿਆਣੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੈ। ਉਸ ਰੁਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਹਾਡੇ ਖ਼ਿਆਲ ਬੜੇ ਪਵਿੱਤਰ ਹਨ।

'ਪਵਿੱਤਰ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਮਨ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਦੀ ਲੰਘੀ ਹਰ ਚੀਜ ਉਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰੰਗੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।'

 'ਤੁਹਾਡੀ ਹਰ ਗੱਲ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ।'

ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਲੱਜਾ ਨਾਲ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸੈਂਡਲ ਵੇਖਣ ਲਗ ਪਿਆ, ਜਿਹੜੇ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਗੋਰੇ ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਚਿੱਟੀ ਸਾੜੀ ਨਾਲ ਚੰਗੇ ਸਜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਮੁੜ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਾਇਰ ਵੀ ਹੋ?'

'ਐਵੇਂ ਕਦੇ ਟੁੱਟੇ ਫੁਟੇ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।

'ਐਨੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਐਨੇ ਗੁਣ ਕਿਵੇਂ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕਵੀ ਹੋਣਾ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਚੇਟਕ ਤੇ ਫਲਾਸਫਰ। ਮੈਂ ਤੇ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਇਕ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ।

 'ਹੈਰਾਨੀ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦੀ; ਸਭ ਹੈਰਾਨੀਆਂ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਰਗੇ ਭਰਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਮਨ ਐਨੇ ਛੋਟੇ ਤੇ ਦਿਮਾਗ ਐਨੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਹਰ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਇਕ ਹੈਰਾਨੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

'ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਸਿਆਣਪ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਹ ਆਖਣ ਵਿਚ ਵੀ ਝਿਜਕ ਨਹੀਂ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੀ ਕਿ ਅੱਜ ਅਸਲੀਅਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਗਿਆ ਆਦਮੀ ਡਿੱਠਾ ਹੈ।

'ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਸੱਚ ਹੈ।

ਮੈਂ ਸੱਚ ਮੁਚ ਹੀ ਲੋਹੜੇ ਦੀ ਸ਼ਰਮ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਸਾਥੀ ਰਾਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਾਡੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਇਕ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਇਕ ਇਸਤਰੀ ਮਰਦ ਦਾ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਐਉਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ ਪੱਛਮੀ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਨੂੰ ਪੁਚਕਾਰ-ਪੁਚਕਾਰ ਕੋਲ ਸੱਦਣ ਦੇ ਤੁਲ ਸੀ । ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਖੁਲ੍ਹ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਮੈਂ ਦਿਲੋਂ ਨਫਰਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਅਸੀਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਜਰੂਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਾਂ। ਜਵਾਨ ਵਲਵਲੇ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਚੀਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਕਿਸ ਮੌਕੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਛੇ ਲਗਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਭਾਸ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕੁੜੀ ਮੈਨੂੰ ਜਾਨਣ ਲਈ ਬੇ-ਕਰਾਰ ਹੈ ਪਰ ਚੁੱਪ ਤੇ ਝਿਜਕ ਵਿਚ ਗੰਢ ਜਿਹੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਦਿਲ ਤੇ ਮੇਰਾ ਵੀ ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰ ਪਤਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕੌਣ ਕੁੜੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਥੋਂ ਹੈ ? ਪਰ ਪੁੱਛ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਸਕਦਾ। ਰੱਬ ਦਾ ਹਜ਼ਾਰ ਸ਼ੁਕਰ ਕਿ ਉਸ ਆਪ ਹੀ ਪਹਿਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਪੁਛਿਆ, 'ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ...ਕਿੱਥੇ ਹਨ?

'ਮੇਰਾ ਪਿੰਡਾ ਛੀਨਾ ਹੈ।

'ਛੀਨੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇਕ ਕੁੜੀ ਵਿਆਹੀ ਹੋਈ ਹੈ।

'ਕੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਪਿੰਡ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ?'

 'ਤਲਵੰਡੀ।' ਉਸ ਥੋੜ੍ਹਾ ਮੁਸਕਰਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

ਲੁਧਿਆਣੇ ਆ ਗਿਆ। ਸਾਰੇ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਉਤਰਨ ਦੀ ਫ਼ਿਕਰ ਵਿਚ ਉਠ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਅਸੀਂ ਹਾਲੇ ਚੁੱਪ ਬੈਠੇ ਸਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਗੱਡੀ ਖਾਲੀ ਹੋਣ ਤੇ ਸੁਖਾਲੇ ਉਤਰ ਸਕਾਂਗੇ। ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਗੱਠੜੀ ਚੁੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਕੋਈ ਕੁਲੀ ਨੂੰ ਅਵਾਜ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਠੇ।

'ਤੁਸੀਂ ਕਿਥੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ ?' ਉਸ ਸੁੰਦਰੀ, ਦੇ ਕੋਮਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਧਰੇ ਰੁੜ੍ਹੇ ਜਾਦੇ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ।

'ਮੈਂ ਦੂਰ ਕਲਿਆਣ ਨੂੰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

'ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਪੁਲ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਉਸ ਸੁੰਦਰੀ ਨੇ ਮੁੜ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਸਾਂ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਨਾ ਸਮਝਣਾ, ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਸਿਆਣੇ ਲਈ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿਣੀ ਉਂਜ ਹੈ ਹੀ ਗਲਤੀ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਂ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ।

'ਨਾਂ ਪੁੱਛ ਵੀ ਲਵੋ ਅਤੇ ਦਸ ਵੀ ਦੇਵੋ। ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਬਲਬੀਰ ਹੈ।

'ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ ਹੈ।

'ਅੱਜ ਕਿਥੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ?'

 'ਮੈਂ ਜਲੰਧਰ ਜਾ ਰਹੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਥੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸੇਵਾਦਾਰਨੀ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵਿਚ ਟਰੇਨਿੰਗ ਲੈ ਰਹੀ ਹਾਂ।

'ਅਸੀਂ ਪੁਲ ਚੜ੍ਹੇ। ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਨੰਬਰ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੇ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਰਸਾਲਾ ਫੜਾਂਦਿਆਂ 'ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ' ਬੁਲਾਈ। ਉਹ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰ ਗਈ ਤੇ ਮੈਂ ਅੱਗੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਟਿਕਟ ਬਾਬੂ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਮੈਂ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਰਾਹ ਵਿਚ ਪਾਲ ਨਾਲ ਨਵੀਂ ਵਾਕਫੀ ਬਾਰੇ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਸਾਂ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਸੋਚਿਆਂ ਵੀ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ। ਇਕ ਕਮਲੀ ਜਿਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਭਰਿਆ ਭਰਿਆ ਜਾਪਦਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਕ ਦੋ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਲਈਆਂ। ਕਾਹਲ ਇਸ ਲਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਇਕ ਵੇਰ ਪਾਲ ਨੂੰ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਫਿਰ ਜਾ ਵੇਖਾਂ।

ਮੇਰੀ ਗੱਡੀ ਨੇ ਦੋ ਵਜੇ ਜਾਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਜਾਣ ਵਿਚ ਅਜੇ ਢਾਈ ਘੰਟੇ ਬਾਕੀ ਸਨ। ਮੈਂ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਆ ਕੇ ਪਾਲ ਨੂੰ ਇਕ ਬੈਂਚ ਤੇ ਬੈਠੀ ਦੇਖਿਆ। ਉਸ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੇਰੀ ਗੱਡੀ ਤਾਂ ਅੱਜ ਦੋ ਘੰਟੇ ਲੇਟ ਹੈ।'

'ਜੰਗ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਕਰਕੇ ਗੱਡੀਆਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਲੇਟ ਹੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਕਿਹਾ।

ਉਹ ਬੈਂਚ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਹੋ ਕੇ ਬਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਕਾਫੀ ਥਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਅਸੀਂ ਆਕੜੀ ਹੋਈ ਬੈਂਚ ਤੇ ਬੈਠੇ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਕੁਝ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਝਿਜਕਦਾ ਕੁਝ ਕਹਿ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਸਕਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਗੱਲ ਬੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ, ਅਖੀਰ ਮੈਂ ਗੱਲ ਤੋਰ ਲਈ, 'ਮੁਆਫ ਕਰਨਾ ਮੈਂ ਕੁਝ ਪੁੱਛਣ ਲਈ ਗਲਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

'ਮੁਆਫੀ ਕਾਹਦੀ: ਪੁੱਛੋ? '

ਤੁਸੀ ਫੌਜੀ ਸੇਵਾਦਾਰਨੀ ਦੀ ਟਰੇਨਿੰਗ ਕਿਉਂ ਲੈ ਰਹੇ ਹੋ ?'

 'ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਗੱਲ ਅੱਜ ਨਾ ਪੁੱਛੋ, ਕਦੇ ਫੇਰ ਦੱਸਾਂਗੀ।'

'ਜੇ ਮੈਂ ਭੁੱਲਦਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੁਸਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਹਾਰ ਵੇਖੀ ਹੈ।

'ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ।'

'ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਵਾਕਫੀ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਹੈ।

'ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਦੱਸ ਸਕਦੀ ਹਾਂ, ਪਰ ... । ਥੋੜ੍ਹਾ ਅਟਕ ਕੇ, 'ਦੂਜਾ ਸ਼ਾਇਰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੁਖ ਸੁਖ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਲਿਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਇਕ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸੱਟ ਵੱਜੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਲ ਨੇ ਇਕ ਗੁੱਝੀ ਰਮਜ ਸ਼ਾਇਰ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਕੱਢ ਮਾਰੀ ਸੀ।

'ਤੁਸੀਂ ਭੁੱਲਦੇ ਹੋ ਜੀ। ਕਈਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਵੀ ਤੇ ਲਿਖਾਰੀ ਬਿਲਕੁਲ ਪਿਘਲ ਜਾਦੇ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਇਹ ਗਲਤ ਖ਼ਿਆਲ ਦਿਲੋਂ ਕੱਢ ਦੇਵੇ। ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸੱਚੀ ਹਮਦਰਦੀ ਹੈ।

ਇਹ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ। ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਆਪਣਾ ਹਰ ਕੰਮ ਸੱਚੇ ਦਿਲੋਂ ਆਰੰਭ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਸਮਾਜ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਬੁਰਾ ਸਬਕ ਸਿਖਾਇਆ ਏ।

'ਜਵਾਨੀ ਭੈੜੇ ਸਮਾਜ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨਾਲ ਸਦਾ ਟੱਕਰ ਲੈਂਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਮਾਯੂਸ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਜੀਵਨ ਦਾ ਪੜਾਅ ਹਾਲੇ ਕਾਫੀ ਦੂਰ ਹੈ।'

ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਕੁਝ ਚਮਕ ਆਇਆ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਨਵੀਂ ਆਸ ਨੇ ਉਦਾਸ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਖੇੜਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਵਾਨੀ 'ਚੋਂ ਜਜਬੇ ਮੁੱਕ ਜਾਣ। ਉਸ ਬੁੱਲਾਂ ਤੇ ਜੀਭ ਫੇਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ, ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਹੀਂ।

'ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਕੋਈ ਆਦਰਸ਼ ਬਣਾਵੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦੀ ਸੇਧੇ ਤੁਰਨਾ ਹੀ ਅਨੰਦ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ।'

'ਜੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਾਂ, ਤਦ ਤੁਸੀਂ ਮੈਥੋਂ ਕਈ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਅੱਗੇ ਦਿਸਦੇ ਹੋ।‘

'ਅੱਗੇ ਪਿਛੇ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖਲੋ ਕੇ ਉਡੀਕ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਦੀ ਕਮਜੋਰੀ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਵੇਗੀ । ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਤੁਸੀਂ ਓਨਾ ਸਫਰ ਭੱਜ ਕੇ ਮੁਕਾਉਂਦੇ, ਜਿੰਨੇ ਦੀ ਵਿੱਥ ਹੈ।

ਉਸ ਦੀ ਗੱਡੀ ਆ ਗਈ। ਸਾਡੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਵੀ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਪਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਵਲ ਵੇਖ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਈ। ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿਹਰਾ ਦਸਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸਤਿਕਾਰ ਹੈ। ਸਾਹਮਣੇ ਡੱਬੇ ਵਿਚ ਉਹ ਉਠ ਕੇ ਜਾ ਬੈਠੀ ਅਤੇ ਬਾਰੀ ਵਿਚ ਦੀ ਮੂੰਹ ਕੱਢ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਦੀ ਰਹੀ। ਮੈਂ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਵੀਂ ਵਾਕਫੀ ਤੇ ਸੱਜਣ-ਜੁਦਾਈ ਦੇ ਦੋ ਨਿਆਰੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਵੇਖੇ।

ਪਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ੁਭ-ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਭੇਟਾ ਵਜੋਂ ਫਿਰ ਮੁਸਕਰਾਈ। ਉਸ ਦੀ ਮੁਸਕਾਣ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਸੁਰਤ ਜਿਹੀ ਟਿਕਾਣੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿਹਰਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸਦਾ ਬਹਾਰ ਫੁੱਲ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਕ ਸ਼ਾਇਰ ਦੇ ਮਜ਼੍ਹਬ ਵਿਚ ਆਈ ਨਵ-ਪ੍ਰਿਅ ਸੀ। ਉਸ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਤੇ ਇਕ ਜਾਦੂ ਜਿਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਇਉਂ ਵੀ ਜਾਪਦਾ ਸੀ । ਜਿਉਂ ਦਿਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦੈਵੀ ਮਿਠਾਸ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਦਿਲ ਓਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਚਾਅ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਉਠ ਰਹੇ ਸਨ। ਬੂਟੇ ਓਹੀ ਸਨ, ਪਰ ਬਹਾਰ ਕਣੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬੀ ਕਰ ਗਈਆਂ।

ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੇ ਫਿਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਉਸ ਦੇ ਡੱਬੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਮੇਰਾ ਆਦਰਸ਼ ਬਣ ਗਈ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਭਵ ਕਰਕੇ ਆਪ ਹੀ ਖੀਵਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਪਾਲ ਅੱਗੇ ਪਹਿਲੋਂ ਵੀ ਜਾਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਤੋਰ ਕੇ ਹੀ ਜਾਵਾਂ। ਇਕ ਸੋਹਣੀ ਕੁੜੀ ਜਵਾਨ

ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਕਹੇ ਤੇ ਉਹ ਫਿਰ ਨਾ ਮੰਨੇ, ਅਤੀ ਅਸੰਭਵ।

ਇੱਕ ਕਾਲੀ ਵਰਦੀ ਵਾਲੇ ਮੋਟੇ ਤੇ ਮਧਰੇ ਜਿਹੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਸੀਟੀ ਵਜਾਈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹਰੀ ਝੰਡੀ ਹਿਲਾਈ। ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੀ ਮੁਸਕਾਣ ਵਿਚ ਚਮਕੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਮਿਲਣੀ ਦਾ ਨਵਾਂ ਚਾਅ ਤੇ ਫਿਰ ਮਿਲਣੀ ਦੀ ਆਸ਼ਾ-ਤੜਪ ਰਹੀ ਸੀ। ਗੱਡੀ ਹਿੱਲਣ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਦਿਲ ਵੀ ਹਿੱਲੇ। ਗੱਡੀ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਛੱਡ ਗਈ। ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਤਾਕੀ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਬਾਹਰ, ਮੈਨੂੰ ਥੰਮ ਵਾਂਗ ਖਲੋਤੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਗੋਰੇ ਮੁੱਖ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਾਲੀ ਲਿਟ ਚੁੰਮ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਵੀ ਖਲੋਤਾ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਹੱਥ ਉਠਾ ਕੇ ਹਿਲਾਇਆ। ਅਖੀਰ ਗੱਡੀ ਲਾਈਨ ਬਦਲ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਗੋਰਾ ਮੂੰਹ ਮੇਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਉਹਲੇ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਏ, ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਕਲ੍ਹ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ। ਗੱਡੀ ਮੇਰੇ ਅਨੁਭਵ ਵਿਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਚਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਲਾਈਨ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ।

2

ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕੁਦਰਤੀ ਹਰਿਆਵਲ ਦਾ ਆਸ਼ਕ ਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਪੁਜਾਰੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਬਗੀਚਿਆਂ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਮੈਂ ਇਕ ਆਪਣਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਬਗੀਚਾ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਦੁਆਲੇ ਗੁਲਾਬ ਤੇ ਧਰੇਕਾਂ ਦੇ ਬੂਟੇ ਲਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਲਾਬ ਖਿੜਨ ਤੇ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਿਹੜੇ ਬੂਟੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਲਾਏ ਫਲ ਤੇ ਫੁੱਲ ਦੇਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਡਾਢੇ ਪਿਆਰੇ ਲਗਦੇ ਹਨ।

ਬੂਟੇ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਆਪਾਂ ਇਕ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜਰੂਰ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਰੂਹ ਦਾ ਅਤੀ ਸੁੰਦਰ ਟਿਕਾਣਾ ਆਪਣਾ ਪੁੰਗਰ ਰਿਹਾ ਬਗੀਚਾ ਹੀ ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ । ਏਸੇ ਲਈ ਘਟ ਤੋਂ ਘਟ ਦੋ ਵਾਰੀ ਦਿਹਾੜੀ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਸਾਂ। ਗੁਲਾਬ ਦੀਆਂ ਕਿਆਰੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਕਰਕੇ ਘਾਹ ਬਹੁਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਤਕਰੀਬਨ ਗੁਲਾਬ ਜੇਡਾ ਉੱਚਾ ਘਾਹ ਮੈਂ ਦਾਤੀ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਤੇ ਖਰ੍ਹਵੇ ਦੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਖਿੱਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਇਕ ਤਕੜਾ ਥੱਬਾ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਸਤਿਨਾਮ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਆਪਣੀ ਧੁਨ ਵਿਚ ਮਸਤ ਵੇਖ ਵਾੜ ਤੇ ਪਰਲੇ ਬੰਨੇ ਹੀ ਮੁਸਕ੍ਰਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਤਿਨਾਮ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਇਕ ਸਦਾ ਸੱਜਰਾ ਫੁੱਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਖ-ਵੇਖ ਮੁਸਕ੍ਰਾਂਦਾ ਮੈਂ ਥੱਕਦਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਉਹ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਵਿਚ ਗਵਾਚਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਕਦੇ ਉਦਾਸੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਥੋੜਿਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਇਕ ਚੰਗੀ ਸਿਫਤ ਸੀ।

'ਦਾਤੀ ਦੇ ਦੰਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਫਿਰ ਜਾਣਗੇ, ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੌਲੀ।

ਮੈਂ ਸਿਰ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕਿਆ, ਸਤਿਨਾਮ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਚਮਕ ਰਿਹਾ ਸੀ।

'ਆਓ ਅੰਦਰ ਲੰਘ ਆਓ, ਉਸ ਵਟ ਤੋਂ ਦੀ ਹੋ ਕੇ।

ਸਤਿਨਾਮ ਆਪਣੀ ਧੋਤੀ ਦੀ ਕੰਨੀ ਫੜੀ ਅੰਦਰ ਆਇਆ। ਇਕ ਗੁਲਾਬ ਦੀ ਟਾਹਣੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਧੋਤੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਲੜ ਅੜ ਗਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਹਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਜਦ ਬੂਟੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪ੍ਰੇਮ ਲਈ ਐਨੀ ਖਿੱਚ ਰਖਦੇ ਹਨ ਫਿਰ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਹੈ।'

'ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੀ ਧੋਤੀ ਪਾੜ ਦਿੱਤੀ ਏ, ਇਹ ਅੱਗੋਂ ਪ੍ਰੇਮ ਖਿੱਚਾਂ ਦੱਸਦਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਇਕ ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਤੋੜਿਆ।

'ਸਤਿਨਾਮ। ਪ੍ਰੇਮ ਖਿੱਚਾਂ ਸੁਭਾਗਿਆਂ ਲਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੱਲਾ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ । ਖਾਸ ਕਰ ਹੁਸੀਨ ਰਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਵਲ-ਵਲ ਖਲ੍ਹਾਰਦੇ ਹਨ। ਲੈ ਫੜ ਇਹ ਗੁਲਾਬ ਤੇਰੇ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਕਿੰਨਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।'

ਜਦ ਤੇਰੇ ਪੱਲੇ ਫੜਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ ਵਰਗੀਆਂ ਕੋਮਲ ਕਲੀਆਂ ਹਨ, ਤੂੰ ਕਦੋਂ ਝਾੜੀਆਂ 'ਚ ਲੀੜੇ ਪੜਾਉਂਦਾ ਏਂ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਹੱਸ ਪਿਆ।'

'ਜੇ ਦੋ ਰਾਹੀਆਂ ਨੇ ਜੀਵਨ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਟਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਕੀ ਆਖ਼ਰ ਆ ਗਈ।'

'ਬਸ ਇਹੀ ਕਿ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਮਹਿਲ ਉਸਾਰਨ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪੱਥਰ ਰਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।'

 'ਤੂੰ ਯਾਰ ਯਕੀਨ ਕਰ।'

'ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਏਕਮ ਦਾ ਚੰਨ ਅਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸਾਫ਼ ਪੱਛਮੀ ਦੁਮੇਲ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਉੱਚਾ ਦਿਸ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਆਖ਼ਰ ਆਪਣੀ ਪੂਰਨਤਾ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਇਕ ਦਮ ਹੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ, ਫਿਰ ਮਹਾਰਾਜ ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਗਿਆਨੀ ਹੋ।'

'ਜੇ ਕਿਸੇ ਜਵਾਨ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਪਿਆਰ ਵੀ ਆ ਜਾਵੇ; ਇਹ ਕੋਈ ਬੁਰੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ । ਸਗੋਂ ਜਵਾਨ ਹਿਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਪਿਆਰ ਘਰ ਨੇ।'

'ਤੇ ਹੁਣ ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਭਗਤੀ ਤੇ ਗਿਆਨ-ਵਿਦਿਆ ਲਏ ਬਿਨਾਂ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ।'

'ਦੇਖ ਸਤਿਨਾਮ। ਭਗਤੀ ਨਾਮ ਪ੍ਰੀਤੀ ਦਾ ਹੈ ਤੇ...!

'ਤੇ ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤੀ ਦਾ।'

'ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਤੇ ਸੁਣ ਲਵੋ, ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਵਾਜਾਂ ਦੇਣ ਲਗ ਪੈਂਦੇ ਹੋ।

'ਹੱਛਾ ਕਹੋ।' ਉਸ ਨੇ ਮੁਸਕ੍ਰਾਂਦਿਆਂ ਬੁੱਲਾਂ ਤੋਂ ਦੀ ਜੀਭ ਫੇਰੀ । ਜੀਭ ਤੇ ਬੁੱਲਾਂ ਦੇ ਅਰਗਵਾਨੀ ਰੰਗ ਨਾਲ ਸੂਹੇ ਗੁਲਾਬ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ਹੋਰ ਭੀ ਵਧ ਗਈ।

'ਭਗਤੀ ਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਤਾਂ ਇਕੋ ਅਰਥ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਭੂ ਪਿਆਰ ਸੱਤਾ ਦਾ ਜਣਾਇਕ।'

'ਕੀ ਪਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ?"

'ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।'

'ਫਿਰ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ?'

'ਸੁਣੋ। ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਮਿੱਤਰ ਭਾਵ ਅੰਦਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਾਂ ਸ਼ੁਭ-ਇੱਛਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸਰਬਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਵਰਤ ਭਾਵ ਉੱਡ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਚੰਗੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ਇਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਇਕ ਹੀ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪਿਆਰ ਮਿੱਤਰਤਾ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਸਮਾਨ ਹੋਣ। ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਵਧਾ ਘਟਾ ਵਿਚ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹਰ ਗੱਲ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਸਮਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਰ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਕਾਮਨਾ ਪਾਲ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ਝਰੋਖੇ 'ਚੋਂ ਲੰਘੇ ਬਿਨਾ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਤਕ ਨਹੀਂ ਪੁਜਦੀ। ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੱਚੇ ਮਿੱਤਰ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।'

 'ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਦਲੀਲ ਨਾਲ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਗਰ ਲਾ ਲੈਂਦੇ ਹੋ। ਕੀ ਤੁਸਾਂ ਬਹੁਤਾ ਏਸੇ ਲਈ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਵਿਚਾਰਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਹੜੱਪ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰੋ ?'

'ਜਿਹੜੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜਮੀਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਫਲਸਫਾ ਹਾਸਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੱਡੇ ਗੁਨਾਹੀ ਹਨ। ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਇਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਫਲਾਸਫਰ ਜਾ ਗਿਆਨੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਅੰਦਰ ਯਕੀਨਨ ਉਹ ਇਕ ਨਾਸੂਰ ਨੂੰ ਪਲ- ਪਲ ਵਧਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕਰੜੀ ਚਿਤਾਵਨੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰੋ।

ਅਸੀ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਖਾਲ ਵਿਚ ਵਟ ਦਾ ਸਿਰਹਾਣਾ ਲੈ ਕੇ ਪੈ ਗਏ। ਸਾਡੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਬਰਸੇਮ ਸਾਰੇ ਖੇਤ ਨੂੰ ਢੱਕੀ ਖਲੋਤੀ ਸੀ। ਪੂਰੇ ਦੀ ਠੰਢੀ ਹਵਾ, ਬਰਸੇਮ ਦਾ ਵਿਛ ਵਿਛ ਖੇਡ ਨੂੰ ਚੁੰਮਣਾ,ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਖੀਵੇ ਭਾਵ ਵਿਚ ਝੁਕ-ਝੁਕ ਨਿਰਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਟਾਹਲੀ ਦੀ ਛਾਵੇਂ, ਜਿਥੇ ਅਸੀਂ ਪਏ ਸਾਂ, ਇਕ ਘੁੱਗੀ ਆਪਣਾ ਗਲਾ ਫੁਲਾ ਆੜੂ ਦੇ ਬੂਟੇ ਤੇ, ਘੂ- ਘੂ-ਘੂੰ ਘੁ-ਘੂ-ਘੂੰ ਗੌਂ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸਤਿਨਾਮ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਇਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕਿੰਨੀ ਮਿੱਠੀ ਹੈ।

'ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਇਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਡੀ ਮਹਾਂ ਮਧੁਰ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਮਿਠਾਸ-ਮਿਠਾਸ ਹੋ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਹਨ।

'ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਗੱਲ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਲੈ ਜਾਦੇ ਹੋ। ਕੀ ਹੈ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ?' ਸਤਿਨਾਮ ਨੇ ਖਿੱਝ ਕੇ ਕਿਹਾ।

'ਮੇਰੇ ਰਾਹ ਚਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਸਭ ਕੁਝ ਅੰਦਰ ਹੀ ਹੈ, ਬਾਹਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਇਸ ਵਰਗੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅੰਦਰੇ ਚਿਤਰੇ ਪਏ ਹਨ।

'ਤੈਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਕੰਮੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਸੁਆਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਭਲਾ ਇਕ ਗਿੱਠ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਕੀ ਕੁਝ ਸਮਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

'ਸਤਿਨਾਮ! ਇਸ ਛੋਟੇ ਹਿਰਦੇ ਨੂੰ ਮਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਅਕਾਰ ਸਮਝ। ਉਸ ਦੀ ਹੀ ਕ੍ਰਿਤਮਾ ਤੁਹਾਡੇ ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਤੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਪੂਰਨ ਅਮਰ ਤਸੱਲੀ ਤੇ ਅਨੰਦ ਹੀ ਅਨੰਦ ਹੈ।

'ਮੈਂ ਇਸ ਅਨੰਦ ਤੋਂ ਐਵੇਂ ਹੀ ਚੰਗਾ ਹਾਂ, ਹੁਣ ਮਤਲਬ ਦੀ ਗੱਲ ਵਲ ਆ।'

'ਦੱਸੋ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ?

'ਉਹ। ਜਿਵੇਂ ਪਤਾ ਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਓਹ! ਸਦਾ ਹਸੂੰ ਹਸੂੰ ਕਰਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਕਲੀ '

'ਦੋਸਤ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਟਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸਦਾਚਾਰ ਨੂੰ ਜਖ਼ਮੀ ਕਰਨਾ ਏਂ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ਤੋਂ ਕਦੇ ਅਜਿਹਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਾ ਉਠਾਓ।

'ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ।'

'ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ, ਇਕ ਸੱਜਣ ਵੀ ਸੱਜਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸਾਂ ਉਸ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਮੇਰਾ ਤੇ ਉਸ ਪਿਛੋਂ ਆਪਣਾ ਹੀ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।'

'ਓ ਛੱਡ ਪਰ੍ਹਾਂ ਅਪਮਾਨਾਂ ਨੂੰ। ਗੱਲ ਕਰ ਤਲਵੰਡੀ ਕਦੋਂ ਚਲੀਏ।'

'ਮਾਤਾ, ਗੁਰੂਦੇਵ ਤੇ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਨੂੰ ਜਿੰਨੀ ਵਾਰ ਮਿਲਿਆ ਜਾਵੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਵਲੋਂ ਤੇ ਅੱਜ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਹੀ ਚਲੋ, ਕੀ ਪਾਲ ਤਲਵੰਡੀ ਹੀ ਹੈ।

'ਹੋਰ ਪੱਟੂਆ ਤੈਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਜਾਣਾ ਹੈ।

'ਤੇਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਪਾਲ ਨਾਲ ਵਾਕਫ਼ੀ ਇਕ ਸਦੀ ਜਿੰਨੀ ਵਿੱਥ ਰਖਦੀ ਹੈ। ਸਾਫ਼ ਤੇ ਚਿੱਟੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਤੇਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਬਦਮਾਸ਼ ਵੇਖ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਪਾਲ ਇਕ ਅਨਮੋਲ ਹੀਰਾ ਹੈ।

'ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਵੀ ਕੋਹਨੂਰ ਹੈ।'

'ਹੋਵੇਂਗਾ, ਪਰ ਜੇ ਤੇਰੀ ਨੀਯਤ ਮੇਰੀ ਬਾਬਤ ਸਾਫ਼ ਤੇ ਸੱਚੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਤੂੰ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਚਲਿਆ ਜਾਹ।'

'ਬਾਬਾ! ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਖਾਮੋਸ਼ ਪੈਰੋਕਾਰ ਹਾਂ। ਬਸ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਮੈਥੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਪੁੱਛੀ।'

'ਚੰਗਾ ਚਲ ਤੂੰ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਘਰ ਹੀ ਆ ਕੇ ਮਿਲਦਾ ਹਾਂ।

ਸਤਿਨਾਮ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਕਿਆਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਲ ਲਈ ਕਈ ਗੁਲਾਬ ਦੇ ਫੁੱਲ ਤੋੜੇ। ਕਈ ਪੂਰੇ ਖਿੜੇ ਤੇ ਕਈ ਅੱਧ ਖਿੜੇ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਰੁਮਾਲ ਵਿਚ ਲਪੇਟ, ਦਾਤੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੈਂ ਵੀ ਘਰ ਨੂੰ ਤੁਰ ਆਇਆ।

ਘਰ ਆ ਕੇ ਪੰਪ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਕੱਢ ਕੇ ਨਹਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਅੰਗ-ਅੰਗ ਨੂੰ ਮਲਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਤੇ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇ । ਸਾਬਣ ਤੇਲ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ਤੇ ਫੁਰਤੀ ਭਰ, ਕਪੜਿਆਂ ਦੇ ਉਦਾਲੇ ਹੋਇਆ। ਲੀਹਦਾਰ ਪਜਾਮਾ ਪਾਇਆ। ਬੋਸਕੀ ਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਨਾਲ

ਪਿੰਡਾ ਸਜਾਇਆ। ਕੇਸਾਂ ਵਿਚ ਕੰਘਾ ਫੇਰ ਲਸੂੜੀ ਪੱਗ ਟਿੱਕੀ ਰੱਖ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹੀ । ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਜ ਕੇ ਮੈਂ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਮੈਂ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਵੇਖਦਾ ਸਾਂ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਮੁਖੜੇ ਦੀ ਆਬ ਖੋਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰਾ ਅੰਦਰਲਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿ ਮੈਂ ਅਜਿਹਾ ਸੋਹਣਾ ਕਦੇ ਬਹੁਤ ਘਟ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਤਾਂ ਅੰਦਰ ਹੈ, ਇਹ ਲੀੜੇ ਹੁਸਨ ਨਹੀਂ ਵਧਾਂਦੇ, ਫਿਰ ਇਹ ਵੇਲੇ ਵੇਲੇ ਕਿਉਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਝਟ ਕੁ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਸਾਧਾਰਨ ਰੰਗ ਵਿਚ ਸਾਂ । ਪਰ ਹੁਣ ਹੁਸਨ ਜਵਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਸਲਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆ ਖਲੋਤੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਯਾਦ ਆਇਆ।

'ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਇਕਾਗਰ ਚਿੱਤ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਚੰਚਲ ਬਿਰਤੀਆਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾ ਤਾਰ ਤਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਅਨੁਭਵਤਾ ਓਦੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ; ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਮੇਰੀਆਂ ਸੁਭਾਵਕ ਮੁਸਕਾਣਾਂ ਹੁਸਨ ਜਵਾਨੀ ਨਸ਼ਈ ਬਣਾ ਦੇਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਸਤਿਨਾਮ ਦੇ ਘਰ ਆਇਆ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਵਲ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਵੀ ਹੋਇਆ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਇਆ ਵੀ। ਮੈਂ ਕਾਹਲਿਆਂ ਹੋ ਕੇ ਪੁਛਿਆ:

'ਕੀ ਗੱਲ ਦੋਸਤ! ਹੱਲ ਤੱਕ ਤਿਆਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ?"

ਉਸ ਸਿਰ ਖੁਰਕਦਿਆਂ ਕੁਝ ਉਦਾਸ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੁਸ਼ਕਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਅੱਜ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਥੋਂ ਛੋਟਾ ਕੇਸਰ ਏਥੇ ਨਹੀਂ ਹੈ।

'ਅਜੇਹੀ ਚਾਲ ਓਪਰੇ ਨੂੰ ਬੇਵਕੂਫ ਬਣਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਸਤਿਨਾਮ ਨੂੰ ਆਪ ਤੇ ਜ਼ਬਤ ਨਾ ਕਿਹਾ ਤੇ ਝਟ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ।

'ਬਲਬੀਰ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਐਨੇ ਕੀਮਤੀ ਲੀੜੇ ਨਹੀਂ। ਸਹੁਰੇ ਉਥੇ ਮੇਰੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਨਾਈ ਬਣ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਸਕਦਾ।'

'ਲੀੜੇ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਲੈ ਸਕਦਾ ਏ।

'ਮੈਂ ਤੇ ਅੱਜ ਤੇਰੇ ਜਿੰਨਾ ਸੁਹਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ।

'ਹੁੱਜਤਾਂ ਤਾਂ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਸੁਝਦੀਆਂ ਏਂ। ਆਪਣੀ ਵਾਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਚੀਕ ਉਠਦਾ ਹੁੰਦਾ ਏ।

'ਵਾਹ! ਜੁੱਤੀ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਾਰਿਆ ਹਰੀ ਮਖ਼ਮਲ ਤੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਤਿੱਲੇ ਦੇ ਇਹ ਬੂਟੇ ਵਾਹ ਸ਼ਾਨ! ਮਰ ਗਏ ਸਾਨੂੰ ਜੰਮਣ ਵਾਲੇ, ਅਸੀਂ ਵਿਆਹ ਵੀ ਗਏ, ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਜੁੱਤੀ ਨਾ ਜੁੜੀ। ਜਿੰਦਣ ਤੂੰ ਵਿਆਹਿਆ ਜਾਵੇਂਗਾ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਘਰ ਪੱਟੇਂਗਾ।

'ਬਾਬਾ ਐਨੀ ਕਾਹਲੀਆਂ ਕਿਉਂ ਕਰਦਾ ਏਂ, ਠਹਿਰ ਤਾਂ ਜਾਹ। ਅਜੇ ਹੁਣੇ ਚਾਦਰਾ ਧੋ ਕੇ ਸੁਕਣੇ ਪਾਇਆ ਹੈ, ਜੇ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਮੈਨੂੰ ਪਤੈ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸੱਜਣੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਹੋਵੇ, ਅੰਗ-ਅੰਗ ਬਲ ਉਠਦਾ ਹੈ।'

 'ਤੂੰ ਬੜਾ ਖੋਚਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਏਂ।

ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਾਫ਼ੀ ਚਿਰ ਪਿਛੋਂ ਸਤਿਨਾਮ ਮਸਾਂ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਿਆ। ਰਾਹ ਵਿਚ ਸਤਿਨਾਮ ਜਾਣ ਦੇ ਪਿਛੇ ਰਹਿ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, 'ਅੱਗੇ ਤਾਂ ਮੌਲੇ ਬਲਦ ਵਾਂਗ ਝੂਲ-ਝੂਲ ਤੁਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੈਂ, ਅੱਜ ਤੇਰੇ ਵਿਚ ਲੋਹੜੇ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਕਿਥੋਂ ਆ ਗਈ। ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਖਿੱਚ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਸਤਿਨਾਮ ਦੀਆਂ ਹਸਾਉਣੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਸੁਣਦਾ ਤੇ ਵਿਹੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਉਹ ਕਵਾਲੀ ਗਾਉਣ ਲਗ ਪਿਆ :- ਦਿਲ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਵਸਦੀ, ਤੇਰੀ ਇਕ ਤਸਵੀਰ ਨੀ।

ਰਾਂਝਾ ਮੈਂ ਹਜ਼ਾਰੇ ਦਾ, ਤੂੰ ਸਿਆਲੀ ਹੀਰ ਨੀ।

ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਆਜਜ਼ੀ, ਦਿਲ ਦੇ ਵਿਚ ਹੈ ਤੜਪਨਾਂ,

ਭਿੱਛਿਆ ਪਾਵੀਂ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ, ਦਰ ਤੇ ਖੜਾ ਫ਼ਕੀਰ ਨੀਂ।

ਮੁੱਖ ਤੇਰੇ ਨੂੰ ਤਰਸਦੇ ਅੱਥਰੂ ਭਰ ਨੈਣ ਇਹ,

ਵਾਸਤਾ ਭਗਵਾਨ ਦਾ, ਮੁੱਖ ਤੋਂ ਲਾਹ ਦੇ ਚੀਰ ਨੀ।

ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ, ਸੁਹਣੀਏ ਬਣਾ ਲਵੀਂ,

ਤੇਰਾ ਹੀ ਜਦ ਹੋ ਗਿਆ, ਫਿਰ ਕੀ ਜੱਗ ਨਾਲ ਸੀਰ ਨੀ।

ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਭਗਵਾਨ ਤੂੰ, ਮੇਰਾ ਦੀਨ ਈਮਾਨ ਤੂੰ,

ਤੇਰਾ ਹੀ ਰਹਾਂਗਾ ਹੁਣ, ਪੱਥਰ ਤੇ ਲਕੀਰ ਨੀ।

ਗਾਉਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਸਤਿਨਾਮ ਮੇਰੇ ਵਲ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਫ਼ਕੀਰ ਬਣ ਕੇ ਉਹਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਚਲਿਆ ਸਾਂ। ਕਾਵਿ ਲੈਅ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਤੇ ਆ ਕੇ ਉਹ ਮਾਹਰ ਗਾਇਕਾਂ ਵਾਂਗ ਬਾਂਹ ਕੱਢ ਕੇ ਦੂਹਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਅਸੀਂ ਸਾਰਾ ਰਾਹ ਬੜਾ ਹੱਸਦਿਆਂ ਖੇਲਦਿਆਂ ਮੁਕਾਇਆ। ਹਰ ਜਵਾਨ ਸਾਧ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੀ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਵੜਨ ਲਗਿਆ ਅਸਾਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਤਾਅ ਦੇ ਕੁੰਡ ਪਾਏ। ਮਤਾ ਕੋਈ ਨੁਕਸ ਕੱਢ ਦੇਵੇ । ਸਹੁਰੀਂ ਗਏ ਇਕ ਜਵਾਨ ਮੁੰਡੇ ਵਿਚ ਜੇ ਕੋਈ ਨੁਕਸ ਕੱਢ ਦੇਵੇ, ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਸਿਰ ਹੀ ਵਢਿਆ ਗਿਆ। ਘਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਸਤਿਨਾਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੱਸ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ। ਮੈਂ ਵੀ ਪਿਆਰ ਲੈਣ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਨਾਲ ਝੁਕ ਗਿਆ। ਸਤਿਨਾਮ ਦੀ ਪਤਨੀ ਤਾਰੋ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੱਸ ਪਈ। ਤਾਰੋ ਦੀ ਮਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਮੰਜੇ ਤੇ ਲੀੜੇ ਵਿਛਾਉਣ ਲਈ ਲੈਣ ਗਈ। ਮੈਂ ਤਾਰੋ ਨੂੰ ਸਿਰ ਝੁਕਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਸਲਾਮ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਭਾਬੀ ਜੀ!'

'ਹਟਦਾ ਨਹੀਂ ਮਖੌਲ ਕਰਨੋਂ'! ਕੁੜੀਆਂ ਤੋਂ ਕੁਟਵਾਵਾਂਗੀ ਤੇ ਛੀਨਾ ਏਥੋਂ ਦੂਰ ਹੈ।

'ਫੁੱਲ ਭਾਵੇਂ ਕਿੱਡੀ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਵੱਜਣ, ਜਖਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਭਾਬੀ।

'ਚੰਗਾ ਠਹਿਰ ਫਿਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿਰ।

'ਰਾਤ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ।

ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਮੰਜੇ ਤੇ ਪਹਿਲੋਂ ਦਰੀ ਸੱਟੀ ਤੇ ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਹਰੀਆਂ ਵੇਲਾਂ ਵਾਸੀ ਵਛਾਈ ਕੱਢੀ। ਇਕ ਸਿਰਹਾਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਉਤੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਕੱਢਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ੈਲੀ ਮੁੰਡਾ 'ਬਾਲੋ ਬਾਲੋ' ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਂਦਾ ਸੀ, ਸਿਰਹਾਣੇ ਦੀ ਕਢਾਈ ਦੇ ਤੋਪੇ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੱਢਣ ਵਾਲੀ ਸਚਿਆਰੀ ਹੈ। ਰਕਾਣਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਕਾਹਨੂੰ ਰਲਦੇ ਹਨ। ਤਾਰੋ ਨੇ ਦੋ ਛੰਨੇ ਦੁੱਧ ਦੇ ਕਾੜ੍ਹਨੀ 'ਚੋਂ ਕੱਢੇ ਤੇ ਤਰਾਤਰੀ ਖੰਡ ਪਾ ਕੇ ਸਾਡੇ ਅੱਗੇ ਲਿਆ ਰੱਖੇ।

ਕੌਣ ਪੀਵੇਗਾ ਏਨਾ ਦੁੱਧ ?'

'ਜਿਸ ਕੁੱਟ ਖਾਣੀ ਹੈ?" ਤਾਰੋ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ।

'ਮੈਂ ਤਾਂ ਛੱਡਣਾ ਨਹੀਂ, ਮੇਰਾ ਹਿੱਸਾ ਪਿਆ ਰਹੇ।' ਸਤਿਨਾਮ ਨੇ ਜੁੱਤੀ ਲਾਹਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

ਮੁੜ ਤਾਰੋ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਇਹ ਜਿਹੜਾ ਬਲਬੀਰ ਹੈ ਮਾਂ ਜੀ। ਮੈਨੂੰ ਮਖੌਲਾਂ ਮੂੰਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਓਥੇ ਕਰਨ ਦਿੰਦਾ। ਮੈਂ ਵੀ ਇਸ ਨਾਲ ਹੁਣ ਉੱਨੀ ਇੱਕੀ ਕਰਵਾਵਾਂਗੀ।'

ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਆਖਿਆ, 'ਨਾ ਕੁੜੀਏ। ਘਰ ਆਇਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀਦੀ।

'ਤੂੰ ਮਾਂ ਜੀ ਵੇਖ ਤਾਂ ਸਹੀ ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹਾਂ, ਮਿੱਡੀ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਸਦ ਕੇ?

ਉਹ ਉਦੋਂ ਹੀ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲ ਗਈ। ਸਤਿਨਾਮ ਦੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦਾ ਘਰ ਚੁਰਸਤੇ ਵਿਚ ਸੀ। ਸਤਿਨਾਮ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਰੱਬ ਵੇਖੀਏ ਕੀ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਏ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਆਰੀਆਂ ਦੇ ਅਲੂਕਾਰ ਵਿਚੋਂ।

'ਚਲ ਆ ਆਪਾਂ ਬਾਹਰ ਫਿਰ ਤੁਰ ਆਈਏ।

"ਚਲ ਭਰਾ। ਜੇ ਜਵਾਨੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਾ ਵੇਖੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਪਰ ਤੂੰ ਉਡੀਕ ਕਰ, ਵੇਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਏਥੇ ਈ ਆ ਜਾਣਗੀਆਂ।

ਏਨੇ ਨੂੰ ਚਾਰ ਪੰਜ ਕੁੜੀਆਂ ਮਿੱਡੀ ਤੇ ਦਿਆਲੀ ਹੋਰੀਂ ਆ ਗਈਆਂ ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਨੇ ਫੌਜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਮਿਥ ਕੇ ਸਲੂਟ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਤੇ ਸਤਿਨਾਮ ਮੁਸਕਰਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਸਤਿਨਾਮ ਨੇ ਇਕ ਖਚਰੇ ਇਸਾਰੇ ਨਾਲ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਖੁਲ੍ਹ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਦਿਆਲੀ ਨੇ ਮਿੱਡੀ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, 'ਜੇ ਤੇਰਾ ਬਲਬੀਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਵੇ।

'ਬੂਥਾ ਇਸ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਵਿਆਹ ਵਾਲਾ ਦੀਂਹਦਾ ਹੈ। ਵੇਖ ਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਨਾਸਾਂ ਫਲਾਉਂਦਾ ਏ।

ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮਜਬੂਰ ਬੋਲਣਾ ਹੀ ਪਿਆ, 'ਤੂੰ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਕਾਹਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਏਂ, ਬੂਥੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰਵਾਈ'

'ਇਹ ਜੁੱਤੀ ਕੀਹਦੀ ਮੰਗ ਕੇ ਲਿਆਇਆ ਏ?'

'ਸਰਦਾਰ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਨੌਂ ਫੁੱਟੇ ਦੀ।

ਮਿੱਡੀ ਇਕ ਦਮ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਨਕੀ ਇਕ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਅਤਰ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਮਿੱਡੀ ਮੰਗੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਏਧਰੋਂ ਇਸ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਬਾਰੇ ਸਤਿਨਾਮ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਦਸ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਬੜਾ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ, ਮੈਂ ਮੌਕਾ ਪਾ ਕੇ, ਫਿਰ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਤਾਰੋ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ।

ਮਿੱਡੀ ਤਾਰੋ ਦੇ ਗਲ੍ਹ ਪੈ ਗਈ। ਮੈਂ ਅੰਦਰੇ ਅੰਦਰ ਲੱਗਾ ਹੱਸਣ। ਤਾਰੋ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਅੰਨ੍ਹੀਏ। ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਉਣ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਕਹਿੰਦਾ ਏ।'

ਮੈਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਚਲਾ ਦਿਤੀ।

'ਤਾਰੋ ਤੂੰ ਦਸਿਆ ਨਹੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸੱਸ ਦਾ ਨਾਂ, ਜੋ ਲੱਤੋਂ ਲੰਞੀ ਹੈ ਹੋਰ ਕੁਝ ਦਸਾਂ ?'

ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਨਾਨਕਿਆ ਦੇ ਸਬੰਧ ਕਰਕੇ ਪਤਾ ਸੀ। ਮਿੱਡੀ ਦੇ ਤਾਂ ਭਾ ਦੀ ਬਣ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਵਾਂਗ ਸੱਚੀਆਂ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ। ਮਿੱਡੀ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਭਰੀ ਚਲੀ ਗਈ ਤੇ ਮੇਰਾ ਮਗਰੋਂ ਖੂਬ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲਿਆ। ਸਤਿਨਾਮ ਗੁੱਝਾ-ਗੁੱਝਾ ਹੋਰ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਕ ਕੁੜੀ ਦੇ ਨੈਣ ਸਾਫ਼ ਸ਼ਰਾਬੀ ਪਿਆਲੇ ਹੀ ਦਿਸਦੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਬੇ-ਧਿਆਨੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਤਿਨਾਮ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਪੀ ਕੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੈਣਾਂ ਨੂੰ ਤੱਕਿਆ। ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ 'ਝਰਲ' ਕਰਦੀ ਨਸ਼ੀਲੀ ਹਰਕਤ ਮੈਨੂੰ ਬੇਵਸ ਜਿਹਾ ਕਰ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ, ਉਸ ਝਟ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਕੰਬ ਕੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲਈ, ਆਹ ਲਾਜਵੰਤੀ। ਕੁਆਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਕੇਵਲ ਸ਼ਰਮ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ। ਕੁੜੀਆਂ ਇਕ-ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਪਰ ਦੋ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤੜਪਾਣ ਲਈ ਰਾਤ ਪਾ ਗਈਆਂ।

ਰਾਤ ਲੰਘ ਗਈ ਪਰ ਬਿਸਤਰੇ ਤੇ ਵਟ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਂ ਰਾਤੀਂ ਸੁੱਤਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪਾਸੇ ਹੀ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਸਤਿਨਾਮ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪਾਲ ਨੂੰ ਇਕ ਰੁਕਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਾ ਘਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਬਾਹਰੋਂ ਆ ਕੇ ਨਹਾਤੇ ਤੇ ਮੁੜ ਦਹੀਂ ਨਾਲ ਹਾਜਰੀ ਖਾਧੀ। ਚਾਹ ਦੇ ਵੀ ਦੋ-ਦੋ ਪਿਆਲੇ ਪੀਤੇ। ਸਤਿਨਾਮ ਥੱਲੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਰੁਝ ਗਿਆ। ਏਧਰ ਮੈਂ ਚਿੱਠੀ ਤੇ ਲਕੀਰਾਂ ਪਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ –

ਇਕ ਸੁਪਨਾ ਆਇਆ, ਜੀਵਨ ਰੰਗ ਰੱਤਾ।

ਇਕ ਰੇਲ ਦਾ ਸਫਰ, ਅਥਵਾ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ।

ਜੀਵਨ ਭਾਵ ਦਾ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਉਦੈ ਹੋਣਾ ਤੇ ਪ੍ਰੀਤ ਖਿਮਾਂ ਵਿਚ ਛੁਪਣਾ।

ਇਕ ਸਾਥ ਸੀ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਮਧਰਤਾ ਵਿਚ ਓਤ ਪੋਤ।

ਜੀਵਨ, ਇਕ ਰਸ ਭਰੀ ਸੁਗਾਤ, ਪਰ ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਭੇਟਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।

ਇੱਕਲ ਆਪੇ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਾਣ, ਇਕ ਥੋਥੀ ਹਿੰਡ : ਜਿਹੜੀ ਲੰਮਾ ਕਸ਼ਟ ਬਣ ਪਿਘਲਦੀ।

ਆਸ਼ਾ ਦਰਪਣ ਸਾਫ਼ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਾਹ ਮੋਕਲਾ, ਚਾ-ਕਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾਟਦਾ ਰੰਗ, ਵਲਵਲੇ ਅਕਹਿ ਮਸਤੀ ਵਿਚ ਅਬੋਲ, ਧੜਕਨ ਕਾਹਲੀ ਤੇ ਅਰਮਾਨ ਤਰੰਗਾਂ, ਬੇਕਰਾਰੀ ਵਿਚ ਅਧੀਰ।

ਇਕ ਯਾਦ ਕਿ ਮਨ ਵਜਦਕ ਭਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਦੇ ਦਰ ਪਾਗਲ ਭਿਖਾਰੀ ਵਾਂਗ ਸਿਰ ਝੁਕਾਈ ਖਲੋਤਾ।

ਆ ਉਹਨਾਂ ਰਾਵ੍ਹਾਂ ਵਲ ਚਲੀਏ, ਜਿਥੇ ਦਵੈਖ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਮੁਕਦੀਆਂ ਹਨ।

ਆ ਉਹਨਾਂ ਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਸੀਏ ਜਿਥੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹੈ, ਕੰਵਲ ਪੱਤੀਆਂ ਵਰਗੀ ਕੂਲੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਵਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦੀਆਂ ਫੁੱਲ ਡਾਲਾਂ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੇ ਨੇਂ।

ਅਸਲ ਪਿਆਰ ਦੀ ਨਗਰੀ।

ਚੰਦਰਮਾ ਦਾ ਹੱਸਦਾ ਸੀਤਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼।

ਭੋਰਾ ਦਾ ਕੰਵਲਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮ-ਚੁੰਮ ਛੱਡਣਾ।

ਬਹਾਰ ਦਾ ਫੁੱਲ ਕਲੀਆਂ ਵਿਚ ਜਵਾਨ ਨਾਜ਼।

ਨਾਚ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਹਾਵ ਭਾਵ, ਵਿਗਸਨਾਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ।

ਸਾਜ਼ ਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਉਲਝੀ ਲੱਜ਼ਤ।

ਸੰਗੀਤ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ।

ਹੁਸੀਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਮਦਮਤੀਆਂ।

ਪਿਆਰ ਨਸ਼ਾ, ਸਰੂਰ ਪਿਆਰ।

ਜੀਵਨ, ਪਿਆਰ ਨਸ਼ਾ ਸੰਗੀਤ।

ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਹੇਚ, ਅਸਲੋਂ ਹੇਚ।

ਦੂਰ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਤੋਂ ਦੂਰ।

ਉਹ! ਮੈਂ ਕੀ ਲਿਖ ਆਇਆ ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਤਕ ਨਹੀਂ। ਤੁਸੀਂ ਦਰਿਆ ਦਿਲ ਹੋ, ਜ਼ਰੂਰ ਖ਼ਿਮਾਂ ਕਰੋਗੇ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖ਼ਤ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵਿਚ 'ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ' ਬੁਲਾਣੀ ਵੀ ਭੁੱਲ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗਲਤੀਆਂ ਦਾ ਵਾੜਾ ਹੀ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਜਿੰਨੀ ਨਫ਼ਰਤ ਨਹੀਂ ਕਰੋਗੇ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੀਘਰ ਉਡੀਕਵਾਨ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਚੰਗੇ ਹੋ, ਜਿਹੜੇ ਚੇਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹੋ।

ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਵਾਂ ਰਾਹੀ

ਖ਼ਤ ਦਿਆਲੋ ਨਾਂ ਦੀ ਕੁੜੀ ਉਸ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾ ਆਈ। ਕੋਈ ਇਕ ਘੰਟਾ ਲੰਘ ਗਿਆ ।

ਉਸ ਇਕ ਘੰਟੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬੜਾ ਰੰਗਲਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਪਾਲ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਸੀ। ਮਿੱਠੀ ਉਡੀਕ, ਅੱਖਾਂ ਚਮਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਕੰਨ ਪੌੜੀਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ ਸੁਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਨਹੀਂ ਇਹ ਤੇ ਮੇਰੇ ਹੀ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਸੀ । ਭੁੱਲਾਂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਮਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਦਮ ਹੀ ਅੰਦਰੋਂ ਕੁਝ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ, 'ਬੇਵਕੂਫ। ਉਹ ਤੇਰੀ ਕੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਮਚਲਾਣ ਤੇ ਸ਼ਰਮ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ?'

ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਸੁੰਨ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਕਿਰਦਾ-ਕਿਰਦਾ ਜਾਪਿਆ। ਸ਼ਰਮ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅੰਗ ਨਿੱਸਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਸੁੱਝਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਪਰ ਮੈਂ ਕੋਈ ਗੁਨਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ। ਜੀਵਨ ਘਾਟੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਹਰ ਰਾਹੀਂ ਸਾਥੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਿਆਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਹੈ।

ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਦਲੀਲ ਹੀ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਗੁਨਾਹ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਸਮਾਜ ਤੇ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿਚ ਅੜਿਆ ਜੀਵਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰਦਾ, ਕਿਉਂ ਦਮ ਘੁੱਟ ਘੁੱਟ ਸਾਹ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ। ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਰਾਹ ਕੌਣ ਬਣਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੜਨਾ ਕੌਣ ਦਸਦਾ ਹੈ, ਵੇਲਾਂ ਤੇ ਜੁਲਫਾਂ ਵਿਚ ਵਲ ਤੇ ਕੁੰਡਲ ਕੌਣ ਪਾਂਦਾ ਹੈ? ਹਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਮੌੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਗਰ ਦੀਆਂ ਛੱਲਾਂ ਨੂੰ ਕੋਣ ਰੋਕਦਾ ਹੈ? ਇਹ ਚੰਦਰਾ ਸਮਾਜ ਤੂਫਾਨ ਦੀ ਭੇਟਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ? ਇਹ ਨਾਕਾਮ ਬੰਧਨ ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ? ਗੁਲਾਮੀ ਦੀਆਂ ਜੰਜੀਰਾਂ ਅੱਗ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਢਲਦੀਆਂ। ਜੀਵਨ ਲਈ ਵਲਗਣ ਅਸਲੋਂ ਅਸੰਭਵ। ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਾਹਰਾ ਪਿਆਰ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਸੌਦਾਈ ਅਮਲ, ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਹੈ। ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਸੁਪਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਵਹਿਮ ਭੁਲਾ ਸਕਦੇ ਤੇ ਭੁਲੇਖੇ ਡਰਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਤਦ ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦੇਵੋ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਲਾਲ ਸੂਹੇ ਕੀਲੇ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਠੋਕ ਦਿਓ, ਤਾਂਕਿ ਦਿਮਾਗੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਜੀਵਾਣੂੰ ਸੜ ਜਾਣ। ਉਹ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ, ਇਕ ਦੁੱਖਾਂ ਭਰੀ ਬਹੁੜੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਵੀ ਬੰਧਨ ਹੈ। ਗੁਲਾਮੀ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਵੀ ਠੁਕਰਾ ਦਿਉ।

ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਫਿਰ ਇਕ ਲਰਜਾ ਆਇਆ। ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਲਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਪਾਗਲ ਅੱਗੇ ਬਕਵਾਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਇਕ ਕੋਮਲ ਅਵਾਜ਼ ਨੇ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਪੁਛਿਆ, 'ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਇਕ ਫੁੱਲ ਉਤਰਿਆ ਹੈ? ਮੇਰੇ ਭੁੱਖੇ ਕੰਨਾਂ ਨੇ ਝਟ ਜਾਣ ਲਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਹੈ।

'ਪਰ ਭੌਰੇ ਨੂੰ ਬੜੀ ਦੂਰੋਂ ਸੁਗੰਧੀ ਨੇ ਖਿੱਚਿਆ?' ਇਹ ਤਾਰੇ ਦੇ ਹੱਸਦੇ ਬੋਲ ਸਨ।

'ਖਿੱਚ ਜੁ ਹੋਈ।

'ਜਿਹੜਾ ਕਲ੍ਹ ਆਥਣ ਦਾ ਖਿੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਬੇ-ਕਰਾਰੀ ਵੀ ਦੇਖਣ ਵਾਲੀ ਹੈ।'

'ਪਰ ਕਿੱਥੇ ਹਨ ਉਹ ?'

 'ਜਿਧਰੋਂ ਸੁਗੰਧੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਓਧਰੇ ਚਲੀ ਜਾਹ।'

'ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਸੁਗੰਧੀ ਓਧਰੋਂ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ।

'ਤੇਰੀਆਂ ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਸੱਤੇ ਸੱਤ। ਉਤੇ ਹੀ ਲੰਮਾ ਪਿਆ ਹੈ।

ਮੇਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਬੁੱਲਾਂ 'ਚੋਂ ਡੁੱਲ੍ਹ ਡੁੱਲ੍ਹ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ।

'ਤੈਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚਲਾਂਗੀ?''

'ਭੂੰਡਾਂ ਦਾ ਭੌਰਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਸੰਗ।'

'ਆ ਤਾਂ ਸਹੀ।

'ਤੁਸਾਂ ਭੈਣ ਕੋਈ ਚੋਰੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ।

'ਤੈਥੋਂ, ਕਾਹਦਾ ਲੁਕਾ।'

ਠਿੱਪ ਠਿੱਪ ਕਰਦੀਆਂ ਆਵਾਜਾਂ ਉਪਰ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹੀਆਂ। ਬਾਰੀ ਵਿਚ ਦੀ ਮੈਂ ਇਕ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਵੇਖਿਆ, ਗੋਲ ਚਿਹਰਾ, ਹੱਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਂਦੇ ਬੁੱਲ। ਬਿਲਕੁਲ ਓਹੀ, ਜਿਹੜੀ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਕ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਧੜਕਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵੇਲੇ ਸਹਿਮਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਹਲਕੀ ਕੰਬਣੀ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਫਿਰੀ ਮੈਂ ਸੂਤ ਹੋਣ ਦੇ ਯਤਨ ਹੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਚੁਬਾਰੇ ਦੇ ਦਰ ਅੱਗੇ ਆ ਗਈਆਂ। 'ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ' ਆਖੀ ਗਈ ਤੇ ਮੁੜ ਪਾਲ ਦੂਜੇ ਮੇਜ ਤੇ ਬਹਿ ਗਈ।

'ਮੈਂ ਵੀ ਗਿਆਨੀਆਂ। ਸਲਾਮ ਕਹਿੰਦੀ ਹਾਂ।‘ ਤਾਰੇ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਸਿਰ ਨੂੰ ਲਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

ਪਾਲ ਨੇ ਮੇਰੀ ਵਲ ਮੁਸਕਰਾਂਦਿਆਂ ਤਾਰੋ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਅਨੀ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਖੌਲ ?

'ਦਿਓਰ ਹੈ ਲਾਲੜੀ ਵਰਗਾ। ਇਹ ਤੇ ਆਪ ਟਿਚਕਰਾਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਕੱਲ੍ਹ ਅਜੇ ਆ ਕੇ ਬੈਠਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਗੋਂ ਲਗ ਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਸਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹਾਂ। ਉਹ ਸਾਲੀਆਂ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਅਜੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਮੂੰਹ ਬੋਲਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ।

'ਹੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ।' ਮੈਂ ਕਿਹਾ, 'ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਤਾਂ ਜੀਭ ਨਹੀਂ, ਜੇ ਸਤਿਨਾਮ ਨਹੀਂ ਮਖੌਲ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਡੁੱਬੀਆਂ ਗੱਲਾਂ। ਕੰਡਾ ਹੈ ਕੰਡਾ ਬੇਰੀ ਦਾ, ਅੜਿਆ ਨਿਕਲਦਾ ਕਿਹੜਾ ਹੈ।

'ਬਸ ਕਰ ਰਹਿਣ ਦੇ, ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਨਾ ਗੱਲ ਕਰ ਦੇਵੀਂ।' ਤਾਰੋ ਦਾ ਬੋਲ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚਾ ਸੀ। ਉਂਜ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਬੌਲਣ ਦੀ ਆਦਤ ਸੀ, ਪਰ ਤਾਰੋ ਦੀ ਤਾਂ ਹੱਦ ਹੀ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, 'ਉਸ ਕਿਹੜਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਏ, ਬਈ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰਾਂ?

'ਲੈ ਉਹਦੀ ਮਰਜੀ ਹੈ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਣ ਦੀ ਤਾਂ, ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਵੇ। ਉਸ ਕਿਸੇ ਦੇ ਰੋਕਿਆ ਰੁਕਣਾ ਏ।

'ਹਾਂ, ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਲੱਗਾ ਏ ਉਹ। ਦਸ ਦਿਨ ਤੈਨੂੰ ਏਥੇ ਆਈ ਨੂੰ ਹੋਏ ਨਹੀਂ, ਉਹਦਾ ਲੱਕ ਹਉਂਕੇ ਲੈ ਲੈ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਹੈ।

'ਤੂੰ ਏਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦੀ ਜਾਹ, ਖ਼ਬਰੇ ਰੱਬ ਨੇ ਇਹਦਾ ਦਿਮਾਗ ਕਾਹਦਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਤਾਰੋ ਨੇ ਪਾਲ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਹੱਥ ਰਖਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

'ਭੈਣ ਤੁਸੀਂ ਦਿਉਰ ਭਰਜਾਈ ਜਿਵੇਂ ਜੀ ਆਵੇ ਸਿੱਝੇ।

'ਅਜੇ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, 'ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬਾਹਰ ਬਗੀਚੇ ਵਿਚ ਰੋ ਪਿਆ। ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਮੁਹੱਬਤ ਤੇ ਰੱਥ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਆਹ ਰੰਗ ਰੂਪ ਵਿਛੋੜਾ ਕਿਥੋਂ ਜਰਿਆ ਜਾਂਦਾ।'

'ਆਹ ਹੈ। ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਘਰ ਗਈ ਨੂੰ ਸਿਆਣੇ ਨਾ।

'ਤੇਲ ਚੋ ਕੇ ਲਿਜਾਊਂ ਤੈਨੂੰ ਦਰ 'ਚੋਂ'। ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਹੋਵੇ, ਸਤਿਨਾਮ, ਫਿਰ ਤੈਨੂੰ ਸਿਆਣੇ ਨਾ ਗੱਜਬ ਸਾਈਂ ਦਾ। ਉਸ ਤੋਂ ਤਾਂ ਦੋ ਮਿੰਟ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਜਰਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਪਿਆਰ ਦੇ ਮੁਆਮਲੇ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

'ਤੈਨੂੰ ਸੱਤ ਸਲਾਮਾਂ, ਕਿਥੋਂ ਭੂੰਡਾਂ ਦੀ ਖੱਖਰ ਛੇਡ ਲਈ। ਅਗੰਮ ਦੀ ਵਾਹਦਾ ਹੈ। ਤਾਰੋ ਉੱਠਦੀ ਨੇ ਪਾਲ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਲੈ ਭੈਣੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਜਾਂਦੀ ਹਾਂ।

'ਕਿੱਥੇ ਜਾਂਦੀ ਏ ਤੂੰ !' ਪਾਲ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ।

'ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੰਗਰ ਦੀ ਖਵਾਉਣਾ ਏ ਹੇਠਾਂ ਜਾ ਕੇ ਪਤਾ ਲਵਾਂ, ਫੇਰ ਆਉਂਦੀ ਹਾਂ । ਨਾਲੇ ਤੁਸਾਂ ਕੋਈ ਖਾਸ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਨਾਲੇ ਇਹਦਾ ਭਰਾ ਬਾਹਰੋਂ ਆ ਜਾਵੇਗਾ ।

'ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਰੋਟੀ ਨਾ ਬਣਾਉਣੀ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਲੰਗਰ ਖਾਣਾ ਨਹੀਂ।' ਮੈਂ ਮੁਸਕਰਾਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

'ਮੈਂ' ਤਾਂ ਸੌਂਹ ਭਰਾ ਦੀ ਬਲਬੀਰ। ਕਿਤੇ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕਰ ਲਵੀਂ ਅੜਿਆ।

ਉਹ ਚਲੀ ਗਈ। ਅਸੀ ਅਰਮਾਨ ਦੱਬੀ ਚੁੱਪ ਬੈਠੇ ਸਾਂ। ਪਰ ਚੁੱਪ ਵੀ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਚਿਰ ਬੈਠਦੇ; ਮਸੀਂ ਤਾਂ ਸਮਾਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਇਕੇਰਾਂ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਉਛਾਲ ਦੇਵਾਂ।

'ਕੱਲ੍ਹ ਸ਼ਾਮ ਆਉਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਕੀਤੀ !'

'ਜੀ ਹਾਂ, ਕੱਲ ਆਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਏ।

'ਤੁਸਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਮੈਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ?"

'ਹਨੇਰਾ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਤਕਲੀਫ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ।

'ਤਕਲੀਫ ਤੇ ਅੱਜ ਧੁੱਪ ਹੋਣ ਤੇ ਘਟ ਸਮਝਦੇ ਹੋ।

'ਮੈਂ ਮੁਆਫੀ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।'

'ਅਗਾਂਹ ਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਨਹੀਂ। ਪੰਜ ਸੱਤ ਮੁਆਫੀਆਂ ਹੁਣੇ ਮੰਗ 

ਲਵੋ। ਪਾਲ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਮੁਆਫੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਮੰਗਦੇ ਹੋ। ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸਾਂ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਨਹੀਂ।"

ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਨਾ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਕੁਦਰਤੀ ਓਪਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦਾ ਇਕ ਪਿਆਰਾ, ਅਰਮਾਨ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ।

'ਫਿਰ ਉਸ ਦਿਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇਖੋ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦੇਵੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਥੱਕ ਕੇ ਡਿੱਗ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਤੇ ਬਲ ਨਵਾਂ ਹੈ।'

'ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਿਲ ਵਿਚ ਅਰਮਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਫਰਜ਼ ਤੇ ਛੱਡੋ।

ਸਤਿਨਾਮ ਥੱਲੇ ਗਾਉਣ ਲਗ ਪਿਆ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਅਸੀਂ ਸਾਂ, ਜਾਂ ਕੋਈ ਉਸ ਦੀ ਨਖਰੇਲੋ।

'ਰਾਂਝਾ ਮੈਂ ਹਜ਼ਾਰੇ ਦਾ, ਤੂੰ ਸਿਆਲੀ ਹੀਰ ਨੀ।

ਹਸ਼ਰ ਤਾਂਈ ਚੁੱਭਣਗੇ, ਤੇਰੇ ਮਾਰੇ ਤੀਰ ਨੀ।

ਮੈਂ ਤੇ ਪਾਲ ਦੋਵੇਂ ਹੱਸ ਪਏ।

'ਤੁਸਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਕਦੇ ਫੇਰ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ ਵਿਥਿਆ ਦਸਾਂਗੀ। 'ਕਦੇ ਫੇਰ ਤਾਂ ਆਉਣਾ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ ਸੁਣਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ? ਮੈਂ ਪਾਲ ਨੂੰ ਸੁਭਾਵਕ ਕਿਹਾ।

'ਅੱਜ ਵੀ ਕੋਈ ਸੋਹਣਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ। ਇਕ ਸ਼ਾਂਤ ਥਾਂ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸਮਾਂ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਂਹ ਹੇਠਾਂ ਕਰਨ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵੱਟਾਂ ਵਾਲੀ ਚੁੰਨੀ ਵੀ ਥੱਲੇ ਨੂੰ ਢਿਲਕ ਗਈ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗਲ ਹਰੇ ਮਣਕਿਆਂ ਦੀ ਮਾਲਾ ਚਿੱਟੇ ਕਾਲਰਾਂ ਤੇ ਸੁਹੱਪਣ ਦੀ ਸਵੇਰ ਬਣ ਗਈ। ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਜਾਪਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਣਕਿਆਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰੀਤ ਦੇ ਕੁਲ ਸਿਮਰਣ ਬੰਦ ਪਏ ਹਨ। ਖ਼ਬਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛੋਹ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਆਖਣ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਸੇ ਮੁਕਾ ਦੇਵੇਗੀ।

ਪਰ ਜੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਸੇ ਮੁਕ ਗਏ, ਫਿਰ ਪੁਜਾਰੀ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਕੀ ਰਹੀ? ਜਦ ਪੁਜਾਰੀ ਨਾ ਰਿਹਾ, ਪੂਜਯ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਕੀ ਪੁਜਾਰੀ ਪੂਜ੍ਯ ਵਿਚ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਤੇ ਮੁੜ ਮੇਰੀ ਪੂਜਾ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗੀ? ਨਾ ਬਈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਮਨਜੂਰ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਸਿਮਰਨ ਸਕਤੀ ਆਪਣੇ ਪੂਜਯ ਨੁਕਤੇ ਤੇ ਹੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਦੇਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।

ਰਾਜ ਨਾ ਚਾਹੂੰ ਮੁਕਟ ਨਾ ਚਾਹੂੰ, ਮਨ ਪ੍ਰੀਤ ਚਰਨ ਕੁਮਲਾਰੇ।

'ਕਿਥੇ ਚਲੇ ਗਏ । ਪਾਲ ਨੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਤੇ ਕੂਹਣੀ ਰਖਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

'ਹਰ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਕਿਥੇ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

'ਹਰ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਕਿਥੇ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?

'ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਜਾਂ ਮੁੱਢਲੀ ਮੰਜਲ ਵਲ।‘

'ਆਖਰੀ ਤੇ ਮੁਢਲੀ ਮੰਜ਼ਲ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝੀ ?'

'ਜਿਥੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਖਰੀ ਹੈ; ਫਨਾਹ। ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਭਾਵ ਆਦਮੀ ਦੀ ਕਰਮ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ। ਆਦਮੀ ਦਾ ਜਨਮ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਮੌਤ ਵਿਚ ਹੀ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੌਤ ਹੀ ਚੰਗੀਆਂ ਮੰਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਚਾਂਦੀ ਤੇ ਉਸਾਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਲਾ ਦੇ ਹਰੇ ਮਣਕੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਸੁਕੜ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮੁਸਕਾਂਦਾ ਹਾਂ।

ਪਾਲ ਹੱਸ ਪਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਸੱਜੀ ਹਥੇਲੀ ਤੇ ਰੱਖ ਲਿਆ ਤੇ ਕੁਝ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਗਈ। ਮੈਂ ਫਿਰ ਕਿਹਾ, 'ਜੋਗੀ ਕਦੇ ਕੁ ਦੇ ਹੋ ਗਏ ਹੋ ?

'ਬਸ ਹੁਣ ਤੇ ਦਿਲ ਜੋਗਣ ਬਣਨ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਫੋੜੇ ਵਾਂਗ ਚੀਸਾਅ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਪੀਆ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾ ਕੇ ਵੀ ਵੇਖ ਲਈਏ, ਜੇ ਸੜਦਾ ਹਿਰਦਾ ਇਕ ਪਲ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਵੇ।

'ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਨਹੀਂ ਪਾਲ। ਮੇਰੇ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਅਗਾਧ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਵਿਗਸਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਅੱਜ ਹੱਦ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਤੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਭਗਵਾਨ ਚੇਟਕ ਵਲ ਰਾਗਬ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਤੇ ਦਸ; ਉਹ ਪ੍ਰੇਮ ਮੂਰਤ ਕੌਣ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਪੂਜਯ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਤੇਰੇ ਹਿਰਦੇ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਚਾਨਣ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ? ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਕੇ ਕ੍ਰਿਤਾਰਥ ਹੋਵਾਂ।'

'ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਲੰਧਰ ਜਾ ਰਹੀ ਸਾਂ । ਉਹ ਨਵ ਉਮਰੀਆ! ਮੈਨੂੰ ਰੇਲ ਵਿਚ ਮਿਲੇ ਸਨ।

ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਰੰਗੀਲੀ ਸ਼ਰਮ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਨ। ਮੈਂ ਨੀਵੀਂ ਚੁੱਕਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਸਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ?

'ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਕੂੜੇ ਭਾਵ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ?

ਮੈਂ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਆਪਣੀ ਕਮੀਜ ਤੇ ਮਜੀਠੀ ਬਟਨ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਔੜਦੀ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਜੰਬ ਵਲ ਧਿਆਨ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਫੁੱਲ ਚੇਤੇ ਆ ਗਏ: ਜਿਹੜੇ ਮੈਂ ਪਾਲ ਲਈ ਪ੍ਰੇਮ ਸੁਗਾਤ ਵਜੋਂ ਲਿਆਇਆ ਸੀ।

 'ਇਕ ਵਾਰ ਸੁਦਾਮਾ ਜੀ ਕੰਗਾਲ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਏ। ਸੁਗਾਤ ਵਜੋਂ ਸੱਤੂ ਹੀ ਲੈ ਗਏ ਸਨ, ਤੇ.ਯ..!'

'ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਈ ਲਿਆਓ ਮੇਰੀ ਸੁਗਾਤ; ਮੈਨੂੰ ਛੇਤੀ ਦੇ ਦੇਵੇ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ।

ਮੈਂ ਚਿੱਟੀ ਰੁਮਾਲੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਫੁੱਲ ਸਨ, ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਨਿਮਾਣੇ ਤੋਹਫੇ ਕਰਕੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲਈ। ਉਸ ਰੁਮਾਲੀ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਲੈ ਲਈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਪਵਿੱਤਰ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਕੋਈ ਭਗਤ ਸਾਂਭ-ਸਾਂਭ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ : ਪਾਲ ਵੀ

ਉਸ ਰੁਮਾਲੀ ਦੀਆਂ ਤਹਿਆਂ ਚੁੱਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਵਾ ਜਿਆਦਾ ਵਗਣ ਕਰਕੇ ਚੁਬਾਰੇ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ 'ਠੱਕ ਠੱਕ' ਵੱਜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਪਾਲ ਨੇ ਫੁੱਲ ਨੰਗੇ ਕੀਤੇ, ਹਵਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੱਤੀਆਂ ਤੇ ਸੁਗੰਧੀ ਸਾਰੇ ਚੁਬਾਰੇ ਵਿਚ ਖਿੱਲਰ ਗਈ। ਪਾਲ ਨੇ ਝੱਟ ਰੁਮਾਲੀ ਦੱਬ ਲਈ।

'ਕੋਮਲ ਰੂਹਾਂ ਕੋਮਲ ਹੀ ਸੁਗਾਤਾਂ ਦਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ।

'ਇਹ ਫੁੱਲ ਕੁਮਲਾ ਗਏ ਹਨ ; ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁਮਲਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੀਦਾ, ਬੇਵਫਾ ਜੁ ਹੋਏ।

'ਹੁਸਨ ਜਵਾਨੀਆਂ ਆਪਣੀ ਮਿਆਦ 'ਤੇ ਆਪ ਹੀ ਝੁਰੜਾ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਤੇ ਫੁੱਲ ਸਨ।

'ਮੇਕੀ ਸੁਗਾਤ ਦੀ ਤੁੱਛਤਾ ਵਲ ਨਾ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ, ਪ੍ਰੀਤ ਯਾਦ ਦੀ ਮਹਿਕ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।

'ਮੈਂ ਤੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾ ਕੇ ਗਵਾਚ ਗਈ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪੱਤਝੜ ਵਿਚ ਮੁੜ ਬਹਾਰ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਮੈਂ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਰ ਬਖਸ਼ਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਖੁਸ਼ ਹਾਂ।'

ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਆਪ ਮੁਹਾਰੀ ਰਸੀਲਤਾ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।

ਮੈਂ ਇਕ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬੋਤਲ ਵਾਂਗ ਚੁੱਪ ਸਾਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਕੁਲ ਜਜਬੇ ਰੋਮਾਂਚ ਬਣ ਕੇ ਅਟਕੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਉਸ ਇਕ ਸੁੱਕੇ ਫੁੱਲ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਲਾਇਆ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਭਾਸਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਬਹਿਸਤ ਵਲ ਜ਼ੋਰੀ ਖਿੱਚ ਲਿਆ ਹੈ। ਨੇੜੇ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਜ਼ਬਤਹੀਣ ਚੀਕ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ, ਓਦੋਂ ਹੀ ਸਤਿਨਾਮ ਹੇਠੋਂ ਮੁੜ ਗਾ ਉਠਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦੇ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਹੌਲ ਪੈਦੇ ਹਨ।

'ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ, ਸੋਹਣੀਏ ਬਣਾ ਲਵੀਂ,

ਤੇਰਾ ਹੀ ਜਦ ਹੋ ਗਿਆ; ਫਿਰ ਕੀ ਜਗ ਨਾਲ ਸੀਰ ਨੀ ?

ਪਾਲ ਨੇ ਮੁਸਕ੍ਰਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਸਤਿਨਾਮ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਕੀ ਆਖ ਰਿਹਾ ਹੈ ?'

'ਆਪ ਮੁਹਾਰੀਆਂ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ'

'ਕਿਤੇ ਸੱਚ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਆਖ ਰਿਹਾਂ ?

'ਸਚਾਈ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਆੜ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਆਵੇਗੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨੰਗੇ ਮੂੰਹ। ਸਚਾਈ ਕੀ ਤੇ ਬਹਾਨੇ ਕੀ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਜੋ ਕੁਝ ਦਿਲ ਵਿਚ ਹੈ; ਮੈਂ ਸਪਸ਼ਟ ਦਸ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਕ ਮਿੱਠੀ ਮਿੱਠੀ ਖੁਸ਼ੀ ਅੰਦਰ ਹਿਲੋਰਾ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ, ਤੁਹਾਡੇ ਮਿੱਠੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਨਗਮਾ। ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਅਨੰਦ ਹੀ ਅਨੰਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਤੇਰਾ ਪਿਆਰ ਇਕ ਛੋਟੀ ਲਹਿਰ ਦਿਸਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮੁੜ ਓਹੀ ਵੱਡਾ ਸਾਗਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਡਰ ਕੰਬਣੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਮੇਰੀ ਨਾਦਾਨ ਉਮਰ ਤੁਹਾਡੇ ਗਲਤ ਪਿਆਰ ਦੀ ਨਿਰੀ ਕਾਮਨਾ ਬਣ ਕੇ ਨਾ ਰਹਿ ਜਾਏ।'

'ਬਲਬੀਰ! ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਜੋੜਦੀ ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਨਿਮਾਣੀ ਨੂੰ ਐਨਾ ਉੱਚਾ ਨਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰੋ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਸਮਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਤੁਹਾਡੇ ਭਰਾ ਦਾ ਮੈਂ ਥੁਕ ਛੱਡਿਆ ਮਲ ਹਾਂ।

'ਮਲ ਤੋਂ ਖ਼ਾਲੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਅੰਗ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਮਲ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤ ਚਮਕ ਹੈ, ਉਹ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਸਾਤਵਕ ਗੁਣ ਹੈ। ਮਲ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਆਪਣੀ ਚਮਕ ਨਹੀਂ। ਦੂਜੇ ਕਿਸੇ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਵਾਲਾ ਗਿਲਾ, ਇਸ ਤੋਂ ਸਰਬ ਇਸਤਰੀ ਜਾਤੀ ਅੱਗੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮਰਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਯੋਗ ਵਰਤਾਅ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਨੇ ਕਿੰਨਾ ਫਜੂਲ ਰੋਹਬ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਕਰੋ, ਉਹ ਤਰਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੇਵਫ਼ਾਈ ਦਾ ਆਪ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਪੁੰਨ ਪਾਪ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ, ਉਸ 'ਤੇ ਰੋਸ ਬੇਅਰਥ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਹੀ ਮਨ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੀ ਕੋਮਲ ਬਾਣੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਰੁੱਖਾਪਣ ਕੱਢ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡਾ ਹੀ ਸਬਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਫ਼ਾ ਤੇ ਪ੍ਰੀਤ ਜਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

'ਇਹ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨ ਸਕਦੀ। ਆਦਮੀ ਬਲ ਨਾਲ ਹਰ ਚੰਗੀ ਮੰਦੀ ਚੀਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਯੋਗ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਤਰੀ ਆਪਣੇ ਸਤਿਧਰਮ ਨੂੰ ਛੱਡ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾ ਕੇ ਵੀ ਹਾਰ ਖਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੇ ਸਮਝਦੀ ਹਾਂ, ਮਰਦ ਕੋਲ ਬਲ ਹੈ ਤੇ ਇਸਤਰੀ ਕਮਜੋਰੀਆ ਦੀ ਭੰਨੀ ਅਬਲਾ। ਮਰਦ ਕੋਈ ਐਬ ਵੀ ਕਰ ਲਵੇ, ਉਹ ਵੀ ਨੇਕੀ ਬਣਾ ਕੇ ਜਗ ਵਿਚ ਰੋਸ਼ਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਤਰੀ ਇਕ ਪਵਿੱਤਰ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਵੀ ਬਦਨਾਮ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਤਕੜੇ ਮਾੜੇ ਦੀ ਜੰਗ ਉੱਤੇ ਹੈ।

ਪਾਲ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਤਾਰੋ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦੀ ਦਿਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਕੀ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਧੰਨਵਾਦ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਜਿਹੜਾ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਸਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਾਰੋ ਨੇ ਉਤੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਕਿਹਾ, 'ਕਿਉਂ ਬਲਬੀਰ। ਕੱਢ ਲੈ ਦਿਲ ਦੇ ਗੁਬਾਰ! ਹੈ ਪਾਲ! ਲਾ ਛੱਡੀ ਸੀ ਮਹੀਨੇ ਦੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਨਾਲ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਚਲਦਾ, ਨਾਲੇ ਮੇਰਾ ਜੀਆ ਲੱਗਾ ਰਿਹਾ ਕਰੂ।

'ਜੀਅ ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਲਵਾਉਣਾ ਏ ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵਾਂ ਮੈਂ, ਇਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ?

ਮੈਂ ਕਹਿ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਪਾਲ ਨੇ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਕਿਹਾ, 'ਚਲਾਂਗੀ, ਜਰੂਰ ਚਲਾਂਗੀ, ਜੇ ਤੇਰਾ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਲਵਾਉਣਾ ਹੋਰ ਕਿਸ ਦਾ ਲਵਾਉਣਾ ਏ।

'ਦਿਸਦੀ ਏ ਗੱਲ, ਤੂੰ ਕਿਤੇ ਸਾਡੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ... । ਤਾਰੋ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ।

'ਤੇਰਾ ਵੀ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ, ਕਦੇ ਓਧਰ ਕਦੇ ਏਧਰ?' ਪਾਲ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

'ਰੋਟੀ ਤਿਆਰ ਪਈ ਏ ਬਲਬੀਰ! ਹੇਠਾਂ ਉਡੀਕਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਠੰਢੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।

'ਓਸ ਨੂੰ ਲੰਗਰ ਖੁਆ ਦੇ, ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਅੱਜ ਪਾਲ ਦੇ ਨਿਊਂਦਾ ਹੈ।

' ਉਠ ਤੂੰ ਚਲ ਕੇ ਰੋਟੀ ਖਾਹ, ਪਾਲ ਆਪ ਭੁੱਖੀ ਬੈਠੀ ਹੈ।

ਪਾਲ ਨੇ ਉਠਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਹਾਲੇ ਭੁੱਖ ਲਗੀ ਨਹੀਂ।

ਤੈਨੂੰ ਅੱਜ ਭੁੱਖ ਕਿੱਥੇ? ਆਹੋ ਭਾਈ। ਮੇਲੇ ਹੋ ਗਏ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਭੁੱਖ ਕਿਥੇ।

' ਮੈਂ ਹੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਤਾਰੋ ਵੀ ਰੰਗੀਲੀ ਹੈ, ਇਸ ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਛਤਾਵੇਗਾ ਹੀ।

'ਤੇਰਾ ਭਰਾ ਤਾਂ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਤਾਂ ਗੱਲ ਅਗਲੇ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਤੇ ਚੁਭਵੀਂ ਕਹਿ ਦੇਣੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰੀ ਬੱਸ, ਮੈਂ ਨਾ ਮਾਨੂੰ।

ਅਸੀਂ ਤਿੰਨੇ ਹੱਸਦੇ ਹੱਸਦੇ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰ ਆਏ।

3

ਸਤਿਨਾਮ ਨੂੰ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ ਇਕ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਥੋਂ ਇੱਕ ਪਿਆਰਾ ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਮਿੱਤਰ ਖੁੱਸ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਤੇ ਉਹ ਮਹੀਨੇ ਵੀਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਤਹਿਸੀਲ ਜਾਂ ਪਿੰਡ ਜਰੂਰ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਸਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿਲਣੀਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ੌਕ ਪ੍ਰਿਆ ਪ੍ਰੇਮੀ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮਿਲਣੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਝਾਕੀ ਹੀ ਅੱਖ ਵਿਚ ਨਸ਼ਾ ਭਰ ਦੇਂਦੀ।

ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਤੇ ਪਾਲ ਦੇ ਮਿਲਣ ਦੀ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਨੇ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ। ਕਾਫ਼ੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੈਨੂੰ ਵਿਚੇ ਵਿਚ ਬੁਰਾ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ । ਪਰ ਮੈਂ ਏਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾ ਦੀ ਬਹੁਤ ਘਟ ਪਰਵਾਹ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਫ਼ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਕੋਲ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ, 'ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਥਰਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮਿਲਾਂਗਾ ਵੀ। ਮੈਂ ਕੋਈ ਵੀ ਆਪਣੀ ਕ੍ਰਿਆ ਲੁਕੋ ਕੇ ਪਾਪ ਦਾ ਭਾਗੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਇਹ ਗੁਨਾਹ ਕੀ ਹੈ? ਮੈਨੂੰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਘਰ ਦੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਏਨਾ ਨੀਵਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਜਾਣਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕੋਗੇ। ਮੈਂ ਅੱਜ ਹੀ ਫੈਸਲਾ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸਾਂ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰੋਕ ਪਾਉਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਘਰ ਸਦਾ ਲਈ ਤਿਆਗਦਾ ਹਾਂ।

"ਕਿੱਥੇ ਜਾਵੋਗੇ ? ਭੈਣ ਨੇ ਮੁਸਕ੍ਰਾਂਦਿਆ ਕਿਹਾ।

'ਵਾਹ। ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਜਿਧਰ ਨੂੰ ਜਾਵਾਂਗਾ ਧਰਤੀ ਮੁੱਕ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਤੇ ਪੂਰਨ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਸਭ ਨਦੀਆਂ ਪਹਾੜ ਮੇਰੇ ਹੋਣਗੇ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਰੁਲਾ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਪੰਛੀਆਂ ਤੇ ਮਾਰੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀਆਂ ਕੱਢਾਂਗਾ। ਫੁੱਲ ਮੇਰੇ ਗੱਲ ਵਿਚ ਹੱਸਣਗੇ ਤੇ ਫਲ ਮੇਰੀ ਭੁੱਖ-ਅਧਾਰ ਹੋਣਗੇ। ਮੈਂ ਫ਼ਕੀਰ ਹੋਣਾ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ।

'ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਤੇ ਕੋਈ ਯਕੀਨ ਹੋਵੇ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਤੇ ਬਹੁਤ ਕਰਦੀ ਹਾਂ। ਘਰ ਦਾ ਕੋਈ ਜੀਅ ਵੀ ਹੀਲ-ਹੁੱਜਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।

ਗੱਲ ਚੱਲੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਐਨਾ ਰੋਸ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਘਰ ਦੇ ਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਨਵੀਂ ਖੇਡ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਨ।

ਮੇਰੀ ਤਸੱਲੀ ਹੋ ਗਈ। ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿਚ ਫਿਰ ਰੁੱਝ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਲਗਨ ਇਕ ਭੁਲੇਖੇ ਨੂੰ ਸੱਚ ਕਰਨ ਵਿਚ ਉਤਾਵਲੀ ਸੀ। ਇਹ ਅੱਖਰ ਸਚਾਈ ਦੇ ਨਾਹਰੇ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਮਾਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਆਪ ਹੀ ਸਤਿ-ਨਿਰਤ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹਿਲਦੇ। ਹਕੀਕਤ ਵਿਚ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਿਆਹੀ ਦੇ ਸੋਹਣੇ ਧੱਬੇ ਹਨ; ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਖਪਾਣ ਲਈ ਕਿੰਨੇ ਚਤਰ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ ਥੱਕ ਕੇ ਬੌਂਦਲ ਜਾਂਦਾ, ਓਦੋਂ ਹੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬੀ ਅੱਖਰ ਹਰਕਤ ਅਰੰਭਦੇ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਹ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇ ਇਹ ਮੂਰਖ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪਾਗਲ ਹੋਣ ਹੀ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਦੂਰੀ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਹਰ ਲੁਕਮਾਨ ਨੇ ਸਿਰ ਫੇਰਿਆ।

'ਵਿਦਿਆ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਅਧੂਰੀ ਹੈ। ਜਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਵਰਗੀ ਇਕ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਤਸੱਲੀ ਆ ਸਕੇ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਵਿੱਦਿਆ ਕਾਗਜੀ ਫੁੱਲ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਿੰਦਗੀ ਸੋਹਣੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਸੁਗੰਧੀ ਦੀ ਵੀ ਭੁੱਖ ਰਹੇਗੀ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਕਿ ਵਿਦਿਆ ਹੀ ਕੇਵਲ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪੂਰਨਤਾ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ।'

ਜੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪੜਾਅ ਨਾ ਆਵੇ, ਰਾਹੀਂ ਜਰੂਰ ਥਕ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਵੇਗਾ। ਉਹ ਜਵਾਨੀ ਆਪਣੇ ਜਜਬਿਆਂ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲ ਹੀ ਕੁਚਲੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਨ ਪਸੰਦ ਸਾਥੀ ਨਾ ਮਿਲਿਆ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਕਲਪਨਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ।

ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਹੁਸਨ ਦਾ ਨਖਾਰ ਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ।

ਪਰ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਇਹ ਵਾਕ ਪੂਰਨ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਕੀ ਫਿਰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਝੂਠ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਮੇਰਾ ਤਨ ਮਨ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਸ਼ਰਧਾ ਵਿਚ ਝੁਕ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਖਿਮਾ ਹੀਣ ਘੂਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਦੁਨੀਆ ਕਿੰਨੀ ਖੁਸ਼ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਕੇ ਹੱਸਦਾ ਸਾਂ ਤੇ ਨਾ ਰੋਂਦਾ ਸਾਂ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਉਂਘ ਆ ਗਈ। ਮੈਂ ਇਕ ਖੁਲ੍ਹੀ ਕਾਪੀ ਤੇ ਹੀ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਪੈ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਖਰਾਸ ਦੀ ਚੱਕਰੀ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨੀਂਦ ਜਿਹੀ ਵਿਚ ਇਕ ਸੁਪਨਾ ਆਇਆ। ਸੁਪਨਾ ਵਿਸਮਾਦ ਅਨੰਦ ਦੀ ਪਾਰਲੀ ਛੋਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਭਗਤ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਕਲਪਨਾ ਤਸੱਲੀ ਨਾ ਦੇਵੇ, ਮਨ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਕ ਲੀਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੁਪਨਾ ਬੁਣਦਾ ਹੈ। ਕੱਚੀ ਨੀਂਦ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਪਵਿੱਤਰ ਰੂਹ ਨੂੰ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ। ਸੁਪਨਾ ਉਸ ਦੀ ਆਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਚੇ ਤੇ ਠੀਕ ਫਿੱਟ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਾਂ ਆਸ਼ਾ ਆਪਣਾ ਨਾਕਾਮ ਯਤਨ ਸੁਪਨ ਭੁਲੇਖੇ ਵਿਚ ਜਾਹਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਮੁਸਕਰਾ!

ਕਿ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇਰੀ ਪਿਆਰ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਖੁਲ੍ਹੀਆਂ ਹਨ।

ਬੋਲ!

ਕਿ ਮੇਰੇ ਭੁੱਖੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਸੰਗੀਤ ਰਸ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰੇ।

ਬਾਹਾਂ ਖੋਲ੍ਹ।

ਕਿ ਇਕ ਸ਼ਰਾਬੀ ਤੇਰੀ ਗਲਵਕੜੀ ਵਿਚ ਬੇਹੋਸ਼ ਸੌਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਅਫਸੋਸ। ਜਾਗ ਕਿੰਨੀ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਸੁਪਨੇ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਮੇਰੀ ਜਾਗ ਖੁਲ੍ਹੀ। ਮੇਰੀਆਂ ਲਾਲ ਗੁਸੈਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਸਾਹਮਣੇ ਦੀਵਾਰ ਨਾਲ ਲੱਗੀ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਤੇ ਕ੍ਰੋਧੀ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਮਨ ਵਿਚ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਇਕ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਧੋਖਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਅਨੁਭਵ ਸਚਾਈ ਵੀ ਬੇਅਰਥ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਜੀਅ ਕੇ ਨਹੀਂ ਡਿੱਠਾ, ਪਰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਲਾਰਾ ਹੀ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਖਿੱਚ-ਖਿੱਚ ਬੁੱਢਿਆਂ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੋਵੇ।

'ਕਿਸੁ ਨਾਲਿ ਕੀਚੈ ਦੋਸਤੀ ਸਭੁ ਜਗੁ ਚਲਣ ਹਾਰੁ ।

ਮੇਰਾ ਗੁੱਸਾ ਅਜੇ ਉਤਰਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤਸਵੀਰ ਸੁੰਦਰੀ ਦੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆ। ਠੋਸ ਕੰਧ ਨਾਲ ਮੇਰੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਟੱਕਰ ਖਾ ਕੇ ਪਿਛੇ ਹੱਟ ਗਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਮੇਰਾ ਗੁਸੀਲਾ ਜੋਸ਼ ਹਾਰ ਖਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਚਿੱਬ ਪੈ ਗਿਆ। ਕੁਦਰਤ ਮੇਰੀ ਬੇਵਕੂਫੀ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਬੇਵਕੂਫੀਆਂ ਵਿਚ ਚੂਰ ਸਾਂ। ਜਿਉ ਹੀ ਅੱਗੇ ਪਈ ਕਾਪੀ ਭੁਆ ਕੇ ਵਗਾਈ, ਉਹ 'ਖਰੜ' ਕਰਦੀ ਇਕ ਖੂੰਜੇ ਵਿਚ ਮੂਧੀ ਜਾ ਪਈ।

ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਬੌਂਦਲੀ ਨਜ਼ਰ ਉਸ ਪਵਿੱਤਰ ਹਸਤੀ ਵਲ ਕੁਦਰਤੀ ਗਈ। ਮੈਂ ਇਕ ਦਮ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਬੇਅਖ਼ਤਿਆਰ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦੀ ਰੂਹ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲੀ, 'ਆਤਮ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਾਰੀਆਂ ਬਲਦੀਆਂ ਸੜਦੀਆਂ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਨਾਗਾਂ ਦੀ ਵਿਸ ਚੰਦਨ ਦਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਵਿਗਾੜਦੀ। ਆਤਮ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਿਨਾਂ ਕੀਤੀ ਹਰ ਲਾਲਸਾ ਦੋਜਖੀਂ ਭਟਕਣਾ ਹੈ।

ਮਹਾਤਮਾ ਸੱਚ ਆਖ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਜਦ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਵਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦਾ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਲੀਮਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ, ਹਨੇਰਾ ਮੈਨੂੰ ਰੁਲਾ ਦੇਂਦਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ। ਇਹ ਇਕ ਜਨਾਨੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਸੀ। ਇਹੀ ਕੋਈ ਗਿਆਰਾ ਬਰਸਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਸ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸਕੂਲ ਸੱਦਿਆ ਹੈ ।

‘ਕਿਉ?’

'ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ।‘

'ਕਿਸ ਸੱਦਿਆ ਹੈ ? '

‘ਭੈਣਜੀਆਂ ਨੇ।‘

'ਚੰਗਾ ਚਲ ਮੈਂ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ।

'ਉਹ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਹੁਣੇ ਆਉਣਾ।

'ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ।

ਕੁੜੀ ਚਲੀ ਗਈ। ਮੈਂ ਬੀਮਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਉਠ ਕੇ ਪਜਾਮਾ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਲਸੂੜੀ ਪਗ ਮੋਢੇ ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਥੱਲੇ ਉਤਰ ਆਇਆ। ਏਹੋ ਕੋਈ ਦਸ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਅੱਗੇ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਜਨਾਨੇ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੱਦ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਐਵੇਂ ਵਾਧੂ ਸਿਰ ਖਪਾਉਣਾ ਚੰਗਾ ਨਾ ਜਾਣਿਆ। ਜਨਾਨੇ ਸਕੂਲ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਮੈਂ ਘੰਟੀ ਖੜਕਾਈ। ਇਕ ਅੱਧੀ ਉਮਰ ਦੀ ਇਸਤਰੀ ਵੇਖ ਕੇ ਪਿਛੇ ਮੁੜ ਗਈ। ਕੰਧ ਦੇ ਮੋੜ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ ਹੀ ਦੋ ਕੁਰਸੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ। ਝੱਟ ਕੁ ਪਿਛੋਂ ਮੁਸਕ੍ਰਾਂਦੀ ਪਾਲ ਰੁਮਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਅੱਧਾ ਮੂੰਹ ਢੱਕੀ ਆ ਗਈ। ਉਸ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ 'ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ' ਆਖੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਬੁਲਾਂਦਿਆਂ ਸਿਰ ਝੁਕਾਇਆ ਅਤੇ ਆਖਿਆ, 'ਮੈਨੂੰ ਅਫਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਹੱਥ ਜੋੜਦਿਆਂ ਤੁਹਾਡਾ ਮੂੰਹ ਨੰਗਾ ਹੋ ਗਿਆ।'

ਪਾਲ ਨੇ ਫਿਰ ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੀਲੇ ਰੁਮਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਇਕ ਗਲ੍ਹ ਲਕੋ ਲਈ। ਉਹਦੀਆਂ ਵੱਖੀਆਂ ਹਿੱਲੀਆਂ, ਮਾਨੋ ਹਾਸਾ ਬੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਘੁਟਦਿਆਂ ਵੀ ਨਿਕਲ ਹੀ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਅੰਗ-ਅੰਗ ਹੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ।

'ਹੋਰ?' ਉਸ ਨੇ ਮੁਸਕ੍ਰਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

'ਅੱਜ ਦੇਵੀ ਨੇ ਸੇਵਕ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਕਿਵੇਂ ਆ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ ?

'ਹਾਂ ਹੋਰ ?' ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਚੰਗਿਆੜੇ ਚਮਕ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਕਦੇ ਦਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਪਰ ਜਗਦੇ ਬੁਝਦੇ ਜੁਗਨੂੰਆਂ ਵਾਂਗ ਬੇਕਰਾਰੀਆਂ ਦੇ ਭਾਂਬੜ ਬਾਲ ਦੇਂਦੇ ਹਨ।

'ਬਸ ਹੋਰ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਸਿਆਣੇ ਹੋ ਗਏ ਹੋ।

‘ਮਖੌਲ।'

‘ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਮਖੌਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।‘

'ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਸਤਿਕਾਰ ਹੈ। ਗਿਆਨੀ ਜੀ।‘ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲਾਂ ਤੇ ਮੁਸਕਾਣ ਹੁਸ਼ਿਆਰਾਂ ਵਾਂਗ ਨਿਰਤ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।

'ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਸੁਆਦ ਕਿੰਨਾ ਤਲਖ ਹੈ ਕਿ ਜੀਭ ਬਰੀਕ ਮਿਰਚਾਂ ਦੀ ਕੁੜੱਤਣ ਤਾਂ ਸਹਾਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਚਾਈ ਉਸ ਤੋਂ ਬੁਰੇ ਹਾਲਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਹਾਰੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਤੁਸੀਂ ਖਾਹ-ਮਖਾਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਰ ਤੇ ਇਕ ਦਾਗ਼ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾ ਕਰੋ। ਮੇਰੀ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ। ਚੇਲਾ ਗੁਰੂ ਕੋਲੋਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹੀ ਭਿੜ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਨਾਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਗਿਆਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।

'ਤੁਸੀਂ ਤਕੜੇ ਤਾਂ ਹੋ?'

'ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ। ਤੁਸੀਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਸੜ ਰਹੇ ਅਰਮਾਨ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਪਾਗਲ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਦਬੋਚ ਵਿਚ ਗੋਤਿਆਂ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਬਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਇਕ ਤੜਪ ਵਿਚ ਅਧੀਰ ਤੇ ਅਸ਼ਾਂਤ ਹਾਂ। ਚਲੋ ਘਰ ਨੂੰ ਚੱਲੀਏ, ਇਹ ਥਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਆਸਾਂ ਦੀ ਫੁਲਵਾੜੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।‘

'ਕੀ ਜਰੂਰ ਚਲੀਏ ?'

'ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਕੋਈ ਨਿਕੰਮੀ ਰੋਕ ਨਾ ਹੋਵੇ।

'ਰੋਕ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ, ਫਿਰ ਤਾਰੇ ਕੋਲ ਵੀ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ।

'ਉਹ ਅਜੇ ਤਲਵੰਡੀ ਹੀ ਹੈ, ਜੇ ਉਸਦਾ ਡਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।'

'ਡਰ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਲਹਿ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਮੈਨੂੰ ਜਮਾਨੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਡਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਜ਼ਮਾਨਾ ਤੇ ਲੋਕ ਮੈਥੋਂ ਡਰਨਗੇ। ਜਿੰਦਗੀ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਲਹਿਰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਚਮਕ ਉੱਠੀ ਸੀ, ਉਹ ਇਕ ਬੇਵਫ਼ਾ ਕਿਨਾਰੇ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕੇ ਮੁੜ ਪਾਣੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦਾ ਤੌਖਲਾ। ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੀਆਂ ਸੱਧਰਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਛੋਹ ਕੇ ਵੀ ਕਵਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਵਾਰੀਆਂ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਮੈਂ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜੋਸ਼ ਤੇ ਘਿਰਣਾ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਘੋਲ ਸੀ। ਉਹ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਚਲਣ ਲਈ ਉੱਠ ਖਲੋਤੀ। ਮੈਂ ਸਿਰ ਹਿਲਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਪਾਣੀ 'ਚੋਂ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਠਦੀਆਂ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦੀਆਂ, ਬਸ ਚੰਦ ਨੂੰ ਪੂਰਨਮਾ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਨੀਵਾਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਇਕ ਨਿੱਕੇ ਤੂਫਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਇਸ ਅਧੂਰੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਹੈ।

'ਪਰ ਉਹ ਪਾਣੀ ਬਲਬੀਰ। ਇਕ ਨਿੱਕੀ ਛੱਪੜੀ ਹੋ ਕੇ ਸੁੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਅਸਲੋਂ ਗਲਤ ਤੇ ਨਿਰੋਆ ਕੂੜ ਹੈ। ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਭੈਣ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਆਵਾਂ, ਤੁਸਾਂ ਇਕ ਮਿੰਟ ਖਲੋਣਾ।

ਪਾਲ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਜਾ ਕੇ ਮੁੜ ਆਈ, ਜਿਵੇਂ ਗਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਐਤਕੀਂ ਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਡੇਢ ਫੁਟ ਲੰਮਾ ਕਾਲਾ ਡੰਡਾ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਸ਼ਾਇਦ ਦਿਲ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

'ਇਹ ਡੰਡਾ ਨਾ ਫੜਿਆ ਕਰੋ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੋਭਦਾ। ਹਰ ਚੀਜ਼ ਸੋਭਦੀ ਜਾਂ ਕੁਸੋਭਦੀ ਦੂਜੀ ਅੱਖ ਤੋਂ ਪੁੱਛਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੁੰਦੀ ਹੀ ਬਿਗਾਨਿਆਂ ਤੇ ਭਾਰੂ ਹੈ। ਹਾਂ, ਇਹ ਹਰੀ ਸਾੜੀ ਤੁਹਾਡੇ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਚਾਰ ਚੰਨ ਲਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡਾ ਮੂੰਹ ਇਸ ਵਿਚ ਦੀ ਇਉਂ ਦਿਸਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕੇਲੇ ਦੇ ਪੱਤੇ ਤੇ ਅੱਧਖਿੜਿਆ ਗੁਲਾਬ। ਇਹ ਕੰਨ ਕੋਲ ਵਾਲਾਂ ਦਾ ਉਲਝਿਆ ਗੁੱਛਾ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਮਲ ਪੱਤੀਆਂ 'ਤੇ ਖਾਮੋਸ਼ ਬਹਿ ਰਿਹਾ ਭੌਰਾ, ਇਸ ਨੂੰ ...।

'ਬੱਸ ਹੁਣ ਕਵੀ ਰਾਜ ਜੀ। ਐਨਾ ਅਸਮਾਨ ਨਾ ਚੜ੍ਹਾਓ ਕਿ ਮੈਥੋਂ ਫਿਰ ਉਤਰਿਆ ਹੀ ਨਾ ਜਾਵੇ।

'ਵਾਹ ਉਤਰ ਕੇ ਕੀ ਲੈਣਾ ਹੈ, ਓਥੇ ਹੀ ਰਹੀ ਜੋਹਰਾ ਕੋਲ (ਹੁਸਨ ਦੀ ਦੇਵੀ)

ਅਸੀਂ ਸੂਕਲੋਂ ਚਲ ਚੁੱਕੇ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਕਾਲਾ ਡੰਡਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਉੱਡ ਰਹੀ ਸਾੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਫੜ ਫੜ ਰੱਖਦੀ ਸੀ । ਰਾਹ ਵਿਚ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਮੇਰੇ ਯਾਰਾਂ ਦੀ ਜੁੰਡੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪੋ ਵਿਚ ਦੀ ਸੈਨਤਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਤੇ ਮੁੜ ਦੂਜੇ ਪਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਤੜਪੇ ਤੇ ਚਿਹਰੇ ਖਿੜ ਪਏ। ਭੁੱਖੀਆਂ ਆਸਾਂ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੈਨਤ ਸੱਧਰਾਂ ਮੇਰੇ ਵਲ ਆਈਆਂ। ਪਰ ਮੈਂ ਇਕ ਮਗਰੂਰ ਸਹਿਨਸ਼ਾਹ ਵਾਂਗ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਮੇਰੀ ਪੱਤੀ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਅਗਵਾੜੇ ਦੇ ਮੋੜ ਤੇ ਕਈ ਸਿਆਣੇ ਆਦਮੀ ਪੁਰਾਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਮਾਣ ਵਿਚ ਆਕੜੇ ਖਲੋਤੇ ਸਨ। ਪਰ ਜਿਉਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਕੋਲ ਦੀ ਲੰਘੇ ਸਾਰੇ ਇਕ-ਦਮ ਖਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀ ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜੀਭਾਂ ਹੀ ਕਟ ਲਿਆਏ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੇ ਇਕ ਘੂਰੀ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਸ਼ਰਾਫ਼ਤ ਦੇ ਉਲਟ ਕੌੜੀ ਨਫਰਤ। ਅਸੀਂ ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਹੈਰਾਨੀ ਦੇ ਠੁੱਡੇ ਮਾਰ ਆਏ। ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਇਕ ਜਵਾਨ ਇਸਤਰੀ ਮਰਦ ਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੰਘਣਾ ਇਕ ਭਾਂਬੜ ਸਮਾਨ ਸੀ। ਖੈਰ ਮੈਂ ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਨਾ ਸੁਣ ਸਕਿਆ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਸਾਡੇ ਪਿਛੇ ਕੀਤੀਆਂ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਚੰਗੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਬੁੱਢੇ ਝੁਰੜਿਆਈ ਓਮਰ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਪਿਆਰ ਦੀ ਆਸ, ਯਮਰਾਜ ਤੋਂ ਜੀਵਨ ਦਾਨ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸੀ।

ਅਸੀਂ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰ ਕੇ ਘਰ ਵੜੇ। ਅੱਗੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਤੇ ਭੈਣ ਜੀ ਇਕ ਮੰਜੇ ਤੇ ਗਲੋਟਿਆਂ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪਾਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਬੁਲਾਈ। ਮਾਂ ਜੀ ਨੇ ਬੜਾ ਆਦਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਮਾਂ ਜੀ ਤੋਂ ਏਨੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੇਬੇ ਜੀ ਹੋਰੀ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਤੇ ਸਿਆਣੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਮੈਂ ਹੇਠਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਤੇ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਨੇ ਪਾਲ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਜੱਫੀ ਪਾ ਲਈ । ਪਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋਈ, ਪਰ ਪਿਛੋਂ ਤਾਂ ਇਉਂ ਰਲ ਮਿਲ ਗਈ, ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਾਲ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਬਿਲਕੁਲ ਮੁਗਧ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਉਸ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਪਿਆਰ ਦੀ ਆਸ ਸਦਾ ਲਈ ਕਿਸਮਤ ਦੀ ਕਾਲਖ ਵਿਚ ਛਿਪ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਉਸ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਬੜੇ ਚਿਰ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਸਹੇਲੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਨੇ ਪੁਛਿਆ, 'ਦੱਸੋ ਕੀ ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ ਹੈ '

'ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹੀ।

'ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਅੱਗੋ ਜਰੂਰ ਭੁੱਖ ਜਾਂ ਤ੍ਰੇਹ ਸੀ।

'ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਵਾਂਗ ਬਹੁਤ ਚਤਰ ਹੋ। ਪਾਲ ਨੇ ਹਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

'ਤੁਹਾਡੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਕੁਮਲਾਏ ਪਏ ਹਨ।

'ਕੇਵਲ ਧੁੱਪੇ ਆਉਣ ਨਾਲ।' ਪਾਲ ਨੇ ਬੁੱਲਾਂ ਤੋਂ ਦੀ ਜੀਭ ਫੇਰੀ ਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਤਰੇਲ ਪੈ ਕੇ ਨਿਖਰੀਆਂ ਕੰਵਲ ਪੱਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਚਮਕ ਪਏ।

'ਦਸੋ ਨਾ ਕੀ ਪੀਣਾ ਹੈ ?' ਭੈਣ ਨੇ ਕਾਹਲਿਆਂ ਪੈ ਕੇ ਪੁਛਿਆ।

'ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਪਿਆਲ ਦੇਵੋ।

'ਨਿੰਬੂ ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਦੋ ਪਏ ਹਨ।' ਬੇਬੇ ਜੀ ਨੇ ਅਟੇਰਨ ਤੋਂ ਅੱਟੀ ਲਾਹੁੰਦਿਆ ਆਖਿਆ, 'ਸ਼ਿਕੰਜਬੀ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂ ਖੱਟੀ ਲੱਸੀ ਵਿਚ ਖੰਡ ਪਾ ਲਿਆ, ਹੋਰ ਦੁਪਹਿਰੇ ਚਾਹ ਤੇ ਪੀਣੀ ਹੀ ਨਹੀਂ।'

'ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਖੱਟੀ ਲੱਸੀ ਚੰਗੀ ਰਹੇਗੀ।' ਪਾਲ ਨੇ ਜਾਂਦੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।

'ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋ ?' ਬੇਬੇ ਜੀ ਨੇ ਸੁਭਾਵਕ ਪੁੱਛਿਆ।

'ਗੌਰਮਿੰਟ ਦੀਆਂ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਲਾਲਾਂ ਪੂੰਝਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਤੋਂ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ।

ਬੇਬੇ ਜੀ ਤੇ ਪਾਲ ਦੋਵੇਂ ਹੱਸ ਪਈਆਂ। ਬੇਬੇ ਜੀ ਨੇ ਮੁੜ ਕਿਹਾ, 'ਭਲਾ ਬੀਬੀ ਜੀ! ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਡਰ ਵੀ ਕੀ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਦੀ ਜੂਨ ਸੁਧਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।'

'ਪਰ ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਤਾਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪੁੱਛੋ, ਕਿਵੇਂ ਮਿਰਚਾਂ ਲੜਦੀਆਂ ਵਾਂਗ ਖਿੱਝਦਾ ਹੈ।

'ਐਵੇਂ ਸਾਰੀ ਦਿਹਾੜੀ ਕਾਗਜਾਂ ਨਾਲ ਮੱਥਾ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਸ਼ੌਦਾਈ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਵੀ ਡਰ ਹੈ।

'ਏਨਾ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਜ਼ਰੂਰ ਕਿਸੇ ਨੌਕਰੀ ਤੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।' ਪਾਲ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਮੇਰੀ ਵਲ ਵਿਅੰਗ ਕੀਤਾ।

ਮੈਂ ਮੁਸਕ੍ਰਾਂਦਿਆਂ ਫਿਰ ਕਿਹਾ, 'ਪੈਟਰਿਕ ਹੈਨਰੀ ਪੱਛਮੀ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਓ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੌਤ।

'ਕਲ੍ਹ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕੰਨ ਪਾਟੀ ਤੇਰੇ ਮਗਰ ਲਗ ਗਈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਖਾਣ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਆ ਕਰੀਂ। ਤੇਰੇ ਪਾਉਨੇ ਆਂ ਗਲ੍ਹ ਵਿਚ ਵਾਹੀ ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਐਵੇਂ ਸੂਤ ਆਉਂਦਾ । ਬੇਬੇ ਨੇ ਵੀ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ ਤੇ ਹਸਦਿਆਂ ਹਾਮੀ ਭਰੀ।

ਓਧਰੋਂ ਭੈਣ ਲੱਸੀ ਲੈ ਕੇ ਆ ਗਈ। ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਹਸਦੀ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਲੱਸੀ ਡੁੱਲ੍ਹ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਇਕ ਆਪਣੀ ਚਲਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਇਹਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਵੇ ਇਕ ਵਾਰ। ਇਹ ਆਪੇ ਹੀ ਸੂਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਫਿਰ ਇਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਹੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਚੌ ਮੋਢੇ ਤੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਪਰਾਣੀ ਫੜ ਲੈਣੀ ਏ। ਦੇਖਣਾ, ਫਿਰ ਮੈਰੇ ਦੇ ਕਿਆਰਾਂ ਦਾ ਖੱਬਲ ਕਿਵੇਂ ਸੁੱਕਦਾ ਹੈ।'

'ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਬੀਬੀ ਜੀ ਕੋਈ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਮੈਂ ਹੀਰਾ ਹਰਨ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਚਰਨ ਵਾਲਾ, ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਵਾਲਾ, ਕਦੇ ਸੁੱਕੇ ਸੜੇ ਬਾਗ ਵੇਖਦਾ ਤੇ ਛਪੜਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦਾ ਹਾਂ। ਬੀਬੀ ਮੈਨੂੰ ਫੜਨ ਵਾਲੀਆਂ ਫਾਹੀਆਂ ਅਜੇ ਬਣੀਆਂ ਨਹੀਂ। ਕਿਥੇ ਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਜਾਨਵਰ, ਕਿਥੇ ਧੜੀ-ਧੜੀ ਦੇ ਸੰਗਲ ਗਲ੍ਹ ਵਿਚ ਪਾਏ ਤੇ ਮੁੰਨੀਆਂ ਨਾਲ ਫਾਹੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਮੱਝਾਂ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਵੀ ਕਦੇ ਕੋਈ ਵੇਚਦਾ ਹੈ ?'

'ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਰੈਂਦ ਕਰ, ਵੇਖਾਂਗੀ ਤੇਰਾ ਤਮਾਸ਼ਾ। ਬੇਬੇ ਜੀ ਨੇ ਟੋਕਰੀ ਵਿਚੋਂ ਗਲੋਟਾ ਲੈਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

'ਤਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਹੋਇਆ ਬੇਬੇ ਜੀ। ਚੱਕ ਲਵਾਂਗੇ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਕੇ ਚੌ ਪੁਰਾਣੀ।'

ਪਾਲ ਲੱਸੀ ਪੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਹਾਸੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਹਾਸੇ ਨਾਲ ਗਲਹੱਥੂ ਆ ਗਿਆ। ਭੈਣ ਜੀ ਦੇ ਹਸਦਿਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਆ ਗਿਆ।

'ਦੇਖਿਆ, ਇਹ ਤਾਂ ਸਭ ਮੋਰੀ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਏ' ਭੈਣ ਨੇ ਹਸਦਿਆਂ ਹਸਦਿਆਂ ਮਸਾਂ ਕਿਹਾ।

ਮੈਂ ਮੁੜ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਆ ਬੈਠਾ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਖੱਪ ਤੋਂ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਫਰਤ ਜਿਹੀ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਭਟਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਂਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਟਿਕਾ ਆਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਪਾਗਲਖਾਨਾ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਸਾਂ। ਕਈਆਂ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਸੋਚ ਵਿਚ ਬਿਲਕੁਲ ਚੂਰ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸਾਂ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਆਪਣੀਆਂ ਜੀਵਨ ਆਸਾਂ ਪਾਲ ਦੇ ਸੱਖਣੇ ਜੀਵਨ ਪਿਆਲੇ ਵਿਚ ਉਲਟੀਆਂ ਜਾਣ। ਪਰ ਮਨ ਪੂਰਨ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਗਿਆਨ ਅੱਡ ਹੀ ਨਿਰਾਲੇ ਰਾਹਾਂ ਵਿਚ ਖਿੱਚੀ ਫਿਰਦਾ ਸੀ। ਪਾਲ ਦਾ ਹੁਸਨ ਨਿੱਤ ਨਿਖਰਵੀਂ ਸਵੇਰ ਬਣ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧਰਤੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵਿਲਕਦੀਆਂ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਪਾਲ ਵਲ ਬਾਹਾਂ ਚੁੱਕ-ਚੁੱਕ ਭਜਦੀਆਂ ਪਰ ਮਨ ਮਜਬੂਰ ਇਰਾਦੇ ਤੇ ਅਡੋਲ ਖਲੋਤਾ, ਆਫ਼ਤਾਂ ਤੇ ਝੋਲਿਆਂ ਵਿਚ ਦੀ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਖਾਮੋਸ਼ ਸੀ। ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਰਬੜ ਦੇ ਫੀਤੇ ਵਾਂਗ ਵਧਦੀਆਂ ਮੁੜ ਆਪਣੇ ਖੁਸ਼ਕ ਘੁਰਨਿਆਂ ਵਿਚ ਆ ਵੜਦੀਆਂ ਸਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਮਨ ਬਿਨਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਤੇ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਭਾਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਮੇਰੀ ਹਰ ਨਿੱਕੀ ਮੋਟੀ ਹਰਕਤ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਤੇ ਖਲੋਕੇ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਹੋ ਰਹੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਿੱਠੀਆਂ ਮੁਸਕਾਣਾਂ ਵਿਚ ਮਾਣ ਰਹੇ ਹਨ।

ਚੰਗਾ ਗੋਰਖਧੰਦਾ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਸੁੱਟਿਆ ਹੈ ਗੁਰੂਦੇਵ!

ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਲ ਦੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਜਾਣ ਤੇ ਮੇਰਾ ਸਬਰ ਬਿਲਕੁਲ ਅਡੋਲ ਇਕ ਅਚਾਰਯ ਦੇ ਦਿਲ ਵਾਂਗ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੇ ਜਾਂ ਪਰੇ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਮਚਲਾਣ ਉੱਠ ਖਲੋਂਦੀ। ਕੋਈ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸਵੱਛ ਤੇ ਪਵਿਤ੍ਰ ਬਣਾ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਤੇ ਭਗਤੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਕਾਇਲ ਹੋ ਕੇ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦਾ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ੈਤਾਨ ਰੂਹ ਆ ਕੇ ਅੱਧਾ ਪਲ ਵੀ ਜੀਉਂਦੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਫਿਤਰਤ ਸਵੇਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਝਾਕੀ ਲਿਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਖਿਆਲ ਕਰਦਾ ਕਿ ਇਸ ਗੁਨਾਹ ਘਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਪਵਿਤ੍ਰ ਆਤਮਾ ਨੇ ਅਜ਼ਲਾਂ ਤੋਂ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਰਖਿਆ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਲੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ ਪਿਆਰ, ਗੁਨਾਹ ਤੇ ਨੇਕੀ ਸਦਾ ਤੋਂ ਖਹਿੰਦੇ ਆਏ ਹਨ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੀ:

'ਪਿਆਰ ਤੇਰਾ ਮਹਿਬੂਬ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਨੇਕੀ। ਗੁਨਾਹ ਤੇਰਾ ਵੈਰੀ ਹੈ ਤੇ ਨਫਰਤ ਤੇਰੀ ਉਸ ਨਾਲ ਲੜਾਈ।

'ਪਰ ਮੇਰੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਮੈਂ ਗੁਨਾਹ ਨੂੰ ਛੋਹੇ ਬਿਨਾਂ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਕਰ ਜਾਣ ਸਕਾਂਗਾ।

ਗੁਰੂਦੇਵ ਏਥੇ ਮੇਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੋ, ਅੱਗੇ ਹਨੇਰਾ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ ਮੈਂ ਗੁਨਾਹ ਵਿਚ ਅਨੰਦਮਈ ਲੱਜਤ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।" ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਆਪ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ।

'ਖ਼ਬਰਦਾਰ। ਸਚਾਈ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਜਿੰਨਾ ਪਾਸੇ ਹੋਵੇਗਾ, ਓਨਾ ਹੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਤੇਜ ਫਿਰਦੇ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਕਟਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਗੁਨਾਹ ਵਲ ਚੁੱਕੀਆ ਬਾਹਾਂ ਕਦੇ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀਆਂ।

(ਗੁਰੂਦੇਵ)

'ਓ ਮਹਾਂ ਪ੍ਰਭੂ। ਇਹ ਮੈਂ ਕੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਗੁਲਾਮੀ ਦੇ ਦੁੱਖ ਸਹਿ ਕੇ ਜਿਹੜਾ ਪੁਰਸ਼ ਆਜਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਕਦੇ ਉਹ ਵੀ ਮੁੜ ਕੇ ਗੁਲਾਮੀ ਕਬੂਲਦਾ ਹੈ? ਏਥੇ ਸਵਰੰਤਰਤਾ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਸਾਹ ਸੁਖਾਲਾ ਤੇ ਅਨੰਦਮਈ ਹੈ। ਮੈਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਰ ਥੁੱਕਦਾ ਹਾਂ। ਕਿਥੇ ਇਨਸਾਨ ਭਗਵਾਨ ਰੂਪ, ਕਿਥੇ ਵਿਸ਼ਿਆ ਦਾ ਸੁਆਮੀ ਸ਼ੈਤਾਨ। ਮੈਨੂੰ ਨਫਰਤ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਇਕ ਉਜਾਲੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹਨੇਰਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

'ਮਜਨੂੰ! ਅੱਜ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਖਾਣੀ'' ਬੇਬੇ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਬੰਬ ਚੁੱਕ ਮਾਰਿਆ।

'ਰੋਟੀ। ਰੋਟੀ ਅੱਜ ਖਾ ਨਹੀਂ ਲਈ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ।

'ਵੇ ਕਦੋਂ, ਸਿਰ ਫਿਰ ਗਿਆ ਈ? ਲੈ ਪਾਗਲ ਹੋਣ ਵਿਚ ਅਜੇ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਹੈ।'

'ਚੰਗਾ ਜੇ ਨਹੀਂ ਖਾਧੀ ਤਾਂ ਬੀਬੀ ਜੀ ਏਥੇ ਹੀ ਫੜਾ ਦਿਓ। ਤੁਹਾਡੀ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਤਰਲੇ ਵਜੋਂ ਕਿਹਾ।

'ਸਾਥੋਂ ਨਹੀਂ ਰੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਉੱਤੇ ਆਈਦਾ। ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈ, ਫਿਰ ਭਾਵੇਂ ਵਹੁਟੀ ਤੋਂ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਰੋਟੀ ਮੰਗਵਾ ਲਿਆ ਕਰੀ।

'ਵਹੁਟੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅੱਜ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਤੁਸਾਂ ਰਖਣੀ ਨਹੀਂ।

'ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਰਖਣੀ? ਡਰਦਾ ਆਪ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਂਦਾ ਬਈ ਮੈਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ।

'ਵਹੁਟੀ ਤਾਂ ਅੱਜ ਸੁੱਖ ਨਾਲ ਆਪ ਹੀ ਆ ਗਈ ਏ, ਜਾ ਕੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਵੀ ਖੇਚਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਪਈ।

'ਆਹਾ ਹਾ...।' ਹੱਸ ਹੱਸ ਸਾਰੇ ਹੀ ਲੋਟਪੋਟ ਹੋ ਗਏ।

ਭੈਣ ਨੇ ਮੁੜ ਪਾਲ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਦੱਸੋ ਖਾਂ, ਤੁਸਾਂ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਕੀ ਮਿਥਿਆ ਹੈ।

'ਜੇ ਬੀਬੀ ਤੂੰ ਰਖ ਕੇ ਰਾਜੀ ਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੀ ਆਖਦੀ ਹਾਂ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਨਣਦ ਤਾਂ ਰੱਬ ਦੇਵੇ।

'ਚੰਗਾ ਉਠ ਫਿਰ ਫੜਾ ਰੋਟੀ ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਤੇ । ਭੈਣ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਮੋਢਾ ਹਿਲਾਂਦਿਆ ਕਿਹਾ।

'ਲੈ ਅਜੇ, ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹੀ?'

'ਹੋਰ ਕਮਲੀਏ, ਉਸ ਤਾਂ ਤੇਰਾ ਹੁਣ ਤਾਈਂ ਮੂੰਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੋਣਾ। ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਰੋਟੀ ਫੜਾਉਂਦੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਆਵੇਗੀ। ਅੰਨ੍ਹੀਏ ਘੁੰਡ ਤਾਂ ਕੱਢ ਲੈ, ਉਹ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਵੇਖੀ ਜਾਂਦਾ ਈ ।

ਬਹੁਤ ਹਾਸਾ ਮੱਚਿਆ। ਭੈਣ ਨੇ ਉਠ ਕੇ ਰੋਟੀ ਪਾਲ ਨੂੰ ਲਿਆ ਫੜਾਈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਪ ਤੋਂ ਇਕ ਗੜਵੀ ਹੱਥ ਧੋਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਭਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਰੇ ਹੱਸ ਹੱਸ ਦੂਹਰੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਗੱਲ ਕੀ ਉਸ ਨੇ ਰੋਟੀ ਮੈਨੂੰ ਲਿਆ ਫੜਾਈ। ਮੇਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਭੁੱਖ ਤਿਤਰ ਬਿਤਰ ਹੋ ਗਈ। ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਖਾਧਾ। ਮੁੜ ਥਾਲੀ ਭੁੰਜੇ ਰਖਦਿਆਂ ਪਾਲ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ 'ਤੁਸੀਂ ਰੋਟੀ?'

'ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਭੁੱਖ ਨਹੀਂ?'

'ਓਹ। ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਓਧਰੋਂ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਆਏ? ਮੁੜ ਮੈਂ ਭੈਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਬੀਬੀ ਜੀ ਤੁਹਾਡੀ ਭਾਬੀ ਤੇ ਭੁੱਖੀ ਬੈਠੀ ਹੈ।

'ਹੱਛਾ। ਮੈਂ ਲਿਆਈ ਰੋਟੀ।'

'ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਰੋਟੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਾਲ ਮੁੜ ਭੈਣ ਨੂੰ ਬੋਲੀ 'ਬੀਬੀ ਜੀ। ਰੋਟੀ ਨਾ ਲਿਆਉ।

ਭੈਣ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ ਨਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅੰਦਰ ਰੋਟੀ ਲੈਣ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ।

'ਤੁਸਾਂ ਅੱਜ ਮੇਰਾ ਬਹੁਤ ਮਖੌਲ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਪਾਲ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

'ਚਲੋ ਐਨੇ ਜੀਆਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਤੁਸਾਂ ਨੇਕੀ ਖਰੀਦ ਲਈ।

'ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਅੱਜ ਆਪ ਬੜਾ ਸੁਆਦ ਆਇਆ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਹੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲੰਘਦੇ ਹਨ? ਕਿੰਨੇ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਹੋ ਤੁਸੀਂ।

'ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਅੱਜ ਮੇਰੀ ਕੁਟੀਆ ਭਰੀ ਪਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਚਲੇ ਜਾਵੋਗੇ ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਵੀ ਸੱਖਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ।

'ਇਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕਿੰਨੇ ਪੂਜਯ ਮਹਾਤਮਾ ਦੀਆਂ ਫੋਟੋ, ਫੁੱਲਾਂ ਭਰੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ, ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਖਿਲਰੇ ਵਾਲਾਂ ਵਰਗੇ ਬੋਲ, ਇਹ ਗੋਰੀਆਂ ਦੇ ਸੁਹਣੇ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਨਿੱਕੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਬਰ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਿਵੇਂ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਰੁਕ ਸਕਦੀ ਹੈ।

'ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਮੇਰੀ ਭੁੱਖ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ। ਮੈਂ ਜੜ੍ਹ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਪੁਜਾਰੀ ਹਾਂ। ਇਹ ਸਾਹਮਣੀ ਸੰਗੀਤ-ਕੁੜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਸਵਾਏ ਮੈਨੂੰ ਤੜਪਾਣ ਦੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਮਧਭਰੀ ਸੁਰ ਨੂੰ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਖਾਮੋਸ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ ਚੱਟ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਕ ਚੰਗੇ ਭਲੇ ਤੋਂ ਮੂਰਖ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਬਹੁਤੇ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਜੋਬਨ ਦੀ ਵੈਰੀ

ਨਿਯਮਨਾਵਲੀ ਵਿਚ ਸੁੱਕੇ, ਸੜੇ ਤੇ ਕੋਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਨਹੀਂ ਮੁਆਫ ਕਰਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਤਮਾਂ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕੋਈ ਸਹੀ ਰਾਏ ਨਹੀਂ ਰਖਦਾ।'

ਮੈਂ ਫਿਰ ਮੁਸਕ੍ਰਾਂਦਿਆਂ ਪਾਲ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਸੀਂ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਤੇ ਸਿਆਣੇ ਹੋ। ਜਿਹੜੇ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਭੁੱਖੇ ਖਿਆਲਾਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਦੇ ਹੋ।

'ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਵਿਚ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਐਨੇ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੇਰਾ ਹਿਰਦਾ ਤਰਸ ਹੀ ਤਰਸ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨੂੰ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਵੇਖਦੀ ਹਾਂ। ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਤੁਹਾਡੀ ਜਮਾਨਾ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ।'

'ਜਮਾਨਾ ਕਿਸੇ ਤੇ ਤਰਸ ਨਹੀਂ ਖਾਇਆ ਕਰਦਾ। ਆਪੇ ਵਿਚ ਮਸਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਲੱਜਤ ਤੇ ਅਨੰਦ ਹੈ। ਖਿਆਮ ਕਿੰਨਾ ਰੰਗੀਲਾ ਸ਼ਾਇਰ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਇਕ ਪਿਆਲੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹੀ ਠੁਕਰਾਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਿਆਲਾ ਵੀ ਤੋੜ ਛੱਡਦਾ, ਪਰ ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਆਪਾ-ਮਸਤੀ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਇਕੋ ਇਕ ਸਾਧਨ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਜਦ ਦੇ ਪੰਘੂੜੇ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਹੋ ਕੇ ਹਿਲੋਰਾ ਮਾਰਨਾ ਹੀ ਅਸਲ ਜੀਵਨ ਅਨੰਦ ਹੈ। ਉਫ। ਦੁਨੀਆ ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਬਕਵਾਸ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ। ਨਿਰਦਈ ਕਠੋਰਤਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂਪੁਣੇ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਪਾਲ! ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਦ ਭਰਿਆ ਪਿਆਲਾ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਨੂੰ ਹਰ ਸੋਗ ਤੋਂ ਮੁੜ ਹਰ ਗੰਭੀਰ ਖਿਆਲ ਤੋਂ ਹਟਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਮੌਤ ਦੇ ਗੋਰਖ ਧੰਦੇ ਤੋਂ ਥੱਕੀ ਅਕਲ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸੰਨ ਪ੍ਰੀਤ ਛੋਹ ਨਾਲ ਇਕ ਅਮੁੱਕ ਰਾਗਣੀ ਵਿਚ ਬਦਲ ਸੁੱਟ। ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮਨ ਤਾਰਾਂ ਤੇਰੀ ਛੋਹ ਮਿਜਰਾਬ ਨਾਲ ਇਕ ਨਿਰਤ ਕਾਂਬੇ ਵਿਚ ਅਮਰ, ਸ਼ਦਾਈ ਹੋ ਜਾਣ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੋਈ ਸੁੱਖ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਾਲ। ਤੂੰ ਠੀਕ ਜਾਣ, ਮੈਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਹੀਣਤਾ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਮੇਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਸਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਸਦੀ ਹੋਈ ਵੀ ਆਪਣੀ ਇਕੱਲ੍ਹਤਾ ਵਿਚ ਭਟਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਓ...।'

ਓਦੋਂ ਭੈਣ ਜੀ ਰੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਆ ਗਏ। ਉਸ ਹਸਦਿਆਂ ਪਾਲ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਕਮਲ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਤੇ ਵੀ ਕੁਝ ਅਸਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਸਿਰ ਮਾਰ ਮਾਰ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਸੁਣੀ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਸੱਚ ਇਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਦਾਲ ਭਾਜੀ ਰੋਟੀ ਨਾਲ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀ। ਮੈਂ ਗੁਆਂਢੋਂ ਵੀ ਪਤਾ ਕਰ ਆਈ ਹਾਂ, ਪਰ ਰੋਟੀ ਦਾ ਵੇਲਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜਵਾਬ ਹੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਤੁਸਾਂ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਇਹ ਥੋੜ੍ਹੀ ਸ਼ੱਕਰ ਘਿਉ ਤੇ ਸਿਰਕਾ ਗੰਢੇ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨੇ। ਉਂਜ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੱਜ ਮਿੱਠੇ ਦਾ ਸ਼ਗਨ ਵੀ ਦੇਣਾ ਸੀ, ਕੁਦਰਤੀ ਰਾਸ ਆ ਗਿਆ।

ਭੈਣ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਸਦਾ ਖੁਸ਼ ਰਹਿਣਾ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆ ਦੇ ਮੂੰਹ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਨਾਲ ਖਿੜੇ ਤੇ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਾਲ ਨੇ ਥਾਲ ਫੜਦਿਆਂ ਸ਼ੱਕਰ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ, 'ਇਹ ਬੀਬੀ ਜੀ ਅਜੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੀ ਹੈ। ਮੈਂਥੋਂ ਤੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਨਹੀਂ ਮੁੱਕਣੀ।

'ਲੈ, ਤੁਹਾਡੇ ਜੇਹੇ ਰਿਸ਼ਟ ਪੁਸ਼ਟ ਲਈ ਕੋਈ ਬਾਹਲੀ ਨਹੀਂ। ਖਾ ਲਵੋਗੇ। ਸਾਡਾ ਹਰਬੰਸ ਤੇ ਭਰੇ ਛੰਨੇ ਤੋਂ ਘਟ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ। ਜੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੋਵੇ ਓਥੇ ਹੀ ਛੰਨਾ ਭੁੰਜੇ ਤੇ ਰੋਟੀਆਂ ਪਸੂਆਂ ਦੀਆਂ ਖੁਰਲੀਆਂ ਵਿਚ। ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਛੋਟਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ।

ਉਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਲ ਕਿਥੋਂ ਰਲ ਗਈ ਤੁਸੀਂ ਭੀ ਹੱਦ ਕਰਦੇ ਹੋ।

'ਚੰਗਾ, ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਰੋਟੀ ਖਾਵੋ, ਅਸਾਂ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲ ਕਰਨੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਪਾਲ ਨੂੰ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ।

'ਹੋਰ ਤੇਰੀ ਬੀਜਣ ਖੁਣੋਂ' ਵਤ ਸੁੱਕਦੀ ਹੋਣੀ ਏ। ਗੱਲਾਂ ਮਾਰ ਲਈਆਂ ਜਾਂ ਅਮਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਊਂਘ ਛੱਡਿਆ।'

'ਬਸ ਬੀਬੀ। ਬਹੁਤ ਹੱਤਕ ਨਾ ਕਰੋ ਇਕ ਭਲੇਮਾਣਸ ਦੀ । ਮੈਂ ਫਿਰ ਪਾਲ ਵਲ ਮੂੰਹ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਜਦੋਂ ਘਰ ਦੇ ਸਾਡਾ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਬਾਹਰਲਿਆ ਤਾਂ ਜਰੂਰ ਲੂਣ ਮਿਰਚਾਂ ਲਾ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਲੋਕੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਸੂਏ ਕਿਥੋਂ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਸ ਇਕ ਬੋਲੀ ਮਾਰੀ ਨਹੀਂ ਤੇ ਇਕ ਭਲਾ ਆਦਮੀ ਹਲਾਕ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ।

ਹਰਬੰਸ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਗੌਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

'ਤੈਨੂੰ ਸਾਧ ਨਾਲ ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਚੋਰ ਨਾਲ ਕੀ।

ਤੂੰ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਨਬੇੜ ਤੈਨੂੰ ਹੋਰ ਨਾਲ ਕੀ।

ਗੱਲ ਉਸ ਨੇ ਸਚਾਈ ਦੀ ਧੜੀ ਕਰ ਕੇ ਸੁੱਟ ਪਾਈ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਲ ਤਾਂ ਉੱਕਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ, ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਮੰਦੀ ਦੀ ਖੂਬ ਦੰਦ-ਕਥਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਮੁੜ ਹਰਬੰਸ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਤੈਨੂੰ ਭਰਾ। ਧਰਮਸਾਲਾ ਵਿਚ ਹੁਣੇ ਬੁਲਾਇਆ ਹੈ। ਧਰਮਸਾਲਾ ਪਾਉਣ ਬਾਰੇ ਇਕੱਠ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਘੱਲਣ ਲਈ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਹੈ।

'ਕੀ ਮੇਰੇ ਬਿਨਾਂ ਸਰਦਾ ਨਹੀਂ, ਤੂੰ ਹੀ ਵੇਲਾ ਪੂਰਾ ਕਰ ਆਉਂਦਾ।

'ਖੁਭਿਆ ਗੱਡਾ ਵਹਿੜਕੇ ਨਹੀਂ ਖਿੱਚ ਸਕਦੇ। ਨਾਲੇ ਮੇਰਾ ਜੱਟ ਦਿਮਾਗ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਰਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਰਗਿਆਂ ਉਥੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਆਖਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਲੋਕਾਂ ਗੁੱਸਾ ਕਰਨਾ ਏਂ, ਫਿਰ ਕੀ ਸੁਆਦ ਆਊ। ਮਣਕਾ ਥਾਂ ਦੇ ਥਾਂ ਹੀ ਸੋਂਹਦਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਦਿਆਂ ਪਾਲ ਤੋਂ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਲਈ। ਮੈਂ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਨੀਆ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਗੱਲ ਮੰਨਣੀ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਕੱਠ ਤੋਂ ਮੁੜ ਕੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਪਾਲ ਸੁੱਤੀ ਪਈ ਸੀ । ਇਕ ਬਾਂਹ ਸਰ੍ਹਾਣੇ ਹੇਠ ਦੀ ਕੱਢੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਕ ਹੱਥ ਕੁਦਰਤੀ ਉਸ ਦਾ ਸੱਜੀ ਝੋਬਨਾ ਸਾਂਭੀ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਦੂਜੀ ਵਿਚਾਰੀ ਆਪਣੀ ਅਸਲ ਥਾਂ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਢਿਲਕੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਮਲੂਮੀ। ਦੋ ਲਿਟਾਂ ਹਵਾ ਨਾਲ ਉੱਡ-ਉੱਡ ਉਸ ਦੇ ਮੁਖੜੇ ਨੂੰ ਢੱਕਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਮਾਸੂਮ ਖੇਡ ਉਸ ਦੇ ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਆਖਰਾਂ ਵਲ ਧੂ ਰਹੀ ਸੀ। ਅੱਖਾਂ, ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਮੂਧੇ ਵੱਜੇ ਪਿਆਲੇ ਸਨ।

ਬਿਹਬਲ ਤੇ ਅਧੀਰ ਹਿਚਕੋਲਿਆਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਹਾਲਤ ਅਜੀਬ ਤੋਂ ਅਪਾਰ ਅਨੋਖੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੇਰੀ ਆਰਟ ਭੁੱਖ ਪਾਲ ਦੇ ਸੁੱਤੇ ਹੁਸਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੱਖ ਕ੍ਰਿਤਮਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਉਫ। ਮੈਂਥੋਂ ਸਹਾਰਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾ। ਆਰਟ ਆਪਣੇ ਜਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮੇ ਵਿਚ ਬੇਪਰਵਾਹ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਕਵੀ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਤੂਫਾਨ ਵਿਚ ਆਪ ਤੂਫ਼ਾਨ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਹੋ ਕੇ ਬੇਪਤਾ ਮੰਜ਼ਲ ਵਲ ਰੁੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਜੇ ਕੋਈ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਤਦ 'ਜੋਹਰਾ ਜੋਹਰਾ' ਦੇ ਨਾਹਰੇ ਮਾਰਦਾ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾੜ ਦੌੜ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਨਾ ਬਹਿ ਸਕਿਆ, ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਹੱਦੋਂ ਵਧ ਤੇਜ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਨਬਜ਼ ਤੇ ਹੱਥ ਰਖਿਆ, ਮੇਰੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਤਕ ਟਪ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਖੂਨ ਦਾ ਤੇਜ਼ ਵਹਾ ਦਸ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅੱਜ ਉਹ ਭਰ ਜਵਾਨ ਹੈ। ਮੈਂ ਨੀਂਦਰਾਏ ਹੁਸਨ ਤੇ ਝੁਕਿਆ। ਇਕ ਹੱਥ ਕਿਸੇ ਵਲਵਲੇ ਦੀ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾਲ ਅਗਾਂਹ ਵਧਿਆ, ਪਰ ਖ਼ਿਆਲ ਦੀ ਢਾਲ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕੇ ਨਕਾਰਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਦੇ ਨਾ ਜਾਗੇ, ਬਸ ਮੈਂ ਵੇਖੀ ਜਾਵਾਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਅੱਜ ਆਪਣੇ ਅਫੀਮ ਆਦਰਜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਆਇਆ ਸਾਂ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਕੀ ਕਰਾਂ ? ਕਾਸ਼। ਇਸ ਆਰਟ ਵਿਚ ਸਮਾ ਜਾਣ ਲਈ ਕੋਈ ਰਾਹ ਹੁੰਦਾ ।

ਜੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਭੁੱਲ ਭੁਲੇਖੇ ਅਜਰਾਈਲ ਅੰਦਰ ਆ ਜਾਂਦਾ, ਪਾਲ ਦੇ ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਵੇਖ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਰ ਵਿਚ ਫੂਕ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ। ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਅਸਹਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਵਾਲ ਮੁੜਕੇ ਨਾਲ ਭਿੱਜ ਕੇ ਗਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਜੰਮ ਗਏ, ਮਾਨੋ ਨਾਗਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਕੁੰਡਲਾਂ ਮਾਰੀ ਹੁਸਨ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਸ ਇਕ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਖਿੱਚਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ ਹਉਕਾ ਲਿਆ। ਹਉਕਾ ਨਾਲ ਲੱਕ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਸਭ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਜਜਬ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੇਰੀ ਜਵਾਨੀ ਡੁੱਬ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਫਲਸਫਾ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੋਤੇ ਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਾਣ ਮੌਤ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਕਾਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਦਬਖ਼ਤ ਮੌਤ ਦੀ ਮੇਰੇ ਤਮਾਸ਼ੇ ਦੀ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣੀ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਦਿਲ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਠੀ ਭਰ, ਸਾਰੀ

ਧਰਤੀ ਖੂਨ ਕਰ ਦੇਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਫਿਰ ਕਿਉਂ ਜਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ?

ਭਲਾ ਮੇਰੇ ਤੜਪ ਰਹੇ ਬੁੱਲ ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਰੀਆਂ ਨੂਰ, ਕੰਵਲ ਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਚੁੰਮ ਲੈਣ, ਫਿਰ ਕਿਆਮਤ ਦੀ ਕਾਹਲੀ ਦਾ ਕੋਈ ਡਰ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਵਰਗ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਆਰੀ ਥਾਂ ਮੇਰੀ ਮਲਕੀਅਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸਵਰਗ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਆਹ ! ਮਸਤ ਦੀਵਾਨਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰੀ।

'ਵਿਭਚਾਰੀ ਭੌਰਾ ਕਲੀ ਦਾ ਰਸ ਚੂਸ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਚੁੰਮ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।

(ਗੁਰੂਦੇਵ)

ਉਫ। ਇਹ ਕੀ ਲੋਹੜਾ ਮਾਰਿਆ ਗੁਰੂਦੇਵ ? ਕਾਸ਼! ਮੈਂ ਸਿਆਣਾ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਮੂਰਖ ਹੁੰਦਾ, ਅੱਜ ਇਸ ਲੱਜਤ ਤੋਂ ਵਾਝਿਆਂ ਨਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਓ ਲੋਭ ਲਹਿਰ ਦੀ ਬੌਂਦਲਾਈ ਦੁਨੀਆ। ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੇਰੇ ਅੱਗੇ ਦੁੱਧ ਧੋਤੇ ਵਾਕ ਰਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿਆਣਾ ਹੋਣਾ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆ ਲੱਜਤਾਂ ਤੋਂ ਕੋਰੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਅਫਸੋਸ ਕਿ ਤੂੰ ਮੂਰਖ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਵੀ ਅਸਲ ਅਨੰਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀ ਕੋਹ ਰਹੀ ਏ। ਪਾਲ ਨੇ ਜਿਉਂ ਹੀ ਪਾਸਾ ਪਰਤਿਆ ਤੇ ਜਾਗ ਖੁਲ੍ਹੀ । ਨੈਣ ਪਿਆਲੇ ਸਿੱਧੇ ਹੋਣ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੁੜ ਨਸ਼ੇ ਨਾਲ ਭਰ ਗਏ। ਨੀਂਦ-ਲਾਲੀ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਰਸ ਬਣ ਕੇ ਜੰਮੀ ਹੋਈ ਦਿਸਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਉਠਦਿਆਂ ਹੀ ਮੁਸਕਾਈ, ਸਾਇਦ ਮੁਸਕਾਉਣਾ ਉਸ ਦਾ ਧਰਮ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।

'ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਚਿਰ ਤੋਂ ਏਥੇ ਬੈਠੇ ਹੈ !

'ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਬੁੱਲ ਮੁਸਕਾਉਣੇ ਸਿੱਖ ਲਏ ਸਨ।

'ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਹਾਡੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਝੂਠ ਬੋਲਣਾ ਵੀ ਸਿਖਾਇਆ ਹੈ ?

'ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ, ਮੈਂ ਏਥੇ ਬੈਠਾ ਵੀ ਏਥੇ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਤੇ ਸਰੂਰ ਦਾ ਅਤਿ ਪਿਆਰਾ ਦੌਰਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਅੱਜ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਸੁਆਦ ਬਣਾ ਕੇ ਪੀਤਾ ਹੈ।

'ਆਪਣੀ ਖੁਸਕਿਸਮਤੀ 'ਚੋਂ ਭੋਰਾ ਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ?'

'ਅਚੰਭਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਸਾਗਰ ਪਪੀਹੇ ਤੋਂ ਸੁਆਂਤੀ ਬੂੰਦ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰੇ।'

ਪਾਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੇ ਕਾਬੂ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜਜਬੇ ਮਾਨਵਤਾ ਵਿਚ ਪਿਘਲ ਤੇ ਤਰਸੀਨ ਭੁੱਖ ਬਣ ਗਏ। ਮੇਰੇ ਸੁੱਤੇ-ਸਿੱਧ ਜਵਾਬ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਸੁੱਤੇ ਹਰ ਅੰਗ ਨੂੰ ਬੇਕਰਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦਾ ਹੁਸਨ ਜਵਾਲਾ ਰੂਹ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਨੈਣਾਂ ਦੇ ਤਿਰਛੇ ਮਦ- ਭਰੇ ਕਟਾਖਯ ਮੇਰੇ ਵਲ ਆਪਮੁਹਾਰੇ ਵਧੇ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬੀ ਕਰ ਦੇਣ ਲਈ ਉਤਾਵਲੇ ਸਨ। ਉਸ ਪ੍ਰੀਤ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਵਿਚ ਦੋਵੇਂ ਬਾਹਾਂ ਉਤਾਂਹ ਉਬਾਸੀ ਲਈ ਚੁੱਕੀਆਂ। ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਉਬਾਸੀ ਮਰਦ ਵਲਵਲਿਆਂ ਲਈ ਇਕ ਜਬਰਦਸਤ ਚੈਲਿੰਜ ਹੈ । ਪਰ ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਦੇ ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅਜੀਬ ਬੰਦਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਸਮਝਦਾ ਸਭ ਕੁਝ ਸੀ, ਪਰ ਮਜਬੂਰ ਸੀ ਕਿਸੇ ਬੰਧਨ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿਚ ।

ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦਿਆਂ ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਉਸ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਡਿੱਗ ਪੈਣ ਨੂੰ ਕੀਤਾ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕਿਸੇ ਮਿੱਠੀ ਘੁੱਟ ਲਈ ਅੰਦਰੇ ਅੰਦਰ ਤਰਸ ਤੇ ਰੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਹਾਏ। ਜਾਲਮ ਫਲਸਵੇ ਤੇਰਾ ਸਤਿਆਨਾਸ ਹੋਵੇ। ਤੂੰ ਸਾਡੀਆਂ ਜਵਾਨੀਆਂ ਇਸ ਲਈ ਪਾਲਦਾ ਤੇ ਨਿਖਾਰਦਾ ਏਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਲਹੂ ਅੱਗ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਹੁਸਨ ਪੈਦਾ ਕਰੇ। ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਵਲਵਲਾਉਂਦਾ ਏਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਹਲ ਲਾਸਾਂ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਪਹਾੜ ਭਾਰ ਹੇਠਾਂ ਚੀਥਲੀਆਂ ਜਾਣ। ਜੱਲਾਦ! ਸਾਡੀ ਕੋਹਾਣ 'ਤੇ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਏਂ? ਦੂਰ ਹੋ ਮੇਰੀਆ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਫ਼ਰੇਬੀਆ। ਪਰ ਨਹੀਂ, ਉਫ। ਮੈਂ ਕੀ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

'ਕਾਮਨਾ ਦੇ ਅਤੋਲ ਭਾਰ ਅੱਗੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਕੱਖ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਪਵਿਤ੍ਰ ਹੁਸਨ ਵਿਚ ਕਾਮਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਮੱਸਿਆ ਦੇ ਮਦਨਾਗ ਦਾ ਡੰਗ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਲੀ ਨੂੰ ਅਲਪ ਸੁੱਖ ਲਈ ਛੋਹਿਆ ਚਾਹੁੰਦਾ ਏਂ, ਉਹ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਦੋ ਧਾਰਾ ਕੰਡਾ ਹੈ। ਹਰ ਤਲਖ਼ ਤਜਰਬਾ ਹਕੀਕਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਹਾਅ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਣ ਵਲ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਹਕੀਕਤ ਵਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਫਰਕ ਕੇਵਲ ਏਨਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਗਿਆਨੀ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਲ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ?

ਜਿਸ ਪਿਆਲੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਰਾਤ ਦਿਨੇ ਤਰਸਦਾ ਸਾਂ, ਉਹ ਮੇਰੇ ਬੁੱਲਾਂ ਅੱਗੇ ਸੀ। ਦਿਲ ਫਨਾਹ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਮਨ-ਸੰਤੁਸ਼ਟਤਾ ਕਿਸੇ ਅਪਾਰ ਅਨੰਦ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਇਨਕਾਰੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਪਾਲ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਲ ਮੋੜਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਆਸ਼ਾ ਦੀ ਰਾਹ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਜਜਬਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕੰਬ ਗਿਆ, ਮੈਂ ਆਪੇ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾ ਮੁਸਕ੍ਰਾਉਣ ਤੇ ਮੁਸਕ੍ਰਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਸੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਏਨੇ ਗਾਫਲ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਸੋ?

'ਮੈਨੂੰ ਅਫਸੋਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਵਾਨੀ ਸੁਤਿਆਂ ਪਿਆ ਕਿਉਂ ਨਾ ਲੰਘ ਗਈ । ਉਸ ਨੇ ਨਿਰਾਸ ਸਿਰ ਫੇਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।

'ਪਾਲ, ਅੱਜ ਇਹ ਗੱਲ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਯਕੀਨ ਦਾ ਨਿਰੋਲ ਮਾਦਾ ਬਣਾ ਕੇ ਬਿਠਾ ਲਵੋ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਿਲ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕੇਵਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੀ ਚਾਹ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਆਸਾਂ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਸਵੇਰ ਦੀ ਤਰੇਲ ਨਾਲ ਸਜਰਿਆਂ ਦੇਖੋ। ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਕੋਈ ਜ਼ੱਰਾ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਅੱਜ ਦੂਰ ਨਹੀਂ। ਸਮਾਂ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੀਤ ਛੋਹ ਨਾਲ ਹਰ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੁਹਾਡੀ ਭਗਤੀ ਵਿਚ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਵਿਸਮਾਦ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਇਕ ਭਗਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋ ਜਾਣਗੇ, ਉਸ ਦਿਨ ਹੀ ਤੇਰਾ ਹੁਸਨ ਉਸ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੇ ਰਾਹ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਲੀਰਾਂ ਕਰ ਸੁੱਟੇਗਾ। ਉਸ ਪਿਛੋਂ ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਅਨੰਦ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਦੋ ਸੁੱਖ ਬੂੰਦਾਂ ਬਣ ਕੇ ਸਦਾ ਲਈ ਇਕ ਮਹਾਂ-ਸਾਗਰ ਹੋ ਜਾਵੋਗੇ।

'ਬੂਡਿ ਮੂਏ ਨਾਉਕਾ ਮਿਲੈ ਫੁਨਿ ਕਾਮ ਨਾ ਆਵੇ । ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਇਕ ਬੂੰਦ ਨੂੰ ਤਰਸਦਾ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ਜਿਹੜਾ ਅਨੰਦ ਉਸ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚੇਗਾ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ।

'ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਨਕਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਅਸੀਂ ਸੁਆਮੀ ਬਣ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਵਾਂਗੇ। ਰੂਹ ਨੂੰ ਸੱਧਰ ਭਾਵ ਨਾਲ ਬਹਾਦਰ ਬਣਾਵੋ। ਅਸੀ ਫ਼ਿਤਰਤ ਦਾ ਚਮਕਦਾ ਅੰਗ ਹਾਂ, ਜੀਵਨ ਸਾਡੇ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤਰਲਿਆਂ ਤੇ ਹਉਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸੜਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਹੋਏ।' ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦਲੇਰੀ ਬੋਲ ਰਹੀ ਸੀ।

'ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਸਭ ਕੁਝ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਭ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਹਨ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਬਾਰ ਬਾਰ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਆਖਦੇ ਹੋ, ਇਸ ਲਈ ਤਕਦੀਰ ਤੇ ਸ਼ਾਕਰ ਹੋ ਖਾਮੋਸ਼ ਰਹਿੰਦੀ ਹਾਂ। ਇਕ ਮਹਾਤਮਾ ਦਾ ਸੇਵਕ ਵੀ ਮਹਾਤਮਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ...।'

ਪਾਲ ਨੇ ਵਿਚੇਂ ਹੀ ਵਾਕ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਅਸੀਂ ਮੁੜ ਸਧਾਰਨ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆ ਗਏ । ਕੁਝ ਚਿਰ ਲਈ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪੁੱਛਣ ਲਈ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਪਾਲ ਟੇਢੀ ਕੂਹਣੀ ਪਰਨੇ ਖੱਬੀ ਹਥੇਲੀ ਤੇ ਸਿਰ ਰਖੀ ਪਈ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਜੂੜਾ ਖੁਲ੍ਹ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਵਾਲ ਚਿੱਟੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਤੇ ਸੇਵੀਆਂ ਵਾਂਗ ਵਲ ਖਾਂਦੇ ਖਿਲਰੇ ਪਏ ਸਨ। ਉਹ ਫ਼ਕੀਰਾਨਾ ਬੇਪਰਵਾਹੀ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਰੇਸ਼ਮੀ ਲੱਛਿਆਂ ਦੀ ਸਾਂਭ ਵਲੋਂ ਅਡੋਲ ਸੀ। ਮੇਰੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਵਿਚ ਝੁਣਝੁਣੀਆਂ ਤੜਪ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਬਾਕੀ ਅੱਧੇ ਅਣ- ਖਿਲਰੇ ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਛੁਡਾ ਕੇ ਖਿਲਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਗੁੱਤਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਮੂਰਖਤਾ ਜੇਹੀ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਲ ਇਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਵਿਛਾਈ ਤੇ ਕੱਢੇ ਹਲਕੇ ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦੇ ਫੁੱਲ ਨੂੰ ਮੁੜ ਮੁੜ ਤੋੜਨ ਦਾ ਨਾਕਾਮ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੁਭਾਵਕ ਆਖਿਆ, 'ਕਿਸੇ ਦੇ ਕੂਲੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਇੰਜ ਨਹੁੰਆਂ ਨਾਲ ਕੋਹਣਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ।

'ਪਰ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕੋਹਣ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਾ ਉਫ ਨਿਕਲੀ, ਇਕ ਪੱਥਰ ਸੱਟ ਵਾਂਗ ਸਭ ਨੇ ਬੁੱਲ ਘੁਟ ਲਏ।'

'ਇਕ ਕਵੀ ਦਾ ਕਿਸੇ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਲਈ ਇਕ ਕਿਹਾ ਫਿਕਰਾ, ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਲਿੱਸੇ ਤੇ ਫੋਕੇ ਹਜ਼ਾਰ ਅਫਸੋਸ ਤੋਂ ਭਾਰੂ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਕੁਝ ਇਕ ਕਵੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦਿਲ ਸੱਚੇ ਇਰਾਦੇ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਉਕਰ ਦੇਵੇਗਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹੋਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਟਾ ਸਕੇਗੀ ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ ਰੋਗ ਤੁਹਾਡੀ ਜੀਵਨ-ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਖੋਹ ਲਵਾਂਗਾ। ਹੁਣ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤਿਆਗ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਵੋ। ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰ ਸੁਣਨ ਲਈ ਬੇਨਤੀਆਂ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ?

'ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਨੀ ਹੈ ?"

'ਬਹੁਤ ਭੁੱਖ ਨਾਲ'।

'ਉਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਿਵਾਏ ਇਕ ਹਾਰ ਦੇ। ਤੁਸੀਂ ਸੁਣ ਕੇ ਕੀ ਕਰੋਗੇ।

'ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਰੰਗਲਾ ਜਾਣਾਂਗਾ। ਮੂਰਖ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜਾਣਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਕ ਵਫ਼ਾ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਕਰ ਠੁਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ।'

'ਹੇ ਹਮਦਰਦ ਆਤਮਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਤਕ ਵੀ ਨਹੀਂ

ਦੱਸਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹਮਦਰਦ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਗੈਰ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਜਖ਼ਮ ਮੁੜ ਛੇੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸਾਂ, ਸੋ ਸੁਣੋ-

'ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਇਕ ਰਿਆਸਤ ਵਿਚ ਮਾਮੂਲੀ ਫ਼ੌਜੀ ਅਫਸਰ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਲਾਡਲਾ ਤੇ ਮਿੱਠਾ ਬਚਪਨ ਓਥੇ ਹੀ ਲੰਘਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਸੁਤੰਤਰ ਘੜੀਆਂ ਤੇ ਨਿੱਤ ਨਵੀਂ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਦੇ ਚਾਵਾਂ ਵਿਚ ਬੇਫਿਕਰ ਫਿਰਨਾ, ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲੇਗਾ, ਓਹ। ਮੈਂ ਓਥੇ ਹੀ ਅੱਠ ਜਮਾਤਾਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀਆਂ। ਮੇਰੀ ਇਕ ਮਹਿੰਦਰਾ ਨਾਂ ਦੀ ਪਿਆਰੀ ਸਹੇਲੀ ਅੱਜ ਵੀ ਰਹਿ ਰਹਿ ਚੇਤੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਗੱਲ ਕੀ ਜਿੰਨੇ ਕੁ ਇਕ ਅਮੀਰ ਘਰਾਣੇ ਵਿਚ ਸੁੱਖ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਮੈਂ ਉਥੇ ਰੱਜ ਕੇ ਮਾਣੇ। ਕੋਈ ਵੀ ਵਰਜ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਨਾ ਰੋਕ। ਕੀ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬੁਢੇਪੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਸਮਾਵੇ। ਦੁਖਾਂਤ ਦੀ ਥਾਂ ਸੁਖਾਂਤ ਮੱਲ ਲਵੇ। ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਮੌਤ ਕਿੰਨੀ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਪਿਆਰੀ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਹੋਣੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮਾਂ ਹੈ: ਜਿਸ ਦੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਵਰਗੀਆਂ ਹਜਾਰਾਂ ਜਾਨਾਂ ਲਿਤਾੜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪੱਥਰ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਸੁਹਲ ਜਿੰਦੜੀਆਂ ਦਰੜੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਦਾ ਇਕ ਮਸੀਂ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਮੁਰਾਦ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਨਵੀਂ ਕਹਾਣੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

'ਕਲੀ ਸਦਾ ਕਲੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਸ ਜ਼ਰੂਰ ਇਕ ਦਿਨ ਖਿੜਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਿਆਣਾ ਮਾਲੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅੱਗੋਂ ਹੀ ਜਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮੇਰੀ ਫ਼ਿਕਰ ਹੋਈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੜਕੀਆਂ ਦਾ ਭਾਰ ਮਾਂ ਬਾਪ ਨੂੰ ਫਿਕਰ ਵਿਚ ਥਕਾਂਦਾ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲਾ ਹੈ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਵੀ ਇਤਨੀ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਅਸੀਂ ਰਿਆਸਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਬੋਲੇ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਹੇਲੀ ਮਹਿੰਦਰ ਤੋਂ ਬੜੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਵਿਛੜੀ। ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਅੱਗੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਹੀ ਪੈ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਮਹਿੰਦਰ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਦੁੱਖ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਨਾਤੇ ਲਈ ਇਕ ਸਿਆਣਾ ਵਿਚੋਲਾ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ। ਵਿਚੋਲਿਆਂ ਦੀ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਚਤਰਾਈ ਬਹੁਤ ਮੋਮੇਠਗਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮਾਰਨ ਵਿਚ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

'ਮੇਰਾ ਵਿਚੋਲਾ ਵੀ ਲੱਗਾ ਉਘ ਦੀਆਂ ਪਤਾਲ ਮਾਰਨ। ਮੁੰਡਾ ਜਵਾਨ ਹੈ, ਅਕਲ ਸ਼ਕਲ ਬਹੁਤ ਹੈ। ਜਾਇਦਾਦ ਤੇ ਪੈਸੇ ਦੀ ਤੇ ਗੱਲ ਹੀ ਨਾ ਕਰੋ। ਬਾਹਰ ਦੋ ਤਿੰਨ ਹਲ ਚਲਦੇ ਹਨ। ਸੱਤ ਬੈਲ, ਇਕ ਊਠ, ਤਿੰਨ ਮੱਝਾਂ ਦੋ ਗਾਈਆਂ ਵਹਿੜਕੇ ਛੋਟੀਆਂ ਦੀ ਤਾਂ ਪੁਛੋ ਨਾ, ਗਿਣੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ। ਕੰਮ ਜੱਟ ਦਾ ਘਮਾ ਘੰਮ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਨੰਬਰਦਾਰ ਹੈ ਸਰਦਾਰ ਆਪ। ਮੇਰੀ ਮੰਨੋ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਾ ਪੁਛੋ, ਸਾਕ ਕਰਨ ਦੀ ਕਰੋ ਜੇ ਮੁੰਡਾ ਰੁਕ ਗਿਆ, ਫਿਰ ਟੋਲਿਆਂ ਅਜਿਹਾ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਜੇ ਲੱਭਣਾ। ਮੁੰਡਾ ਜਮਾਤਾਂ ਵੀ ਛੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਫਿਰ ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਨੇੜ ਪਰੇਹਾਂ, ਖੇਤਾਂ ਨਾਲ ਖੇਤ ਲੱਗਣ। ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਨੇੜੇ ਦੀ ਤਾਂ ਸਿਆਣ ਨਹੀਂ ਮਾਨ। ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਦੀ ਸਾਂਝ ਹੋਰ ਰੱਬ ਕੋਲੋਂ ਕੀ ਲੈਣਾ ਹੈ।

'ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਬਾਹਰ ਹੀ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਹਵਾ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਕਾ ਹੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵਿਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਸਾਰੀਆ ਗੱਲਾਂ ਘਰ

ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਵਿਚੇ ਵਿਚ ਮੈਂ ਇਕ ਸ਼ਰਮਾਕਲ ਜਿਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵੀ ਪਰਤੀਤ ਕਰਦੀ ਸਾਂ। ਪਰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕਲੀ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਸਦਾ ਲਈ ਚੁਰਾਹੇ ਗੱਡੀ ਵਾੜ ਦੇ ਕੰਡਿਆਂ ਵਿਚ ਅੜਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚੋਲੇ ਦੀ ਬਕਵਾਸ ਨੇ ਭਰਮਾ ਲਿਆ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਕੋਕਰੀ ਜਾ ਕੇ ਰੁਪਈਆ ਹੱਥ ਰੱਖ ਆਏ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਛੁੱਟੀ ਪੰਝੀ ਦਿਨ ਦੀ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਵੀ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਰਖ ਆਏ। ਪਿੰਡ ਦੀਆ ਕੁੜੀਆਂ ਲਗੀਆਂ ਮੈਨੂੰ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਵੇਖਣ। ਕਈ ਤਾਂ ਵੱਖੀਆਂ ਵਿਚ ਚੂੰਢੀਆਂ ਭਰਨੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹਟਦੀਆਂ। ਪਰ ਆਹ। ਉਹ ਚੂੰਢੀਆਂ ਵੀ ਕੀ ਪਿਆਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੱਚਮੁਚ ਇਕ ਕਵਾਰੀ ਦੇ ਜਜਬੇ ਕਵਾਰੀ ਹੀ ਜਾਣ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਮੈਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਬੋਲ ਪਿਆ, 'ਕਿਤੇ ਹਾਣੀ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਜਾਣ, ਫਿਰ ਵੇਖੋ ਜਿੰਦਗੀ ਨੰਗੇ ਮੂੰਹ ਨਾਚ ਕਰਦੀ।

'ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਿਚ ਕਿਹੜਾ ਲਹੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਮਿੱਠੀ ਜਲਣ ਦੁਵੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਖੈਰ ਰੁਪਿਆ ਹੱਥ ਰੱਖਣ ਵੇਲੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਉਹ ਇਹ ਸਨ, ਜੰਞ ਦੇ ਆਦਮੀ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸੱਦੇ ਜਾਣਗੇ। ਖਟ ਵਗੈਰਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਕੇਵਲ ਇਕ ਲੜਕੀ ਦਾ ਹੀ ਦਾਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਤਿਬਚਨ ਆਖ ਮੰਨੀਆਂ। ਪਰ ਜਿਸ ਦਿਨ ਲਾਗੀ ਜੰਞ ਦੇ ਦਸ ਆਦਮੀ ਆਖਣ ਗਿਆ, ਅੱਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੁੰਡਾ ਆਖਦਾ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਤੀਹਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਤੋਂ ਘਟ ਨਹੀਂ ਸਰ ਸਕਦਾ। ਮੇਰੇ ਯਾਰਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਵੀ ਜਾਣਾ ਹੋਇਆ। ਜੋ ਕੁਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ਲਾਗੀ ਵਿਚਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਆ ਸੁਣਾਇਆ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਹੋਰਾਂ ਵਿਚੋਲੇ ਨੂੰ ਸੱਦ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਸ ਅੱਗੋਂ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ: ਤਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਹੋਇਆ। ਤੀਹ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਮਰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਹੋਰਾਂ ਕਿਹਾ, ਹੋਰ ਤਾਂ ਸਭ ਬੰਦੋਬਸਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, 'ਖੰਡ ਕਿਥੋਂ ਲਵਾਂਗੇ। ਤਿੰਨ ਬੋਰੀਆਂ ਤੋਂ ਘਟ ਕਿਸੇ ਸੂਰਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਰਨਾ।

'ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਬਲਬੀਰ, ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੇਗੇ ਕਿ ਮੈਂ ਕੀ ਸੁਣਾ ਰਹੀ ਹਾਂ, ਪਰ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਹਰ ਨਿੱਕੀ ਤੋਂ ਨਿੱਕੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਅੱਗੇ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਵਾਂ। ਫਿਰ ਤੁਸਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਰਪੱਖ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ।‘

'ਮੈਂ ਸਭ ਕੁਝ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਇੰਨ ਬਿੰਨ ਆਖੀ ਚੱਲੋ।‘

ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਸੇਰ ਕੱਚੀ ਰੁਪਏ ਦੀ ਖੰਡ, ਦੋ ਬੋਰੀਆਂ ਖਰੀਦੀ। ਅੱਗੇ ਜਦੋਂ ਜੰਞ ਆਈ ਤੀਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਪੰਜਤਾਲੀ ਆਦਮੀ ਬਣ ਗਏ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਬੜੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ, ਖੰਡ ਅੱਗੇ ਹੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੇਂਡੂਆਂ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਬੜਾ ਗੁੱਸਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵਿਚੋਲੇ ਨੇ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਪੰਜ ਤੋਲੇ ਸੋਨੇ ਦਾ ਵਿਆਂਦੜ ਵਾਸਤੇ ਕੈਂਠਾ ਵੀ ਚੋਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਸਾਂ ਜਿਵੇਂ ਵੀ ਸਰੀ ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਨਿਬਾਹੀ। ਜੰਞ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਵਿਆਂਦੜ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋਏ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀਆ ਸਾਥਣਾਂ ਨੇ ਲੁਕੋ ਕੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਸਰਦਾਰ ਵਿਖਾਇਆ। ਸਾਉਲੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਸੀਤਲਾ ਦੇ ਦਾਗ਼ ਸਨ, ਸੁਆਹ ਤੇ ਜੰਮੀਆਂ ਕਣੀਆਂ। ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋਣੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ

ਤਕੜੀ ਸੇਂਟ ਮਾਰੀ। ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਉਸ ਸੂਫ ਦਾ ਚਾਦਰਾ ਬੰਨ੍ਹ ਮਾਨੋਂ ਸ਼ੌਕੀਨੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਚਪੇੜ ਵੱਟ ਮਾਰੀ ਸੀ।

ਆਨੰਦ ਦੀ ਧਾਰਮਕ ਰਸਮ ਨੇ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਰੋਹੀ ਦੀ ਹਰਨੀ ਜੰਡ ਨਾਲ ਨਰੜ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਖਾਮੋਸ਼ ਪੀ ਲਈਆਂ। ਇਕ ਕੰਵਾਰੀ ਪੰਜਾਬਣ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਹੋਰ ਕਰ ਹੀ ਕੀ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਕੀਤੇ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਰੱਦਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਭਾਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਖ ਜਨਮ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਦੇਣੀ ਪੈਂਦੀ। ਅਖੀਰਲੀ ਰੋਟੀ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਹੋਰੀ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋਏ ਆਖ ਰਹੇ ਸਨ, 'ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਪਤਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਪਤਾ...। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਕਦੇ ਨਹੀ ਭੁਲ਼ਣੀ। ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਵੇਖਣਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਕੀ 'ਗੱਲੂ' ਬਣ ਜਾਣਾ ਏ। ਮੈਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤਕੜਾ ਜੇਰਾ ਕਰਕੇ ਵੇਖਦੀ ਤੇ ਸੁਣਦੀ ਗਈ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਿਆਕਤ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਕਰ ਲਵਾਂਗੀ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਹਨ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਹਟਾ ਦੇਵਾਂਗੀ । ਅਫ਼ਸੋਸ । ਖੂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਸ੍ਵਛ ਕਰਨ ਲਈ ਲੂਣ ਦਾ ਸਾਰਾ ਡਲਾ ਖੁਰ ਗਿਆ, ਪਰ ਖੂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਾ ਪਿਆ।

'ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਕੈਂਠਾ ਲਾੜੇ ਦੇ ਗਲ੍ਹ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਲੀ ਗਰਦਨ ਸੋਨੇ ਦੀ ਚਮਕ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹੀ ਲਿਸ਼ਕ ਉਠੀ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਕੈਂਠਾ ਪਾ ਕੇ ਅੰਦਰ ਚਲੇ ਗਏ, ਤਦ ਸਰਦਾਰ ਹੋਰਾਂ ਕਿਹਾ, 'ਗੁੱਟ ਤਾਂ ਖ਼ਾਲੀ ਹੀ ਰਹੇ। ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੀ ਨੇ ਕੰਨੀਂ ਸੁਣੀ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਖਲੋਤੀ ਨੂੰ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਤ੍ਰੇਲੀ ਆ ਗਈ। ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਕੋਈ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ, ਜੀਵਨ ਦਾ ਕੋਈ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ, ਕੇਵਲ ਲਾਲਚ ਮੁੱਖ ਰਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਲਾਲਚ ਨੇ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਕੀਤੀ। ਅਸਾਂ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਸਨ। ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦੋਹਰੇ ਲੀੜੇ ਦਿੱਤੇ। ਮਾਂ ਪਿਓ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿਖਿਆ ਨਾਲ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ ।

ਸਹੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਭਰੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਘੁੱਟ ਕੇ ਮਿਲੀ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਡੁੱਬਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਕ ਭਰਿਆ ਬਗੀਚਾ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਜੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ। ਜਿਸ ਰਥ ਵਿਚ ਮੈਂ ਬਿਠਾਈ ਗਈ, ਉਹ ਤਕੜੇ ਹਿਚਕੋਲੇ ਨਾਲ ਹਿਲਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਜਾਪਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ 'ਚੋਂ ਰੁਗ ਭਰ ਲਿਆ। ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਰਥ ਤੁਰਦਾ ਸੀ, ਤਿਉਂ-ਤਿਉਂ ਹੀ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਘਿਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਮੀਂਹ ਬੜੇ ਪਏ ਸਨ। ਸਹੁਰੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਛੱਪੜ ਸ਼ਰਾਬੀਆਂ ਵਾਂਗ ਹਿਲੋਰਾ ਤੇ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਧਰਤੀ ਸਾਰੀ ਮੀਂਹ ਨਾਲ ਇਉਂ ਫਿੱਸੀ ਪਈ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਗਰੀਬ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੁੱਖਾਂ ਨਾਲ। ਘਰ ਜਾਣ ਲਈ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਵਾਏ ਇਸ ਦੇ ਕਿ ਛੱਪੜ ਵਿਚ ਹੀ ਠਿਲ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਜਾਞੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਅਨੋਖਾ ਹਾਸਾ ਮਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਸਹੁਰੇ ਨੇ ਲਾਗੀ ਨੂੰ ਛੱਪੜ ਵਿਚ ਵੜਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਕਿ ਦੇਖ ਪਾਣੀ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਡੂੰਘਾ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਛੱਪੜ ਦੇਖ ਕੇ ਲਾਗੀ ਨੇ ਬਲਦਾਂ ਦੇ ਰੱਸੇ ਫੜੇ। ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਰਾਂ ਘੁੰਮਣ ਲਗੀਆ। ਪਾਣੀ ਰੱਥ ਦੀ ਹਿਕ ਛੋਹਣ ਨੂੰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਖੀਰ ਨੀਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦੀ ਛੱਤ ਭਿੱਜ ਹੀ ਗਈ। ਰੱਥ ਦੀ ਇਕ ਨੁਕਰ ਵਿਚ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਖੋਲੇ ਦਿਸੇ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, 'ਪਾਲ ਹੁਣ ਤੂੰ ਏਥੇ ਵਸਣਾ ਏ।

'ਇਕ ਵਾਰ ਰਥਵਾਹੀ ਨੇ ਬਲਦਾਂ ਨੂੰ 'ਬਸ਼ਕਾਰ' ਮਾਰੀ। ਸਿਆਣੇ ਬਲਦ ਝਟ ਰੁਕ ਗਏ। ਮੈਂ ਵੀ ਸੰਭਲੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਹੁਰਾ ਘਰ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਘਰ ਵਿਚ ਨਿੱਕੇ ਮੋਟੇ ਨਿਆਣਿਆਂ ਨੇ 'ਬਹੂ ਆ ਗਈ, ਬਹੂ ਆ ਗਈ ਦਾ ਰੌਲਾ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਝਟ ਦੋ ਮਿੰਟਾਂ ਅੰਦਰ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਸਾਵਣ ਬੱਦਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਰਥ ਆ ਘੇਰਿਆ। ਗੀਤ ਗਾ ਕੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੋਭਾ ਵਧਾਈ ਗਈ। ਸਰਦਾਰ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤੌਲੀਏ ਦਾ ਲੜ ਫੜਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਤੋਰ ਕੇ ਬੂਹੇ ਅੱਗੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਸਨ। ਸੱਸ ਨੇ ਦੋਹੀਂ ਕੌਲੀਂ ਤੇਲ ਚੋਇਆ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਮੱਲਕ ਮੱਲਕ ਬੀਮਾਰੀ ਵਾਂਗ ਤੁਰ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਲਿਜਾ ਕੇ ਇਕ ਮੰਜੇ ਤੇ ਲੀੜਾ ਵਿਛਾ ਕੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਸੰਸ ਨੇ ਪਾਣੀ ਵਾਰ ਕੇ ਪੀਤਾ।

'ਭਲਾ ਪਾਲ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਇਕ ਰੂਹ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਸੁਆਦ ਮਾਣਦੀ ਹੈ? 'ਮੈਂ ਵਿਆਹ- ਸੁਆਦ ਦੀ ਤਾਂਘ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।

'ਇਹ ਇਕ ਭੁਲੇਖਾ ਹੀ ਹੈ। ਕੰਵਾਰੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਭੁੱਖੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਉਡੀਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵਿਆਹੇ ਦੁਆਲਾ ਕਢਵਾ ਕੇ ਫਿਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਿਆਹ ਹੁਣ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੁਸਕ੍ਰਾਂਦੀ ਪਾਲ ਨੇ ਮੁੜ ਕਿਹਾ, 'ਅਸੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆ ਮੂਰਖ ਗਲਤੀਆਂ ਵਿਚ ਪਏ ਹਾਂ।

'ਪਰ ਪਾਲ। ਗਲਤੀਆਂ ਹੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਪਛਾਣਦੀਆਂ ਹਨ।'

'ਹਛਾ। ਏਵੇਂ ਸਹੀ, ਤੁਸੀ ਕਹਾਣੀ ਅੱਗੇ ਸੁਣੋ। ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗ ਗਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਸਹੁਰਾ ਸਾਡੇ ਤੇ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਨਾ ਤੇ ਅਸਾਂ ਘੋੜੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹੋਰ ਨਕਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੇਟਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਮੂੰਹ ਅੱਡ ਹੀ ਸੁਜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, 'ਭੈਣ। ਤੇਰੀ ਤੇ ਮੇਰੀ ਕਿਸਮਤ ਰੱਬ ਨੇ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ' ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਸੂਲ ਵਾਂਗ ਚੁੱਭ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਮੈਂ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਹੀ ਕਈ ਇਕ ਕੌੜੀਆਂ ਫਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ। ਮੈਂ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ। ਮੈਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦਸ ਦਿੱਤੀ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਬੜੇ ਔਖੇ ਹੋ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਜਾ ਕੇ ਵਿਚੋਲੇ ਨਾਲ ਲੜ ਪਏ। ਵਿਚੋਲੇ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਬਣਾ ਸਵਾਰ ਕੇ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਤੁਸਾਂ ਅੱਗੋਂ ਕੋਈ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇ । ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਰਗੜੇ ਝਗੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਹਨ। ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਪਿਛੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰਾ ਮੁਕਲਾਵਾ ਨਾਲ ਦਾ ਹੀ ਸੀ। ਦੋ ਦਿਨ ਪਿੰਡ ਰਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਫਿਰ ਕੋਕਰੀ ਨੂੰ ਤੋਰਿਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੇ ਚਾਅ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿੱਧੇ ਗਏ ਸਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਦਾਜ ਕੀਮਤੀ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਓਥੇ ਜਾਣ ਵਿਚ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਕੋਈ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਰਥ ਦੀਆਂ ਟੱਲੀਆਂ ਤੇ ਬੈਲਾਂ ਦੀਆਂ ਘੁੰਘਰਾਲਾਂ ਛਣਕਦੀਆਂ ਦਸ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੋ ਮੀਲ ਆ ਗਏ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਰੱਥ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਾਂ, ਜਾਂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਚੌਲਾਂ ਦੀਆਂ ਪਿੰਨੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਪੀਪਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਤਕ ਬਿਲਕੁਲ ਚੁੱਪ ਵਰਤੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਘੁੰਡ ਵਿਚ ਦੀ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਨਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਢੋਅ ਲਾਈ ਬੈਠੀ ਰਹੀ। ਉਸ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਦਾ ਲੀੜਾ

ਖਿੱਚਿਆ। ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਨੰਗਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਤੇ ਅਫਸੋਸ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਫਿਰ ਪੱਲਾ ਲੈ ਲਿਆ । ਹੋਰ ਰਥ ਵਿਚ ਰੌਲਾ ਤੇ ਪਾਉਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਪੱਟ ਤੇ ਅਜਿਹੀ ਚੂੰਡੀ ਵਢੀ, ਮਾਨੋਂ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਹੀ ਨਿਕਲ ਗਈ । ਮੈਂ ਕਸੀਸ ਵਟ ਕੇ ਖਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਰਹੀ। ਉਹ ਫਿਰ ਵੀ ਨਿਚੱਲਾ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ। ਮੇਰੀ ਵੱਖੀ ਵਲ ਰੰਬੇ ਵਾਂਗ ਹੱਥ ਚਲਾਇਆ। ਮੈਂ ਤਰਲੇ ਵਜੋਂ ਹੱਥ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੇ। ਮੇਰੀ ਹਾਰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੂਰਖ ਸਰਦਾਰ ਬੜਾ ਖੁਸ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਔਰਤ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਆਦਮੀ ਦੇ ਦਰ ਤੇ ਜੀਵਣ ਦੀ ਭਿਖਿਆ ਮੰਗ ਰਹੀ ਹੈ।

'ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਲਈ ਮੂਰਖ ਸ਼ਬਦ ਕਿਉਂ ਵਰਤਿਆ?'

'ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਰੇਣੀ ਦਾ ਕਰਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੁਖ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ ?

'ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਤੁਸਾਂ...।

ਫਿਰ ਉਸ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਲਫਜ਼ ਦੇ ਐਨ ਯੋਗ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਕ ਦੁਖੀਆ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਠੰਡੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਸੁਣੋ:

'ਉਹ ਰਾਤ ਆ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਪਵਿਤ੍ਰਤਾ ਮਰਦ ਛੋਹ ਨਾਲ ਸਤਿਕਾਰੀ ਘਟ ਤੇ ਲਿਤਾੜੀ ਬਹੁਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਤਾਰਾਂ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਧੜਕਦੀ ਜਵਾਨੀ ਕਈ ਵਾਰ ਇਕ ਲਾਸ਼ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਾਜ਼ਾ ਪਲਿਆ ਹੁਸਨ ਦੀਵੇ ਦੀ ਕਾਲਖ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਮੇਰੀਆਂ ਕਈ ਭੈਣਾਂ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਮਰਦ ਛੋਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਿਰਾਲੇ ਨਗਮੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਖਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪੂਰਨ ਹੀ ਉਸ ਰਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਬੀਤੀ ਨਾਲ ਵਾਸਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਤ ਵਿਚ ਇਕ ਭੋਲੀ ਲੜਕੀ ਦਾ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਮਤਿਹਾਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

'ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਸੀ। ਚੁਬਾਰੇ ਦੇ ਸਿਖਰ ਦੋ ਮੰਜੇ ਡਾਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਰੋਟੀ ਖੁਆ ਕੇ ਮੇਰੀ ਨਣਾਨ ਮੈਨੂੰ ਉੱਤੇ ਛੱਡ ਗਈ। ਚੌਲ ਮੇਰੇ ਢਿਡ ਵਿਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੇੜੇ ਕੱਢ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਢਿੱਡ ਫੜ ਕੇ ਪੈ ਗਈ। ਹਨੇਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਸੱਖਣੇ ਮੰਜੇ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਦਾ ਹੈ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਮੈਂ ਦਿਲ ਵਿਚ ਗੱਲ ਬਾਤ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਕਦੇ ਦਿਲ ਕਾਹਲਾ ਪੈਂਦਾ, ਪਰ ਕਦੇ ਇਕ ਨਾਦਾਨ ਮੁਸਕਾਣ ਵਿਚ ਸਭ ਕੁਝ ਭੁੱਲਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਓਨੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿੰਨਾ ਡਰ ਲਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਚੌਲ ਕੱਚੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਢਿੱਡ ਪੀੜ ਤਕੜੀ ਹੋਣ ਲਗ ਪਈ। ਚੁਬਾਰੇ ਨਾਲ ਲਗੀ ਬਾਂਸ ਦੀ ਪੌੜੀ ਇਕ ਵਾਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੁੜ ਲਾਈ ਗਈ, ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਮੇਰੀ ਸਰਕਾਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਪੱਲਾ ਲਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਪਲ-ਪਲ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਧੜਕਣ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਥੰਮਣ ਲਗੀ। ਪਰ ਕਿਥੇ। ਸਰਦਾਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸ਼ਰਾਬ

ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਬੋ ਮੰਜਿਆਂ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣ ਲਗੀ। 'ਅਪੜੇ ਕਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਪੈਰ ਜੋਰ ਦੀ ਚੁਬਾਰੇ ਦੀ ਛੱਤ ਤੇ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਇਕ ਤਕੜਾ ਸਾਹ ਨਾਸਾਂ ਰਾਹੀ ਛੱਡਿਆ। ਚੁਬਾਰੇ ਦਾ ਮੱਛਰ ਸਭ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧੜਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੰਜਾ ਨੇੜੇ ਖਿਚ ਕੇ ਬਹਿ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹਿੰਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਲਈ । ਮੈਂ ਛੁਡਾਣ ਦਾ ਯਤਨ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਜੋਬਨ ਦੇ ਬੰਦ ਵਲਵਲੇ ਮਿੱਠੇ-ਮਿੱਠੇ ਪਿਘਲਦੇ ਜਾਪੇ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਹੂੰ' ਕਹਿ ਕੇ ਬਾਂਹ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਝਟਕਾ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਕੰਬਣੀ ਬਣ ਦੇ ਸਮਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਕ ਹੈਰਾਨੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਗੁੱਝਾ ਜਿਹਾ ਤੜਪਾ ਦਿੱਤਾ। 'ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਵਿਛੜਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੋਵੇਗਾ।' ਮੈਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਤੋਂ ਬੌਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕਹੇ ਦੀ ਕੱਖ ਸਮਝ ਨਾ ਪਈ। ਮੈਂ ਅਬੋਲ ਪਈ ਸਾਂ। 'ਮੈਂ ਬਥੇਰੇ ਪਾਪੜ ਵੇਲੇ ਹਨ, ਆਦਮੀ ਦੀ ਤੋਰ ਦੋਂ ਦਸ ਦੇਵਾਂ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਕੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਤੀਵੀਂ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪੂਰਾ ਵੈਲੀ ਹਾਂ । ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦੀ ਸਾਂ ਕਿ ਖ਼ਬਰੇ ਆਦਮੀ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਰੋਹਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਵਾਕ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਉਸ ਦੇ ਆਚਰਨ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੰਗਿਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਦੁੱਖ ਦੇ ਵਾਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਸਹਾਰਿਆ, ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਸਾਂਗ ਗੱਡੀ ਗਈ।

ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦੇ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਸਤਰੀ ਦਿਲ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਦੁਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਆਦਮੀ ਦੂਜੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਤਅੱਲਕ ਦਸ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੇ ਸਰਦਾਰ ਆਪਣੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਕੰਡੇ ਦੀ ਨੋਕ ਤੇ ਦਿਲ ਰੱਖੀ ਸੁਣਦੀ ਰਹੀ, ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਹੋਰਾਂ ਫੁਰਮਾਇਆ, 'ਤੂੰ ਸਮਝਦੀ ਹੋਵੇਂਗੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ?' ਉਫ! ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਆਖੀਆ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਭਾਸਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਸੜਦਾ ਸੜਦਾ ਕੋਲਾ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਤੇ ਰਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਦਿਲ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਬਣ ਕੇ ਆ ਛਲਕਿਆ। ਓ ਭਗਵਾਨ ਕੀ ਇਹ ਸੱਚਮੁਚ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਆਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਡੁੱਬਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਰੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸਾਂ। ਮੈਥੋਂ ਆਪਣਾ ਅੰਦਰਲਾ ਸਾਂਭਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਕ ਹੋਰ ਗੋਲੀ ਦਾਗ ਦਿੱਤੀ। 'ਤੈਨੂੰ ਬਚਨਾ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਫ! ਹੋ ਭਗਵਾਨ। ਮੈਂ ਕੀ ਸੁਣ ਰਹੀ ਹਾਂ, ਮੈਥੋਂ ਜ਼ੋਰ ਲਾਉਣ ਤੇ ਵੀ ਰੋਣ ਨਾ ਠਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ। ਬਚਨਾ ਸਾਡੀ ਗਲੀ ਦਾ ਹੀ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ, ਕੰਮ ਰਹੀ ਸਾਂ ਹੋ ਰਹੀ ਸਾਂ । ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁੰਬਦਾ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਚੁਬਕੀਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਡੁੱਬ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸਾਂ ਕਿ ਹੁਣੇ ਕੁਝ ਪਾ ਕੇ ਮਰ ਜਾਵਾਂ। ਪਰ ਹਾਏ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਸੀ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਪੰਛੀ ਦਿਨ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਆਈ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋਏ, ਏਨੇ ਵਿਚ ਮੈਂ ਵਾਸਤੇ ਪਾ ਲਏ, ਧਾਰ ਵੀ ਲੱਭ ਲਏ। ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਪੰਜ ਛੀ ਦਿਨ ਪਿਛੋਂ ਹੀ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਧਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਕ ਸੀਸਾ ਟੁੱਟ ਕੇ ਕੁਝ ਰਹਿ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਰਹਿ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਦਿਲ ਟੁੱਟ ਕੇ ਬਾਕੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹ ਸਦਾ

ਲਈ ਸੁਆਹ ਦੀ ਮੁੱਠ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਥੋਂ ਰੋਣ ਰੋਕਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾ, ਬਥੇਰਾ ਖਿਆਲ ਕਰਦੀ ਸਾਂ ਕਿ ਜੇ ਕਿਸੇ ਸੁਣ ਲਿਆ, ਤਾਂ ਕੀ ਆਖੇਗਾ, ਪਰ ਇਹ ਦੁੱਖ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਹਿਣ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਭੈੜਾ ਤੇ ਬਾਹਰਾ ਸੀ। ਉਨਾਂ ਮੁੜ ਬਣਾ ਸਵਾਰ ਕੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ, ਤੀਵੀਂ ਰੋ ਕੇ ਸੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਕਿਵੇਂ ਫੂਹੀ-ਪਿੰਜੀਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਏਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸਮਝਦੀ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਚੁੱਪ ਹੀ ਕਰਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸੋਂ ਇਹ ਆਸ ਵੀ ਨਿਰਮੂਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।

ਤੁਸਾਂ ਬਲੀਬਰ। ਯਕੀਨ ਜਾਣਨਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲੋਂ ਪਤੀ-ਸਤਿਕਾਰ ਬਿਲਕੁਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਜਮਦੂਤ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਉਸ ਮੋਤੀ ਵਰਗੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਚੂਰ ਕਰ ਕੇ ਮੁੜ ਕਿਸੇ ਲੇਸਦਾਰ ਚੀਜ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਅਕਾਰ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਉਸ ਮੇਰੀ ਛੁਟੀ ਹੋਈ ਬਾਂਹ ਮੁੜ ਫੜ ਲਈ। ਮੇਰਾ ਅੰਗ-ਅੰਗ ਭ$ਜ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਕੁਝ ਵੀ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਮੰਜੇ ਨਾਲ ਪੈਰ ਲਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਲ ਖਿਚਿਆ। ਇਕ ਲੋਥ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਟਾਂ ਵਿਚ ਪਈ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ। 'ਹੁਣ ਚੁੱਪ ਵੀ ਕਰ ਮੂੰਹ ਅੱਡਿਆ ਏ। ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਉਤਲਾ ਕਪੜਾ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਭਿੱਜ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੁਕ ਕੇ ਪਰ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵੇਖ ਕੇ ਐਨੀ ਨਫਰਤ ਹੋਈ ਕਿ ਬਾਕੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਉਹ ਵਧਦੀ ਹੀ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਝਟ ਆਪਣੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਬੁੱਲ ਮੇਰੇ ਬੁੱਲਾਂ ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ । ਉਹ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਨਮਕੀਨ ਹੋ ਚੁਕੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵਾਦ ਕੁਝ ਕੜਵਾ ਹੀ ਆਇਆ ਹੋਵੇ। ਹੈਰਾਨ ਇਸ ਗਲ ਤੇ ਸਾਂ ਕਿ ਝਟ ਕੁ ਹੋਇਆ ਇਹ ਬਦਬਖਤ ਕੀ ਬਕਦਾ ਸੀ । ਤੇ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਮੂਰਖਤਾ ਤੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਅਜਿਹੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿਚ ਪਿਆਰ ਕੀ ਕਰੇਗਾ ਤੇ ਸਿਆਣਪ ਕਿਥੇ ਖਲੋਵੇਗੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਮੇਰੀਆਂ ਗਲ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸੁਆਦ ਮਾਨਣਾ ਚਾਹਿਆ। ਪਰ ਖਾਰ ਸਾਰੇ ਹੀ ਜੰਮ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਮੂੰਹ ਧੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਹਾਉਕਾ ਲੈ ਕੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਮੂੰਹ ਧੋਣ ਦੀ। "ਧੋਂਦੀ ਨਹੀਂ ?' ਉਸ ਅਜਿਹੇ ਕੁਰਖਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਖੂੰਹਦੀ ਜਾਨ ਵੀ ਸਹਿਮ ਗਈ। ਮਜਬੂਰ ਮੈਂ ਗੜਵੀ 'ਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਰ ਕੇ ਨਾਮੁਰਾਦ ਜਿਹਾ ਮੂੰਹ ਚੁੰਨੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਲਿਆ।

'ਰਾਤ ਹਨੇਰੀ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜੋਤਾਂ ਜਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬੁਝ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਆਪਣੇ ਮੰਜੇ ਤੇ ਗਈ ਉਹ ਕਾਮ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੜਪ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਨੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੋਸ਼ ਵੀ ਉਠਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਮੇਰੀ ਹਿੱਕ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਇਕ ਬੇਜਾਨ ਜਿਹੀ ਲੋਥ ਨੂੰ ਚੁੰਮ ਚੁੰਮ ਕੇ ਸੁਆਦ ਮਾਨਣ ਲੱਗਾ। ਇਕ ਰੋਣ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਖਾਮੋਸ ਰੋਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚੋਂ ਪਿਆਰ ਦਾ ਨਾਂ ਤੱਕ ਉਡ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੇਰੀ ਸੁਹਾਗ ਰਾਤ ਸੀ, ਜਰਾ ਅੱਗੋਂ ਚੰਗੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਨਾ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰਾ ਸਬਰ ਸਾਰੀ ਮਰਦ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਚੀਰ ਜਾਣ ਲਈ ਕਾਹਲਾ ਸੀ।

'ਨਾ ਸਾਰੇ ਮਰਦ ਅਜਿਹੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸਤਰੀਆਂ।' ਮੈਂ ਵਿਚੋਂ ਬੋਲ ਪਿਆ।

'ਚੁੱਪ ਰਹੋ ਵੱਡੇ ਮਰਦ ਆਏ ਨੇ।' ਪਾਲ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਮੇਰੇ ਉਪਰ ਵੀ ਵਰ੍ਹਿਆ, ਪਰ ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਵਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਹੁਣ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਸੋਗੀ ਅਤੇ ਗੁਸੈਲ ਚਿਹਰੇ ਵਲ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾ। ਉਸ ਮੁੜ ਕਿਹਾ, 'ਬਲਬੀਰ ਖਿਮਾਂ ਕਰਨਾ, ਪਰ ਹੁਣ ਤੁਸਾਂ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਾ ਕੂਣਾ।'

'ਤੁਹਾਡਾ ਗਿਲਾ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਜੀ ਸਦਕੇ ਗੁੱਸਾ ਕਰੋ। ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਮਰਦ ਜਾਤੀ ਵਲੋਂ ਖਿਮਾਂ ਮੰਗਾਂਗਾ ਅਤੇ ਮਜ਼ਲੂਮ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਜਾਨ ਤਕ ਦੇਣ ਵਿਚ ਦਰੇਗ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਅੱਗੇ ਸੁਣਾਓ।

ਹਾਂ, ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਘੁਟ ਲਿਆ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰੀ ਅਵਾਜ ਟੁੱਟੇ- ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਲੜਖੜਾਈ, 'ਜੇ ਮੈਂ ਠੀਕ ਬਚਨੇ ਦੀ ਹਾਂ, ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਕਲੰਕੀ ਤੇ ਗੁਨਾਹੀ ਛਿਟ ਤੋਂ ਬਚੋ।'

'ਇਹ ਫ਼ਾਰਸੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਚੋਪੜੀਆਂ ਮਾਰਨੀਆਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਇਹੋ ਜੇਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਛੱਡ ਤੇ ਹੁਣ ਮਤਲਬ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ।

'ਕੀ ਅਜੇ ਕੋਈ ਚੋਭ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਭੈੜੀ ਬੋ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਦਮ ਘੁਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। 'ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮੰਜੇ ਤੇ ਚਲੇ ਜਾਓ।

'ਕਾਹਤੋਂ ?' ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਜੱਫੀ ਵਿਚ ਘੁਟਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

'ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਸ੍ਰਦਾਰ ਜੀ। ਤੁਸੀਂ ਜਰੂਰ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ..

'ਮੇਰਾ ਫਿਰ ਰੋਣ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਉਹ ਐਤਕੀ ਕਿਉਂ ਪਸੀਜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਤੇਰਾ ਦਿਲ ਵੇਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਅਸਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।' ਮੇਰੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਕੋਈ ਹੱਦ ਨਾ ਰਹੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਹੁਣ ਵੀ ਬਕ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਰਬ ਉਸ ਰਾਤ ਤੋਂ ਪਨਾਹ ਦੇਵੇ ਭੁੱਖਾ ਜੱਟ, ਸ਼ਰਾਬ ਵਿਚ ਮਦਹੋਸ਼ ਤੇ ਇਕ ਨਿਮਾਣੀ ਜਿੰਦ ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ।

ਮੈਨੂੰ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਦੀ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਈ, ਇਕ ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਢਿੱਡ ਪੀੜ, ਦੂਜੇ ਦਿਲ ਵਿੰਨ੍ਹਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ, ਤੀਜੇ ਕਾਮਨਾ ਤੋਂ ਉਪਜੇ ਦਰਦ ਤੇ ਚੀਸਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੇਰਾ ਸਰੀਰ ਨਿਢਾਲ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਪਾਸੇ ਪਰਤਦਿਆਂ ਹਾਉਕੇ ਭਰਦਿਆਂ ਤੇ ਪੀੜ ਨੂੰ ਘੁਟ ਘੁਟ ਸਹਿੰਦਿਆਂ ਸਵੇਰ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵੇਖਿਆ। ਇਧਰ ਆਪ ਉਹ ਜ਼ਾਲਮ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕੀ ਅਤੇ ਗੂਹੜੀ ਨੀਂਦ ਕਰਕੇ ਲੰਮੀਆਂ ਤਾਣੀ ਪਿਆ ਸੀ। ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹ ਆਇਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਤੋਂ ਖਿੱਚ ਕੇ ਜਗਾਇਆ। ਉਸ ਜਾਗਦੇ ਨੇ 'ਵਾਹਿਗੁਰੂ' ਕਿਹਾ। ਜਿਵੇਂ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰਿਆਂ ਗੁਨਾਹਾਂ ਉਪਰ ਲੀਕ ਮਾਰੀ ਜਾਏਗੀ।

'ਇਹ ਬਲਬੀਰ ਜੀ।ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਨਾਟਕ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਹੀ ਸੁਣਾਇਆ

ਹੈ ਬਾਕੀ ਦਾ ਵੀ ਸੁਣੋ ਪਰ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾ ਕੇ ਕੁਝ ਤਕੜੀ ਕਰ ਲਓ।

ਪਾਲ ਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਤਰੇਲੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਮੈਂ ਕੁਰਸੀ ਨਾਲ ਲਮਕ ਰਿਹਾ ਤੌਲੀਆ ਉਸ ਵਲ ਸੁਟਿਆ ਅਤੇ ਆਪ ਉਸ ਲਈ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਆਉਂਦੇ ਨੂੰ ਉਹ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਾਲੀ ਕਾਪੀ ਫੋਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਕਿਹਾ, 'ਜੇ ਕਦੇ ਮੈਂ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਕੇ ਆਪਣਾ ਦਿਲ ਹੌਲਾ ਕਰ ਸਕਦੀ।'

'ਕਵਿਤਾ, ਕਵਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਕਵੀ ਦੀ ਕਲਮ ਰਾਹੀਂ ਮੁਸਕਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੀਰਾ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਕਦੇ ਆਪਣੀ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ ਦਸਦਾ। ਕਲੀ ਕਿਸੇ ਭੌਰੇ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦੀ। ਹੰਝੂ ਆਪਣਾ ਦਰਦ ਕਿਸੇ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆਪ ਨਹੀਂ ਦਸ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਗਲਾਸ ਫੜਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

ਉਸ ਮੁਸਕਾਂਦਿਆਂ ਗਲਾਸ ਫੜ ਲਿਆ ਤੇ ਬੋਲੀ, 'ਮੋਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ੁਬਾਨ ਤੇ ਸਵੱਛ ਹੋ ਕੇ ਕੀਮਤੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।'

ਉਹ ਮੂੰਹ ਧੋਣ ਲਗ ਪਈ। ਮੈਨੂੰ ਉਦੋਂ ਹੀ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲਿਖਾਰੀ ਦਾ ਖਿਆਲ ਯਾਦ ਆਇਆ:

ਜਿਸ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਇਕ ਜਵਾਨ ਤੇ ਅਤਿ ਸੁੰਦਰ ਇਸਤਰੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਧੋਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋ ਜਾਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸੰਦੇਹ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ।

ਮੈਂ ਹੇਠਾਂ ਹੱਥ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪਾਲ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਛੋਹਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਣੀ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਪੈਣ ਲਗਾ। ਇਕ ਮਿੱਠੀ ਫੁਹਾਰ ਜਿਹੀ ਛੋਹ ਦਿਲ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਸਾਜ਼ ਜਿਹਾ ਵਜਾਉਣ ਲਗ ਪਈ। ਸ਼ਾਇਦ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਖ਼ਿਆਲ ਹੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਪਾਲ ਨੇ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਪਾਣੀ ਡਲ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ।

ਇਹ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋ?

'ਇਕ ਕਵੀ ਕਿੰਨਾ ਸਿਆਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਲਾ ਪਾਗਲ ਸੁਭਾਅ ਨਹੀ ਜਾਂਦਾ।

'ਆਹ ਕਿੰਨੇ ਚੰਗੇ ਹਨ ਉਹ ਆਦਮੀ, ਜਿਹੜੇ ਜਵਾਨ ਤੇ ਬੁੱਢੇ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਮਿੱਠੇ ਬੰਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

'ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਸੁਭਾਅ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰਾ ਹੈ ?

'ਪਿਆਰਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਤਰਸੇਵਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

'ਮੇਰਾ ਝੱਲਾ ਸੁਭਾਅ ਤੁਹਾਡੀ ਮਲਕੀਅਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬਦਲੇ...।

ਪਾਲ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਸੋਚਦਿਆਂ ਸਿਰ ਫੇਰਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਸੋਚ ਨਾਲ ਘੋਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਫੇਰਨ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਤੌਲੀਏ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਸਾਫ ਕਰ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ ਤੇ 'ਸ਼ੁਕਰੀਆ' ਆਖਦਿਆਂ ਗਲਾਸ ਭੁੰਜੇ ਰਖ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਹਸਦਿਆ ਕਿਹਾ, 'ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਬਸ ਚਾਹ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ, ਖੂਬ ਅਨੰਦ ਨਾਲ ਪੀਵਾਂਗੇ।

'ਪਰ ਇਸ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਉਹ ਚਾਹ ਕਦੇ ਵੀ ਸੁਆਦੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ।

'ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤੁਹਾਡਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸਹੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਬਾਕੀ ਵਿਥਿਆ ਵੀ ਸੁਣਾਵੋ।

'ਸੁਣ ਲਵੋ ਮਹਾਰਾਜ! ਪਿਤਾ ਜੀ ਰਿਆਸਤ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਹੀ ਛੱਡ ਗਏ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਮੁੜ ਰਿਆਸਤ ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਗਏ। ਮੁਕਲਾਵੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪੰਜ ਛੇ ਦਿਨ ਰਹਿ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ। ਦਸਾਂ ਦਿਨਾਂ ਪਿਛੋਂ ਹੀ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਫਿਰ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਆ ਗਏ। ਇਕ ਹਫਤਾ ਅਸਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਬੜੀਆਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਕਿ ਹਾਲੇ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਹੋਰ ਰਹਿਣ ਦੇਵੋ। ਪਰ ਉਹ ਇਕੋ ਸਿਰ ਮਾਰ ਛੱਡਣ। ਫਿਰ ਇਕ ਹੋਰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਜਿੰਨੇ ਦਿਨ ਏਥੇ ਰਹੇ ਓਨੇ ਦਿਨ ਹੀ ਬਚਨੇ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਤੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਹ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋਏ ਨੂੰ ਘਰ ਸੁੱਟ ਜਾਣ। ਕਦੇ ਰੋਟੀ ਖਾ ਲੈਣ, ਕਦੇ ਭੁੱਖੇ ਹੀ ਪਏ ਰਹਿਣ।

ਆਖਰ ਖੜ੍ਹੇ ਪੈਰ ਲੀੜੇ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਐਤਕੀ ਪਿੰਡੋਂ ਹੀ ਬੈਲ ਗੱਡੀ ਕਰਾਏ ਕੀਤੀ। ਬਲਦਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਧੂੜ ਉੱਡਦੀ ਨੇੜ ਤੇੜ ਦੇ ਹਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਦਸਦੀ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਕੁੰਡੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਵਾਲਾ ਸਰਦਾਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਔਖੇ ਸੁਖਾਲਿਆਂ ਸੱਸ ਦੇ ਜਾ ਪੈਰੀ ਹੱਥ ਲਾਇਆ। ਨਣਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਡੀ ਜਾਣ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਤੇ ਪੈਰ ਛੋਹੇ।

'ਇਕ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ 'ਵਹੁਟੀਏ ਵਹੁਟੀਏ' ਦੀ ਪੁਚਕਾਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਈ ਅਤੇ ਲਗੀ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਉਣ । ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਮੈਥੋਂ ਗੁੜ ਪੁਆ ਕੇ ਮਿੱਠੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਪਕਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਲੀੜੇ ਧੋਣ ਦੀ ਵਾਰੀ ਅੱਠ ਨੌਂ ਜੀਆਂ ਦੇ ਲੀੜੇ ਮੇਰੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਕੁੜਤਾ ਵੀ ਧੋਣ ਲਈ ਮੈਂ ਚੁਬਾਰੇ ਵਿਚੋਂ ਲਾਹਿਆ। ਜੇਬ ਵਿਚੋਂ ਅਫੀਮ ਵਾਲੀ ਡੱਬੀ ਨਿਕਲੀ: ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਅਫੀਮ ਖਾਣ ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਪਿਆ। ਖਿਆਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਹ ਕਦੋਂ ਅਫੀਮ ਖਾਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ? ਖ਼ਬਰੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਫੜਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ । ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਦਿਲ ਵਿਚ ਰਖੀ। ਮੱਝਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਕੱਢਣਾ ਤੇ ਦੁੱਧ ਰਿੜਕਣਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਉਂਦੀ ਨੂੰ ਹੀ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਕਰਦੀ ਸਾਂ। ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਇਕ ਹੋਰ ਧੁਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਉਹ ਸੀ ਮੇਰੀ ਤੇ ਸੱਸ ਦੀ ਨਾ ਬਣਨੀ। ਨਣਾਨ ਸੱਸ ਤੋਂ ਦੋ ਰਤੀਆਂ ਉਤੋਂ ਦੀ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਵੀ ਰੱਦ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਕੋਈ ਗਿਲਾ ਨਾ ਕੀਤਾ।

ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਸ ਆਪ ਨੋਂਹ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਅੰਦਰ ਪੁਰਾਣਾ ਬਦਲਾ ਜਾਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਏਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰਖ ਕੇ ਉਹ ਆਈ ਨੋਂਹ ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਤਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਮਾਂ ਧੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਔਖੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰੇ ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਦਾ ਗੋਹਾ ਕੂੜਾ ਮੇਰੇ ਜੁੰਮੇ ਪਾਇਆ। ਮੈਂ ਮੁਸਕਾ ਕੇ ਗੋਹੇ ਦੀ ਟੋਕਰੀ ਸਿਰ ਤੇ ਚੁੱਕ ਲਈ ਅਤੇ ਸ਼ਰਮ ਹਯਾ ਦਾ ਪੱਲਾ ਚੀਰ ਕੇ ਰੂੜੀ ਤੇ ਜਾ ਸੁੱਟੀ। ਪੰਦਰਾਂ ਅਠਾਰਾਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਦੋ ਵੇਲੇ ਦਾ ਗੋਹਾ ਕੂੜਾ ਤਕੜਾ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਟੋਕਰੀਆਂ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਦੁਖਣ ਲਗ ਪੈਂਦਾ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਨਿੱਤ ਸਵੇਰੇ ਰੂੜੀ ਤੇ ਕੂੜਾ ਸੁੱਟਣ ਜਾਂਦੀ ਸਾਂ, ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਇਕ ਜਵਾਨ ਮੁੰਡਾ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦੀ ਓਥੇ ਹੱਟੀ ਸੀ, ਹਾਉਂਕੇ ਲੈ ਕੇ ਆਖਿਆ ਕਰੇ, 'ਗਿੱਦੜਾਂ ਨੂੰ ਖੰਡ ਦੀ ਬੋਰੀ ਲੱਭ ਗਈ, ਪਾੜ ਕੇ ਛੱਡਣਗੇ।

ਏਨਾ ਆਖ ਕੇ ਪਾਲ ਦਾ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਮੈਂ ਵੀ ਹਾਸਾ ਜਬਤ ਕਰੀ ਬੈਠਾ ਸਾਂ । ਹੱਸਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਖਿਆ, 'ਪਾਲ। ਇਹ ਕਹਿ ਤੇ ਠੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਨਾਜ਼ਕ ਧੌਣ ਉਤੇ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਐਨਾ ਭਾਰ ਪਾ ਦੇਣਾ ਸਰਾਸਰ ਜ਼ੁਲਮ ਹੈ।

ਉਸ ਖੰਘੂਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਖੈਰ, ਤੁਸੀਂ ਅੱਗੇ ਸੁਣੋ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲੀਂ ਗੱਲੀਂ ਇਹ ਚੋਭਾਂ ਲਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਕਿ ਤੇਰੇ ਮਾਪਿਆ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਫਲਾਣਿਆਂ ਨੇ ਕੰਞਣ ਪਾਏ, ਮੋਹਰੀ (ਘੋੜੀ) ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਨਕਦ ਪੰਜ ਸੌ ਦਿੱਤਾ। ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਕੰਗਾਲ ਹੋ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੇ। ਉਜੜੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਸਾਕ ਲਭ ਲਿਆ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਸੁਣੀ ਜਾਇਆ ਕਰਾਂ?

'ਸਾਹੁਰੇ ਹੁੰਦੇ ਤਿਲਕਣ ਬਾਜ਼ੀ, ਸੰਭਲ ਸੰਭਲ ਪਬ ਧਰਨਾ।'

ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ ਮੁੜ ਮੁੜ ਚੇਤੇ ਆਇਆ ਕਰੇ। ਆਖਰ ਇਕ ਦਿਨ ਅੱਕੀ ਨੇ ਆਖ ਹੀ ਦਿੱਤਾ, 'ਬੇਬੇ ਜੀ। ਤੁਸੀਂ ਫਿਰ ਆਪਣਾ ਪੁੱਤਰ ਉਥੇ ਵਿਆਉਣਾ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾ ਮਿਲ ਸਕਦੀਆਂ।' ਬਸ ਏਨੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਘਰ ਵਿਚ ਭਾਂਬੜ ਮਚ ਉੱਠਿਆ। ਸਹੁਰੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੋਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਗਿੱਠ ਜਬਾਨ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰਖਣਾ ਨਹੀਂ। ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਮੇਰਾ ਹਿਰਦਾ ਕੰਬਣ ਲਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਲੱਗੀ ਕੰਧ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਕਿ ਅੜਿਆ ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਫਿਰ ਤੇ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਜੋਗੀ ਵੀ ਨਾ ਰਹੀ। ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਲਾ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਕਿ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦੇਵਾਂਗੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਸਜਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਕਿ ਨਿੱਤ ਪਕਾਣ ਜੋਗਾ ਆਟਾ ਵੀ ਪੀਠਾ ਕਰਾਂ। ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਕੇ ਮੰਨੀਆਂ।

ਹੁਣ ਤੁਸੀ ਮੈਥੋਂ ਨਿੱਤ ਦਾ ਕੰਮ ਸੁਣੋ। ਤੜਕਿਓ ਉਠਣਾ ਤੇ ਪੰਦਰਾਂ ਸੇਰ ਕੱਚਾ ਆਟਾ ਬਰੀਕ ਪੀਹਣਾ, ਮਤਾਂ ਕੋਈ ਮੋਟੀ ਆਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦੁਰਕਾਰੇ। ਪਹਿਲੋਂ ਚੱਕੀ ਪਹਿਣ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਹੱਡ ਜੋੜ ਦੁਖਿਆ ਕਰਨ। ਪਰ ਉਥੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦਸਣਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਦੁਧ ਰਿੜਕਣਾ, ਮੱਝਾਂ ਨੂੰ ਪੱਠੇ ਪਾਉਣੇ ਤੇ ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੋਣਾ। ਸਹੁਰੇ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਚਾਹ ਕਰ ਕੇ ਦੇਣੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਗੋਹੇ ਕੂੜੇ ਦੁਆਲੇ ਹੋਣਾ। ਝਾੜੂ ਬਹਾਰੀ ਕਰਦੀ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਦਸ ਵਜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਆ ਕੇ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਦਾਲ ਧਰਨੀ ਅਤੇ ਭੁੱਖੀ ਭਾਣੀ ਨੇ ਮੈਂ ਰੋਟੀ ਲੱਗਣਾ। ਸਭ ਕੁਝ ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਸੱਸ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ, ਮਾਂ ਜੀ ਰੋਟੀ ਤਿਆਰ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਵਰਤਾ ਦੇਵੋ।

'ਸਾਰੇ ਰੋਟੀ ਖਾ ਹਟਣ ਪਿਛੋਂ ਸੱਸ ਦੋ ਰੋਟੀਆਂ ਮੇਰੀ ਵਲ ਵੀ ਸੁੱਟ ਦਿਆ ਕਰੇ। ਬਿਲਕੁਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁੱਟੇ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸ ਘਰ ਦਾ ਕੁੱਤਾ ਸਾਂ। ਦਾਲ ਤੌੜੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਸੁੰਦੀ ਤੋਂ ਵੀ ਮੇਰੀ ਵਲ ਗੰਡਾ ਰੋਹੜ ਦਿਆ ਕਰੇ। ਕਈ ਵਾਰ ਰੁੱਖੀਆਂ ਹੀ ਪਾਣੀ ਲੱਸੀ

ਨਾਲ ਸਬਰ ਦੇ ਘੁੱਟ ਭਰਕੇ ਲੰਘਾ ਲਿਆ ਕਰਾਂ। ਉਸ ਪਿਛੋਂ ਜੂਠੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਦਾ ਅੰਬਾਰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਲਈ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਗੋਡਿਆ 'ਚ ਸੁੱਟ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਇਆ ਕਰਾਂ। ਕਈ ਵੇਰ ਖ਼ਿਆਲ ਆਵੇ ਕਿ ਜੇ ਕਦੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੇਖ ਲਵੇ ਤਾਂ ਕਦੀ ਜਿਊਂਦੀ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕੇ। ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਸੁਆਹ ਨਾਲ ਬਿਆਈਆਂ ਪੈ ਕੇ ਖਰਖਰਾ ਬਣਗੇ। ਭਾਂਡੇ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਪਿਛੋਂ ਪਾਟੇ ਲੀੜਿਆਂ ਨੂੰ ਟਾਕੀਆਂ ਲਾਉਣੀਆਂ, ਲੀੜੇ ਧੋਣੇ ਤੇ ਹੋਰ ਨਿੱਕਾ ਮੋਟਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਦਿਨ ਢਲੇ ਮੱਝਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਪਾਉਣੇ ਅਤੇ ਗਊਆਂ ਨੂੰ ਤੂੜੀ ਤੇ ਹਰਾ ਰਲਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਹਰਾ ਕੁਤਰਿਆ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਦ ਆਪ ਦੱਥੇ ਲਾ ਕੇ ਕੁਤਰਨਾ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਕਾਮੇ ਹੁਣ ਤਕਰੀਬਨ ਨਿੱਤ ਹੀ ਇਸ ਵੇਲੇ ਪੱਠੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੁਤਰਦੇ। ਓਧਰੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਲੱਸੀ ਵਾਲੇ ਭਾਂਡੇ ਸਾਫ਼ ਕਰਨੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਦੁੱਧ ਵਾਲੀਆਂ ਕਾੜ੍ਹਨੀਆਂ ਭੜੋਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਟਿਕਾਣੇ ਰਖਦੀ ਸਾਂ, ਫਿਰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਆਉਣ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਕੜਾਹੀ ਫੜ ਕੇ ਆ ਖੂਹੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਹੁੰਦੀ। ਪਸ਼ੂ ਆਖਣ ਅਸੀਂ ਪਾਣੀ ਪੀਣੋ ਹਟਣਾ ਨਹੀਂ ਤੇ ਖੂਹੀ ਆਖੇ ਮੇਰੇ 'ਚੋਂ ਪਾਣੀ ਮੁਕਣਾ ਨਹੀਂ। ਦੋ ਘੰਟੇ ਮੇਰੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਮਣ ਕੱਚੇ ਦਾ ਡੋਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਿੱਚਦੀਆਂ।

ਏਧਰੋਂ ਹਟ ਕੇ ਗੋਹੇ ਧੁਖਾ ਦਾਲ ਵਾਲੀ ਤੌੜੀ ਧਰਦੀ ਸਾਂ। ਬਹੁਤੀ ਦਾਲ ਮਾਂਹ ਮੋਠਾਂ ਤੇ ਛੋਲਿਆਂ ਦੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹਰ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਦਸ ਬਾਰਾਂ ਟੋਕਰੇ ਗੋਹੇ ਦੀਆਂ ਪਾਥੀਆਂ ਪਥਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਆਥਣ ਦਾ ਕੂੜਾ ਸਿੱਟਣ ਵੇਲੇ ਓਧਰੋਂ ਪਾਥੀਆਂ ਢੋਇਆ ਕਰਦੀ ਸਾਂ। ਇਸੇ ਦੌੜ ਭਜ ਵਿਚ ਰਾਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਮੱਝਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਕਢਦੀ ਸਾਂ, ਦੁੱਧ ਤੱਤਾ ਕਰ ਕੇ ਜਮਾਉਂਦੀ ਸਾਂ। ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਮੇਰੀ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਨਿੱਤ ਹੀ ਰੁੱਖੀ ਰੋਟੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਪਿੱਠ ਭੁਆ ਕੇ ਰੋਟੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾ ਲੈਂਦੀ ਅਤੇ ਕੋਠੇ ਤੇ ਨਿੱਤ ਗਿੱਝੇ ਹੋਏ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਪਾ ਦੇਂਦੀ ਸਾਂ। ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜ ਕੇ ਫਿਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਵਸ ਪੈ ਜਾਂਦੀ। ਤੜਕੇ ਉਠ ਕੇ ਖਾਊ-ਪੀਏ ਤਕ ਮੈਂ ਇਕ ਮਿੰਟ ਵੀ ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਲੈਂਦੀ। ਪਰ ਮਾਂ ਧੀ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਤੇ ਮਚਦੇ ਤਾਹਨੇ ਫਿਰ ਵੀ ਸੁਣਦੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸਾਂ । ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਕਦੇ ਅਲਫੋਂ ਬੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਖੀ ਕਿ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਤੇ ਭੈਣ ਮੈਨੂੰ ਸਾਰੀ ਦਿਹਾੜੀ ਇਉਂ ਤੰਗ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਉਹ ਲਾਣਾ ਹੀ ਊਤਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਦੇਵਰ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ । ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਣ ਤੇ ਪੱਠੇ ਪਾਉਣ ਵਿਚ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਮਦਦ ਦੇ ਦਿਆ ਕਰਦਾ। ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕਦੇ ਸੌਂਹ ਖਾ ਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੂੰ ਦਿਨੇ ਕੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਏ ? ਤੂੰ ਤਕੜੀ ਤਾਂ ਰਹਿੰਦੀ ਏ ? ਮੈਂ ਤਰਸਦੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਦੇ ਮੇਰਾ ਹਾਲ ਪੁੱਛਣ । ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਥਕੇਵਾਂ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਆਪਣਾ ਮਤਲਬ ਹੱਲ ਕਰਨ ਬਿਨਾਂ ਕਦੇ ਹੱਸ ਕੇ ਨਾ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਨਿੱਤ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭਰੀ ਪੀਤੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਭਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਮੇਰੀ ਸਿਹਤ ਹਦੋਂ ਵਧ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ। ਰੁਖੀ ਮਿਸੀ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਉਹ ਵੀ ਇਕ ਡੰਗ, ਹੌਂਸਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰੀ ਦਿਹਾੜੀ ਕੰਮ ਨੂੰ ਜੁਟੇ ਰਹਿਣਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾੜੀ ਹੀ ਹੋਣਾ ਸੀ।

'ਸਰਦਾਰ ਹੋਰੀਂ ਅਫੀਮ ਤਕੜੀ ਖਾਂਦੇ ਸਨ। ਚਾਹ ਦਾ ਗੱਫਾ ਦੋ ਵੇਲੇ ਤੇ ਸਿਗਰਟਾਂ ਦਾ ਝੱਸ ਵੀ ਪੈ ਚਲਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਮਾੜੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਜੁੜਦੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆ ਕੇ ਲੈ ਗਈ। ਪਿਛੋਂ ਸਰਦਾਰ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਗਰਮੀ ਨੇ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਇਲਾਜ ਕੋਈ ਕਰਵਾਇਆ ਨਾ, ਸਿਹਤ ਗਿਰ ਗਈ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜਵਾਈ ਨੂੰ ਘਰ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਇਆ। ਹਕੀਮ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਉੱਕਾ ਹੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਪੀ ਗਏ। ਅਸਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਰੱਖ ਕੇ ਤੰਦੁਰਸਤ ਕਰ ਕੇ ਘੱਲਿਆ ਅਤੇ ਜਾਂਦੇ ਨੂੰ ਮਾਂ ਜੀ ਵੀਹ ਸੇਰ ਪੱਕੇ ਘਿਓ ਦਾ ਟੀਨ ਮੁਲ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਕੋਕਰੀ ਜਾ ਕੇ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਘਿਓ ਦਾ ਟੀਨ ਖਾਧਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ ਪਰ ਕਸੀਸ ਵੱਟ ਕੇ ਪੀ ਗਈ। ਮਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਆਈ ਤੋਂ ਪੁਛਿਆ, 'ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ ?' ਮੈਂ ਆਖਿਆ, 'ਸਭ ਠੀਕ ਹੈ'। ਤਕਲੀਫ਼ ਪਰਗਟ ਕਰ ਕੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਵਧੇਰੇ ਦੁਖੀ ਕਰਨ ਚੰਗਾ ਨਾ ਜਾਣਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਣ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਤੜਫ ਤੜਫ ਕੇ ਮਰ ਜਾਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ, ਓਦੋਂ ਤੇ ਓਥੇ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਹੋਰ ਬਣ ਗਈਆਂ। ਧੋਬੀ ਦੇ ਬੈਲ ਵਾਂਗ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਨਿਤ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਸਾਂਭ ਲਈ। ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਮੇਰਾ ਹਿਰਦਾ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੂਲਾਂ ਨਾਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿੰਨਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਚ ਦਵੱਲ ਧਰਿਆ। ਇਸਤਰੀ ਆਪਣੀ ਹੱਤਕ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਮਾਪਿਆਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਤੋਂ ਇਕ ਲਫਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂ ਅਟਕਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ, ਰੋਂਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ, ਮਤੇ ਕਲੇਸ਼ ਜਿਆਦਾ ਵਧ ਜਾਵੇ। ਮਾਂ ਧੀ ਆਥਣ ਸਵੇਰ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਚੁੱਕਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਮੋਟੀ ਅਕਲ ਤੇ ਲਾਈ-ਲਗ ਘਰ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਰੱਬ ਬਚਾਵੇ। ਅਖੀਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਰਾਦ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਕਸੂਰ ਤੇ ਡੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮੁਰੰਮਤ ਹੋਣ ਲਗੀ।

ਇਕ ਵਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਿ ਮੈਂ ਰੋਟੀ ਪਕਾ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਇਕ ਗੁਆਂਢਣ ਆ ਗਈ। ਮੇਰੀ ਸੱਸ ਚੁਲ੍ਹੇ ਅੱਗੇ ਹੀ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਤਵੇ ਤੋਂ ਰੋਟੀ ਲਾਹ ਕੇ ਫੁਲਾਣ ਲਈ ਚੁਲ੍ਹੇ ਦੀ ਮੱਠੀ ਮੱਠੀ ਅੱਗ-ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਆਂਢਣ ਮੈਥੋਂ ਸਰ੍ਹਾਣੇ ਦੀ ਉਣਾਈ ਪੁੱਛ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦਸਣ ਲਗ ਪਈ। ਰੋਟੀ ਦਾ ਖਿਆਲ ਭੁਲ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਸਮਝਦੀ ਸਾਂ ਕਿ ਚੜੇਲ ਅੱਗੇ ਬੈਠੀ ਹੈ, ਆਪੇ ਚੁੱਕ ਲਵੇਗੀ । ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਨਾ ਚੁੱਕੀ ਰੋਟੀ ਸੜ ਗਈ, ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਅਫਸੋਸ ਹੋਇਆ। ਗੁਆਂਢਣ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹੋ! ਕਹਿ ਕੇ ਸੜੀ ਰੋਟੀ ਚੁੱਕੀ। ਮੇਰੀ ਸੱਸ ਨੇ ਤਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਖੁਰਚਣਾ ਮੇਰੇ ਗੁਟ ਤੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਖੁਰਚਣਾ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਰਖ ਕੇ ਗਰਮ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਖੁਰਚਣਾ ਲਗਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਮੇਰੀ ਚੀਕ ਨਿਕਲ ਗਈ। ਉਸ ਆਪਣਾ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਮੂੰਹ ਖੋਲਿਆ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗੀ, 'ਇਸ ਨੂੰ ਤੇਰਾ ਪਿਓ ਖਾਵੇਗਾ, ਤੈਨੂੰ ਖੁਆਉਣੀ ਏਂ ਮੁਰਦਾਰੇ। ਜੂਠ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੀ।

ਸਾਰੇ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਹੋਇਆ ਗ਼ਮ, ਹਿਰਦਾ ਪਾੜ ਅੱਖਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਹਿ ਤੁਰਿਆ।

ਮੇਰੀਆਂ ਭੁੱਬਾਂ ਨਿਕਲ ਗਈਆਂ, ਮੈਂ ਰੋ ਰੋ ਫਾਵੀ ਹੋ ਗਈ। ਇਕ ਇਕ ਗੱਲ ਚੇਤੇ ਆਵੇ ਅਤੇ ਰੋਣ ਝੜੀ ਦੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵਾਂਗ ਠੱਲਿਆ ਨਾ ਜਾਵੇ। ਮਾਂ ਧੀ ਆਖਣ, ਪਤੰਦਰ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਅੱਗੋਂ ਅੱਗੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਤੇ ਆ ਕੇ ਕੁਝ ਕਹਿ ਨਾ ਦੇਵੇ । ਸਰਦਾਰ ਪੱਠੇ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਮਾਂ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਹੀ ਬਾਹਰਲੇ ਘਰ ਜਾ ਸਿਖਾਇਆ। ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਰੋਂਦੀ ਨੂੰ ਆ ਫੜਿਆ। ਡੰਡੇ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡਾ ਲੂਹ ਸੁੱਟਿਆ। ਮੈਂ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਾਂ ਤੇ ਵਾਸਤੇ ਪਾਵਾਂ, ਪਰ ਪੱਥਰ ਨੇ ਇਕ ਨਾ ਸੁਣੀ। ਜਿਹੜੇ ਹੱਥ ਤੇ ਖੁਰਚਣਾ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਓਸ ਥਾਂ ਓਦੋਂ ਹੀ ਛਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਓਨਾ ਥਾਂ ਸੜੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇਕ ਡੰਡਾ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਓਥੇ ਵੀ ਜੜ ਦਿੱਤਾ। ਛਾਲਾ ਫਿਸ ਕੇ ਪਾਣੀ ਨਿਕਲ ਗਿਆ, ਬਹੁੜੀਂ ਰੱਬਾ। ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਜੂਨ ਭੁੱਲ ਕੇ ਵੀ ਨਾ ਪਾਈਂ।

ਸਾਰੇ ਟੱਬਰ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਕਢ, ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਭੁੰਜੇ ਹੀ ਟੇਢੀ ਪਈ ਸਾਂ। ਦੁਖਾਂ ਦੀ ਵਾਛੜ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਭੰਨ ਕੇ ਸੁੱਟ ਗਈ। ਚੁੰਨੀ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਢੱਕੀ ਰੋਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸ ਦਿਨ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਪਾਣੀ ਪਿਆ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਚੁੱਪ ਹੋਏ ਵੀ ਕੁਝ ਸੋਚ ਕੇ ਫਿਰ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਮੂੰਹ ਫੜ ਕੇ ਹੁਬਕੀਂ ਹੁਬਕੀ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਸਾਂ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਸਮਝਦੀ ਸਾਂ ਕਿ ਇਸਤਰੀ ਜੂਨ ਸਾਰੇ ਨਰਕਾਂ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹੈ। ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁੱਝਦਾ, ਉਹ ਵੇਲਾ ਰੱਬ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਵੀ ਨਸੀਬ ਨਾ ਕਰੇ।

ਨਿਤ ਦੀਆਂ ਮਾਰਾਂ, ਗਾਲ੍ਹਾਂ, ਵੇਲੇ ਕੁਵੇਲੇ ਦੀ ਭੁੱਖ, ਕੰਮ ਦੀ ਖਿਚ ਰਾਤ ਦਿਨ ਵਢ- ਵਢ ਖਾਂਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨੇ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਨੀਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਹਲਕਾ ਹਲਕਾ ਬੁਖਾਰ ਰਹਿਣ ਲਗ ਪਿਆ। ਮੇਰੀ ਲਿਆਕਤ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੋਰਾ ਮੁੱਲ ਨਾ ਪਾਇਆ। ਮੇਰੀ ਸਿਆਣਪ ਕੁੱਤੇ ਵਾਂਗ ਦੁਰਕਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਜੁੱਤੀ ਬਰਾਬਰ ਨਾ ਜਾਣਿਆ। ਮੇਰਾ ਸਭ ਕੀਤਾ ਕਰਾਇਆ ਤੇ ਬਣਿਆ ਬਣਾਇਆ ਖੂਹ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਤਾਪ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਨਿੱਤ ਰਾਤ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹ ਜਾਇਆ ਕਰੇ। ਮੇਰੀ ਰਿਆਸਤ ਵਾਲੀ ਸਹੇਲੀ ਮਹਿੰਦਰ ਦੇ ਨਾਨਕੇ ਕੋਕਰੀ ਹੀ ਸਨ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਈ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਰੂਪ ਤੇ ਹਾਲ ਵੇਖ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਈ। ਮੇਰੀ ਸੱਸ ਇਕ ਮਿੰਟ ਵੀ ਮੇਰੇ ਪਾਸੋਂ ਨਾ ਹਿੱਲੀ, ਮਤਾਂ ਮੈਂ ਕੋਈ ਸੱਚੀ ਉਸ ਨੂੰ ਦਸ ਦੇਵਾਂ। ਪਰ ਸਚਾਈ ਆਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੁਕਦੀ। ਮੇਰੇ ਡੁਲ੍ਹਦੇ ਅੱਥਰੂ ਮਹਿੰਦਰ ਤੋਂ ਨਾ ਵੇਖੇ ਗਏ। ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਆਖਣ ਤੇ ਹੀ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਸਮਝ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਜਾਣ ਲਗੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਜੱਫੀ ਪਾ ਕੇ ਮਿਲੀ। ਜੱਫੀ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਭੀ ਪਤਾ ਲਗ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਤਾਪ ਵਿਚ ਭਖ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਉਹ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲੀ, ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਰਿਆਸਤ ਨੂੰ ਚਲੀ ਗਈ। ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਹਾਲ ਆਢੋਂ ਗੁਆਢੋਂ ਮਲੂਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਉਸ ਜਾ ਕੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਦਸ ਦਿੱਤੀ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਤੋਂ ਸੁਣ ਕੇ ਰਿਹਾ ਨਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਕ ਦਮ ਪੰਜ ਦਿਨ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਆ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਐਨਾ ਜਰੂਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਬਚ ਗਈ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਪੁਛਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਾ ਦੱਸਿਆ, ਪਰ ਜਿਆਦਾ ਦੇਰ ਮੈਥੋਂ ਜਬਤ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਸਾਰੇ

ਦੁਖ ਭੁੱਬਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਡਿਗ ਪਏ ਜਬਾਨੀ ਮੈਥੋਂ ਕੁਝ ਵੀ ਦਸਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਵੀ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ।

ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ 'ਪਿਤਾ ਜੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛ ਕੇ ਜਾਣਾ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰਿਆ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਹਾ, ਮੈਂ ਪਾਲ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਂਨਾ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਘੱਲਣਾ, ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਨਾ ਦੇਵੋ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਹੀ ਸਮਝੋਂਗੇ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਧੀ ਕੋਹ ਕੋਹ ਹਲਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤੀ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਧੀਆਂ ਵਾਲੇ ਹੋ। ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਹਿਲਾਣ ਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਖਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੰਦਲ ਪੈ ਗਈ। ਕਿਸੇ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਤੁਹਾਡੀ ਮਰਜ਼ੀ ਹੈ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਸੁਣਿਆ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਚਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।

'ਅਸੀਂ ਤਲਵੰਡੀ ਆ ਗਏ। ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਬੁਖ਼ਾਰ ਵਲੋਂ ਅਰਾਮ ਆਇਆ, ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਕੋਈ ਮੈਨੂੰ ਆ ਕੇ ਵੇਖੇ, ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਉਂਗਲ ਪਾ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਏ, 'ਕੁੜੇ ਪਾਲ ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੁੜੇ ਤੂੰ ਤੇ ਕਾਲੀ ਭੂਤ ਹੋ ਗਈ।' ਕਮਲਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸਭ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦੀ ਰਹੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਬੜਾ ਸੁਖੀ ਸਾਂ, ਪਰ ਇਸ ਕੁੜੀ ਨੇ...।' ਅੱਗੋਂ ਉਹ ਕੁਝ ਨਾ ਆਖ ਸਕੇ। ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ, ਸਾਡੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੁੜੀ ਮਾਂ ਬਾਪ ਲਈ ਉਹ ਨਾਸੂਰ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਦਿਲ ਤੇ ਪਿਆ ਸਦਾ ਚੀਸਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਧੀਆਂ ਦਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਇਕ ਲਾਹਨਤ ਹੈ। ਕਾਸ਼ ! ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਧੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਦਾ ਵੈਰੀ ਭਾਵੇਂ ਇਕ ਹੋਰ ਵਧ ਜਾਵੇ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੌਕਰੀ ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਪਿਛੋਂ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਸਾਰੋਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਮੰਗਣੀ ਹੋ ਗਈ ਏ। ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਪਿਛੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਬਿਰਛ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸੁੱਕ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਵੀ ਮਾਂ ਬਾਪ ਲਈ ਜ਼ਹਿਮਤ ਬਣੀ ਰਹਿਣਾ ਚੰਗਾ ਨਾ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸੇਵਾਦਾਰਨੀਆਂ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਈ। ਹੁਣ ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਦੌਰਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਵੀ ਇਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਹੈ ਮੇਰੀ ਜੀਵਨ ਵਿਥਿਆ।'

ਚੁੱਪ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਜਿੰਦਰਾ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਅਫਸੋਸ ਵਿਚ ਡੂੰਘਾ ਧਸ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਆਖ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਹੱਦੋਂ ਵਧ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਸਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਹੀ ਸਕੇ ਭਰਾ ਨੇ ਪਾਲ ਨਾਲ ਇਹ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ।

5

ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਆਪਣਾ ਤੇਜ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਓਦੋਂ ਮੈਂ ਪਾਲ ਨੂੰ ਤਲਵੰਡੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤਕ ਛੱਡ ਆਇਆ। ਉਹ ਚਲੀ ਗਈ, ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੁੰਝਲ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਂ ਸਿਰ ਤੋੜ ਯਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਇਸੇ ਦੀ ਕੋਈ ਗੁੱਥੀ ਵੀ ਸੁਲਝਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਹੀ।

ਦੁਨੀਆ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਖਬਰੇ ਉਹ ਜਿਹਾ ਅਗੇ ਆਇਆ, ਓਹੋ ਜਿਹੀ ਹੋ ਰਹਿੰਦੀ ਹੋਵੇ।

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਤੇ ਹੋਰ ਲਾਵਿਆਂ ਦੀ ਰੋਟੀ ਦੇ ਕੇ ਬਾਹਰੋਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਬਾਲਟੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਇਹ ਆਦਤ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਕੱਲ੍ਹਾ ਹੋਵਾਂ ਜਾਂ ਕਿਤੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਸਤੀ ਜਿਹੀ ਵਿਚ ਮਗਨ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ। ਕਿਸੇ ਪਿਛੋਂ ਅਵਾਜ ਮਾਰੀ। ਮੈਨੂੰ ਐਵੇਂ ਬੁਲਾਣ ਤੇ ਮੂਰਖ ਲੋਕਾਂ ਉਪਰ ਬੜਾ ਗੁੱਸਾ ਆਉਂਦਾ। ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਾਣਦੇ, ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਅਵਾਜ ਤੇ ਨਾ ਬੋਲਿਆ, ਪਰ ਉਹ ਬਹਾਦਰ ਆਵਾਜਾਂ ਮਾਰੀ ਹੀ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੱਦ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਸਿਆ, 'ਦੋ ਫੌਜੀ ਭਗੌੜੇ ?'

'ਫਿਰ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ ?"

'ਦਲਬਾਰਾ ਤੇ ਇਕ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ। ਉਹ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਮੈਨੂੰ ਸਮਝਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦਲਬਾਰਾ ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸੀਰੀ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਔਖਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਕਟ ਕੇ ਗਏ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨ ਹੀ ਹੋਏ ਸਨ । ਸੋਚਦਾ ਸਾਂ, ਉਸ ਅਜਿਹਾ ਬੁਰਾ ਕੰਮ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ? ਜਰੂਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਚੁੱਕਿਆ ਚੁਕਾਇਆ ਪਲਟਣ ਵਿਚੋਂ ਭਜ ਆਇਆ ਹੈ।

'ਅਜ ਤੜਕੇ ਹੀ ਆਏ ਹਨ। ਕਲ੍ਹ ਦਾ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰ ਮੈਰੇ ਵਿਚ ਹੀ ਕਟਿਆ ਹੈ।

'ਕਿੱਥੇ ਹਨ ਉਹ ?

'ਮੇਰੇ ਘਰ ਹਨ।

ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਾਲ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਵੈਲੀ ਝਟ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਅਤੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਡਾਕੇ ਪਵਾ ਦੇਣੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮਾਮੂਲੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਦਲਬਾਰੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਮੁੜ ਮੁੜ ਤਰਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਏਥੇ ਪੁਲੀਸ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਪਲਟਣ ਭੇਜਿਆ ਜਾਵੇ। ਓਥੇ ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ ਵੀਹ ਪੱਚੀ ਦਿਨ ਦੀ ਨਜਰਬੰਦੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਕ ਭਗੌੜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਦੋਸ਼ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੀ, 'ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵੈਰੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਮਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣਾ ਹੀ ਅਸਲੀ ਸੁਧਾਰ ਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਹੈ।'

ਉਹ ਆਦਮੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਕ ਛੱਤ ਲੰਘ ਕੇ ਇਕ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਮੰਜੇ ਤੇ ਅੱਧ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਸਨ। ਪੂਰੀ ਫ਼ੌਜੀ ਵਰਦੀ ਤੇ ਰਾਈਫਲਾਂ ਕੋਲ ਸਨ। ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਚਲੇ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਦਲਬਾਰੇ ਤੋਂ ਪੁਛਿਆ, 'ਮੂਰਖਾ। ਇਹ ਤੂੰ ਕੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ?'

'ਮੇਰੀ ਕਿਸਮਤ।' ਏਹੀ ਆਖ ਕੇ ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਇਆ।

'ਤੂੰ ਕੁਝ ਸੋਚਿਆ ਨਾ, ਤੂੰ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ? ਜੇ ਕਿਸੇ ਵੈਲੀ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਤੈਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਕਿਤੇ ਦਾ ਕਿਤੇ ਖਪਾ ਦੇਂਦਾ।

ਉਸ ਨੇ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲਈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਪਛਤਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

'ਫਿਰ ਹੁਣ ਕੀ ਸਲਾਹ ?

'ਜੰਗ ਵਿਚ ਵੀ ਮਰ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਏਥੇ ਵੀ ਮਰ ਜਾਣਾ ਏ।'

ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਖੂਨ ਖਰਾਬੇ ਹੋ ਚੁਕੇ ਸਨ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਾਜ਼ੀਰੀ ਚੌਕੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਗਰੀਬਾਂ ਤੋਂ ਚੌਕੀ ਟੈਕਸ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਦਲਬਾਰੇ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਜਰੂਰ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੈਲੀ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜਾਨਾਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਜਾਪੀਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਜੋ ਕੁਝ ਮੈਂ ਆਖਾਂ ਤੈਨੂੰ ਉਹੀ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ।'

'ਕੀ?'

'ਵਾਪਸ ਆਪਣੀ ਪਲਟਣ ਵਿਚ ਚਲੇ ਜਾਓ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪੋਲੀਸ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਮਾਰੇ ਜਾਉਂਗੇ ।

'ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਕੀ ਤਾਕਤ ਹੈ ਸਾਡੇ ਅੱਗੇ ਠਹਿਰ ਜਾਏ।' ਇਹ ਦੂਜੇ ਫੌਜੀ ਦੀ ਆਵਾਜ ਸੀ।

'ਪਰ ਜੋ ਕੁਝ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਉਸ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦੇਵੋ।

'ਨਾ ਅਸੀਂ ਪੁਲੀਸ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਣਾ ਤੇ ਅਤੇ ਨਾ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ।' ਦੂਜਾ ਫੌਜੀ ਬੋਲਿਆ।

ਬਾਹਰ ਕੁਝ ਖੜਾਕ ਹੋਇਆ। ਘਰ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਪੋਲੀਸ ਨੇ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਧੜਕਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਵੀ ਪੀਲੇ ਪੈ ਗਏ।

'ਤੁਸੀਂ ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ ਚਲਾਉਣੀ।'

ਇਹ ਆਖ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ । ਸੋਚਦਾ ਸਾਂ ਜੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੁਰੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਫੌਜੀ ਆਦਮੀਆਂ ਹੱਥੋਂ ਪੋਲੀਸ ਦੇ ਕਈ ਆਦਮੀ ਮਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਸੂਰਤ ਬਚ ਉਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਪਰ ਪਿੰਡ ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਭਾਰ ਪਵੇਗਾ। ਸਾਹਮਣੇ ਖਲੋਤਾ ਥਾਣੇਦਾਰ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੇਰੀ ਬੜੀ ਇੱਜਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਗੁੰਡੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਇਨਸਪੈਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਖਲੋਤੇ ਸਨ।

'ਤੂੰ ਕਿਥੋਂ ਆਇਆ ਏ ?

‘ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਕੋਲੋਂ।’

'ਚੰਗਾ, ਇਕ ਦਮ ਹੇਠਾਂ ਬਹਿ ਜਾ।

'ਪਰ ਜਨਾਬ ਮੈਂ ਬਹਿਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਜੇ ਦੋਸ਼ੀ ਬੇਹਥਿਆਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ?

'ਕੀ ਤੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਰਖਦਾ ਏ?

'ਚਾਹੇ ਕੁਝ ਹੋਵੇ ਮੈਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ।‘

‘ਬਹੁਤ ਹੱਛਾ! ਸ਼ਾਬਾਸ਼! ਤੈਨੂੰ ਕਾਕਾ ਕੋਈ ਹਰਜ਼-ਵਰਜ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ । ਤੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਬੇਫਿਕਰ ਰਹਿ।'

'ਬਹੁਤ ਹਛਾ ਜਨਾਬ!'

ਏਨੀ ਆਖ ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਅਗੋਂ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

'ਇਕ ਪਾਸੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਾਮੂਲੀ ਜੇਲ੍ਹ ਦੋਹਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਚੁਣ ਲਵੋ।

'ਅਸੀਂ ਪੰਜ ਚਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਮਰਾਂਗੇ।' ਦੂਜਾ ਫੌਜੀ ਬੋਲਿਆ।

'ਪਰ ਦਿਲਬਾਰਿਆ। ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਿੰਡ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ ?' ਮੈਂ ਦਿਲਬਾਰੇ ਦੀ ਰਫਲ ਫੜ ਲਈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੂਜੇ ਫੌਜੀ ਦੀ ਰਫਲ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾ ਲਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਦਿਲਬਾਰਾ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੋੜੇਗਾ। ਦਿਲਬਾਰੇ ਦੇ ਆਖਣ ਉਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਵੀ ਰਫਲ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਦੋਵੇਂ ਰਫਲਾਂ ਇਨਸਪੈਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਅਗੇ ਲਿਆ ਸੁੱਟੀਆਂ।

'ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਕਾਕਾ! ਸ਼ਾਬਾਸ਼! ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਿਆ।

ਦੋਵੇਂ ਫ਼ੌਜੀ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਂਦੇ। ਝਟਪਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਆਦਿ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕਰ ਲਈਆਂ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਸਾਹਿਬ ਛਤ ਉਤੇ ਸਨ । ਉਹ ਵੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਮੇਤ ਥੱਲੇ ਆ ਉੱਤਰੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰਾ ਵੀ ਨਾਂ ਨੋਟ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਾਰੇ ਘਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਗਈ। ਨਾਜਾਇਜ਼ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕਾਬੂ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੇ ਓਥੋਂ ਚਲ ਪਏ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਡਿਪਟੀ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿਚ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਸੁਭਾਵਕ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ, 'ਕੀ ਉਸ ਦਾ ਆਉਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ?' ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਵਾਂਢੇ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਬਾਹਰ ਲਾ ਆਉਂਦਾ, ਅਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਵੀ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਸਪਸ਼ਟ ਮਤਲਬ ਇਹ ਸੀ ਜੇ ਉਹ ਕਲ੍ਹ ਨੂੰ ਨਾ ਆਇਆ, ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਸੁਪਰਡੰਟ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਸ ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਕੱਢੇ। ਮੁੜ ਭਰਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਆਖਣ ਲਗੇ, 'ਇਹ ਹੁਕਮ ਹੈ ? ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਇਹ ਨਾ ਆਇਆ ਕਿ ਮਜਬੂਰੀ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਹੁਕਮ ਕਿਉਂ ਕਰ ਲਾਗੂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਮੁਕਦੀ ਗੱਲ ਡਿਪਟੀ ਸਾਹਿਬ ਹੋਰਾਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਸਿਲੇ ਵਿਚ ਇਕ ਠਾਣੇ ਦੀ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਹੱਸਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੋਂ ਪਤਾ ਲਗ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਸਚਾਈ ਦੀ ਕਦਰ ਜ਼ਮਾਨਾ ਤੇ ਵੇਲੇ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਫ਼ਵਾਹ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਬਿਜਲੀ ਵਾਂਗ ਫਿਰ ਗਈ । ਮੇਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੱਦੋਂ ਵਧ ਅਫਸੋਸ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਇਸ ਮਾਮੂਲੀ

ਤਕਲੀਫ ਨੂੰ ਇਕ ਦਲੇਰੀ ਵਿਚ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਇਹ ਮੁੱਢ ਹੈ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦਾ । ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਢਾਲ ਹੀ ਲੋਕ ਪੀੜ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਵਿਚ ਲਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਅਫਸੋਸ ਹੀ ਕੀ ਹੋਣਾ ਸੀ।

ਮੇਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਛੁਡਾਣ ਦੇ ਯਤਨ ਆਰੰਭ ਦਿੱਤੇ। ਮੈਨੂੰ ਡੀਫੈਂਸ ਔਫ ਇੰਡੀਆ ਰੂਲਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦੀ ਕਿ ਮੈਂ ਫੜਿਆ ਕਿਸ ਜੁਰਮ ਵਿਚ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਇਖਲਾਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਫਰਜ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਮੌਤ ਨਾਲ ਲੜਿਆ ਹਾਂ। ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵੀ ਮੈਂ ਇਹ ਸੌਦਾ ਸਸਤਾ ਹੀ ਸਮਝਿਆ। ਮੈਂ ਕਈਆਂ ਜਾਨਾਂ ਦੇ ਬਚਾਣ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਬਣਿਆ। ਉਸ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਾਲ ਫ਼ਤਹ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਹੁਣ ਜੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੁਖ ਤਕਲੀਫ ਆ ਗਈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਮਸਤਾਨੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਡਿਪਟੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਗਰੂਰ ਤੇ ਰੋਹਬ ਪਾਰੇ ਦੀ ਆਖਰੀ ਚੋਟੀ ਤੇ ਪੁਜਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਮੇਰਾ ਅਭਿਮਾਨ ਕੁਚਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਮੇਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਝੁਕਿਆ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਸ਼ਾਂਤ ਚਿਹਰਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਡਿਪਟੀ ਸਾਹਿਬ ਖ਼ੁਦ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਭਾਰੇ ਦੇਸੀ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਇਕ ਜ਼ਿੰਦਾ ਦਿਲ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਸੱਚੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਦੇਣ ਲਈ ਤੁਰੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਥਾਣੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਚੰਗੀ ਵਾਕਫ਼ੀ ਹੋ ਗਈ। ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਆਦਮੀ ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿੱਤ ਵੇਖਦਾ ਸੀ । ਵਾਕਫ਼ੀਆਂ ਹੀ ਇਕ ਦਿਨ ਨਿੱਗਰ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀਆ ਹਨ। ਪ੍ਰਸੰਨ ਰਹਿਣ ਦਾ ਏਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ, ਜੋ ਮੇਰੀ ਜ਼ਮੀਰ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਅੰਦਰੋਂ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਹਾਂ ਤੇ ਇਕ ਭਲੇ ਕੰਮ ਸਦਕਾ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਹਵਾ ਖਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਬੜਾ ਸੋਹਣਾ ਗਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ । ਮੇਰਾ ਗੌਣਾ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀ ਘੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਸੁਣਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਵਾਰਸ ਦੀ ਹੀਰ ਨੂੰ ਜਦ ਚੰਗੀ ਸੁਰ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਾ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਬੈਠੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਣ ਲਗ ਪੈਂਦੇ। ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਕਈ ਸੁਆਲ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ, ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਤਸੱਲੀ ਦੇਂਦਾ ਸਾਂ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਵੀ ਮੇਰੀ ਕਾਫ਼ੀ ਇੱਜਤ ਕਰਨ ਲਗ ਪਏ। ਕਈਆਂ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਨੱਬੇ ਫੀਸਦੀ ਝੂਠ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਮੈਥੋਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਲਿਖ ਕੇ ਪੁਛਦੇ, 'ਕਿਉਂ ਗਿਆਨੀ ਠੀਕ ਹੈ ' ਮੈਂ' ਕਹਿ ਦੇਂਦਾ ਸਾਂ, 'ਜੋ ਤੁਸੀ ਲਿਖ ਦੇਵੋ, ਉਹ ਸਭ ਠੀਕ ਹੀ ਠੀਕ ਹੈ।

ਇਕ ਵਾਰ ਡਿਪਟੀ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹਵਾਲਾਤ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਖੜ੍ਹੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ, 'ਕਿਉਂ ਦਮਾਗ ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਆ ।' ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ। ਜਨਾਬ ਨਾਸਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣਾ ਰੋਹਬ ਕੱਢ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਿਲਕੁਲ ਬਾਹਰ ਸਤੂਨ ਵਾਂਗ ਆਕੜੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸੱਟ ਵੱਜੀ। ਇਸ ਡਿਪਟੀ ਦੀ ਬਾਹਰ ਸਾਰੇ ਬੜੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਹਰਤ ਸੀ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਨਾ ਆਇਆ ਕਿ ਕਦੇ ਗੁਲਾਮ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪੋਲੀਸ ਅਫ਼ਸਰ ਵੀ ਮਹਾਤਮਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਤੋਂ ਵਧ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਸਾਂ । ਇਕ ਦਿਨ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਸਤਿਨਾਮ ਆਇਆ, ਪਰ ਮੈਂ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਇਕ ਮੁਨਸ਼ੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਜੀ। ਤੁਹਾਡਾ ਦੋਸਤ ਆਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਸੇਬ ਲਿਆਇਆ ਹੈ ।' ਮੈਨੂੰ ਸਤਿਨਾਮ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਕੇ ਬੜਾ ਸੁਆਦ ਆਇਆ । ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ, ਸਤਿਨਾਮ ਕੁਝ ਉਦਾਸ ਜਿਹਾ ਸੀ।

'ਸਤਿਨਾਮ। ਉਦਾਸ ਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਖੜ੍ਹਾ ਏ, ਮੇਰੇ ਵਲ ਵੇਖ, ਬੁੱਢਾ ਹੋਇਆ ਆਦਮੀ ਹਸਦਾ ਨਹੀਂ ਸੋਹਣਾ ਲਗਦਾ, ਪਰ ਜਵਾਨੀ ਨੂੰ ਅਫਸੋਸ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰਨਾ ਮਹਾਂ ਪਾਪ ਹੈ। ਤੂੰ ਤੇ ਹਸੂੰ ਹਸੂੰ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੈਂ। ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ? ਤੇਰੀ ਤਾਰੋ ਤੇ ਤਕੜੀ ਹੈ ?

ਮੇਰੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਰੇ ਹੱਸ ਪਏ। ਛੜੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਤਾਰੋ ਦਾ ਨਾ ਸਾਂਗ ਬਣ ਕੇ ਵੱਜਾ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਮਗਰੋਂ ਸਤਿਨਾਮ ਫਤਹਿ ਬੁਲਾ ਕੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਵਰਕੇ ਪਲਟਣ ਲਗਾ।

ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰੇ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਰਿਸਤੇਦਾਰ ਮੈਨੂੰ ਛੁਡਾਣ ਲਈ ਸਿਰ ਤੋੜ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਸ ਦਿਨ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਥਾਣੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਬਲਬੀਰ। ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੇਰੇ ਜਿਹਾ ਸ਼ਰੀਫ ਲੜਕਾ ਅੰਦਰ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਹੋਵੇ।

'ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਬੜਾ ਮਾਣ ਹੈ।'

'ਕਲ੍ਹ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਡਿਪਟੀ ਸਾਹਿਬ ਪਾਸ ਲੈ ਚਲਾਂਗਾ, ਪਰ ਤੂੰ ਮੂੰਹੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲੀ, ਜੋ ਕੁਝ ਆਖਣ ਸਤਿ ਬਚਨ ਕਰ ਮੰਨੀ।

'ਬਹੁਤ ਬਿਹਤਰ ਜੀ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ, ਮੇਰਾ ਕਸੂਰ ਤਾਂ ਇਹੋ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਦੁਵੱਲੀ ਜਾਨਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣੋਂ ਬਚਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਲੇ ਵਿਚ ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਦੀਆਂ ਪੱਚੀ ਰਾਤਾਂ ਮੈਂ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਕੱਟੀਆਂ ਹਨ।

'ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਕਿਧਰੇ ਓਥੇ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਗਿਆਨ ਛਾਂਟਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਨਾ ਕਰ ਦੇਵੀਂ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਡਿਪਟੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕੋਠੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਮਿੰਟ ਠਹਿਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸਾਹਿਬ ਬਹਾਦਰ ਬੋਲੇ, 'ਕਿਉਂ?

ਮੈਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨਸੀਹਤ ਸਦਕਾ ਖਾਮੋਸ਼ ਸਾਂ।

'ਤੂੰ ਐਨਾ ਸਿਆਣਾ ਮੁੰਡਾ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੂਹੜਿਆਂ ਕੋਲ ਗਿਆ ਹੀ ਕਿਉਂ?'

ਮੇਰਾ ਮਨ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਚੂਹੜੇ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ? ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ? ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜਮੀਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਅਵੱਸ ਨਿਕਲ ਗਿਆ, 'ਬਸ ਜੀ ਜਾ ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ।

ਡਿਪਟੀ ਸਾਹਿਬ ਹੱਸ ਪਏ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਏਹੋ ਕੁਝ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਅਣਖ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਜਖ਼ਮੀ ਆਤਮਾ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਲਾਹਨਤਾਂ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਡਿਪਟੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਵਿਚ ਸੜਦਾ ਕਲੇਜਾ ਠੰਢਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਇਕ ਅਣਖੀ ਜਵਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਢੀ ਉਮਰੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ

ਸੀ। ਪਰ ਹਜੂਰ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਨਾ ਲਗਾ ਕਿ ਲਫ਼ਜ਼ ਮੇਰੀ ਜ਼ੁਬਾਨ 'ਚੋਂ ਕਢਵਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕੌਣ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਅੰਦਰ ਡਿੱਗਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਛੁਟਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਅਣਖ ਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਵੇਚ ਕੇ ਇਨਸਾਨ ਕਾਫ਼ੀ ਮਰਾਤਬੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪਿੱਠ ਤੇ ਲੱਗਾ ਦਾਗ ਉਸ ਦੀ ਔਲਾਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਧੋ ਸਕਦੀ।

'ਇਸ ਦੀ ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿਓ। ਇਹ ਜਨਾਬ ਦੇ ਭਾਰੇ ਬੋਲ ਸਨ।

ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਤੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੇ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਏ। ਘਰ ਵਿਚ ਇਕ ਮੇਲਾ ਜਿਹਾ ਲਗ ਗਿਆ। ਸਾਰੇ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਸਨ, ਪਰ ਮੇਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਛੁੱਟ ਕੇ ਆਣ ਤੇ ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀਆਂ ਸਨ, ਉਹ ਵੀ ਸੁਣੀਆਂ। ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਕੇ ਮੈਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੌਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਨੀਂਦ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਰਾਹੀ ਬਣ ਕੇ ਤੁਰ ਗਈ ਸੀ।

6

ਮੈਂ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਬੰਦ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਸਾਂ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਕੁਝ ਸ਼ੱਕੀ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਿਰੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਸਮਝਾਂਦਾ ਕਿ ਸਚਾਈ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਅਵੱਸ਼ ਜੇਲ੍ਹ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਆਰੰਭ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ, ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਸਮਰੱਥਾ-ਸੂਝ ਵੀ ਰਖਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ? ਸਮਰੱਥਾ ਸਕਤੀ ਬਿਨਾਂ ਕੀਤੀ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਭੱਖਦੀ ਲੋਹ ਤੇ ਪਈ ਕਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਓਸੇ ਪਲ ਆਪੇ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਵੇਖਦੀ ਹੈ।

ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਆਣਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਗੁਨਾਹ ਬਣ ਗਿਆ। ਮੂਰਖ ਨੂੰ ਆਪੇ ਦੀ ਸੋਝੀ ਨਹੀਂ । ਆਖ਼ਰ ਇਨਸਾਨ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇ? ਕੀ ਫਿਲਾਸਫਰ ਹੋ ਕੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਵੇ? ਇਹ ਖ਼ੁਦਗਰਜੀ ਹੈ। ਵਿਦਿਆ ਅਮਲ ਬਿਨਾਂ ਸੱਤਾਹੀਣ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਸਚਾਈ ਤੇ ਯਕੀਨ ਵੀ ਨਾ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਹਨ। ਸੱਚ ਸੁਆਦ ਬਣ ਕੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਸਿਰ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਪੰਘਰ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਰਾਹ ਨਿਕਲੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦੀ, ਓਦੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਗੁਰੂਦੇਵ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਰੂਹ ਨੂੰ ਤਸਕੀਨ ਦੇਣ ਲਈ ਹੀ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

'ਨਿਗੁਣੀ ਸੋਚ ਇਕ ਰਾਤ ਵਿਚ ਕਾਲੇ ਤੋਂ ਚਿੱਟੇ ਹੋ ਜਾਣ ਤੱਕ ਦਾ ਪਾੜਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।'ਸੱਚਦਾਨੰਦ' ਤੇ ਕੀਤਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਲੱਖਾਂ ਹਨੇਰੀਆਂ ਤਹਿਆਂ ਦਾ ਭਸਮਕ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਵੇਦਾਂ ਦੀ ਮਗਜ਼ਮਾਰੀ ਏਹੋ ਹੈ ਕਿ ਕਰੋੜ ਜਨਮ ਦਾ ਤਪ ਏਸੇ ਵਿਚ ਸੰਤੁਸਟ। ਫਿਰ ਕਿਉਂ ਨਿਰਾਰਥ ਕਾਮਨਾ ਲਈ ਕਲਪਿਆ ਜਾਵੇ। ਬਾਰ ਬਾਰ ਕੀਤੀ ਸ਼ੰਕਾ ਤੇ ਕਲਪਨਾ ਦਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਪੂਰਨ ਨਹੀਂ।

(ਗੁਰੂਦੇਵ)

ਇਸ ਸਾਰੀ 'ਖੱਪ-ਖੱਪ' ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਹੋ ਕੇ ਕਿਉਂ ਨਾ ਭਗਵਾਨ ਭਜਨ ਵਿਚ ਮਨ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਦੁਨੀਆ ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਪਾਰ ਤਕ ਕਿਉਂ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹੈ ? ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਕਿਉਂ ਜਾਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ? ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਸੁੱਖ ਲਈ ਹੀ ਕੇਵਲ ਹੈ। ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਹਰ ਕੀੜਾ ਕਿਸੇ ਯਤਨ ਵਿਚ ਕਾਹਲਾ ਹੈ। ਜਦ ਸਮਾਂ ਹੀ ਬੁਰਾ ਗੁਜਰਨਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਤੈਥੋਂ ਚਿੱਪੀ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕੀ ਜਾਂਦੀ। ਨੇਕੀ ਖਟੀ ਵੀ ਇਕ ਦਿਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਨੇਕੀ ਖਟਣ ਵਾਲਾ ਰਾਤ ਭਰ ਦਾ ਮਹਿਮਾਨ ਹੈ, ਫਿਰ ਸੁਹਰਦਤਾ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਕਿੰਨੀ ਥੋਥੀ ਤੇ ਕੂੜੀ ਹੈ। ਚੱਲ, ਤਿਆਗੀਆਂ ਦਾ ਰਾਹ ਆਦਿ ਜੁਗਾਦਿ ਤੋਂ ਸੰਸਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਸ਼ੜਨ ਦੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਦਵੰਦਵਾਦ ਦੇ ਭੱਠ ਵਿਚ।

'ਇਸ ਨੀਅਤ ਨਾਲ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਤਿਆਗ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕਮਜੋਰੀ ਹੈ। ਅਸਲ ਤਿਆਗ ਮਾਨਵ ਬਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਤਮ ਭਾਵ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਬਹਾਦਰ ਉਹ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਆਪਣਾ ਮੰਤਵ ਪਾਵੇ।“ (ਗੁਰੂਦੇਵ)

ਮੈਂ ਰਮ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦੇ ਵਾਕ ਮੇਰੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਲਈ ਰੋਕ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਕ ਮੁਸਕਾਣ ਦੇ ਧੋਖੇ ਵਿਚ ਭੁਲਾਣਾ ਚਾਹਿਆ, ਪਰ ਕਿਥੇ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪੜ੍ਹਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ-

'ਪ੍ਰਾਰਬਧ ਮੁਸਕਾਂਦੀ ਹੈ,

ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ

ਗ੍ਰੰਥ ਫੋਲਦਾ ਤੇ ਯੱਗ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਕਮਲੀ ਹੁਸੀਨਾ ਟੁੱਟੇ ਫੁੱਲ ਨੂੰ ਡਾਲ ਨਾਲ ਮੁੜ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਵੀ ਹੁਸਨ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਹੁਸਨ ਤੇ ਜੋਬਨ ਵਧਦਾ ਘਟਦਾ ਨਹੀਂ,

ਪਰਸਪਰ ਮਾਂ ਧੀ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਿਚ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਸਭ ਦੁਨੀਆ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਸਫਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਚਾਅ ਨਾਲ ਤੁਰਦੀ ਹੈ, ਥਕੇਵੇਂ ਵਿਚ ਡਿਗਦੀ ਹੈ,

ਰਾਹ ਵਿਚ ਆਏ ਪੜਾਅ ਤੇ ਲਏ ਹਉਕੇ ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਘਟਾਂਦੇ।

ਉਸ ਜਿਹਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ,

ਜਿਹੜਾ ਇਕ ਥੱਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਲ ਉਧਾਰਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ,

ਇਹ ਸਾਂਝ ਬਰਾਦਰੀ ਹੀ ਜਗਤ ਦੀ ਪਰਸਪਰ ਸਥਿਰਤਾ ਹੈ।

ਨਾ ਕੋਈ ਆਦਿ ਹੈ ਨਾ ਅੰਤ,

ਜਿਥੋਂ ਤੁਰੇ ਹੋ ਉਥੇ ਹੀ ਆ ਕੇ ਤੁਹਾਡੀ ਵਾਟ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਹੈ।

ਝੋਰਾ ਨਾ ਕਰੋ 

ਜੋ ਤੁਹਾਥੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਗਿਆ,

ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਉਹ ਅਸਲੀਅਤ ਵਿਚ ਸਮਾ ਗਿਆ।'

ਕਿਤਾਬ ਠੱਪ ਦਿੱਤੀ। ਬਹੁਤਾ ਪੜ੍ਹਨਾ ਵੀ ਅਕੇਵਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੁੜ-ਮੁੜ ਲਈ ਸੁਗੰਧੀ ਵੀ ਦੁਰਗੰਧੀ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਉਠ ਕੇ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਜਿੰਨੀ ਕੁਟੀਆ ਵਿਚ ਫਿਰਨ ਲਗ ਪਿਆ। ਸਮਾਂ ਫਿਰਦਾ ਹੈ, ਉਮਰ ਤੁਰਦੀ ਹੈ, ਰੁੱਤਾਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਸੰਯੁਕਤ ਹਨ। ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਹਰ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਸੁਆਮੀ ਕੇਵਲ ਕਾਲ ਭਗਵਾਨ ਹੀ ਹੈ।

ਮੈਂ ਮੌਤ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਕੁਝ ਮਗਨ ਜਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਗੱਤੇ ਤੇ ਲਿਖੇ ਇਕ ਗੀਤ ਵਲ ਮੇਰੀ ਨਜਰ ਗਈ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਇਸ ਗੀਤ ਨੂੰ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਸੁਣਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ-

'ਪੰਛੀ! ਤੂੰ ਏਂ ਦੇਸ ਪਰਾਏ,

ਬੰਧਨ ਤੋੜ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਜਾ, ਦੇਖ ਕੇ ਆਤਮ ਸਾਏ! ਪੰਛੀ!

ਫੁੱਲ ਹਸਾਵੇ ਕੰਡਾ ਰੁਆਵੇ,

ਦ੍ਵੰਦਵਾਦ ਵਿਚ ਚੈਨ ਨਾ ਪਾਵੇ,

ਵਿਸ਼ਿਆ ਦੀ ਮਧ ਜੋ ਮਧਮਾਤਾ, ਭੰਵਰਾ ਬਣ ਰਹਿ ਜਾਏ। ਪੰਛੀ।

ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇਰੀ ਬੇੜੀ,

'ਕੰਵਲ' ਬਚੇਗੀ ਸੂਰਤ ਕਿਹੜੀ,

ਮੰਜਲ ਗਿਆਨ ਜਦੋਂ ਆ ਜਾਵੇ, ਕਰਮ ਸਫਰ ਮੁੱਕ ਜਾਏ।

ਪੰਛੀ ! ਤੂੰ ਏਂ ਦੇਸ਼ ਪਰਾਏ।'

ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਮੈਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਚਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਾਨਾਂ ਵਿਚ ਗੁੰਮ ਰਿਹਾ। ਇਕ ਸਾਇਆ ਕੰਧ ਤੇ ਡਿੱਠਾ, ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਕੋਈ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਖਾਣ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਓਇ, ਮੈਂ ਤੇ ਅੱਗੇ ਹੀ ਭਰਿਆ ਪੀਤਾ ਬੈਠਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਓਦੋਂ ਹੀ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਪਾਲ ਜੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ। ਮੇਰੀ ਥਕਾਣ ਝਟਪਟ ਦੂਰ ਹੋ ਗਈ। ਮੈਂ ਇਕ ਅਨੋਖੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਹੱਸ ਪਿਆ। ਆਦਮੀ ਦਾ ਮਨ ਕਿੰਨੀ ਛੇਤੀ ਬਦਲਦਾ ਹੈ, ਵਿਭਚਾਰੀ ਜੋ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਹੱਥ ਜੋੜਦਿਆਂ 'ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ' ਕਹੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਉਸ ਵਲ ਵੇਖਦਾ ਤੇ ਹੱਸਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ।

'ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ ?' ਉਸ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਤਕਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

'ਫ਼ਿਤਰਤ ਆਪੇ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਨੰਗੀ ਹੈ।

'ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਉਸ 'ਤੇ ਪਰਦੇ ਪਾਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ।

'ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਸਜਣੀ। ਇਕ ਤਾਂ ਪਾਗਲ ਜੇਹਾ ਕਵੀ ਹੋਇਆ, ਦੂਜਾ ਫ਼ਕੀਰੀ ਦਾ ਰੰਗ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ਬਣਿਆ ਹਾਂ। ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੇ ਸਭ ਕਾਰਜ ਖੁਲ੍ਹੇ ਘੁੰਡ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਤੁਸਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਕਦੇ ਕੋਈ ਅੰਗ ਲੁਕਿਆ ਡਿੱਠਾ ਹੈ?'

'ਨਹੀਂ ਤਾਂ' 'ਫਿਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੇ ਉਪਰ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ।'

'ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਅਤੀ ਦੁਖ ਹੋਇਆ ।'

'ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਓਥੇ ਬਹੁਤਾ ਪ੍ਰਸੰਨ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਹਨ।

'ਹੁਣ ਤੇ ਤਕੜੇ ਹੋ ?'

'ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਜਿੱਤ ਕੇ ਹਾਰ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਚੰਗਾ ਸੀ ਮੈਂ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ।

'ਨਾ ਰੱਬਾ। ਇਉਂ ਨਾ ਕਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਤੇ ਸਿਆਣੇ ਹੋ।

'ਇਸ ਸਿਆਣਪ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਐਨ ਮੌਕੇ ਤੇ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ। ਚੰਗਾ ਕੇਵਲ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਹੀ ਹਾਂ। ਦੁਨੀਆ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਥੀ ਪੁਕਾਰਦੀ ਹੈ।'

'ਮੇਰੇ ਬਲ ਵਿਚ ਬਦਮਾਸ਼ੀ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਨਿਰੋਲ ਦੁੱਧ ਤੇ ਸੱਚ ਹੈ । ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਤਸੱਲੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਤਿ ਚੰਗਿਆ ਤੇ ਪਵਿਤ੍ਰ ਸਮਝਦੀ ਹਾਂ।

'ਦੁੱਧ ਤੇ ਸੱਚ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸੁਆਦ ਕਸੈਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਚੰਗਾ ਚਿਤਵਣਾ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਜਿਊਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਮੌਤ ਵਲ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਬਾਂਹ ਤੋਂ ਵੜਨ ਵਾਲੇ ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਵਿਚਾਲੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇ, ਮੈਂ ਸੱਚ ਦਾ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਛੱਡਾਂਗਾ।'

ਮੈਂ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਨਿਚੱਲਾ ਬੈਠਾ ਸਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਹੀ ਕੇਸੀ ਨਹਾਤਾ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਕੇਸ ਅਮਰਲਤਾ ਵਾਂਗ ਤੇਲ ਵਿਚ ਸਲ੍ਹਾਬੇ ਪਲਮ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਾਲ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਅਰਕਾਂ ਰੱਖੀ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਗਵਾਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਧੁਰ ਤੋਂ ਇਸਤਰੀ ਮਰਦ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਘੁੱਲ ਮਿਲੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਲੁਕੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਿਚੋਂ ਖੋਜਦੇ ਹਨ। ਚਾਆਂ ਭਰੇ ਅਮਲਾਂ ਵਿਚ ਗਦ-ਗਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਭੈੜੇ ਵਰਤਾਅ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਪੀੜ ਵਿਚ ਫਿੱਸ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਰੋ ਰੋ ਹੌਲਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਪਿਆਰੇ ਸਾਥੀ ਸਾਹਮਣੇ ਗਮ-ਸੋਮਾ ਪਾਟਦਾ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦਾ। ਬਸ ਕਿਸੇ ਬਹਾਨੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

'ਮੇਰੇ ਚੰਗੇ ਬਲ। ਸੋਗ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦਾ? ਹੱਸਦਾ ਆਦਮੀ ਕਿੰਨਾ ਸੋਹਣਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਟੇਕ ਲਿਆ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਗਈਆਂ। ਹੰਝੂ ਪਲਕਾਂ ਤੇ ਆ ਕੇ ਕੰਬ ਰਹੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਮੇਜ਼ ਦੀ ਨੀਲੀ ਚਾਦਰ ਵਿਚ ਸਮਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਚਾਹੁੰਦੇ।

'ਤੁਸੀਂ ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਹਾਲ ਪੁਛਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ।'

'ਹਾਲ?’

ਮੈਂ ਹੰਝੂ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉਸ ਵਲ ਫੇਰੀਆਂ, 'ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਹਾਲ ਪਛਾਣ ਲਵੋ, ਜਿਥੇ ਵੀ ਹੈ ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਥੀ ਦਾ ਹਾਲ ਪੁਛਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਉਹ ਅਨਦੱਸਿਆਂ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਪੰਘਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਪਾਲ। ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸਾਂ ਅੱਜ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਐਨੀ ਓਪਰੀ ਗੱਲ ਪੁਛੀ।

ਪਾਲ ਮੇਰੀ ਅਜੀਬ ਹਾਲਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤਰਸ ਵਿਚ ਪਸੀਜ ਗਈ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਖਿਲਰੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਰਮ-ਨਰਮ ਪੋਟਿਆਂ ਨਾਲ ਸੁਲਝਾਣ ਲਗ ਪਈ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦੀ ਮਨੋ ਕਲਪਣਾ ਪਿਆਰ ਦੇ ਸਾਜ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਹਿਲਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਲਝਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੋ ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਅਕੱਥ ਸੀ। ਸੁਆਦ ਜਾਂ ਲੱਜਤ ਕਦੇ ਕਥਨ ਵਿਚ ਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਮੈਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜੁੜਦੇ । ਬੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਇਉਂ ਭਾਸਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਸਿਉਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਦਿਲ ਧੜਕਦੇ ਸਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਹਮਦਰਦੀ ਨੇ ਆਸ਼ਾ ਦੀ ਸਿਆਹੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਇਕ ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਭਵਿਸ਼ ਰੰਗਲਾ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਨੇੜੇ ਸਾਂ। ਪਰ ਨਹੀਂ, ਹਾਲੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਦੂਰ ਸੀ।

ਪਾਲ ਦੀ ਥਰਾਣ-ਚੋਭ ਕਸਕ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਅਵੱਸ਼ ਕੰਬੀ। ਦੂਜੇ ਪਨ ਉਸ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਤੇ ਘੁਟ ਲਿਆ। ਸਿਰ ਜੋਬਨਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਸੀ। ਨਾੜ ਨਾੜ ਵਿਚ ਲਹੂ ਅਨੰਦ ਨਸ਼ਾ ਬਣ ਕੇ ਜੰਮ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧੜਕ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਹੁਣ ਨਿਕੰਮੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਤੋੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਵੇਂਗਾ। ਮਨ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, 'ਇਹ ਸਵਰਗ ਮੇਰੇ ਇਕੱਲ੍ਹੇ ਲਈ ਹੀ ਹੈ। ਸਭ ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੇ ਪਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿਓ। ਮੇਰੇ ਨੈਣ ਪਿਆਰ ਸੁੱਖ ਵਿਚ ਮੀਟੇ ਗਏ। ਮੈਂ ਬੋਲਣਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਮਤਾ ਅਨੰਦ ਨੈਣਾਂ ਰਾਹ ਨਿਕਲ ਕੇ ਕਿਤੇ ਦੌੜ ਜਾਵੇ।

'ਪ੍ਰਿਆ। ਜੇ ਆਗਿਆ ਦੇਵੋ, ਏਹਨਾਂ ਨਵ ਕੇਲੇ ਦੇ ਪਤਰਾਂ ਵਰਗੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਸੜ੍ਹਦੇ ਬੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਵਾਰ ਚੁੰਮ ਲਵਾਂ।

'ਹਜਾਰਾਂ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਬਲ।'

ਉਸਦੇ ਭਖਦੇ ਬੁਲਾਂ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਫਲੀਆਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆ ਤੇ ਮੁੜ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਬੁੱਲ ਪਰੇ ਕਰ ਲਏ, ਮਤਾਂ ਮੇਰੀ ਪਿਆਰ ਹਵਾੜ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੂਹ ਸੁੱਟਦੀ ਹੋਵੇ। ਕੁਦਰਤੀ ਮੇਰਾ ਰੋਣ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਇਸ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਿਉਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਖ਼ਬਰੇ ਦੁਖ ਬਖੇੜਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਅਨੰਦ ਆਪ ਅੰਦਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਫਿਰ ਘੁਟ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਧੜਕਦਾ ਦਿਲ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਿਰ ਇਕ ਬੋਝਲ ਪੰਡ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿਆ ਨੇ ਅੱਜ

ਤਕ ਨਹੀਂ ਘੁਟਿਆ। ਉਸ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਆਪਣੀ ਹਰੀ ਸਾੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਪੂੰਝੀਆਂ ਤੇ ਸਿਰ ਫੜ ਕੇ ਉਤਾਂਹ ਕੀਤਾ।

'ਉਫ। ਪਾਲ ਮੈਥੋਂ ਨਹੀਂ ਸਹਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ।'

ਮੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਰੋਣ ਲਹਿਰਾਂ ਫਿਰ ਉਛਲੀਆਂ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਅੰਗਨਾਂ ਸਿਰ ਨੂੰ ਲੁਕਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੋਰੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਛਾਈਆਂ ਨਰਮ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਆਕੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਕਟ ਕੇ ਨਾਰੀਅਲ ਮੂਧੇ ਮਾਰੇ ਹੋਣ। ਅੱਖਾਂ ਬਲੋਰਾ ਵਾਂਗ ਜਗਦੀਆਂ, ਛਾਤੀ ਢਾਲ ਵਰਗੀ ਨਿਧੜਕ, ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਪੈਗੰਬਰ ਦੀ ਕਬਰ ਤੇ ਸੰਗਮਰਮਰੀ ਸਿਲ੍ਹਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਬੁੱਲ੍ਹ ਕੰਵਲਾਂ ਦੀਆਂ ਸੂਹੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਸਨ, ਇਉਂ ਭਾਸਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਰਸ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਿੰਮਣ ਲਈ ਉਤਾਵਲੇ ਸਨ । ਸੁਪਨੇ ਉਸ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿਚ ਗੁਆਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਆਸ਼ਾ ਸਮਝਦੀ ਸੀ, ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਹੁਣ ਸਦਾ ਲਈ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ।

ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਹਾਲੇ ਉਸ ਦੀ ਹਿੱਕ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਟਿਕਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਕੁਲ ਅਰਮਾਨ ਚੀਕ ਤੇ ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਨੂੰ ਪਾੜ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਘਰਦਿਆਂ ਦਾ ਡਰ ਜਮਦੂਤਾਂ ਵਾਂਗ ਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਡਰ ਪਿਆਰ ਤੇ ਜਵਾਨੀ ਨੂੰ ਚੰਦਨ ਦੀ ਗੋਲੀ ਵਾਂਗ ਚੀਰ ਕੇ ਦੋ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।

ਹੇਠੋਂ ਬੀਬੀ ਜੀ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਅਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ, 'ਬਲਬੀਰ। ਚਾਹ ਤਿਆਰ ਪਈ ਹੈ ਆ ਕੇ ਲੈ ਜਾ ।

'ਆਇਆ ਬੀਬੀ ਜੀ।'

ਕਿਸੇ ਨੇ ਪਿਆਲਾ ਫੜ ਲਿਆ, ਸੁਰਾਹੀ ਮੁਧ ਗਈ ਤੇ ਨਸ਼ਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਘੁਟੇ ਚੌਹਾਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵਫ਼ਾ ਦਾ ਭਾਵ ਪ੍ਰਗਟਿਆ, ਅਬੋਲ ਸੁਨੇਹਾ ਤੀਰ ਬਣ ਕੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਬਹਿ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲਗ ਪਿਆ ਰਾਂਝੇ ਤੇ ਹੀਰ ਨੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝਨਾਂ ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਕੌਲ ਕਰਾਰ ਕੀਤੇ ਤੇ ਸੌਹਾਂ ਖਾਧੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ।

ਮੈਂ ਚਾਹ ਲੈਣ ਚਲਿਆ। ਭਾਂਡੇ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੇ ਸਾਫ਼ ਕੀਤੇ ਹੋਣ, ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਧੋਤੇ ਬਿਨਾਂ ਤਸੱਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਮੈਂ ਚੀਨੀ ਦੀਆਂ ਪਿਆਲਿਆਂ ਮੁੜ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਧੋਣੀਆਂ ਆਰੰਭ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਬੀਬੀ ਜੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਪਿੱਠ ਵਿਚ ਮੁਕੀ ਜੜਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ਵੇਖ। ਉਹਦੇ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਭਾਂਡੇ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਘਰ ਦਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੌ ਬਹਾਨੇ।‘

ਬੀਬੀ ਜੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਚ ਆਖੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਪ੍ਰਿਆ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਘਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਓਪਰੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਚਾਹ ਦੀ ਚਿਲਕਵੀਂ ਗੜਵੀ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਲਿਆ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਪਿਆਲੀਆਂ ਵੀ ਪਾਲ ਦੇ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਦੋਵੇਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਉਪਰ ਆਹਮਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠ ਗਏ। ਪਾਲ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਪਿਆਲੀਆਂ ਵਿਚ ਚਾਹ ਪਾਈ ਤੇ ਉਸ ਪੀਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਅੱਜ ਚਾਹ ਦਾ ਲੁਤਫ ਨਿਰਾਲਾ ਹੀ ਹੈ।'

'ਨਹੀਂ ਅੱਜ ਸਭ ਕੁਝ ਹਦੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮਿੱਠਾ ਹੈ।‘

'ਬਲ ਰਾਜ। ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਸੋਹਣੇ ਹੋ। ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਹਿਰਦਾ ਇਸ ਤੱਕ ਵਿਚ ਉਲਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।'

ਹਰ ਪ੍ਰਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਰੂਪਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਪਾਲੀ। ਜੋ ਸੁਆਦ ਮੈਂ ਅੱਜ ਮਾਣਿਆ ਹੈ, ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਉਸ ਵਿਚ ਸਦਾ ਲਈ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਏ ।

'ਪਰ ਬਲ ਜੀ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਆਖਦਾ ਹੈ, ਅੱਜ ਤਾਂ ਤੁਸਾਂ ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਜ਼ਿਕਰ ਤਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।

ਮੈਂ ਹਉਕਾ ਭਰ ਕੇ ਆਖਿਆ, ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਹਰ ਬਚਨ ਪਵਿਤ੍ ਤੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਸਚਾਈ ਹੈ। ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ :-

ਕਲਪਨਾ ਦੀ ਹਾਰ, ਸਾਕਾਰ ਸ਼ਾਂਤੀ।

ਵਾਸ਼ਨਾ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰਮ ਦੀ ਮੌਤ।

ਮਨ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਯਾਰੀ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜਨਾ, ਵਿਸਮਾਦ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਹੋਣਾ।

ਵਿਸਮਾਦ, ਚੇਤਨਤਾ ਦੀ ਅਮਰ ਅਵਸਥਾ।

ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਪਨਾਹ ਮੰਗਦੀਆਂ ਹਨ।

ਮਨ ਦਾ ਵਿਸਮਾਦ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼,

ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਅਨੰਦਤ ਕਰਨਾ।

ਆਤਮਾ ਹੀ ਅਨੰਦ ਦਾ ਅਸਲ ਭੰਡਾਰ,

ਜਿਸ ਤੋਂ ਕੁਲ ਸੰਸਾਰੀ ਮੰਗਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ।

ਹਰ ਨਿੱਕੇ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਤੇ ਅਗਾਦ ਸੁੱਖ, ਆਤਮਾ ਦਾ ਖਿਣਕ ਤਰਸ।

ਪਰ ਅਸੀਂ ਅਣਜਾਣ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਲਖਾਂ ਵਿਚ,

ਅਭਿਮਾਨ ਨੂੰ ਵਡਿਆਂਦੇ ਅਗਿਆਨੀ, ਆਵਾਗਵਨੀ!

ਅਸੀਂ ਸੁਆਦ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਚਾਹ ਪੀ ਗਏ। 'ਕਾਸ਼! ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ । ਮੈਂ ਪਾਲ ਨੂੰ ਪਿਆਲੀ ਰਖਦਿਆਂ ਕਿਹਾ। 'ਲੰਮੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮਲੋਮੱਲੀ ਕਸ਼ਟ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਛੋਟੀ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

'ਇਹ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਿਛਲੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਸੁੱਖ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਬੁਰੇ ਦਿਨ ਵੇਖਦਾ ਹੈ।' ਪਾਲ ਨੇ ਸੁਭਾਵਕ ਆਖਿਆ।

ਮੈਂ ਮਖ਼ੌਲ ਵਜੋਂ ਕਿਹਾ, 'ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਰਕਾਰ ਬੁੱਢੀ ਉਮਰ ਤੇ ਹੀ ਆਸਾਂ ਲਾਈ ਬੈਠੀ ਹੈ ।

ਪਾਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਉਤੇ ਪੈਨਸਲ ਦੀ ਨੋਕ ਚੁਭੋ ਦਿਤੀ, ਪੀੜ ਨੇ ਲਜ਼ਤ ਬਣ ਕੇ ਹਿਰਦੇ ਨੂੰ ਝਰਨਾਇਆ।

'ਚਲੋ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਆਵੋ ਹੁਣ।

'ਤੁਹਾਡੇ ਆਖੇ ਲਗਾਂ ਕਿ ਦਿਲ ਦੇ ?"

ਪਾਲ ਮੁਸਕਰਾ ਪਈ।

'ਕੀ ਜਾਣਾ ਹੀ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣੇ ਹੀ ?' ਮੇਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਆਸ਼ਾ ਤੇ ਤਰਲੇ ਦਾ ਮਿਲਵਾਂ ਰੂਪ ਸੀ।

'ਨੌਕਰ ਹਾਂ। ਬਾਦਸ਼ਾਹੋਂ! ਕੀਤਾ ਕੀ ਜਾਵੇ?’

ਉਹ ਉਠ ਕੇ ਖਲੋ ਗਈ ਤੇ ਉਸ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਕੇ ਖਿੱਚੀ। ਮੈਂ ਮੁੜ ਕਿਹਾ, 'ਕਿਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਲੈਕੇ ਚਲੇ ਹੋ ਇਕ ਮਸਤਾਨੇ ਨੂੰ?’

'ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਕ ਮਸਤਾਨਾ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਫਰਕ ਵਿਤਕਰੇ ਨੂੰ ਜਾਣੇ ।'

ਮੈਂ ਪਾਗਲ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਉਠ ਕੇ ਓਸ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਅਸੀਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਉਤੋਂ ਦੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ, ਇਕ ਚੌੜੇ ਪਹੇ ਆ ਪਏ। ਅਸੀਂ ਤੁਰ ਰਹੇ ਸਾਂ ਜਾਂ ਧਰਤੀ ਪੈਰਾਂ ਥੱਲੇ ਸੁਕੜ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਪਿੰਡ ਸਾਡੀ ਕੰਡ ਪਿਛੇ ਦੂਰ ਤੇ ਅਲੋਪ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੰਡ ਪਿੱਛੇ ਤੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਹੀ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਸੂਏ ਤੇ ਆ ਕੇ ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਰੁਕ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਪਟੜੀ ਤੇ ਹਰੀ ਘਾਹ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹਿ ਗਏ।

'ਨਦੀ ਕਨਾਰੇ ਨਾਲ ਸਜਣ ਦੇ, ਜੀ ਭਰ ਸ਼ਾਮ ਬਿਤਾਈ।

ਇਸ ਗੀਤ ਲੈਅ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਅੰਦਰ ਸਰੂਰ ਸਰੂਰ ਹੋਇਆ ਲਹਿਰੀਂ ਤਾਲ ਦੇਣ ਲਗਾ।

ਮੈਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਬੁੱਕ ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਮੁੜ ਉਤਾਂਹ ਉਛਾਲ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹਿਕ ਤੇ ਖਿਲਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਬੁੱਕ ਵਿਚ ਆਇਆ ਪਾਣੀ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿਰ ਚੁੱਪ ਰਹਿ ਕੇ ਪੁਛਿਆ, 'ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਮ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ ?

'ਮੇਰੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?'

'ਤੁਹਾਡੀ ਆਪਣੀ ਬਾਬਤ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਸੱਲੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕੇਵਲ ਤੁਹਾਡੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਪੁਛ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

'ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਵੀਹ ਦੌਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ, ਸੋ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਰੀਪੋਟ ਭਰਤੀ ਆਫਸ ਵਿਚ ਦੇ ਦੇਂਦੀ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੀਆਂ ਫੌਜੀ ਸੇਵਾਦਾਰਨੀਆਂ ਨੇ ਕਈ ਆਦਮੀ ਭਰਤੀ ਵੀ ਕਰਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਮਿਲਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ।

'ਜੇ ਕਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ, ਤਦ ਤੁਸੀ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਭਰਤੀ ਕਰਾ ਦਿਓ। ਮੈਂ ਮਸਖਰੀ ਵਜੋਂ ਕਿਹਾ, ਪਰ ਬਾਹਰੋਂ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਸੰਜੀਦਾ ਰਿਹਾ।

ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਰਤੀ! ਕਦੇ ਭੁਲ ਕੇ ਵੀ ਨਾ। ਮਰ ਜਾਏ ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਰਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕਦੇ ਸੁਣਿਆ ਨਹੀਂ ਜੇ, 'ਵੇ ਨਾ ਜੋਬਨ ਥਿਆਵੇ, ਲੱਖ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਖਰਚੇ।'

'ਇਸ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਮਾਹਾਰਾਜ। ਇਕ ਪੰਜਾਬਣ ਦਾ ਦਿਲ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੇ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਪੰਘਰ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਬਿਪਤਾ ਨੂੰ ਗਭਰੂ ਮੇਲ ਤੋਂ ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਕ ਪੰਜਾਬਣ ਦਾ ਦਿਲ ਐਨਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਪੰਜਾਬ ਆਦਿ ਤੋਂ ਹੀ ਸੂਰਮਿਆਂ ਦੀ ਧਰਤੀ

ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਹਰ ਜੱਰਾ ਲਹੂ ਵਿਚ ਭਿੱਜ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

'ਐਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਡੀਗਾਂ ਮਾਰਦੇ ਹੋ।'

'ਪਰ ਇਕ ਜ਼ਿੰਦਾ ਦਿਲ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਕਈ ਪਾਸੇ ਰਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਹੱਸ ਪਏ।

ਮੈਂ ਜੁੱਤੀ ਲਾਹ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪੈਰ ਪਾ ਲਏ ਅਤੇ ਲੱਗਾ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾਂ ਛੇੜਨ। ਨਵੇਂ ਫੈਸ਼ਨ ਪੱਟੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਵਲਾਏ ਵਾਲਾਂ ਵਾਂਗ ਲਹਿਰਾਂ ਇਕ ਕਿਨਾਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤਕ ਜਾਣ ਲਗ ਪਈਆਂ। ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਕ ਕੁਦਰਤੀ ਖਰੂਦ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੂਲੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਭਰ ਕੇ ਪਾਲ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਲ ਚੁੱਕ ਮਾਰੀ। ਉਸ ਬਨਾਉਟੀ ਗੁੱਸਾ ਬਣਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਛੇੜਿਆ ਨਹੀਂ ?'

'ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਛੇੜੋ।‘

'ਨਤੀਜਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?'

'ਸਦਾ ਚੇਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਇਕ ਮਿੱਠੀ ਲੜਾਈ।

ਅਸੀਂ ਪਾਣੀ ਉਛਾਲਦੇ ਹੋਏ ਦੋਵੇਂ ਹੱਸ ਪਏ। ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਪਾਲ ਦੀਆਂ ਗਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਅਟਕੀਆਂ ਕਣੀਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਕਿਆਮਤ ਵਲ ਧਰੀਕ ਤੁਰੀਆਂ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਦੀ ਪਹੇ ਪਹੇ ਕਈ ਰਾਹੀਂ ਲੰਘ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਮੇਰੇ ਜਾਣੂ ਵੀ ਸਨ।

'ਪਾਲ! ਭਲਾ ਲੰਘਣ ਵਾਲੇ ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦੇ ਹੋਣਗੇ ?'

'ਜੋ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦੀ ਹਾਂ ਇਹ ਏਹੋ ਜਿਹੇ ਖਿਆਲ ਹੀ ਕਰਨ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਹੋਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਚੰਗੀ ਆਸ਼ਾ ਨਿਰਮੂਲ ਹੈ, ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭੈੜੇ ਸ਼ਬਦ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਵਰਤ ਛੱਡੇ ਹੋਣਗੇ।

ਅਸੀਂ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਲਈ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ। ਸਾਥੋਂ ਦੋ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਵਿਥ ਤੇ ਹਰਿਆਵਲ ਵਿਚ ਮਦਹੋਸ਼ ਬਾਗ਼ ਹੁਲਾਰੇ ਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੋਰਾਂ ਦੇ ਕਾਹਲੇ ਸਾਹ ਟਾਹਲੀਆਂ ਦੀ ਠੰਡੀ ਛਾਵੇਂ ਦੀ 'ਫੜਕ ਫੜਕ ਹਿਲਦੇ ਭਾਸਦੇ ਸਨ। ਗਿੱਲੀ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਉਹ ਹਿੱਕਾਂ ਜੋੜੀ ਠੰਢ ਮਾਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਦੇ ਕਦਾਈ 'ਕਿਆ ਕੋ' ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਨਗਮਾ ਤੜਪਾ ਦੇਂਦੇ।

'ਚਲੋ ਬਾਗ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰੀਏ ?' ਪਾਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਹਲੂਣਿਆ।

ਮੈਂ, 'ਹਾਏ ਓਏ ਨਦੀ ਕਿਨਾਰਿਆ! ਕਹਿੰਦਾ ਉਠਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਵਲਵਲੇ ਪਾਣੀ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ ਸਨ। ਕਿਨਾਰੇ ਕਿਨਾਰੇ ਅਸੀਂ ਬਾਗ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ਤਕ ਅੱਪੜੇ। ਮੈਂ ਖਿੜਕੀ ਪਰ੍ਹੇ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਏਥੇ ਭੋਰਾ ਫੁੱਲ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਪਈਏ। ਕੀ ਲੈਣਾ ਏਂ ਸੜਦੇ ਕੋਹੜ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ।

'ਸੱਚ ਮੁਚ ਏਥੋਂ ਜਾਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਨਵੇਕਲੀ ਜਗ੍ਹਾ

ਚੰਗੇ ਭਾਗਾਂ ਨਾਲ ਨਸੀਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਤੁਸੀ ਤੇ ਏਥੇ ਨਿੱਤ ਆ ਕੇ ਆਪਣਾ ਦਿਮਾਗ ਪ੍ਰਫੁਲਤ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਮੇਰੀ ਵਲ ਵੇਖੋ ਨਿੱਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਭਵੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨੀਆਂ ਤੇ ਨਿਤ ਨਵੇਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਗਰਦ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ।'

'ਪ੍ਰੇਮੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਨਾਲੋਂ ਫੁੱਲਾਂ ਬੂਟਿਆਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਨੇੜੇ ਹਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਆਪਣਾ ਅਗੰਮ ਟਿਕਾਣਾ ਢੂੰਡ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਾਲ ਨੇ ਕਿਸ ਰੀਝ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ, ਮੇਰੀ ਮਰਦ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਤਕੜੀ ਹਿਲ-ਜੁਲ ਆ ਗਈ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਮੇਰੇ ਕਾਬੂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਾਲ ਦੇ ਗੋਰੇ ਅੰਗ ਅੰਗੜਾਈ ਵਿਚ ਆਕੜ ਕੇ ਜੋਸ਼ ਆਹਾਂ ਬਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਖਾਮੋਸ਼ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲਈ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਹਾਰ ਗਿਆ ਸਾਂ।

ਪਾਲ! ਜੇ ਕੋਈ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਰਮਾਨ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸੁਆਦ ਬਣ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ, ਤਦ ਮੇਰੀ 'ਜੀ ਆਇਆਂ' ਉਸ ਨੂੰ ਮਿੱਧਣ ਲਈ ਕਾਹਲ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਸੁਆਦ ਸੁਆਦ ਹੀ ਰਹੇ। ਉਸ ਦੇ ਫਨਾਹ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਜੀਵਨ ਜੋਤ ਹਿਚਕੀ ਵਿਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਜੇ ਮੈਂ ਗਲਤ ਹਾਂ, ਤਦ ਸੁਆਦ ਨੂੰ ਮਾਨਣ ਲਈ ਲੰਮੇਰਾ ਜਰੂਰ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ । ਸੁਆਦ ਅੱਗੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਰਹੇ ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬੋਚਣ ਤੇ ਘੁਟਣ ਦੇ ਯਤਨ ਵਿਚ ਕਬਰ ਤਕ ਪੁਜ ਜਾਣ। ਕੀ ਏਨਾ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਬਰ ਨੇ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਪਿਆਰ ਲਈ ਹਰ ਟਿਕਾਣਾ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।‘ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦੀ ਰੂਹ ਸੁਣ :-

'ਪਿਆਰ ਦੇ ਅੰਤ ਲਈ ਕਾਹਲਾ ਨਾ ਹੋ।

ਉਡੀਕ,

ਕਿ ਤੇਰਾ ਪਿਆਰ ਹਉਂਕੇ ਤੋਂ ਹਨੇਰੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ,

ਨਾਜ਼ਕ ਧੜਕ ਤੋਂ ਭੁਚਾਲ,

ਅਤੇ ਬੂੰਦ ਤੋਂ ਸਾਗਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ।

ਇਕ ਬੂੰਦ ਬੁੱਲ੍ਹ ਤਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ,

ਪਰ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਪ੍ਰਜਵੱਲਤ ਜੁਆਲਾ ਨਹੀਂ।

ਪਿਆਰ ਦਾ ਇਹ ਨੇਮ ਹੈ, ਸਿਮਰਨ ਵਿਚ ਮਗਨ ਰਹੋ

ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਕਬਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ।

ਜੇ ਪ੍ਰੇਮ ਤੇ ਅਨੰਦ ਨੂੰ ਇਕ ਗਲਵਕੜੀ ਵਿਚ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ,

ਓਨਾ ਚਿਰ ਇੰਤਜਾਰ ਕਰੋ,

ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਸਹਿਜ ਤੁਹਾਡੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਕਾਇਆ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ।

(ਗੁਰੂਦੇਵ)

ਪਾਲ ਮੇਰੇ ਬੋਲ ਇਉਂ ਸੁਣ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮਹਾਤਮਾ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼। ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਪਰੀ ਰੂਪ ਦਿਸਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਸਨ, ਮੈਂ ਖ਼ਿਆਲ

ਕੀਤਾ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੇ ਅਫਸੋਸ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਧਿਆਨ ਚੰਬੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਵਲ ਦੁਆਇਆ। ਕਲੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਬੁੱਕ ਤੋੜ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਬਖੇਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਹੱਸ ਪਈ, ਜਿੰਨੀਆ ਕਲੀਆਂ ਡਿਗਦੀਆਂ ਉਹ ਬੋਚ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਓਨੀਆਂ ਉਸ ਬੋਚੀਆਂ ਅਤੇ ਸੌਦਾਈਆਂ ਵਾਂਗ ਚੁੰਮਦੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾਂਦੀ ਗਈ।

ਸਾਰੇ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈ ਕੇ ਅਸੀਂ ਬਾਹਰ ਆਏ ਅਤੇ ਮੁੜ ਉਸ ਪਹੇ ਤੇ ਪਹਾੜ ਵਲ ਨੂੰ ਟੁਰ ਪਏ।

'ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ, ਹੁਣ ਅੱਗੇ ਕੋਈ ਡਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਕੱਲ੍ਹੀ ਚਲੀ ਜਾਵਾਂਗੀ। ਖੇਚਲ ਦੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਦੀ ਹਾਂ ?' ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ।

'ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ। ਹੱਛਾ। ਚਲੋ ਤੁਸੀਂ, ਹਨੇਰਾ ਮੂੰਹ ਅੱਡੀ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਉਹ ਚਲੀ ਗਈ, ਮੈਂ ਵੀ ਵਾਪਸ ਮੁੜਿਆ, ਪਰ ਫਿਰ ਪਿਛੇ ਭੌਂ ਕੇ ਤੱਕਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕੁਝ ਕੱਢ ਕੇ ਲੈ ਗਈ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਭਾਰਾ ਸੀ, ਪਰ ਅੰਦਰਲਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਨਿਕਲ ਜਰੂਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਹਿੱਕ ਤੇ ਕੀਤੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਇਕ ਪੈੜ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਲ ਖਿਚਿਆ ਤੇ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਲਈ। ਉਹ ਪਵਿਤਰ ਚਰਨ ਛੋਹ, ਜਿਸ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਧੜਕਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

7

ਐਤਵਾਰ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ। ਇਹ ਦਿਨ ਕੁਦਰਤੀ ਦੂਜਿਆਂ ਦਿਨਾਂ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਰੰਗ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੀ ਤਕੜੀ ਖਪ-ਖਪ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਹੋ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਠੀਕ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਸਤਿਨਾਮ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਸੀ। ਜਾਂ ਤਾਰੋ ਦਾ ਪਿਆਰ ਉਸ ਨੂੰ ਦਸਾਂ ਮੀਲਾਂ ਤੋਂ ਘਸੀਟ ਲਿਆਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਸਤਿਨਾਮ ਕੇਵਲ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਆਉਣ ਦੀ ਦਲੀਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਕੜਵਾਦ ਵਿਚ ਦੁਹਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਜਾਣ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਲਕੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਯਤਨ ਵੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਦੋਸਤ ਦੋਸਤ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਸਤਿਨਾਮ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸਾਂ, ਬਿਲਕੁਲ ਖੁਲ੍ਹੇ ਦਿਲ ਨਾਲ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਉਸ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸ਼ੱਕ ਜਿਹਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਸਤੀ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸ਼ੱਕ ਵੀ ਇਕ ਤਕੜੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦਾ ਖੱਪਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਤਿਨਾਮ ਹਰੇਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਚਾਈ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ।

ਠੀਕ ਉਸ ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਤੇ ਸਤਿਨਾਮ ਬਾਹਰ ਬਗੀਚੇ ਵਿਚ ਟਹਿਲਣ ਲਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ।

'ਬਲਬੀਰ! ਜੇ ਤੂੰ ਬੁਰਾ ਨਾ ਜਾਣੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਕ ਗੱਲ ਆਖਾਂ!

'ਜੇ ਗੱਲ ਹੀ ਅਜਿਹੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਬੁਰਾ ਮਨਾਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ।

'ਭਾਵੇਂ ਤੈਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਤਕਲੀਫ ਹੀ ਹੋਵੇ, ਮੈਂ ਦੱਸਾਂਗਾ ਜਰੂਰ।'

'ਫਿਰ ਪਹਿਲੇ ਵਾਕ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।

'ਖੈਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਕਰਵਾਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪਾਲ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣੇ ਸਬੰਧ ਛੱਡ ਦੇਵੋ।'

ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਹੱਸ ਪਿਆ ਅਤੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਖ਼ਿਆਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਤਿਨਾਮ ਨੂੰ ਜਰੂਰ ਕੋਈ ਭੁਲੇਖਾ ਲੱਗਾ ਹੈ।

ਉਸ ਮੁੜ ਕਿਹਾ, ਐਸ. ਡੀ. ਓ. ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਤਲਵੰਡੀ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪੀਂਦੀ ਹੈ। ਐਸ. ਡੀ. ਓ. ਜਦੋਂ ਚਾਹੇ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਭੇਜ ਕੇ ਤਹਿਸੀਲੋ ਮੰਗਵਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸੱਚ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉਸ ਦੀ ਬਦਨਾਮੀ ਤੇਰਾ ਵੀ ਮੂੰਹ ਕਾਲਾ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ। ਤੇਰੇ ਤੇ ਪਾਲ ਦੇ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਅੱਗੇ ਹੀ ਭੈੜਾ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਬਦਨਾਮ ਹੋਣਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ।

ਮੈਂ ਅੱਖਾਂ ਚੌੜੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਸਤਿਨਾਮ ਦੇ ਵਾਕ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ। 'ਮੇਰਾ ਵੀ ਮੂੰਹ ਕਾਲਾ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ । ਮੈਂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਮੁੜ ਕਹੇ। ਜਿੰਨਾ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਔਖਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਓਨਾ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਗੱਲੋਂ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਹੋਇਆ। ਇਸਤਰੀ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਬਦਨਾਮ ਹੈ। ਸੋਚਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਕੁਦਰਤੀ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨਾਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਆਚਰਨ ਚੰਗੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੀ ਹੋਵੇ। ਫਿਰ ਖਿਆਲ ਕਰਦਾ ਸਾਂ ਕਿਤੇ ਸਤਿਨਾਮ ਝੂਠ ਹੀ ਨਾ ਬੋਲਦਾ ਹੋਵੇ ? ਨਹੀਂ ਸਤਿਨਾਮ ਝੂਠ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ, ਪਰ ਪਾਲ ਵੀ ਐਨੀ ਭੈੜੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ? ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਹੀ ਜ਼ਾਤ ਹੈ। ਹੁਸਨ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਇਸ ਬਹਾਰ ਵਿਚ ਮਹਿਕ ਉਠਣਾ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।

ਮੈਂ ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰ ਵਢੀਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਬਾਹਰੋਂ ਸਿਰ ਹਿਲਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ:

'ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸਤਿਨਾਮ, ਇਹ ਪਿਆਰ ਦੀ ਹੀ ਵਿਗੜੀ ਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਿਆਰ ਬਹੁਤਾ ਬਦਨਾਮੀ ਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਪਾਲ ਐਨੀ ਪਾਗਲ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਉਹ ਸਿਆਣੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤਾ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਜੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਚੁਣ ਰਹੀ ਹੈ, ਤਦ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ।

ਖੁਸ਼ੀ ਆਖਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਹਿ ਗਿਆ, ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

'ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਨਾ, ਉਹ ਕੁਝ ਹੋਰ ਲੱਭ ਰਹੀ ਹੈ। ਐਸ. ਡੀ. ਓ. ਕਈ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਬਾਪ ਹੈ। ਅੱਧੀ ਉਮਰ ਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਅੱਧਾ ਸਿਰ ਚਿੱਟਾ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਅਸਲ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਸੋਹਣੀ ਨਹੀਂ, ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਛੱਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਸਤਿਨਾਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਅੰਦਰ ਪੱਛ ਸੁਟਿਆ। ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਸਾਹ ਸਤ ਨਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ ਜਵਾਬ ਦੇ ਗਈ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖੀਆਂ ਅੱਗੋਂ ਪਾਲ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਪਲ-ਪਲ ਕੁਮਲਾਂਦੀ ਤੇ ਮੈਲੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਦਿਲ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਇਕ ਦੇਵੀ ਅਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਸਤਿਨਾਮ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਘੂਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

'ਸਤਿਨਾਮ! ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਫਿਰ ਸਕਦਾ, ਚਲ ਵਾਪਸ ਮੈਂ ਘਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ । ਦਿਲ ਬਦਲਦੇ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦੇ।

ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਏ। ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਝੁੱਗੀ ਵਿਚ ਆਇਆ ਤੇ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਆ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਸਾਹਮਣੇ ਕੰਧ ਨਾਲ ਸੁੰਦਰੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪਲਮ ਰਹੇ ਕੇਸਾਂ 'ਚੋਂ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਗੁੱਸਾ ਤਸਵੀਰ ਵਲ ਵੇਖ ਸਰਬ ਇਸਤਰੀ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਕੋਸ ਰਿਹਾ ਸੀ:-

'ਐ ਇਸਤਰੀ!'

ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਅਸਮਾਨੀ ਦੇਵੀ ਆਖਿਆ,

ਪਰ ਤੇਰੀ ਵਿਭਚਾਰ ਕਾਮਨਾ ਨਾ ਗਈ।

ਤੇਰੀ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਕੋਮਲਤਾ ਵਿਚ ਪੁੰਗਰਦੀ ਦਰਸਾਈ

ਪਰ ਤੇਰਾ ਸਰੀਰ ਮੋਮ ਤੇ ਦਿਲ ਖਿੰਘਰ, ਖਿੰਘਰ ਹੀ ਰਿਹਾ

ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਮੂਰਤੀ ਦਿਵਯ ਆਤਮਾ, ਪੁਕਾਰਿਆ,

ਪਰ ਉਫ। ਤੂੰ ਦੀਪ ਲਾਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੱਖ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਉਹ ਕੇਡਾ ਮੂਰਖ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ,

ਤਲਵਾਰ ਹਸਦੀ ਹੈ ਤੇ ਔਰਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਹਾਏ। ਬੇਦਰਦਣ ਵਫ਼ਾ ਹੀਣ ਪਾਲ।

ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪੂਜਾ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਸੀ,

ਪਰ ਤੂੰ ਨਰਕ ਦੀ ਛਿੱਟ ਸੀ, ਨਰਕੀ ਛਿੱਟ ਹੀ ਰਹੀ।

ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਸੱਚੇ ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰ ਨੂੰ,

ਨਫ਼ਸਾਨੀ ਸ਼ਰਾਬ ਵਿਚ ਡੋਬ ਦਿੱਤਾ।

ਆਪਣੇ ਹੀਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਸੀਸ਼ੇ ਨਾਲ ਵਟਾ ਲਿਆ।

ਕਾਸ਼! ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਮਰਦ ਸਾਥੀ ਦਾ ਦਿਲ,

ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਨਾ ਜਾਣ ਸਕੀ।

ਪਰ ਨਹੀਂ,

ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਮ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਲਈ ਹਰ ਹੋਣੀ ਨੂੰ

ਜੀ ਆਇਆ ਕਹਿ ਰਹੀ ਏਂ।

ਠੀਕ ਜਾਣ, ਇਕ ਸ਼ਾਇਰ ਆਪਣੀ ਕਬਰ ਸਿਲਾ ਤੇ

ਇਹ ਸਬਦ ਉਕਰਵਾ ਦੇਵੇਗਾ,

ਔਰਤ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ, ਤਲਵਾਰ ਹੈ।

ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਲਾਲ ਸਨ। ਹਉਂਕੇ ਅਵੱਸ਼ ਆਉਂਦੇ ਸਨ, ਹਿੱਕ ਸਾਗਰ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਾਂਗ ਉਠਦੀ ਤੇ ਮੁੜ ਸਹਿਮ ਜਾਂਦੀ । ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਖੱਬੀ ਹਥੇਲੀ ਤੇ ਦੁਖੀਆਂ ਵਾਂਗ ਰੱਖੀ ਬੈਠਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਪਥਰਾਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂ ਕਿਥੋਂ ਆ ਗਏ। ਮੈਂ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਚਿਰ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਡੁਸਕਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਾਲ ਤੇ ਰਹਿ ਰਹਿ ਗੁੱਸਾ ਤੇ ਅਫਸੋਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਏਸੇ ਦੁਰਦਸਾ ਵਿਚ ਉਠ ਕੇ ਮੰਜੀ ਤੇ ਪਿਆ। ਲੱਗਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੁਰਕਾਰਨ। ਤੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਚਾਹਿਆ? ਇਹ ਸਭ ਨਫਸ ਦਾ ਕਸੂਰ ਹੈ। ਓ ਨਿਰਲੱਜ ਨਫਸੀ ਕੁੱਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ, ਨਹੀਂ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਤੇਰੇ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ। ਫਿਰ ਸੋਚਦਾ ਸਾਂ, ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਮਨ ਕਿੰਨੀ ਛੇਤੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਰਥਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਤੀਵੀਂ ਤਿੰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੇ ਜਾਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ :-

'ਗੋਰਾ ਰੰਗ, ਜਵਾਨ ਲਹੂ ਤੇ ਬਹੁਤਾ ਧਨ।

ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਗੋਰਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਭੈੜਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਨਕਸ਼ ਸਾਰੇ ਹੀ ਤਿੱਖੇ ਸਨ, ਪਰ ਸਰੀਰ ਪਤਲਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਗਰੀਬ ਪੇਂਡੂ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਸਾਂ । ਪਾਲ ਲਈ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਚੀਜਾਂ ਨਾਲ ਚੌਥੀ ਹਕੂਮਤ ਵੀ ਰਲ ਗਈ ਸੀ। ਕੀ ਪਤਾ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਉਹ ਅਮੀਰਜ਼ਾਦੀ ਅਖਵਾਵੇ। ਜੋ ਉਸ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਹੋ ਜਾਵੇ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਔਰਤ ਹੋਣਾ ਧੋਤਾ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ। ਦੁਨੀਆ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੇਗੀ ਕਿ ਇਕ ਸ਼ਾਇਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦਿਲ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਬੜੀ ਬੇਵਫਾਈ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਖੱਜਲ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਾਇਰ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਇਹ ਵਾਕ ਦੇ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ :-

'ਜਿਹੜਾ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਧੌਣ ਤੇ ਤਲਵਾਰ ਰਖਦਾ ਹੈ।

'ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਪਾਲ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਕਹਿ ਕੇ ਹੌਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਿਯ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦੀ ਰੂਹ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ :-

'ਔਰਤ। ਰੱਬ ਦਾ ਪਿਆਰ ਆਰਟ,

ਮਰਦ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ,

ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਿੱਠਾ ਸ਼ਬਦ।

ਅੱਜ ਦੀ ਔਰਤ ਉਹੋ ਕੁਝ ਹੈ,

ਜੋ ਕੁਝ ਮਰਦ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।

ਐ ਮੇਰੇ ਸ਼ਿਸ਼!

ਤੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਹਰ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਨਿੱਕਾ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਤ ਆਰਟ,

ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੈ, ਜਾਂ ਸਾਰੇ ਕਾਰਜ ਹੀ ਈਸ਼ਰ ਦੇ,

ਪਿਆਰ ਰੋਮਾਂਸ ਹਨ।

ਦਵੈਖ ਭਾਵਨਾ ਵਾਲਾ ਪੁਰਸ਼ ਆਤਮ ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਕੋਰਾ ਹੈ।

ਉਸ ਨਦੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਡੂੰਘਾ ਨਹੀਂ,

ਜਿਸ ਵਿਚ ਡਿਗਿਆ ਰੋੜਾ ਉਸ ਨੂੰ ਗੰਧਲਾ ਕਰ ਸੁੱਟਦਾ ਹੈ,

ਔਰਤ ਦੀ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਪੂਜਾ

ਆਦਮੀ ਲਈ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਦਰ ਚੌੜੇ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਮਰਦ ਕਾਮਕ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚ

ਔਰਤ ਤੋਂ ਅਨੰਦ ਮੰਗਦਾ ਹੈ।

ਨਫ਼ਰਤ ਤੇ ਈਰਖਾ ਆਦਰਸ਼ ਜੇਤੂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ।

ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੁੰਝਲਾਂ ਤੇ ਹਰਖ ਸੋਗ

ਕੇਵਲ ਸਹਿਜ ਪਿਆਰ ਹੀ ਮਿਟਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।'

ਸਾਬਣ ਕਪੜੇ ਦੀ ਮੈਲ ਕਟ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮੀਂਹ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਗਰਦ। ਠੀਕ ਗੁਰੂਦੇਵ ਵਾਕ ਸੰਸਾਰ ਵਾਸ਼ਨਾ ਤੋਂ ਅਤਿ ਉਚੇਰੇ ਮੁਕਤ ਸੰਦੇਸ਼ ਹੀ ਸਨ । ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਭੁਲੇਖੇ ਤਤਕਾਲ ਨਵਿਰਤ ਹੋ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦਾ ਭਾਵ ਅਵੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਪਾਲ ਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਵਜੋਂ ਇਕ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣਾ ਚੰਗਾ ਜਾਣਿਆ।

ਉਸ ਵਿਚਾਰੀ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਵੀ ਕੀ ਸੀ, ਐਨਾ ਵੱਡਾ ਸੰਸਾਰ ਆਪਣੀ ਕਾਮਨਾ ਵਿਚ ਚੂਰ, ਹਰ ਵਕਤ ਮਗਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗੁਮਰਾਹੀ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਮੂੰਹ ਅੱਡੀ ਖਲੋਤੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਪਛਾਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਚਾਨਣ ਵਲ ਜ਼ਰੂਰ ਖਿਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਵੀ ਅਜੀਬ ਸਾਂ। ਝੱਟ ਕੁ ਹੋਇਆ ਪਾਲ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਕੁਲ ਲਾਹਨਤਾਂ ਵਿਚ ਢੱਕ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਪਰ ਹੁਣ ਹਮਦਰਦੀ ਵਿਚ ਢਲੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਗਿਆਨ-ਭਗਵਾਨ

ਤੋਂ ਦੂਰ ਗਿਆ ਮਨ ਸੰਸਾਰ ਕਮਜੋਰੀਆਂ ਵਿਚ ਮੁੜ ਪ੍ਰੇਵਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ, ਉਸ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝੀ।

'ਪਾਲ ਜੀ,

ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਜੀਅ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਤੁਹਾਡੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਘੁਟ ਪਿਆਰਨਾ ਵੀ। ਬਗੀਚੇ ਵਿਚੋਂ ਅਜ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਤੁਹਾਡੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਗੁਲਾਬ ਦੇ ਚਾਰ ਸੂਹੇ ਫੁੱਲ ਤੋੜ ਕੇ ਲਿਆਇਆ ਹਾਂ, ਜਿਹੜੇ ਮੇਰੀ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਨਿੱਕੀ ਰੁਮਾਲੀ ਵਿਚ ਖੁਲ੍ਹੇ ਤੁਹਾਡੇ ਹੁਸਨ ਵਾਂਗ ਹਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਤੁਹਾਡੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਪੱਤੀਆਂ ਵਿਚ ਮੁਸਕਾਂਦਿਆਂ ਵੇਖ ਮੇਰਾ ਜਿਉੜਾ ਕੁਝ ਭੁਲ ਕੇ ਕੁਝ ਯਾਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਰੂਹਾਂ ਮਲਹੀਣ ਮਾਧਵ ਹੁਸਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਸੱਜਣੀ! ਇਹ ਅਸਹਾਰ ਤੇ ਹਿਰਦੇਵੇਧਕ ਗੱਲਾਂ ਮੈਂ ਕੀ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। 'ਪਾਲ ਸ਼ਰਾਬ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਪੀਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਰੁਚੀਆਂ ਦਿਨ ਬਦਿਨ ਵਧਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਸੱਚ ਸਮਝਣ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਦਮ ਘੁਟਿਆਂ ਵਾਂਗ ਤੜਫਦੀ ਹੈ। ਰੱਬਾ ਅਜਿਹਾ ਕਦੇ ਨਾ ਹੋਵੇ।

ਫਿਰ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ, ਤਦ ਵੀ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਸ ਪਾਲ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪ੍ਰੀਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਚੇਤੰਨ ਪਾਲ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਕ ਗੁਨਾਹ ਪਹੁੰਚਦਾ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਕੇ ਮੌਤ ਬੁਰਕੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਸੱਚ ਝੂਠ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਉਸ ਪਾਲ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਿਆਰ ਰਿਹਾ, ਜਿਹੜੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਕਾਇਲ ਹੈ, ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਫ਼ਿਤਰਤੀ ਜਜ਼ਬੇ ਦਾ ਕਾਮ ਵਾਸ਼ਨਾ ਵਿਚ ਅਨੰਦ ਵੇਖ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਰੂਹ ਦਾ ਪੁਜਾਰੀ ਹਾਂ।

ਮੈਨੂੰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹ ਕੁਝ ਲਕੋ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਪਰ ਇਕ ਸਖੀ ਦੇ ਐਬ ਕੰਡ ਪਿਛੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖੁਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਕਹਿਣੇ ਚੰਗੇ ਹਨ। ਉਹ ਦੋਸਤ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਗਲਤੀ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਂਦਾ। ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਕੁਝ ਜਾਣ ਕੇ ਬੜਾ ਦੁਖ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਦੁਖ ਬੀਮਾਰ ਦੇ ਗੰਦੇ ਅੰਗ ਨੂੰ ਛਿੱਲਣ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਪ੍ਰਿਆ! ਤੂੰ ਠੀਕ ਜਾਣ, ਇਹ ਦੁਖ ਦੋ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਪਿਆਰੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਜਾਮਨ ਹੈ।

ਮੈਂ ਲਿਖਣੋਂ ਨਹੀਂ ਰੁਕ ਸਕਦਾ ਕਿ ਅੱਜ ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਰੋਇਆ ਹਾਂ। ਰੋਣ ਬੜਾ ਪਿਆਰਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ। ਤੇਰੀ ਬਾਬਤ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਹੀ ਰੋਈ ਜਾਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਮਿੱਠਾ ਸੁਭਾਗ ਹੈ।

ਕੋਈ ਪਿਆਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਲੇ ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਦੇ ਗੁਨਾਹਾਂ ਤੇ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਨਾ ਹੀ ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਮਨੋਰਥ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਗਾਉਣਾ।

ਤੂੰ ਗੁਨਾਹ ਕਰ ਰਹੀ ਏਂ ਜਾਂ ਨੇਕੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਉਤੇ ਰਤਾ ਭਰ ਅਫਸੋਸ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਹਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਚਲਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ, ਸਗੋਂ ਉਸਦੇ ਦਿਲ ਬੁਰੇ ਭਲੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਫੂਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਿਆਰੇ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਹਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਫਨਾਹ ਕਰਨਾ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਅੰਤਮ ਸਲਾਮ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਮੋਤੀ ਗੰਦੇ ਨਾਲੇ ਵਿਚ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਦੁਨੀਆ ਮੋਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਗੰਦ ਸਮਝਣ ਲਗ ਪਈ। ਕੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੋਤੀ ਦੀ ਕੀਮਤ ਘਟ ਗਈ ? ਪਰ ਪਾਗਲ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਫਿਰੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਕੌਣ ਉਚੇੜ ਕੇ ਸਮਝਾਂਦਾ। ਮੋਤੀ ਨੂੰ ਮਲ ਨਹੀਂ ਛੋਂਹਦੀ, ਭਾਵੇਂ ਮੋਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੀ ਗੰਦ ਕਿਉਂ ਨਾ ਜਾਨਣ ਲਗ ਪਵੇ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਕੇਵਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੀ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਨੂੰ ਹੂਕਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੈ।

ਚਾਨਣ ਵਿਚ ਹਨੇਰੇ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ। ਰੂਹ ਨੇੜੇ ਕੋਈ ਪਾਪ ਕਿਵੇਂ ਆ ਸਕਦਾ। ਹੈ। ਮੇਰੀ ਮਾਧਕਤਾ! ਐਬਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਹਿਰਦਾ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ। ਜੋ ਕੁਝ ਤੂੰ ਕਰਦੀ ਏਂ, ਮੇਰੇ ਲਈ ਉਹ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ। ਕਾਸ਼। ਕਦੇ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਨੈਣਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸਹੀ ਸਤਿਕਾਰ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕੱਲ੍ਹ ਵਿਚ ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਸਦਕਾ ਨੈਣ ਭਰੀ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਬੁਲ੍ਹ ਘੁੱਟੀਆਂ ਹੈਰਾਨ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਟੁੱਟੇ ਚਾਰੇ ਫੁੱਲ ਪਾਗਲਪਣ ਵਿਚ ਕੁਮਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਬੜੇ ਭੋਲੇ ਤੇ ਪਿਆਰੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਹੁਸੀਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਕੀ ਭੈੜਾ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਸੁਹਣਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁਨਾਹਾਂ ਵਲ ਝਾਤੀ ਪਾਉਣ ਦੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਪਰ ਪਾਲ ! ਤੂੰ ਸੱਚ ਜਾਣ ਤੇਰਾ ਇਕ ਹੁਸਨ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਕਾਣੀ ਅੱਖ ਦਾ ਲਾਲਚ ਹੈ।

ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਕਰਮ ਵੀ ਪਿਆਰੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤੇਰੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੀ ਹਰ ਵਸਤੂ ਹੀ ਮੁਹੱਬਤ ਯੋਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੈਥੋਂ ਕਦੇ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਮੰਗਿਆ। ਮੈਂ ਮੰਗਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਪਿਆਰ ਵਰਗੀ ਅਮੋਲਕ ਚੀਜ਼ ਮੰਗਿਆ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਜੇ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਵੀ ਕਰੇਂ, ਮੈਂ ਮੁਸਕਰਾਏ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੇਰੀ ਜਿਸ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਮੈਂ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਇਕ ਛਿਨ ਪਰ੍ਹੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਜਿਹੜਾ ਰੁਹਾਨੀ ਸੁਆਦ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਪ੍ਰੀਤ ਯਾਦ ਵਿਚ ਮਾਣ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਉਸ ਦਾ ਤੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਤਦ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨੋ-ਲੱਜਤ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਤੇ ਅਮਲਾਂ ਦਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇਵੇਂ।

ਕਾਸ਼। ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੋਨੇ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ, ਫਿਰ ਤੂੰ ਕਦੇ ਭੀ ਮੁਲੱਮੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਆਪਾ ਨਾ ਤੋਲਦੀ। ਪਰ ਉਹ, ਮੇਰੇ ਮੂਰਖ ਮਨ, ਫੁੱਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਦਾ ਮਾਣ ਹੈ, ਪਰ ਮਹਿਕ ਦੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਮੰਨਣ ਲਈ ਆਖ਼ੀਰ ਤਰਲਾ ਭੇਜ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਦੁਨੀਆ ਪਵਿਤ੍ਰ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਲੰਕਤ ਕਰਨੋਂ ਨਹੀਂ ਹਟਦੀ। ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਚਾਈ ਤੇ ਅਟੱਲ ਭਰੋਸਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਹਰ ਕਰਮ ਨੂੰ ਸਤਿ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਾਂਗੇ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਕੇ ਪੁਕਾਰਨੋਂ ਤਦ ਹੀ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਤੇਰਾ ਸਤਿ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇਰੀ ਹਰ ਮਜਬੂਰੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਝਿਜਕ ਅਡੋਲ ਹੋਵੇ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਅੱਜ ਜਾਣ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਾਇਰ ਰੂਹ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਕੇਵਲ

ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਡੋਲ ਰਹੀ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਆਤਮ ਰਿਸ਼ਤੇ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਾ ਕਰਵਾ ਸਕਿਆ। ਇਕ ਕਿਨਾਰੇ ਡੁੱਬਦੀ ਜਿੰਦ ਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਕੇ ਨਾ ਬਚਾ ਸਕਿਆ।

ਪਾਲ! ਕੀ ਤੈਥੋਂ ਬਲਬੀਰ ਐਨੀ ਆਸ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ?

ਤੇਰੀ ਹਮਦਰਦੀ ਵਿਚ ਗਿੱਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਲੋਂ ਇਹ ਟੁੱਟੀਆਂ ਫੁੱਟੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਆਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਹਰਜ ਕਰ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੇਗੀ ਤੇ ਅਮਲ ਯੋਗ ਬਣਾਵੇਂਗੀ। ਕੇਵਲ ਇਕ ਵਿਲਕਦੀ ਰੂਹ ਲਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਗਮ ਦਾ ਤੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਫਿਕਰ ਹੈ। ਤੈਨੂੰ ਜੀਵਨ ਪੰਧ ਵਿਚ ਡਿਗਦੀ ਵੇਖ ਕੇ,

ਬਲਬੀਰ।

ਮੈਂ ਖ਼ਤ ਡਾਕ ਵਿਚ ਪਾ ਆਇਆ। ਜਦੋਂ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਬੈਠਾ, ਬੇਬੇ ਜੀ ਨੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਸੁਣਾਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਚਿੰਤਾਤੁਰ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, 'ਪਿੰਡ ਦੇ ਵੈਲੀਆਂ ਵਿਚ ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ੱਕੀ ਖਿਆਲ ਹਨ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ, ਤੂੰ ਕਿਤੇ ਬਾਹਰ ਨੌਕਰੀ ਤੇ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇਂ। ਇਹਨਾਂ ਮੂਰਖਾਂ ਵਿਚ ਫਸ ਕੇ ਕਿਤੇ ਫੇਰ ਅੜੇਂਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਫ਼ਿਕਰ ਵਿਚ ਰਾਤ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਵੇਖ-ਵੇਖ ਜੀਅ ਰਹੀ ਹਾਂ । ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਤੇਰਾ ਕੋਈ ਦੁਖ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣਾ।"

'ਮਾਤਾ। ਮੈਂ ਬਾਲਣ ਨਹੀਂ ਜੋ ਅੱਗ ਵਿਚ ਫੂਕਿਆ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਧਾਤ ਨਹੀਂ ਜੋ ਢਲ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਮੇਰੀ ਹਿੰਮਤ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਦਰੜ ਸੁੱਟੇਗੀ। ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੂਫ਼ਾਨੀ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਰਿੜਕ ਦੇਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਸਚਾਈ ਦਾ ਅਮੋੜ ਇਨਕਲਾਬ ਹਾਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਚਾਨਣ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਔਖੀਆਂ ਰਾਹਾਂ ਨੂੰ ਚੀਰ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਥੱਕੇ ਟੁੱਟੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਜੰਮਿਆ ਹਾਂ। ਦੁਖੀਆਂ, ਬੀਮਾਰਾਂ ਤੇ ਗੁਲਾਮਾਂ ਲਈ ਜੀਵਨ ਯੋਗ ਸਹਾਰਾ ਬਣ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ! ਮੈਂ ਹਨੇਰੇ ਤੇ ਦੁਖ ਰੋਗਾਂ ਵਿਚ ਤੜਫਦੀ ਦੁਨੀਆ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਵੇਂ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂ? ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇ ਦੇਵਾਂ ? ਮੇਰੀ ਮਾਤਾ! ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ ਬਲਬੀਰ ਵਿਚ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਬਲ ਹੈ ?

'ਵੇਖ ਬਲਬੀਰ! ਤੂੰ ਸਦਾ ਆਪਣੀ ਕੀਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈਂ! ਰੱਬ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਅਸੀਂ ਜਿਉਂਦੇ ਮਰ ਜਾਵਾਂਗੇ, ਜੇ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋ ਗਿਆ । ਤੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਚਲਿਆ ਚਾਹ। ਅਸੀਂ ਆਪੇ ਔਖੇ ਸੁਖਾਲੇ ਕਟ ਲਵਾਂਗੇ।'

ਬੇਬੇ ਜੀ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਕਹੀ ਗੱਲ ਚੰਗੀ ਨਾ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਝੀ। ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਔਖਾ ਸੁਖਾਲਾ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲਗ ਪਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਭਾਸਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਰੋਟੀ ਮੇਰੇ ਸੰਘ ਵਿਚ ਫੁਲ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਅੱਖਾਂ ਚੌੜੀਆਂ ਕਰ ਕਰ ਅੰਦਰ ਲੰਘਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕੁਟੀਆ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਸੌਂ ਜਾਣ ਲਈ ਮੰਜੇ ਤੇ ਪੈ ਗਿਆ। ਪੰਦਰਾਂ ਕੁ ਮਿੰਟਾ ਪਿਛੋਂ ਸਕੂਲ ਦਾ ਇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਕ ਲਫ਼ਾਫਾ ਤੇ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਸਕ ਪੱਤਰ ਦੇ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਪਹਿਲੋਂ ਲਫ਼ਾਫਾ ਪਾੜਿਆ। ਇਹ ਪੱਤਰਕਾ ਪਾਲ ਦੀ ਸੀ; ਲਿਖਿਆ ਸੀ :-

ਪਰਸੋ ਤੋਂ ਦੌਰੇ ਮੁਕ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਭੇਜ

ਰਹੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਕੱਲ੍ਹੀ ਚੁਬਾਰੇ ਵਿਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਚਾਅ ਉਣ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਾਂ ਮਚਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਹਾਲਤ ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਰਹੇ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਦੋ ਘੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੀ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੱਭ ਲਵੋਗੇ ਕਿ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕੀ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਨਹੀਂ, ਮਰਦ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਜਾਣ ਨਹੀਂ ਸਕੇਗਾ।

ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹਾਂ,

ਪਰ ਨਹੀਂ, ਦਿਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਚੰਗੀ ਚੀਜ਼, ਜਿਹੜੀ ਵਿਕਦੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਕਿਤੋਂ ਢੂੰਡਿਆਂ ਮਿਲਦੀ ਨਹੀਂ।

ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮਰਦ ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਚੰਨ ਦੀਆਂ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸਾਜ਼ ਵਿਚ ਜੜ ਲਵੇ ।

ਇਹ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਕਿ ਉਹ ਰਿਸ਼ਮ-ਤਾਰਾਂ ਨਗਮੇ ਵਿਚ ਬੋਲ ਪੈਣ।

ਪਰ ਆਹ। ਜੋ ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਹੁਣ ਹੈ

ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਤੋਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ,

ਮੈਂ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਪੁਕਾਰਦੀ ਹਾਂ, ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ,

ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ।

ਕੋਈ ਹੁਸਨ ਇਸ ਨੂੰ ਛੋਹ ਕੇ ਮੈਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।

ਕੋਈ ਸੱਚ ਇਸ ਤੋਂ ਉਚਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।

ਪਿਆਰੇ ਬਲ-ਰਾਜ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਉਹ ਕੀ ਹੈ ?

ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਸਾਗਰ ਛੱਲਾਂ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਤੁਸੀਂ ਮੁਸਕਾਉਣੋਂ ਨਹੀਂ ਹਟਦੇ।

ਦਿਲ ਮੱਲੋਜ਼ੋਰੀ ਆਪਣੇ ਕਰਾਰ ਵਲ ਉੱਛਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਉਹ ਸੱਚਾ ਹੁਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਗਾ ਨਹੀਂ ਸਕੀ,

ਉਹ ਹੈ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਅਸਲ ਰੂਪ।

ਮੰਨਿਆ, ਸ਼ਾਇਰ ਇਸਤਰੀ ਦਿਲ ਦੇ ਅਤਿ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪਰ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਰੂਪ ਤੱਕ, ਕੁਲ ਨਾਜ਼ਕ ਭਾਵ ਹੋਛੇ ਹਨ।

ਮੈਂ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤੇਰੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਜੋ ਕੁਝ ਮੇਰਾ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਬਲ।

ਮੈਂ ਅਨਾਥ ਸਾਂ,

ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਨਾਥ ਬਖ਼ਸ਼ ਦਿੱਤਾ।

ਮੈਂ ਅਨਿਆਂ ਧੁੰਦ ਵਿਚ ਅਸਲੋਂ ਗਵਾਚ ਗਈ ਸਾਂ

ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਢੂੰਡ ਲਿਆ ਹੈ।

ਸੁੱਤੇ ਜਵਾਨ ਭਾਵ ਅੰਗੜਾਈਆਂ ਵਿਚ ਜਾਗ ਪਏ ਹਨ।

ਹੁਸਨ ਚਮਕ ਕੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।

ਜੋਬਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਚਟਾਣ ਵਿਚ ਤਣਿਆ ਦਿਸਦਾ ਹੈ।

ਮੈਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ਨੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁਲਾਇਆ,

ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰਾ ਰਾਹੀਂ ਆ ਮਿਲਿਆ ਹੈ।

ਮੰਜ਼ਲ ਤੇ ਆ ਕੇ ਸਾਰੇ ਦੁਖ ਰੋਸ ਭੁਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਪੁਛੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ।

ਪਰ ਕੀ ਬਾਲਮ। ਪਿਆਰ ਹਿਰਦਿਆਂ ਵਿਚ

ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦਾ ਵੀ ਪੁੱਛ ਗਿੱਛ ਕਰਦਾ ਹੈ?

ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਭੌਰ ਗੁੰਜਾਰ ਬਿਨਾਂ

ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ।

ਤੇ ਮੈਂ ਅੱਧਖਿੜੇ ਫੁਲ ਵਾਂਗ ਅਭੋਲ।

ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸਾਂ।

ਦੇਵਯੋਗ ਨਾਲ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਵਾਕਫ਼ ਬਣੇ,

ਵਧਦੀ ਵਾਕਫ਼ੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਈ।

ਮਿਤਰਤਾ ਨੇ ਹਮਦਰਦੀ ਦੀ ਜਾਗ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਇਕ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।

ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਕਿਥੇ ਹਾਂ ?

ਜਿਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਸਾਰੀ ਕੁਦਰਤ ਕਾਹਲੀ ਹੈ।

ਇਉਂ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਸਾਰਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ

ਸਿੰਚਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ।

ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਮੁਸਕ੍ਰਾ ਕੇ

ਆਨੰਦ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਪਰ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਕ ਭਟਕਨਾ ਹੈ,

ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਭੁੱਖੀ ਭੁੱਖੀ।

ਹਰ ਅੰਗ ਜਵਾਨ ਆਸ਼ਾ ਬਣ ਕੇ ਤੜਪ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਐਨੀ ਵਾਰ ਚੁੰਮਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਵਾਂ।

ਸਬਰ ਦੀ ਹੱਦ ਨੂੰ ਚੀਰ, ਐਨਾ ਘੁੱਟਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ,

ਕਿ ਮੇਰੇ ਸਭ ਜੋੜ ਆਪਣੇ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਜਾਣ।

ਸਾਰੀ ਮਾਨਵਤਾ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਫ਼ਨਾਹ ਹੋ ਕੇ

ਨੂਰ-ਅਨੰਦ ਬਣ ਜਾਵੇ।

ਆਹ! ਮੇਰੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਬਲਰਾਜ ਹੁਣ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੁੰਦਾ,

ਇਸ ਵੇਲੇ!

ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਹੀ ਭਗਵਾਨ ਰੀਝਾਂ ਨੇ ਸ਼ੰਗਾਰਿਆ ਏ।

ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਪੂਜਾ ਕਰਾਂਗੀ, ਆਰਤੀ ਉਤਾਰਾਂਗੀ,

ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਭਗਵਾਨ ਤੇ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਚੇਲੀ,

ਤੇਰੀ ਚਰਨ ਸ਼ਰਧਾ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਅਤ ਨਿਛਾਵਰ ਕਰਾਂਗੀ।

ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੋਵੇਂਗਾ, ਮੈਂ ਕੀ ਨਾ ਕਰਾਂਗੀ।

ਪਰ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਕੁਝ ਲਰਜ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ,

ਕਿਤੇ ਤੂੰ ਦੁਨੀਆ ਤੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦਾ ਖਿਆਲ ਨਾ ਕਰ ਲਵੀਂ।

ਸਮਾਜ ਰੋਕ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਵਿਚ ਗਵਾਚ ਨਾ ਜਾਵੀਂ।

ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਆਖਦਾ ਹੈ,

ਕਿ ਸ਼ਾਇਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਮੰਹੂ ਤੋੜ ਕੇ

ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਮਰਦਾ ਹੈ;

ਜਿਹੜਾ ਪਿਆਰ ਦਾ ਕਾਇਲ ਹੈ,

ਸਚੀ ਹਮਦਰਦੀ ਵਿਚ ਹਰ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰਦਾ

ਤੇ ਕਲਾ ਦੀ ਪੂਰਨਤਾ ਦਾ ਖੋਜੀ ਹੈ।

ਆ, ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਕਮਲੇ ਰਾਹੀ,

ਮੇਰੇ ਮਨ ਕੁਟੀਆ ਤੈਨੂੰ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਹੈ!

ਸਾਰੇ ਫੁੱਲ ਤੈਨੂੰ ਸੱਦ ਰਹੇ ਹਨ।

ਤਲੀਆਂ ਆਪਣੀ ਬੇਜ਼ਬਾਨੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਦਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਮੇਰੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਲਿਟਾਂ ਵੇਲਾਂ ਵਾਂਗ ਤੈਨੂੰ ਲਕੋ ਲੈਣ ਲਈ ਝੂਲ ਰਹੀਆਂ।

ਦਿਲ ਨਦੀ ਤੈਨੂੰ ਪਾ ਕੇ ਹੀ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਮੇਰਾ ਰੂਪ ਕਵਿਤਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਪਿਆਰ ਦੀ ਅਵਤਾਰ।

ਮੇਰੇ ਨੈਣਾਂ ਵਿਚ ਸਰੂਰ ਸੁਖ ਹੈ, ਅੰਗੂਰ ਰਸ।

ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ?

ਮਰਦ ਕਿੰਨੇ ਕਠੋਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਮੈਂ ਉਹ,

ਜਿਹੜੀ ਕਦੇ ਮਿਲੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਕ ਤਾਂਘ।