ਭਾਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਡੀ ਡੂੰਘਾਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਹੈ।

 

• ਇਸਤਰੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਪਰਦਾ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।

 

• ਮਹਾਨ ਗਵੱਈਆ ਉਹ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਮਨਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ।

 

• ਪਿਆਰ ਚਾਨਣ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਚਾਨਣ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਚਾਨਣ ਦੇ ਪੰਨੇ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

 

• ਜੇਕਰ ਇਹ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹਨ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਘਰ ਕਬਰਾਂ ਹੋਣਗੇ।

 

• ਉਡੀਕ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੁੰਮ ਹੈ।

—ਖ਼ਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ

ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ

ਡਾ. ਜਗਦੀਸ਼ ਕੌਰ ਨਾਲ ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਹੈ। ਇਕੱਠੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਕੇ ਘਰ ਬੈਠੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਸੁਪਨੇ ਲੈ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹਨਾਂ ਲੰਮੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਜਿੰਨਾ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਉਹ ਉੰਨੇ ਹੀ ਡੂੰਘੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਅੰਦਰ ਅੰਬਰਾਂ ਵਿਚ ਉਡਾਰੀਆਂ ਮਾਰਨ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਸੀ ਤੇ ਭਟਕਣ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਮੂਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਬੜਾ ਕੁਝ ਦੇਖਿਆ, ਮਾਣਿਆ, ਹੰਡਾਇਆ ਤੇ ਫਿਰ ਮਨ ਟਿਕ ਗਿਆ। ਇਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਪਾਸ ਕਪੂਰਥਲੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਆਖਿਆ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਅਥਾਹ ਜੋਸ਼ ਹੈ, ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ। ਵਿਹਲ ਹੈ! ਦੱਸੋ ਕੀ ਕਰਾਂ ? ਸੁਆਲ ਬੜਾ ਗੰਭੀਰ ਸੀ । ਮੈਂ ਆਖਿਆ “ਖ਼ਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀਆਂ ਅਮਰ ਕਿਰਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰੋ । ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਲੱਖਣ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਮਿਲੇਗਾ ! ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਸਾ ਮਿਲੇਗਾ ਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਉਮਰਾ ਇਕ ਸਦੀ ਹੋਰ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗੀ।" ਡਾਕਟਰ ਵਾਡੀਆ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਚਲ ਸੋ ਚਲ ! ਖ਼ਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਅਤਿ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸੁਚੱਜਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਮਾਣਯੋਗ ਥਾਂ ਬਣਾ ਲਈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪ ਖ਼ਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕੁ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਮਿੱਤਰ ਪ੍ਰੋ. ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਖਿਆ, “ਪਿਆਰੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀਆਂ

ਨਹੀਂ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਰ ਵੇਲੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣ। ਉਹਦੇ ਬਚਨ ਹਨ-ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਵੀ ਮਿਲਣਾ ਹੈ ਤੇ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿੱਥ ਹੋਣੀ ਜਾਂ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦਰਗਾਹ ਦੇ ਥੰਮ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੀ ਸੋਹਦੇਂ ਨੇ। ਪਿਆਰ ਤਾਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਸਮਾ ਜਾਣ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ।

ਖ਼ਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ ਧੁਰ ਅੰਦਰੋਂ ਧਾਰਮਿਕ ਸੱਜਣ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਭੇਖ, ਪਾਖੰਡ, ਦਿਖਾਵਾ ਤੇ ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਸੀ। ਧਰਮ ਦਾ ਅਰਥ, ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਸੋਮੇਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਦਮ ਯਾਦ ਹੈ ਮਨ ਉਸਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿਚ ਰਹੇ, ਇਹੀ ਸੱਚਾ ਧਰਮ ਹੈ। ਹਰ ਕੱਟੜ ਧਾਰਮਿਕ ਬੰਦਾ ਇਹ ਮੰਨਦਾ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਧਰਮ ਹੀ ਸੱਚਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਹੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਗੇ ਬਾਕੀ ਸਭ ਨਰਕਾਂ ਵਿਚ ਸੜਨਗੇ । ਪਰ ਖ਼ਲੀਲ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਬੜੀ ਕੋਝੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੇ ਬੜੀ ਸੁਹਣੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ ਹੈ—ਇਕ ਪਾਦਰੀ ਗਿਰਜੇ ਦੇ ਪੋਰਚ ਵਿਚ ਖੜਾ ਮੀਂਹ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਕ ਔਰਤ ਆ ਕੇ ਬੜੀ ਘਬਰਾਈ ਹੋਈ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ—ਫ਼ਾਦਰ ਮੈਂ ਈਸਾਈ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਨਰਕਾਂ ਦੀ ਅੱਗ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਬੱਚ ਸਕਦੀ ਹਾਂ ? ਪਾਦਰੀ ਨੇ ਬੜੇ ਅਹੰਕਾਰੀ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਆਖਿਆ-ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਨਰਕ ਦੀ ਅੱਗ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਚਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਤੂੰ ਈਸਾ ਦੀ ਸ਼ਰਣ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੈਂ। ਤੇ ਹੋਇਆ ਕੀ ? ਅਚਾਨਕ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗੀ। ਪਾਦਰੀ ਸੜ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ਔਰਤ ਪਾਸ ਖੜੀ ਬਚ ਗਈ ! ਹੈ ਨਾ ਕਮਾਲ ! ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਉਤੇ ਕਮਾਲ ਦਾ ਵਿਅੰਗ ਹੈ ਤੇ ਸੱਚੇ ਧਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸਮਝਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।

ਖ਼ਲੀਲ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਰੱਬ ਵਲੋਂ ਭੇਜਿਆ ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਅਕਤੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਉਹਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ—ਅਸੀਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ ਨਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਉਸ ਉਪਰ ਠੋਸਣ ਦੇ। ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਸੋਚਣ ਦਿਓ। ਵਿਗਾਸ ਦੇ ਪੱਥ 'ਤੇ ਚਲਣ ਦਿਓ ! ਕਮਾਲ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ। ਲੱਖਾਂ ਬੱਚੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਦੁੱਖ ਭੋਗ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੀ ਬਣਨਾ ਹੈ ? ਉਸ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਪਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਮਾਪੇ ! ਇਸ ਕਾਰਨ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਕਲਹ-ਕਲੇਸ਼ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧੀ ਹੈ।

ਖ਼ਲੀਲ ਕਈ ਵਾਰ ਮੌਜ ਵਿਚ ਆਇਆ ਅਜਿਹੀ ਪਤੇ ਦੀ ਗੱਲ

ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਜ਼ਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ-ਪੈਸਾ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਕਰੀਏ ? ਉਸ ਦਾ ਜੁਆਬ ਕਮਾਲ ਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਖਿਆ ਪੈਸਾ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਨਾ ਇਉਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਹਾਜੀਆਂ ਦਾ ਕੁੱਤਾ ਹੱਜ ਨੂੰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿਚ ਰੋਟੀ ਦੱਬ ਜਾਵੇ ਕਿ ਵਾਪਸੀ 'ਤੇ ਖਾ ਲਵਾਂਗਾ। ਜਮ੍ਹਾਂ ਰਾਸ ਪੂੰਜੀ ਤੁਹਾਡੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦੇ ਦੀ ਲੋੜ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਹੈ? "ਸਹਸ ਖਟੈ ਲਖਿ ਕਉ ਉਠਿ ਧਾਵੈ" ਤੇ ਸਿੱਟਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਖੁਆਰੀ। ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦੀ ਆਮਦ ਤੇ ਬੇਲੋੜਾ ਤਣਾਓ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਜੀਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਦੇ ਛਿੰਨ ਨੂੰ ਭੋਗੋ। ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਵਿਚ ਹੁਣ ਨੂੰ ਦੁੱਖਮਈ ਨਾ ਬਣਾਓ! ਕੀ ਇਹੈ ਛੋਟੀ ਗੱਲ ਹੈ ?

ਖ਼ਲੀਲ ਨੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਬੋਸੀਦਾ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਪ੍ਰਤੀਕਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਕਾਰਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਰਹੀਣਤਾ ਨੂੰ ਜਨਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਗੱਲਾਂ ਬੜੀਆਂ ਪਤੇ ਦੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਉਹ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਤੇ ਸੰਕੀਰਣ ਬਿਰਤੀ ਵਾਲੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਪਚਦੀਆਂ ਸਨ ? ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਹ ਬਾਜ ਨਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਹਲਵਾ ਮੰਡਾ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਰਾਹ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਡਟ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਰਾਜ ਦਰਬਾਰੇ ਹਾਲ ਦੁਹਾਈ ਪਾਈ ਤੇ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਬੁਲੰਦ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦੁਆ ਕੇ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਖ਼ਲੀਲ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਕੁਰਾਹੇ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਰਾਜ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਹਨ। ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪੈਗ਼ੰਬਰੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਇਲਾਹੀ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਪੂਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਪਦਾਰਥਕ ਰਜੇਵੇਂ ਤੋਂ ਅੱਕ ਜਾਣਗੇ ਤਾਂ ਮੁੜ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੁਲੰਦ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਤੋਂ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਣ ਵਿਚ ਆਉਣਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਦਰਦਾਨਾਂ ਨੇ ਮੁਕਤਕੰਠ ਨਾਲ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪ ਦੇ ਅਮਰ ਬਚਨ-ਬਿਲਾਸ ਨੂੰ ਬਾਈਬਲ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਦੇ ਤੁਲ ਆਖਦਿਆਂ