ਸਮਰਪਣ

ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਰਚੀ ਸਮੁੱਚੀ

ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਨਾਂਅ...

 

ਸ਼ਾਲਾ! ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਨੂਰ

ਨਾਲ ਰੁਸ਼ਨਾਏ ਅਧਿਆਤਮਕ-ਆਕਾਸ਼ ਦੇ

ਅਥਾਹ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਵਿਚ ਸਾਡੇ

ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣੇ, ਆਮੀਨ!

ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਲੇਖਕ ਬਾਰੇ

'ਪੈਗ਼ੰਬਰ' (The Prophet) ਲੇਬਨਾਨ ਮੂਲ ਦੇ ਅਰਥੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਜ਼ੀਮ ਕਵੀ, ਲਘੂ-ਕਥਾਕਾਰ, ਨਿਬੰਧਕਾਰ, ਚਿੱਤਰਕਾਰ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਬੁੱਤ-ਤਰਾਸ਼, ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗਤ ਕਲਾਕਾਰ (ਵਿਜੂਅਲ ਆਰਟਿਸਟ) ਖ਼ਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਾਲੀ ਕ੍ਰਿਤ ਹੈ। ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਸੀਲਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਖੋਜ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜਿਬਰਾਨ ਵਿਲੀਅਮ ਸ਼ੈਕਸ਼ਪੀਅਰ ਤੇ ਲਾਉਤਸੇ ('ਤਾਓ ਤੇ ਚਿੰਗ' ਦਾ ਰਚੇਤਾ ਮਹਾਨ ਚੀਨੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ) ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਤੀਸਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅਰਬੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ 25 ਦੇ ਲਗਪਗ ਪੁਸਤਕਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 'ਪੈਗ਼ੰਬਰ' ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਕਬੂਲ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੌਲਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1923 ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਛਪੀ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਸ ਦੇ 163 ਐਡੀਸ਼ਨ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜਦ ਕਿ ਮੂਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਸ ਦੀਆਂ ਦਸ ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਾਪੀਆਂ ਵਿਕ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਣ ਵਾਲੀਆਂ 'ਸਦਾਬਹਾਰ' ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ 40 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

ਕਾਵਿਮਈ ਵਾਰਤਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਪੁਸਤਕ 'ਪੈਗ਼ੰਬਰ' ਵਿਚ ਕੁੱਲ 28 ਅਧਿਆਇ ਜਾਂ ਖੰਡ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਪਿਆਰ, ਵਿਆਹ, ਸੰਤਾਨ, ਕਿਰਤ-ਕਰਮ, ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ, ਆਤਮ-ਬੋਧ, ਅਧਿਆਪਨ, ਦੋਸਤੀ, ਸਮਾਂ, ਅਰਦਾਸ, ਧਰਮ, ਮੌਤ ਆਦਿ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਰਹੱਸਾਂ ਤੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮ ਦੇ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਨਬੀ 'ਅਲ ਮੁਸਤਫ਼ਾ' ਦੇ 26 ਰੂਹਾਨੀ ਪੈਗ਼ਾਮ ਦਰਜ ਹਨ, ਸਿਵਾਇ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਅੰਤਲੇ ਅਧਿਆਇ ਦੇ । ਕਿਉਂਕਿ ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਨਬੀ 'ਅਲ ਮੁਸਤਫ਼ਾ', ਜੋ ਕਿ 12 ਵਰ੍ਹੇ ਓਰਵੇਲਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਬਦੇਸੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਗੁਜ਼ਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਨਮ ਭੋਇ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਲਈ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਤਾਂਘ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵੱਲੋਂ ਰੋਕਣ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ 'ਸਤਿ ਸੁਜਾਣ' (ਸੱਚਾ ਤੇ ਸੁੱਚਾ ਗਿਆਨ) ਦੀ ਦਾਤ ਬਖ਼ਸ਼ਣ ਦੀ ਜੋਦੜੀ ਕਰਨ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਰੂਪਮਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਆਖ਼ਰੀ ਅਧਿਆਇ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ 'ਸਤਿ ਸੁਜਾਣ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਭਾਲਣ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦੱਸਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਥੀ-ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਦਾ ਓਰਫੇਲਿਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲੈਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

'ਪੈਗ਼ੰਬਰ' (The Prophet) ਅਸਲ ਵਿਚ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜੋ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ

ਪੈਗਾਮ (ਸੁਨੇਹਾ) ਤੇ ਥਰ (ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲਾ) ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਭਾਵ ਧਰਮ ਦਾ ਐਸਾ ਨਬੀ ਜਾਂ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਜੋ ਰੱਬੀ ਸੁਨੇਹਾ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਲਿਆਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ ਕ੍ਰਿਤ 'ਇਕ- ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ' ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ ਦੀ ਲੋਏ 'ਜਪੁ ਜੀ' ਵਿਚਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ 'ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ, ਕਿਵ ਕੂੜੇ ਤੂਟੇ ਪਾਲਿ।' ਦਾ ਹੀ ਜੁਆਬ ਲੱਭਣ ਲਈ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਵਿਸਤਾਰਾਂ ਤੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਹਿਲੂਆਂ ਬਾਰੇ ਅਨੁਭਵ ਤੇ ਇਹਸਾਸ ਦੇ ਤਲ 'ਤੇ ਵਖਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਬੀ ਦੇ ਪੈਗ਼ਾਮ ਅਧਿਆਤਮਕ ਗਿਆਨ ਅਵਸਥਾ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਹਨ-ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤਲਾਸ਼ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚ ਅਭੇਦ ਹੋਣਾ, ਭਾਵ ਸਮਾਉਣਾ।

ਉਹ ਆਦਿ ਸਚਿ ਤੇ ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ 'ਮੂਲ', ਜੋ ਨਿਰਗੁਣ, ਨਿਰਾਕਾਰ ਤੇ ਅਕਾਲਿ ਮੂਰਤਿ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਨੂਰ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ ਹੈ। ('ਏਕ ਨੂਰੁ ਤੇ ਸਭ ਜਗ ਉਪਜਿਆ'-ਕਬੀਰ ਬਾਣੀ), ਉਹ ਕਿਧਰੇ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ('ਤੇ ਅੰਦਰ ਆਬ ਹਯਾਤੀ ਹੂ'-ਸੁਲਤਾਨ ਬਾਹੂ ਅਤੇ 'ਮੇਰੀ ਬੁੱਕਲ ਦੇ ਵਿਚ ਚੋਰ-ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ), ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨਾ 'ਆਪਣਾ ਮੂਲ' ਪਛਾਣਨ ਦੇ ਹੀ ਤੁੱਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣੇ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਵਿਚ ਅਭੇਦ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪੜਾਅ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਤੇ ਸਿਫ਼ਤ ਬਾਰੇ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਨੇ ਵੀ ਲਿਖਿਐ-

'ਆਪ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਬੰਦੇ, ਆਪ ਨੂੰ ਪਛਾਣ।

ਜੋ ਤੁਧ ਆਪਣਾ ਆਪ ਪਛਾਤਾ,

ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਸਾਨ।

ਉਰਦੂ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਾਇਰ ਅਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਵੀ ਇਕ ਸ਼ੇਅਰ ਵਿਚ ਇਸ ਅਟੱਲ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਬਿਆਨਿਐ- 'ਖ਼ੁਦੀ ਮੇਂ ਗੁਮ ਹੈ ਖ਼ੁਦਾਈ, ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਗਾਫ਼ਿਲ ।' ਪਰ ਖ਼ੁਦੀ (ਆਪੇ) ਵਿਚ ਗੁੰਮ ਇਸ ਖ਼ੁਦਾਈ (ਰੱਬੀ ਨੂਰ) ਨੂੰ ਗ਼ਾਫ਼ਿਲ (ਬੇਖ਼ਬਰ, ਬੇਪਰਵਾਹ) ਆਖ਼ਿਰ ਕਿਵੇਂ ਲੱਭੇ ? ਇਸ ਦਾ ਜੁਆਬ ਸੂਫ਼ੀਮਤ ਨੇ ਬਾਖੂਬੀ ਦਿੱਤੈ- 'ਮਰ ਜਾ ਬੰਦਿਆ, ਮਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ।' ਯਾਨੀ ਕਿ ਆਪਣੀ ਖ਼ੁਦੀ (ਮੈਂ ਜਾਂ ਆਪਾ) ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਹੀ ਖ਼ੁਦਾਈ ਵਿਚ ਅਭੇਦ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਉਕਤ ਤ੍ਰੈਲੜੀ ਵਿਚ ਆਏ ਨਬੀ-ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਦੇ ਪੈਗਾਮ ਉਪਰੋਕਤ 'ਏਕਸ ਸਤਿ-ਸੁਜਾਣ' ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਹੀ ਅਧਿਆਤਮ ਦੇ ਉਸ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਤੇ ਸੂਫ਼ੀਮਤ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਮਿੱਟ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨ ਪੂਰਨੇ ਪਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਸਤਿਆਰਥਕਤਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਕਤ ਕ੍ਰਿਤ ਏਨੀ ਮੁੱਲਵਾਨ ਤੇ ਮਕਬੂਲ ਸਾਬਿਤ ਹੋਈ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਹਿਜ-ਸੁਭਾਅ ਹੀ ਈਸਾਈ ਮਤ, ਗੁਰਮਤਿ ਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਮਤ ਦੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤ੍ਰਿਬੈਣੀ ਦੇ ਸੰਗਮ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣੀ ਹੈ।

ਇਸ ਤ੍ਰੈਲੜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪੁਸਤਕ 'ਪੈਗ਼ੰਬਰ' 1923 ਵਿਚ ਖ਼ਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਛਪਵਾਈ ਸੀ, ਜਦ ਕਿ ਦੂਸਰੀ ਅਤੇ ਤੀਸਰੀ ਪੁਸਤਕ 'ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਦਾ

ਬਗ਼ੀਚਾ' ਤੇ 'ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਦੀ ਮੌਤ' ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਛਪੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ (1931 ਵਿਚ) ਤਾਂ ਉਹ 'ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਦਾ ਬਗੀਚਾ' ਪੁਸਤਕ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਮਰੀਕੀ ਲੇਖਿਕਾ ਬਾਰਬਰਾ ਯੰਗ ਨੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰ ਕੇ ਛਪਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤ੍ਰੈਲੜੀ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਪੁਸਤਕ 'ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਦੀ ਮੌਤ' ਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਅਮਰੀਕੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਜੇਸਨ ਲੀਨ ਨੇ 1979 ਵਿਚ ਇਕ ਸਾਖੀ (ਸਾਕਸ਼ੀ) ਵਜੋਂ ਲਿਖ ਕੇ ਛਪਵਾਇਆ ਸੀ।

ਆਪਣੇ ਇਸ ਵਿਸਮਾਦੀ ਅਨੁਭਵ ਬਾਰੇ ਜੇਸਨ ਲੀਨ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ 6 ਜਨਵਰੀ 1973 ਨੂੰ ਤੜਕੇ ਸਵੇਰੇ ਅਰਬੀ ਪੁਜਾਰਿਨ ਅਲ ਮਿਤਰਾ ਇਕ ਰੰਗਹੀਣ, ਤਰਲ ਤੇ ਆਕਾਸ਼ੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਪੜ੍ਹਨ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ, ਅਲ- ਮੁਸਤਫ਼ਾ (ਪੈਗ਼ੰਬਰ) ਦੇ ਬੁੱਧਤਵ ਤੇ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਦੀ ਅਮਰ ਕਥਾ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ, ਤਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੌਨ ਨਗਮਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਸਕੀਏ। ਇਹ ਅਲ ਮੁਸਤਫ਼ਾ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਇਕ ਮੌਨ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅਲ ਮਿਤਰਾ ਦਾ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਅਲ ਮੁਸਤਫ਼ਾ ਲਈ ਇਕ ਤੋਹਫ਼ਾ ਵੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਪੈਗ਼ੰਬਰੀ ਯਾਤਰਾ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋ ਸਕੇ । ਜੇਸਨ ਲੀਨ ਦੀ ਉਮਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮਸਾਂ 20 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਪੁਸਤਕ 6 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।

ਇਸ ਅਤੁੱਲ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਜ਼ੀਮ ਰਚਨਾਕਾਰ ਖ਼ਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ ਦਾ ਜਨਮ 3 ਜਨਵਰੀ 1883 ਨੂੰ ਅਜੋਕੇ ਉੱਤਰੀ ਲੇਬਨਾਨ ਦੇ ਕਸਬੇ ਬਸ਼ੱਰੀ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਕੋਈ ਰਵਾਇਤੀ ਸਕੂਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਹਾਸਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਥੋਂ ਦੇ ਪਾਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਈਬਲ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਤੇ ਸੀਰੀਆਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਤਾਲੀਮ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਿਆ। ਗ਼ਰੀਬੀ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਪਿਤਾ (ਖ਼ਲੀਲ) ਨੂੰ ਗਬਨ ਕਰਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਜੇਲ੍ਹ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਏ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਗਭਰੀਟ ਉਮਰੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਬੋਸਟਨ, ਅਮਰੀਕਾ ਵੱਲ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਗਿਆ। ਉਥੇ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਤੇ ਆਪਣਾ ਸਾਹਿਤਕ ਜੀਵਨ ਵੀ ਆਰੰਭਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ 1894 ਵਿਚ ਰਿਹਾਅ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀ ਮਾਂ (ਕੈਮਿਲਾ) ਚਾਰਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅੱਗੇ ਨਿਊਯਾਰਕ ਚਲੀ ਗਈ।

ਬੋਸਟਨ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਹੋਈ ਇਕ ਦਫ਼ਤਰੀ ਉਕਾਈ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂਅ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਕਹਲੀਲ (Kahlil) ਜਿਬਰਾਨ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਕਈ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਾਰਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ ਸਿਊਣ-ਪਰੋਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਘਰੋ-ਘਰੀਂ ਜਾ ਕੇ ਫੇਰੀ ਲਾ ਕੇ ਗੋਟੇ-ਕਿਨਾਰੀਆਂ ਤੇ ਡੋਰੀਆਂ ਵੇਚਣ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਜਿਬਰਾਨ ਨੇ 1895 ਵਿਚ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਇਕ ਕਲਾ-ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣਾ ਨਾਂਅ ਦਰਜ ਕਰਾਇਆ। ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਸਦਕਾ ਉਸ ਦਾ

ਰਾਬਤਾ ਬੋਸਟਨ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਚਿੱਤਰਕਾਰ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਫਰੈਂਡ ਹੌਲੈਂਡ ਡੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੌਸਲਾ ਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ।

ਕਿਉਂ ਕਿ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਮੜ੍ਹੀਆ ਭਰਾ ਪੀਟਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਰਹੇ, ਨਾ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਪੱਛਮੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਹੀ, ਜਿਸ ਵੱਲ ਉਹ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਨਮ ਭੋਇ ਪਰਤ ਗਿਆ, ਇਕ ਮੁੱਢਲੇ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਬੈਰੂਤ ਦੀ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ। ਉਸ ਨੇ ਇਥੇ (ਬੈਰੂਤ ਵਿਚ) ਇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰਸਾਲਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਆਪਣੇ ਇਕ ਹਮਜਮਾਤੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ। ਉਹ ਇਥੇ 'ਕਾਲਜ ਦਾ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਵੀ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਉਹ 1902 ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਬੋਸਟਨ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੂਰੇ 7 ਸਾਲ ਇਥੇ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦੇ ਬੋਸਟਨ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਸੁਲਤਾਨਾ ਟੀ.ਬੀ. ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਚੱਲ ਵਸੀ, ਸਿਰਫ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ । ਜਦ ਕਿ ਅਗਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਉਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ (ਮਤੇਆ) ਪੀਟਰ ਵੀ ਉਸੇ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਚੱਲ ਵਸਿਆ ਤੇ ਮਾਂ ਵੀ ਕੈਂਸਰ ਕਾਰਨ ਚੱਲ ਵਸੀ। ਅੱਗਿਓਂ ਉਸ ਦੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਮੈਰੀਆਨਾ ਨੇ ਜਿਬਰਾਨ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਤੋਰਿਆ, ਇਕ ਦਰਜ਼ੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਕੇ।

ਜਿਬਰਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਾ-ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ 1904 ਵਿਚ ਬੋਸਟਨ ਵਿਚ ਲਗਾਈ, ਫ਼ਰੈਂਡ ਹੌਲੈਂਡ ਡੇ ਦੀ ਰੰਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ। ਇਸ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਇਕ ਸਤਿਕਾਰਤ ਮੁੱਖ-ਅਧਿਆਪਕਾ ਮੈਰੀ ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਹਾਸਕੂਲ, ਜੋ ਉਸ ਤੋਂ ਦਸ ਸਾਲ ਵੱਡੀ ਸੀ, ਨਾਲ ਹੋਈ। ਦੋਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਜਿਹੀ ਡੂੰਘੀ ਦੋਸਤੀ ਹੋ ਗਈ, ਜੋ ਜਿਬਰਾਨ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹਾਂ ਤੱਕ ਤੋੜ ਨਿਬੜੀ। ਹਾਸਕੋਲ ਨੇ ਨਾ-ਸਿਰਫ਼ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਉਸਦੇ ਕਿੱਤਾਮੁਖੀ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।

1908 ਵਿਚ ਜਿਬਰਾਨ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਪੈਰਿਸ ਵਿਚ ਔਗਸਟ ਰੋਡਿਨ ਕੋਲ ਚਿਤਰਕਲਾ ਸਿੱਖਣ ਗਿਆ। ਰੋਡਿਨ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀ ਕਲਾ ਤੋਂ ਏਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਮਹਾਨ 'ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਕਲਾਕਾਰ' ਵਿਲੀਅਮ ਬਲੇਕ ਨਾਲ ਕੀਤੀ। ਇਥੇ ਹੀ ਜਿਬਰਾਨ ਆਪਦੇ ਕਲਾ-ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਸਾਥੀ ਤੇ ਉਮਰ ਭਰ ਬਣੇ ਰਹੇ ਦੋਸਤ ਯੂਸਫ਼ ਹੋਵਾਇਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲਿਆ।

ਜਿਥੇ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਨ, ਉਥੇ 1918 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੁਸਤਕ ਸੀ, 1918 ਵਿਚ ਛਪੀ'ਦ ਮੈਡਮੈਨ' (The Madman) । ਇਹ ਬਾਈਬਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਕਾਵਿਮਈ ਵਾਰਤਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀ, ਉਕਤੀਆਂ ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤਾਂ ਦੀ ਇਕ ਪਤਲੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਹੈ। ਅਰਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਸਤਾਖਰ ਤੇ ਜਿਬਰਾਨ ਦੇ

ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਮਿੱਤਰ ਮਿਖਾਈਲ ਨੇਇਮੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਨੂੰ ਜਿਬਰਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੰਤਾਨ ਮੰਨਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਸਮੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਧਰਮ-ਪੁੱਤਰ, ਨੇ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤ 'ਜੀਵਨੀ' ਵੀ ਲਿਖੀ ਹੈ।

ਜਿਬਰਾਨ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲਿਖਤਾਂ ਈਸਾਈਅਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਹਨ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ 'ਇਸ਼ਕ-ਹਕੀਕੀ' ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ। ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੀ ਰਵਾਇਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ, ਉਵੇਂ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਹਿਲੂਆਂ 'ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪਾਉਣ ਕਾਰਨ ਵੀ ਵੱਡਮੁੱਲੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਾਵਿ-ਸੰਸਾਰ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਕਬੂਲ ਸਤਰਾਂ 'ਸੈਂਡ ਐਂਡ ਫੋਮ' (1926) ਵਿਚੋਂ ਹਨ, ਜੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ-

'ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿਨਾਂ, ਉਹਦਾ ਅੱਧਾ ਅੰਸ਼ ਅਰਥਹੀਣ ਹੈ,

ਪਰ ਮੈਂ ਇਹਨੂੰ ਏਦਾਂ ਕਹਿਨਾਂ ਕਿ ਦੂਜਾ ਅੱਧਾ ਅੰਥ* ਤੁਹਾਡੀ ਝੋਲੀ ਪੈ ਜਾਵੇ।'

ਜਿਬਰਾਨ ਨੇ ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸੀਰੀਆ ਦੀ ਕੌਮੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਅਪਨਾਉਣ ਦਾ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਜਿਬਰਾਨ 1911- 12 ਵਿਚ ਅਬਦੁਲ ਬਹਾ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਅਮਨ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਹਿਤ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾਂ 'ਤੇ ਸੀ, ਤਾਂ ਜਿਬਰਾਨ ਨੇ ਅਮਨ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਰਾਹਿਆ, ਪਰ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਛੋਟੇ ਮੁਲਕ (ਸਮੇਤ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਜਨਮ-ਭੋਇ ਦੇ) ਤੁਰਕੀ ਆਦਿ ਕੰਟਰੋਲ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਜਿਬਰਾਨ ਨੇ ਇਸੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵਿਤਾ 'ਕੌਮ ਨੂੰ ਹਮਦਰਦੀ ਦਿਓ' ਲਿਖੀ, ਜੋ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿਚ 'ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਦਾ ਬਗ਼ੀਚਾ' ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਛਪੀ (ਇਹ ਕਵਿਤਾ 'ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਦਾ ਬਗ਼ੀਚਾ' ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਤੀਜੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਅਤੇ ਹਥਲੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ ਨੰਬਰ- 95 'ਤੇ ਦਰਜ ਹੈ)। ਤੇ ਜਦੋਂ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਤੁਰਕਾਂ ਨੂੰ ਸੀਰੀਆ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ ਤਾਂ ਜਿਬਰਾਨ ਦਾ ਚਾਅ-ਉਮਾਹ 'ਆਜ਼ਾਦ ਸੀਰੀਆ' ਨਾਂਅ ਦੇ ਨਾਟਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਖਰੜੇ ਵਜੋਂ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਸਾਂਭਿਆ ਪਿਆ ਹੈ, ਤੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਿਬਰਾਨ ਨੇ ਕੌਮੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੇ ਸਰਵ-ਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਆਸ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਹੈ।

ਜਿਬਰਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਮਹਿਜ਼ 48 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ 10 ਅਪਰੈਲ 1931 ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਦੀ ਆਦਤ ਕਾਰਨ ਜਿਗਰ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਤੇ ਟੀ.ਬੀ. ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੋਈ। ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਬਰਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰੀਝ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਲੇਬਨਾਨ ਵਿਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਰੀਝ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਸਾਲ (1932) ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਹੋ ਸਕੀ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਦੋਸਤ ਮੇਰੀ ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਹਾਸਕੋਲ ਤੇ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਮੈਰੀਆਨਾ ਨੇ ਲੇਬਨਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਮੱਠ 'Mar Sarkis' ਖ਼ਰੀਦਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ 'ਜਿਬਰਾਨ ਯਾਦਗਾਰੀ ਅਜਾਇਬ ਘਰ' ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਬਰਾਨ ਦੀ ਕਬਰ 'ਤੇ ਉਕਰੇ

………………………………………………….

* ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਅੰਸ਼ (ਟਿੱਪਣੀ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਬੋਲ ਹਨ- "ਉਹ ਲਫ਼ਜ਼, ਜੋ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਬਰ 'ਤੇ ਉਕਰੇ ਵੇਖਣਾ ਲੋਚਦਾਂ, ਉਹ ਹਨ- 'ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਾ-ਜਾਵੇਦ ਹਾਂ, ਤੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਾਗੇ ਹੀ ਆ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਰਿਹਾਂ। ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟੋ ਤੇ ਅੰਤਰ-ਧਿਆਨ ਹੋ ਕੇ ਚੁਫ਼ੇਰੇ ਵੇਖੋ, ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਨਮੁਖ ਵੇਖੋਗੇ..."

ਜਿਬਰਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰੋਗਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਵਸੀਅਤ ਮੈਰੀ ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਹਾਸਕੂਲ ਦੇ ਨਾਂਅ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਮੈਰੀ ਨੂੰ ਜਿਬਰਾਨ ਦੇ ਨਾਂਅ ਲਿਖੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ਤ ਮਿਲੇ, 23 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਦੌਰਾਨ ਲਿਖੇ। ਭਾਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਤਾਂ ਵਿਚਲੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਦਾ ਮਨ ਵੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੁੱਲਵਾਨਤਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਲਿਆ। 1964 ਵਿਚ ਚੱਲ ਵਸਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਂਅ ਲਿਖੇ ਜਿਬਰਾਨ ਦੇ ਖ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਚੈਪਲ ਹਿਲ ਵਿਖੇ 'ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਨੋਰਥ ਕੈਰੋਲੀਨਾ' ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲਗਪਗ 600 ਖ਼ਤ 1972 ਵਿਚ ਛਪੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 'Beloved Prophet' ਵਿਚ ਛਾਪੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਰੀ ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਹਾਸਕੋਲ, ਜਿਸਦਾ ਕਿ 1923 ਵਿਚ ਜੈਕਬ ਫ਼ਲੋਰੈਂਸ ਮਿਨਿਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੇ 1950 ਵਿਚ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀਆਂ ਲਗਪਗ 100 ਮੌਲਿਕ ਕਲਾ-ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਿੱਜੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸਵੇਨਾਹ, ਜਿਓਰਜੀਆ ਸਥਿਤ 'ਟੇਲਫ਼ੇਅਰ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਆਫ਼ ਆਰਟ' ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਕਤ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗਤ-ਕਲਾ (ਵਿਚੂਅਲ ਆਰਟ) ਦਾ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਜਨਤਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ 5 ਤੇਲ ਦੀਆਂ ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਕਾਗਜ਼ੀ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ, ਕਾਵਿਮਈ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ, ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਰਾਇਲਟੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਜਨਮ ਭੋਇ ਬਸ਼ੱਰੀ (ਲੇਬਨਾਨ) ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣ ਦੀ ਵਸੀਅਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਪੈਸੇ ਵੰਡਣ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਤੇ ਉਪਦਰ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣਦੀ ਰਹੀ, ਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਲੇਬਨਾਨੀ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨ ਬਣ ਗਈ।

ਖ਼ਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਦੇਣ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ 1971 ਵਿਚ ਲੇਬਨਾਨ ਦੇ 'ਡਾਕ ਤੇ ਸੰਚਾਰ ਵਿਭਾਗ' ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਜੋਂ ਇਕ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਵੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ, ਜਦ ਕਿ ਜਿਬਰਾਨ ਦੇ ਨਾਂਅ 'ਤੇ ਲੇਬਨਾਨ ਦੇ ਬਸ਼ੱਰੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਯਾਦਗਾਰੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ (ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਮੱਠ ਵਿਚ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ) ਅਤੇ ਬੇਰੂਤ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਇਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਬਾਗ਼ ਵੀ ਸਥਾਪਿਤ ਹੈ।

ਇਸ ਤ੍ਰੈਲੜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪੁਸਤਕ 'ਪੈਗ਼ੰਬਰ' ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਚਨਾ 'The Prophet' ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਤੋਂ ਰਲਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਅਤਿਕਥਨੀ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ-ਬਿਆਨੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ

ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਹੀ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦ ਕਿ ਇਸ ਤ੍ਰੈਲੜੀ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਤੇ ਤੀਸਰੀ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਸਿੱਧਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੂਸਰੀ ਪੁਸਤਕ 'ਗਾਰਡਨ ਆਫ਼ ਦੀ ਪਰੋਫੈਟ' ਤਾਂ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਇੰਟਰਨੈਟ ਤੋਂ 'ਈ-ਬੁਕ' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਤੀਸਰੀ ਪੁਸਤਕ 'ਡੈੱਥ ਆਫ਼ ਦ ਪਰੋਫੈਟ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਹਿੰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨਾ ਛਪੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਉਪਲਬਧ ਨਾ ਹੋਈ। ਅਖ਼ੀਰ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ 'ਆਨ ਲਾਈਨ ਖ਼ਰੀਦਦਾਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ' ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਅਮਰੀਕੀ ਕੰਪਨੀ 'ਐਮੇਜ਼ਾਨ ਡਾਟ ਕਾਮ' ਤੋਂ, ਜਿਥੋਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਤੋਂਰ 'ਤੇ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਮੇਰੇ ਵੀਰਾਂ ਵਰਗੇ ਸਾਂਢੂ ਸ੍ਰੀ ਵਿਨੀਤ ਸ਼ਰਮਾ ਤੇ ਭੈਣਾਂ ਵਰਗੀ ਸਾਲੀ ਮਨਪ੍ਰੀਤ 'ਲੋਪਾ' ਨੇ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਬੋਲ 'ਤੇ ਉਚੇਚਿਆਂ ਭਿਜਵਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਅਮੋਲਕ ਸਹਿਯੋਗ ਤੇ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਬਗ਼ੈਰ ਇਹ ਤ੍ਰੈਲੜੀ (ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ) ਕਦੇ ਵੀ ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਣੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਅਦਾ ਕਰਾਂ, ਘੱਟ ਹੋਵੇਗਾ।

ਇਸ ਤ੍ਰੈਲੜੀ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ-ਕਾਰਜ ਦੀ ਮੇਰੀ ਇਹ ਨਿਮਾਣੀ ਜਿਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਸਫਲ ਹੋਈ ਹੈ, ਇਹ ਤਾਂ ਪਾਠਕ ਤੇ ਚਿੰਤਕ ਹੀ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਨੂੰ ਜੋ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਦੇਣ ਦਾ ਤੁੱਛ ਜਿਹਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਹੀ ਮੈਂ ਇਸ ਤ੍ਰੈਲੜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪੁਸਤਕ 'ਪੈਗ਼ੰਬਰ' ਵਿਚ ਉਸ ਕਥਨ 'ਤੇ, ਜਿਥੇ ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸਾਂਝ ਬਣੀ ਹੈ, ਗੁਰਬਾਣੀ, ਸੂਫ਼ੀਆਨਾ ਕਲਾਮ, ਭਗਤੀ- ਕਾਵਿ, ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ, ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚੋਂ ਹਵਾਲੇ ਦੇਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਨੁਵਾਦ ਜਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਰਹੀਆਂ ਉਕਾਈਆਂ ਲਈ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਹੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ, ਜਦ ਕਿ ਇਸ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਰੱਬੀ-ਦਾਤ ਮੰਨ ਕੇ 'ਉਸ' ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ 'ਸੰਗਮ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨਜ਼, ਸਮਾਣਾ' ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਗਰਗ ਜੀ ਦਾ ਵੀ ਮੈਂ ਦਿਲੋਂ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਅਮੋਲਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਤੇ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮੈਨੂੰ ਸੌਂਪ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮਾਣ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਬਣਾਇਆ।

16 ਮਈ 2012                                                            -ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਜਗਰਾਓ

ਤਰਤੀਬ

1. ਪੈਗ਼ੰਬਰ/15-84
   • ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਅੱਪੜਨਾ
   • ਪਿਆਰ
   • ਵਿਆਹ
   • ਸੰਤਾਨ
   • ਦਾਨ
   • ਖ਼ੁਰਾਕ
   • ਕਿਰਤ-ਕਰਮ
   • ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ
   • ਕੱਪੜੇ
   • ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ
   • ਅਪਰਾਧ ਤੇ ਸਜ਼ਾ
   • ਨੇਮ-ਕਾਨੂੰਨ
   • ਆਜ਼ਾਦੀ ਤਰਕ ਤੇ ਆਵੇਗ
   • ਦਰਦ
   • ਆਤਮ-ਬੋਧ
   • ਅਧਿਆਪਨ
   • ਦੋਸਤੀ
   • ਗੱਲਬਾਤ
   • ਸਮਾਂ
   • ਚੰਗਿਆਈ-ਬੁਰਿਆਈ
   • ਅਰਦਾਸ
   • ਖੇੜਾ-ਆਨੰਦ
   • ਸੁਹੱਪਣ
   • ਧਰਮ
   • ਮੌਤ
   • ਵਿਦਾਇਗੀ

2. ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਦਾ ਬਗੀਚਾ/85-114

3. ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਦੀ ਮੌਤ/115-159

 

 

 

1.

ਪੈਗ਼ੰਬਰ

ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਅੱਪੜਨਾ

ਅਲ ਮੁਸਤਫ਼ਾ, ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਇੱਕ ਚੁਣੋਦਾ ਤੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਇਨਸਾਨ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਪਹੁ-ਫੁਟਾਲੇ ਦੇ ਤੁੱਲ ਸੀ, ਉਹ ਓਰਫੇਲਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਉਸ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦਾ ਰਿਹਾ ਜੋ, ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਜਨਮ-ਭੋਇ ਵਾਲੇ ਟਾਪੂ ਤੇ।

ਤੇ ਫੇਰ ਬਾਰ੍ਹਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇਲੂਲ ਮਹੀਨੇ, ਵਾਢੀ ਦਾ ਮਹੀਨਾ, ਦੇ ਸੱਤਵੇ ਦਿਨ ਉਸ ਪਹਾੜ ਦੀ ਟੀਸੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕੋਹਰੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣਾ ਜਹਾਜ਼ ਆਉਂਦਾ ਡਿੱਠਾ।

ਉਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੰਦ ਕਪਾਟ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਾਰੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਸਮੁੰਦਰ ਵੱਲ ਵਹਿ ਤੁਰੀ।

ਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਂਤ ਆਤਮਾ ਅੱਗੇ ਅਰਜ਼ੋਈ ਕੀਤੀ।

ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਹ ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਿਆ, ਇਕ ਉਦਾਸੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆ ਘੇਰਿਆ ਤੇ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ-

'ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਹੰਢਾਏ, ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਮਨ ਨਾਲ ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਜਾਵਾਂਗਾ ? ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਵਲੂੰਧਰੇ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕਾਂਗਾ।

ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਚਾਰ-ਦੀਵਾਰੀ ਵਿਚ ਕੱਟੇ ਦੁੱਖ ਭਰੇ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਲੰਮੇਰੇ ਸਨ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲੰਮੇਰੀਆਂ ਸਨ ਉਹ ਇਕਾਂਤ ਭਰੀਆਂ ਰਾਤਾਂ, ਜੋ ਮੈਂ ਇਕਲਾਪੇ ਵਿਚ ਲੰਘਾਈਆਂ, ਤੇ ਇਸ ਪੀੜ ਤੇ ਇਕਲਾਪੇ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਪਛਤਾਵਾ ਕੀਤਿਆਂ ਭਲਾ ਕੋਈ ਸੌਖਿਆਂ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਸਕਦੇ ?

ਮੇਰੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਟੋਟੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਖਿੱਲਰੇ ਪਏ ਨੇ ਤੇ ਲੱਗਦੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੀਆਂ ਸਧਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਨੰਗ ਮੁਨੰਗੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਨੇ ਤੇ ਮੈਂ ਬਿਨਾ ਕੋਈ ਪੀੜ ਤੇ ਬੋਝ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਨਹੀਂ ਛੁਡਾ ਸਕਦਾ।

ਇਹ ਕੋਈ ਲਿਬਾਸ ਨਹੀਂ ਜੋ ਮੈਂ ਅੱਜ ਲਾਹ ਕੇ ਸੁੱਟ ਰਿਹਾ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਨਹੁੰ- ਮਾਸ ਹੈ, ਜੋ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਤੋੜ ਰਿਹਾਂ। ਇਹ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਫੁਰਨਾ ਜਾਂ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾ ਰਿਹਾਂ। ਉਹ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਦਿਲ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭੁੱਖ-ਤੇਹ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਿੱਠਤਾ ਭਰਿਆ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ, ਮੈਂ ਇਥੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਰੁਕ ਸਕਦਾ।

ਉਹ ਸਮੁੰਦਰ, ਜੋ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰਦਾ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਸੱਦ ਰਿਹੈ, ਤੇ ਮੈਨੂੰ / ਜਾਣਾ ਹੀ ਪੈਣੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਥੇ ਹੋਰ ਰੁਕਣਾ ਬਰਫ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੰਮ ਜਾਣ ਜਾਂ ਇਕ - ਸਾਂਚੇ ਵਿਚ ਢਲ ਜਾਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਏਗਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਬੀਤ ਹੀ ਜਾਏਗਾ।

ਇਥੇ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਹੈ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਾਂ, ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਕਿਵੇਂ ਲਿਜਾ ਸਕਦਾਂ ਭਲਾ ?

ਕੋਈ ਆਵਾਜ਼ ਉਸ ਜ਼ੁਬਾਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਉਡਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਲਿਜਾ ਸਕਦੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਵਾਜ਼ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਹੀ ਅੰਬਰ ਵਿਚ ਉੱਡਣਾ ਪਏਗਾ।

ਤੇ ਇਕੱਲਿਆਂ ਹੀ ਤਾਂ ਉਕਾਬ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਆਲ੍ਹਣਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।'

ਤੇ ਹੁਣ ਜਦ ਉਹ ਧੁਰ ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਫੇਰ ਸਮੁੰਦਰ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਹਾਜ਼ ਬੰਦਰਗਾਹ ਵੱਲ ਆਉਂਦਾ ਦਿਸਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੁਹਾਣੇ ਵਿਚ ਮੱਲਾਹ, ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਮੁਲਕ ਦੇ ਲੋਕ ਸਨ, ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਪੁਕਾਰ ਉਠੀ ਤੇ ਉਹ ਬੋਲਿਆ-

"ਓ ਮੇਰੀ ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ-ਭੋਇ ਦੇ ਸੁਪੁੱਤਰੋ, ਓ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲਿਓ!

ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਵਾਰੀ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿਚ ਚਰਨ ਪਾਏ ਹਨ ਤੇ ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਆਏ ਹੋ, ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੈਂ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਇਆ ਹਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਮੇਰਾ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡੂੰਘਾ ਸੁਪਨਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਚੱਲਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹਾਂ ਤੇ ਮੈਂ ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ ਇਸ ਪਤਵਾਰ* ਨੂੰ ਹੱਥ 'ਚ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ-ਬਰ-ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਹਵਾ ਦੇ ਰੁਖ਼ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਹਾਂ।

ਬੱਸ ਮੈਂ ਇਕ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਇਥੋਂ ਦੀ ਆਬੋ-ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਵਾਂਗਾ, ਬੱਸ ਇਕ ਹੋਰ ਮੋਹ-ਭਿੱਜੀ ਤੱਕਣੀ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਵੇਖਾਂਗਾ।

ਤੇ ਫਿਰ ਮੈਂ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਭ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਬਿਲਕੁਲ ਇਕ ਸਮੁੰਦਰੀ ਯਾਤਰੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਭਨਾਂ ਸਮੁੰਦਰੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ।

ਤੇ ਹੇ ਅਥਾਹ ਸਮੁੰਦਰ, ਸਾਡੀ ਬੇਨੀਂਦਰੀ ਮਾਂ, ਤੂੰ ਨਦੀਆਂ-ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਮੁਕਤ ਕਰਦੀ ਹੈਂ।

ਬੱਸ ਮੈਂ ਝਰਨਾ ਵੀ ਇਕ ਵਾਰ ਹੋਰ ਘੁੰਮਾਂਗਾ, ਬੱਸ ਇਕ ਵਾਰ ਹੋਰ ਸ਼ੋਰ ਕਰਾਂਗਾ ਤੇ ਤੇਰੇ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ।

......................

* ਜਹਾਜ਼ ਜਾਂ ਬੇੜੀ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਚੱਕਰ ਜਾਂ ਤਿਕੋਣ-ਨੁਮਾ ਜੰਤਰ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਬਦਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਪਤਵਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਤੇ ਫਿਰ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਆਵਾਂਗਾ ਤੇ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਸਮਾ ਜਾਵਾਂਗਾ । ਬਿਲਕੁਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਅਸੀਮ ਬੂੰਦ ਇਕ ਅਸੀਮ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।"*

ਤੇ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ, ਉਸ ਨੇ ਦੂਰੋਂ ਤੀਵੀਆਂ ਤੇ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੇਤਾਂ ਤੇ ਅੰਗੂਰਾਂ ਦੇ ਬਾਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਉਂਦਿਆਂ ਤੱਕਿਆ।

ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂਅ ਲੈਂਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣੀਆਂ । ਉਹ ਲੋਕ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂਅ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਖੇਤ-ਦਰ-ਖੇਤ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਦੋਂ ਉਸ ਸੋਚਿਆ-

'ਕੀ ਵਿਛੋੜੇ ਦਾ ਦਿਨ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਦਿਨ ਹੋ ਨਿਬੜੇਗਾ ?

ਤੇ ਕੀ ਇਹ ਆਖਿਆ ਜਾਏਗਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਹੀ ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਸੀ ?

ਤੇ ਮੈਂ ਭਲਾ ਉਸ ਹਾਲੀ ਨੂੰ ਕੀ ਦੇ ਸਕਾਂਗਾ ਜੋ ਆਪਣੇ ਹਲ ਨੂੰ ਸਿਆੜਾਂ ਦੇ ਅੱਧ- ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਛੱਡ ਆਇਆ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਸ ਕਾਮੇ ਨੂੰ, ਜੋ ਅੰਗੂਰ ਪੀੜਨ ਦੀ ਘੁਲ੍ਹਾੜੀ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਵਿਚੇ ਹੀ ਰੋਕ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ?

ਕੀ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਉਸ ਰੁੱਖ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣ ਸਕੇਗਾ, ਜੋ ਫਲਾਂ ਨਾਲ ਲੱਦਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਹਦੇ ਫਲਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਵਾਂ ?

ਕੀ ਮੇਰੀਆਂ ਸਧਰਾਂ ਇਕ ਝਰਨੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਹਿ ਤੁਰਨਗੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਲੀ ਪਿਆਲਿਆਂ ਨੂੰ ਭਰ ਦੇਵਾਂ ?

ਕੀ ਮੈਂ ਕੋਈ ਰਬਾਬ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਛੋਹ ਟੁਣਕਾਰੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮੈਂ ਕੋਈ ਵੰਝਲੀ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਚ ਰੱਬ ਦੇ ਸਾਹ ਫੂਕ ਬਣ ਕੇ ਘੁਲਣ ?

ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਇੱਛੁਕ ਰਿਹਾਂ ਤੇ ਮੈਂ ਇਸ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਅਜਿਹਾ ਅਮੋਲਕ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪੂਰੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ?

ਜੇ ਅੱਜ ਦਾ ਦਿਨ ਹੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਫਲ-ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਦਿਨ ਹੈ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਤੇ ਕਿਹੜੇ ਬੇਮਾਲੂਮ ਮੌਸਮਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਇਸ ਦਾ ਬੀਜ ਬੀਜਿਆ ਸੀ ?

ਜੇ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹੀ ਉਹ ਪਲ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਲਾਲਟੈਨ ਚੁੱਕਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਬਲਣ ਵਾਲੀ ਲੋਅ ਮੇਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਮੈਂ ਇਸ ਖ਼ਾਲੀ ਤੇ ਬੁਝੀ ਹੋਈ ਲਾਲਟੈਨ ਨੂੰ ਹੀ ਉਪਰ ਚੁੱਕਾਂਗਾ।

ਤੇ ਉਹ, ਜੋ ਰਾਤ ਦਾ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਹੈ, ਉਹੀ ਇਸ ਵਿਚ ਤੇਲ ਪਾਏਗਾ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰੇਗਾ।'

.....................

* ਇਸ ਅਭੇਦ ਹੋਣ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਬਾਰੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਕਿਹੈ- .

'ਸਾਗਰ ਮਹਿ ਬੂੰਦ, ਬੂੰਦ ਮਹਿ ਸਾਗਰ ॥

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਵੀ ਫੁਰਮਾਉਂਦੇ ਨੇ-

'ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਰਲੀ ਸੰਪੂਰਨੁ ਥੀਆ ਰਾਮ॥'

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਇਹ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਆਖੀਆਂ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਗੱਲਾਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਭੇਤ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ।

ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਪੈਰ ਪਾਇਆ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਏ ਤੇ ਸਾਰੇ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕੋ ਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗੇ।

ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖਲੋ ਗਏ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ-

"ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨਾ ਜਾ ।"

"ਤੂੰ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਧੁੰਦਲਕੇ ਵਿਚ ਸਵੇਰ ਦੇ ਸੂਰਜ ਦਾ ਉਜਾਲਾ ਬਣ ਕੇ ਰਿਹਾ ਹੈਂ ਤੇ ਤੇਰੇ ਜੋਬਨ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿਖਾਏ ਹਨ।"

"ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਬੇਗਾਨਾ ਹੈਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ, ਸਗੋਂ ਤੂੰ ਸਾਡਾ ਹੀ ਪੁੱਤਰ ਹੈਂ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਹੈ।""

"ਸਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੁਖੜਾ ਵੇਖਣ ਲਈ ਹੋਰ ਨਾ ਤਰਸਾ।"

ਤੇ ਸਾਰੇ ਪੁਜਾਰੀ ਤੇ ਪੁਜਾਰਨਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀਆਂ-

"ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੁੰਦਰੀ ਲਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਵਿਛੋੜਨ ਨਾ ਦੇ ਤੇ ਉਹ ਜੋ ਏਨੇ ਵਰ੍ਹੇ ਤੂੰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਯਾਦ-ਮਾਤਰ ਨਾ ਬਣਨ ਦੇ।"

"ਤੂੰ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਪਵਿੱਤਰ ਆਤਮਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚਰਦਾ ਰਿਹੈਂ ਤੇ ਤੇਰਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਸਾਡੇ ਚਿਹਰਿਆਂ 'ਤੇ ਚਾਨਣ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਂਦਾ ਰਿਹੈ ?"

"ਅਸੀਂ ਤੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਡਾ ਪਿਆਰ ਮੂਕ ਸੀ ਤੇ ਕਈ ਪਰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਕੱਜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।"

"ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਪਿਆਰ ਤੈਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੈ ਤੇ ਤੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।""

"ਤੇ ਇਹ ਤਾਂ ਇਕ ਪ੍ਰਤੱਖ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਤੱਕ ਵਿਛੋੜੇ ਦੀ ਘੜੀ ਨਾ ਆਵੇ, ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੀ ਡੂੰਘਾਈ ਦਾ ਇਹਸਾਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।"

ਤੇ ਫਿਰ ਕਈ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਕੇ ਉਸ ਅੱਗੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਅਰਜ਼ੋਈਆਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਹੀਂ ਭਰਿਆ, ਸਿਰਫ਼ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਖੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਲੋਕ ਉਸ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹੋਏ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ, ਉਹ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਹੰਝੂ ਟਪਕ-ਟਪਕ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਸੀਨ੍ਹੇ ’ਤੇ ਡਿੱਗ ਰਹੇ ਸਨ।

ਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ ਚੌਕ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਿਆ।

ਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਮੰਦਰ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਔਰਤ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂਅ ਅਲ- ਮਿੱਤਰਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਇਕ ਸੰਨਿਆਸਨ ਸੀ।

........................

* ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਵੀ ਉਸ ਸਾਹਿਬ ਅੱਗੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਰਜ਼ੋਈ ਕਰਦੇ ਹਨ-

'ਏਹ ਹਮਾਰਾ ਜੀਵਣਾ ਤੂ ਸਾਹਿਬ ਸਚੇ ਵੇਖ।

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਸੰਨਿਆਸਨ ਵੱਲ ਬੜੇ ਹੀ ਤਰਸ-ਭਾਵ ਨਾਲ ਤੱਕਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸੇ ਸੰਨਿਆਸਨ ਨੇ ਹੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਆਇਆ ਸੀ।

ਫੇਰ ਅਲ ਮਿਤਰਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰ ਕੇ ਕਿਹਾ-

"ਐ ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ ਪੈਗ਼ੰਬਰ, ਉਸ ਰੱਬ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਤੂੰ ਉਸ ਬੇੜੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣ ਜਦ ਕਿ ਤੇਰਾ ਬੇੜਾ ਬਹੁੜਿਆ ਹੈ, ਤਾ ਤੈਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦੇ।"

"ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਉਸ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਬੜੀ ਤਾਂਘ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਤੇਰੀਆ ਕਈ ਖ਼ਾਹਿਬਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਸਾਡਾ ਪਿਆਰ ਤੇਰੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਰੋੜਾ ਨਹੀਂ ਬਣੇਗਾ। ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਾਡੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਹੀ ਤੈਨੂੰ ਰੋਕਣਗੀਆਂ।"

"ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਉਸ 'ਸਤਿ ਸੁਜਾਣ' ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਦੱਸ।"

"ਤੇ ਉਹ ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿਆਂਗੇ, ਫਿਰ ਉਹ ਅੱਗੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੱਕ ਪੁਚਾਉਣਗੇ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਚ ਅਬਿਨਾਸੀ ਹੋ ਜਾਏਗਾ "

"ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਇਕੱਲਤਾ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਡੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਰੱਖੀ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੀ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੀ ਨੀਂਦ ਦੇ ਹਾਸੇ-ਰੋਣੇ ਨੂੰ ਸੁਣਿਆ ਹੈ।"

"ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਭੇਤਾਂ ਦਾ ਆਤਮ-ਬੋਧ ਕਰਵਾ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਜਨਮ- ਮਰਨ ਦੇ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਵੀ ਜਾਣੂੰ ਕਰਵਾ, ਜਿਸਦਾ ਗਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਤੈਨੂੰ ਹੋਇਆ ਹੈ।""

ਤੇ ਫੇਰ ਅਲ ਮੁਸਤਫ਼ਾ ਨੇ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ-

* ਜਿਸ ਆਤਮ-ਬੋਧ ਦੀ ਇਥੇ ਜਾਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਤੇ ਜਿਸ ਆਤਮਾ-ਬੋਧ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਇ ਵਡਮੁੱਲੀ ਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਅਗਲੇ 26 ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਬੜਾ ਸੁੰਦਰ ਲਿਖਿਆ-

'ਆਪਾ ਜਾਨਿ ਉਲਟਿ ਲੈ ਆਪੁ॥

ਤਉ ਨਹੀਂ ਵਿਆਪੇ ਤੀਨੋਂ ਰਾਪੁ॥

ਜਬੁ ਮਨ ਉਲਟਿ ਸਨਾਤਨ ਹੂਆ ॥

 ਤਬ ਜਾਨ ਜਬ ਜੀਵਤ ਮੂਆ॥

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਪਿਆਰ

ਫੇਰ ਅਲ ਮਿੱਤਰਾ ਨੇ ਕਿਹਾ-

"ਸਾਨੂੰ ਪਿਆਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ।"

ਤੇ ਉਸ ਨੇ (ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਅਲ ਮੁਸਤਫ਼ਾ ਨੇ) ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਉਪਰ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਸਭਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ, ਚੁਫ਼ੇਰੇ ਬੇਜਾਨਤਾ ਪਸਰੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਬੁਲੰਦ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ-

"ਜਦ ਪਿਆਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੁਲਾਵੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ 'ਸਤਿ ਬਚਨ ਆਖ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧੋ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਪਿਆਰ ਦੇ ਪੈਂਡੇ ਬੜੇ ਬਿਖੜੇ ਅਤੇ ਢਲਾਣਾਂ ਭਰੇ ਨੇ।"

ਤੇ ਜਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੰਭ ਫੈਲਾਵੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ 'ਆਪਾ' ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿਓ। ਭਾਵੇਂ ਉਸਦੇ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਲੁਕੀਆਂ ਭੁਜਾਵਾਂ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਫੱਟੜ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਰ ਦੇਵੇ।

ਤੇ ਜਦ ਪਿਆਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਆਖੇ ਤਾਂ ਉਸ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰੋ।

ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਬੋਲ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਚਕਨਾਚੂਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਨੇ, ਬਿਲਕੁਲ ਉਵੇਂ, ਜਿਵੇਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਦੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਕਿਸੇ ਬਾਗ਼ ਨੂੰ ਉਜਾੜ ਦਿੰਦੀਆਂ ਨੇ।

ਕਿਉਂ ਕਿ ਪਿਆਰ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਖ਼ਤੋ-ਤਾਜ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਲੀਬ 'ਤੇ ਵੀ ਚੜਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਥੇ ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੈ, ਉਥੇ ਤੁਹਾਡੀ ਕਾਂਟ-ਛਾਂਟ ਵੀ ਕਰਦੈ।

* ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਵੀ ਇਸੇ ਪਿਆਰ-ਸਿਦਕ ਦੀ ਹਾਮੀ ਭਰਦੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ- '

ਗਲੀਐ ਚਿਕੜ ਦੂਰਿ ਘਰਿ ਨਾਲ ਪਿਆਰੇ ਨੇਹੁ,

ਚਲਾ ਤਾ ਭਿਜੇ ਕੰਬਲੀ ਰਹਾਂ ਤਾਂ ਟੁਟੇ ਨੇਹੁ,

ਭਿਜਹੁ ਸਿਜਹੁ ਕੰਬਲੀ ਅਲਹ ਵਰਸਿਉ ਮੋਹੁ,

ਜਾਇ ਮਿਲਾਂ ਤਿਨਾਂ ਸਜਣਾ ਨਾਹੀ ਰੁਟਉ ਨੇਹੁ ॥

ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਵੀ ਇਹੀ ਆਖ ਰਿਹੈ-

'ਰਾਹ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਸੂਈ ਦਾ ਨੱਕਾ

ਧਾਗਾ ਹੋਵੇਂ ਤਾਂ ਤੂੰ ਜਾਵੇਂ।

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਟਹਿਣੀਆਂ ਨੂੰ ਪਲੋਸਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸੂਰਜੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਕਲੋਲ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ, ਉਥੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਹ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਡੂੰਘਾਈਆਂ ਵਿਚ ਉਤਰ ਕੇ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਝੰਜੋੜਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਨੇ।

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਛੱਲੀ ਆਪਣੇ ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿਚ ਸੰਜੋਅ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮੇਟ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

ਪਿਆਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਝੰਬ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਆਡੰਬਰੀ ਪਹਿਰਾਵੇ ਨਾਲ ਲਾਹ ਸੁੱਟਦਾ ਹੈ।

ਪਿਆਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਝਾੜ-ਬੰਬ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰਲੀ ਬੁਰਿਆਈ-ਰੂਪੀ ਫੱਕ ਰੂੜੀ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੀਹ ਕੇ ਪਾਕ-ਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਪਿਆਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਗੁੰਨ੍ਹਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਨਰਮ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।

ਤੇ ਫੇਰ ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਅੱਗ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਰੱਬ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਭੋਜ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਭੇਜਣ ਬਣ ਸਕੇਂ।

ਪਿਆਰ ਇਹ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਕਰੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੇ ਭੇਤਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਤੇ ਅੱਗੇ ਇਸ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਦਿਲ ਦਾ ਇਕ ਅੰਸ਼ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦੇ।

ਪਰ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਭੈਅਵੱਸ ਪਿਆਰ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਨੰਦ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਰੂਪ ਦੀ ਹੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰੇਂਗੇ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਇਹੀ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਾਖੰਡ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਹਿਨ ਲਓ ਤੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਡਿਊਢੀ ਤੋਂ ਹੀ ਪਰਤ ਜਾਓ।

ਤੇ ਪਰਤ ਜਾਓ ਉਸ ਬੇਸੁਆਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ, ਜਿਥੇ ਤੁਸੀਂ ਹੱਸੋਂਗੇ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ, ਪਰ ਖਿੜਖਿੜਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਹੱਸ ਸਕੋਂਗੇ ਤੇ ਰੋਵੋਂਗੇ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ, ਪਰ ਹੰਝੂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੋਂਗੇ।

ਪਿਆਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੁਹਾਡਾ 'ਆਪਾ' ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖ਼ੁਦ 'ਤੇ ਨਿਛਾਵਰ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਮੰਗਦਾ ਹੀ ਹੈ।

ਪਿਆਰ ਨਾ ਤਾਂ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵੱਲੋਂ ਇਹ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਕਿਉਂ ਕਿ ਪਿਆਰ ਤਾਂ ਪਿਆਰ ਲਈ ਹੀ ਹੈ। ਨਾ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਵੱਟੇ ਕੁਝ ਮੰਗਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਸਮਰਪਣ ਦੇ ਵੱਟੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਦੇਵੇਗਾ। ਪਿਆਰ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਹੀ ਸੰਪੂਰਨ ਹੈ, ਭਰਪੂਰ ਹੈ, ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਹੈ।

ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ 'ਰੱਬ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਹੈ', ਸਗੋਂ ਇਹ ਆਖੋ ਕਿ 'ਮੈਂ ਰੱਬ ਦੇ ਦਿਲ ਅੰਦਰ ਹਾਂ।'

ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਸੋਚੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਸਗੋਂ ਜੇ ਪਿਆਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਕਾਬਿਲ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਤੁਹਾਡਾ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਨ

ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਪਾ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮੇਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।"

ਪਿਆਰ ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਮਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਬਜਾਇ ਇਸ ਦੇ ਕਿ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਬਣਾਵੇ।

ਪਰ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤੇ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕੋਈ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ਾਂ ਨੇ, ਜੋ ਹੋਣੀਆਂ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਨੇ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਉਹ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ਾਂ ਕੁਝ ਏਦਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਨੇ-

ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਏਨਾ ਪਿਘਲਾ ਲਓ ਕਿ ਉਸ ਝਰਨੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਹਿ ਤੁਰੇ, ਜੋ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸੰਗੀਤ ਬਿਖੇਰਦਾ ਹੈ।

ਕਿ ਹੱਦ ਦਰਜੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਦਰਦ ਸਮਝ ਸਕੇ।

ਕਿ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਦਰਦ ਨਾਲ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰ ਸੁੱਟੇ।

ਤੇ ਫੇਰ ਮਨ-ਮਰਜ਼ੀ ਤੇ ਚਾਅ-ਮਲ੍ਹਾਰ ਨਾਲ ਉਸ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਰਹੋ।

ਸਵੇਰੇ ਜਾਗੋ ਤਾਂ ਪਿਆਰ-ਗੜੁੱਚੇ ਦਿਲੋਂ ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕਰੋ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਹੋਰ ਦਿਨ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਹੈ। ਦੁਪਹਿਰੇ ਸੁਸਤਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਇ ਧਿਆਨ ਲਗਾ ਕੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਵਿਸਮਾਦ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਓ।""

ਸ਼ਾਮੀਂ ਘਰ ਪਰਤੇ ਤਾਂ ਪਿਆਰ ਦੇ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹੋ ਕੇ।

* ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਇਸ 'ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਕ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਸੁਲਤਾਨ ਬਾਹੂ ਨੇ ਵੀ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤੇ-

'ਰੇ ਰਾਤ ਅੰਧੇਰੀ ਕਾਲੀ ਦੇ ਵਿਚ ਇਸ਼ਕ ਚਰਾਗ ਕਰਾਂਦਾ ਹੂ ।

ਅਤੇ

ਇਸ਼ਕ ਹਕੀਰਾਂ ਦੀ ਟੋਹਣੀ, ਇਹ ਵਸਤ ਅਗੋਚਰ ਜੋਹਣੀ ।

** ਪਿਆਰ ਦੇ ਵਿਸਮਾਦ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋਣ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਬੜਾ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਵਰਨਣ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਇੰਜ ਕੀਤੈ-

'ਅਕਥ ਕਹਾਣੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕੀ ਕਛੁ ਕਹੀ ਨਾ ਜਾਇ।

ਗੂੰਗੇ ਕੈਰੀ ਸਰਕਰਾ ਖਾਵੇ ਅਰ ਮੁਸਕਾਇ।'

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

 

ਵਿਆਹ

ਫੇਰ ਅਲ ਮਿੱਤਰਾ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ- "ਤੇ ਮੇਰੇ ਮਾਲਕ, ਵਿਆਹ ਕੀ ਐ?"

ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜੁਆਬ ਦਿੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ-

"ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ (ਹਵਾ-ਆਦਮ) ਇਕੱਠੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸੀ ਤੇ ਸਦਾ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਰਹੋਂਗੇ।

ਤੁਸੀਂ ਉਦੋਂ ਵੀ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਹੋਵੇਂਗੇ, ਜਦੋਂ ਮੌਤ ਆਪਣੇ ਸਫ਼ੈਦ ਖੰਭਾਂ ਨੂੰ ਫੜਫੜਾ ਕੇ ਤੁਹਾਡੀ ਜੀਵਨ-ਲੀਲ੍ਹਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਏਗੀ।

ਤੇ ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਰੱਬ ਦੀ ਮੌਨ ਯਾਦ ਵਿਚ ਵੀ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਰਹੇਂਗੇ।

ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨੇੜਤਾ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵਿੱਥ ਵੀ ਪਾਉਣੀ ਪਏਗੀ । ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦਰਮਿਆਨ ਅਲੌਕਿਕ ਪੌਣਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਗਣ ਦਿਓ। ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਵਿਚਰਣ ਦੀ ਵੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦਿਓ।

ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੋ, ਪਰ ਇਸ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹੇ ਨਾ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਤਮਾ-ਰੂਪੀ ਕੰਢਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਠਖੇਲੀਆਂ ਕਰਨ ਦਿਓ।

ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪਿਆਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਭਰਦੇ ਰਹੋ, ਪਰ ਦੋਵੇਂ ਕਦੇ ਵੀ ਇਕੋ ਪਿਆਲੇ ਵਿਚੋਂ ਨਾ ਪੀਓ।

ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਰੋਟੀ ਤਾਂ ਵੰਡ ਲਓ, ਪਰ ਕਦੇ ਵੀ ਇਕੋ ਹੀ ਰੋਟੀ ਨਾ ਖਾਓ।

ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਰਲ ਕੇ ਨੱਚੋ, ਗਾਓ ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਓ, ਪਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਇਕੱਲਤਾ ਦਾ ਇਹਸਾਸ ਕਰਾਉਣਾ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਬਿਲਕੁਲ ਉਵੇਂ ਹੀ, ਜਿਵੇਂ ਰਬਾਬ ਦੇ ਤਾਰ ਤਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ 'ਚੋਂ ਇਕਸਾਰ ਤੇ ਇਕਸੁਰ ਸੰਗੀਤ ਹੀ ਗੂੰਜਦਾ ਹੈ।

ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਦਿਲ ਤਾਂ ਦੇ ਦਿਓ, ਪਰ ਉਸ ਦਿਲ 'ਤੇ ਇਕ- ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕਾਬਜ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿਓ।* ਕਿਉਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲਾਂ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਤਾਂ ਰੱਬ ਦੇ ਹੀ ਹੱਥ-ਵੱਸ ਹੈ।

ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹੋ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ-ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ।

ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਮੰਦਰ ਦੇ ਥੰਮ ਵੀ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਹੀ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।

* ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਲੋਭ ਤੇ ਅਧੀਨਗੀ ਭਰੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਇਥੇ ਟੁੱਟੇ ਛੱਪਰ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਦੇ ਕੇ ਨਕਾਰਿਆ ਹੈ-

'ਫਰੀਦਾ ਜਾ ਲਬੁ ਤਾ ਨੇਹੁ ਕਿਆ ਲਬੁ ਤਾ ਕੂੜਾ ਨੇਹੁ ।

ਕਿਚਰੁ ਝਤਿ ਲੰਘਾਈਐ ਛਪਰਿ ਤੁਟੈ ਮੋਹੁ ॥

ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਨੇ ਵੀ 'ਪਿਆਰ ਕਬਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ' ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦਿੱਤੇ।

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਸੰਤਾਨ

ਤੇ ਫਿਰ ਇਕ ਔਰਤ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚੰਬੇੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਬੋਲੀ- "ਸਾਨੂੰ ਸੰਤਾਨ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ।"

ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ-

"ਤੁਹਾਡੇ ਬੱਚੇ ਤੁਹਾਡੇ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਹੀਂ ਨੇ।

ਉਹ ਤਾਂ ਖ਼ੁਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਨੇ।

ਉਹ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੇ ਜ਼ਰੀਏ ਜ਼ਰੂਰ ਆਉਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹੋ।"

ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਨਹੀਂ ਨੇ॥

ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਿਆਰ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ।

ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੱਖਰੇ ਵਿਚਾਰ ਨੇ।

ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਤਾਂ ਘਰ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ।

ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਤਾਂ ਭਲਕ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ, ਜਿਥੇ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਬਹੁੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ।

ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗਾ ਬਣਨ ਦਾ ਜਤਨ ਤਾਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਪਰ ਕਦੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਨਾ ਕਰਨਾ।

ਕਿਉਂਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾ ਤਾਂ ਪਿੱਛਲ-ਮੂੰਹ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲੰਘੇ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਠਹਿਰਦੀ ਹੈ।

* ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ-ਰਚਨਾ ਦੇ ਇਸ ਭੇਤ ਦੀ ਗੰਢ ਕਿੰਨੇ ਸੌਖੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖੋਲ੍ਹੀ ਹੈ-

'ਇਸ ਅਲਤੋਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਹੋਏ,

ਫਿਰ ਲਖ ਕਰੋੜ ਹਜ਼ਾਰ ਹੋਏ,

ਫਿਰ ਉਥੋਂ ਬੇਸੁਮਾਰ ਹੋਏ,

ਇੱਕ ਅਲਫ਼ ਦਾ ਨੁਕਤਾ ਨਿਆਰਾ ਹੈ।'

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਤੀਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਇਸ ਆਨੰਦ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤੀਰ ਚਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਰੱਬ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸਮਰੱਥਾ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਤੀਰ ਤੇਜ਼ ਤੇ ਦੂਰਵਰਤੀ ਹੋਣ।

ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇਹ ਕਮਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਸੰਨ-ਚਿੱਤ ਨਿਭਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਥੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਉੱਡਦੇ ਤੀਰਾਂ ਨਾਲ ਮੋਹ ਹੈ, ਉਥੇ ਉਹ ਉਸ ਕਮਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਡੋਲ ਹੋਵੇ ਤੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਨਾਲ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ।"

ਦਾਨ

ਫੇਰ ਇਕ ਅਮੀਰ ਬੰਦੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ- "ਸਾਨੂੰ ਦਾਨ-ਪੁੰਨ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ।"

ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ-

ਤੁਹਾਡਾ ਕੀਤਾ ਉਹ ਦਾਨ-ਪੁੰਨ ਬਹੁਤ ਤੁੱਛ ਹੁੰਦੇ, ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪੂੰਜੀ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਦਿੰਦੇ ਹੋ।"

ਅਸਲੀ ਦਾਨ-ਪੁੰਨ ਤਾਂ ਉਹ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਹੀ ਨਿਛਾਵਰ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋ।

ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਧਨ-ਦੌਲਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਲਾ ਹੋਰ ਕੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਡਰੋਂ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕਿਤੇ ਭਲਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੋਬਾਰਾ ਲੋੜ ਨਾ ਪੈ ਜਾਵੇ?

ਤੇ ਫੇਰ ਭਲਕੇ, ਉਹ ਭਲਕ ਉਸ ਲੋੜੋਂ-ਵੱਧ ਸਮਝਦਾਰ ਕੁੱਤੇ ਲਈ ਕੀ ਲੈ ਕੇ ਆਏਗੀ, ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਵਜੋਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਰੇਤੇ ਵਿਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?

ਤੇ ਇਹ 'ਲੋੜ ਪੈਣ' ਦਾ ਭੈਅ ਸਿਵਾਇ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਦੇ ਹੋਰ ਕੀ ਹੈ ?

ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਖੂਹ ਭਰਿਆ ਹੋਇਐ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੇਹ ਲੱਗਣ ਦਾ ਭੈਅ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਤੇਹ ਜੋ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬੁਝਦੀ ?

ਕੁਝ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਨੇ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ 'ਚੋਂ ਭੋਰਾ ਕੁ ਸਿਰਫ਼ ਇਸੇ ਲਈ ਦਾਨ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਤਾਂ ਕਿ ਕੁਝ ਸ਼ੁਹਰਤ ਖੱਟ ਸਕਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹੀ ਭਾਵਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਨ-ਪੁੰਨ ਨੂੰ ਤੁੱਛ ਬਣਾ ਧਰਦੀ ਹੈ।

ਤੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਵੀ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਜੋ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੈ, ਉਹ ਵੀ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਨੇ।

ਇਹੀ ਉਹ ਲੋਕ ਨੇ, ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਉਦਾਰਤਾ 'ਚ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖਦੇ ਨੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਕਦੇ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।

* 'ਜਪੁਜੀ' ਵੀ ਬਾਹਰੀ ਦਾਨ-ਪੁੰਨ ਦਾ ਤਿਲ ਮਾਤਰ ਮਾਣ ਹੀ ਗਿਣਦੀ ਹੈ

'ਤੀਰਥੁ ਤਪੁ ਦਇਆ ਦਤੁ ਦਾਨੁ ॥

ਜੇ ਕੋ ਪਾਵੈ ਤਿਲ ਕਾ ਮਾਨੁ ॥'

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਤੇ ਏਦਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਨੇ ਜੋ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਨੇ, ਪਰ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ, ਕਲਪ ਕੇ ਤੇ ਇਹ ਦੁਖੀ ਹੋਣਾ ਤੇ ਕਲਪਣਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਹੈ।

ਤੇ ਫੇਰ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਵੀ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦਿੰਦਿਆਂ ਨਾ ਤਾਂ ਚੀਸ ਦਾ ਇਹਸਾਸ ਹੁੰਦੈ, ਨਾ ਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ, ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਦਾਨ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹਦਾ ਪੁੰਨ ਮਿਲੇਗਾ।

ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਾਨ ਤਾਂ ਏਦਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਘਾਟੀ 'ਚ ਕੋਈ ਮਹਿੰਦੀ ਦਾ ਬੂਟਾ ਪੌਣਾਂ 'ਚ ਆਪਣੀ ਸੁਗੰਧੀ ਘੋਲਦਾ ਰਹਿੰਦੈ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਹੀ ਤਾਂ ਰੱਬ ਅਸੀਸਾਂ ਵੰਡਦੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਹੀ ਰੱਬ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਬਖੇਰਦੈ।

ਮੰਗਣ 'ਤੇ ਦੇਣਾ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਬਿਨਾਂ ਮੰਗੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕਿਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਭਾਂਪ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਲੋੜ ਪੂਰੀ ਕਰਨੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗਾ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਿਆਲੂ ਤੇ ਦਾਨੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਇਕ ਦਾਨ-ਪਾਤਰ ਭਾਲ ਲੈਣ ਵਿਚ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਦਾਨ ਦੇਣ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖ ਸਕੋਂ?

ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇਕ ਨਾ ਇਕ ਦਿਨ ਖੁੱਸ ਜਾਏਗਾ।

ਇਸ ਲਈ ਬਿਹਤਰ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣੇ ਤੋਂ ਹੀ ਦਾਨ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਓ, ਤਾਂ ਕਿ ਆਪਣੀ ਧਨ-ਦੌਲਤ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਦਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕੇ, ਨਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਰਿਸਾਂ ਨੂੰ।

ਤੁਸੀਂ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹੈ-'ਮੈਂ ਦਾਨ ਤਾਂ ਦੇਵਾਂਗਾ, ਪਰ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਨੂੰ ਜੋ ਇਸ ਦਾ ਯੋਗ-ਪਾਤਰ ਹੈ।

ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਰੁੱਖ ਤਾਂ ਏਦਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਚਾਰਾਗਾਹਾਂ ਵਿਚ ਉੱਗੇ ਘਾਹ ਦੇ ਝੁੰਡ ਹੀ ਏਦਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ।

ਉਹ ਤਾਂ ਇਸ ਲਈ ਵੰਡਦੇ ਨੇ, ਤਾਂ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿ ਸਕਣ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਹੀ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦੇਣਾ।

ਬੇਸ਼ੱਕ ਉਹ ਬੰਦਾ, ਜੋ ਰੱਬ ਦੇ ਸਿਰਜੇ ਦਿਨ ਤੇ ਰਾਤ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਹੈ, ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਵੀ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਸਕਣ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਹੈ।

ਤੇ ਉਹ ਬੰਦਾ, ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ 'ਚੋਂ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਯੋਗ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਇਸ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਨਦੀ 'ਚੋਂ ਵੀ ਆਪਣਾ ਪਿਆਲਾ ਭਰ ਸਕੇ।

ਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਿਮਤ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦਾਨ ਲੈਣ ਦੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਸਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਦਾਨ ਦੇਣ ਵਿਚ ਭਲਾ ਕਿਹੜੀ ਹਿੰਮਤ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ?

ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਕੌਣ ਹੁੰਦੇ ਹੋ ਭਲਾ, ਕਿ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਆਪਣਾ ਸੀਨਾ ਚੀਰ ਕੇ ਆਪਣਾ

ਆਤਮ-ਸਨਮਾਨ ਛਿੱਕੇ ਟੰਗ ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨੰਗਾ ਕਰ ਦੇਵੇ, ਤਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਨਿਰਸੰਕੋਚ ਪੜਚੋਲ ਸਕੋਂ ?

ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪੀੜੀ ਹੇਠ ਸੋਟਾ ਫੇਰ ਕਿ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਇਸ ਕਾਬਿਲ ਹੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਦੇ ਸਕੋਂ ਜਾਂ ਦਾਨ ਦੇਣ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਬਣ ਸਕੋਂ।

ਤੇ ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਇਕ ਦਾਨੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ, ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਇਕ ਜ਼ਰੀਆ ਹੋ।" ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੈਣ ਵਾਲਿਓ, ਲੈਣਾ ਤੁਹਾਡੀ ਸਭ ਦੀ ਹੋਣੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ 'ਤੇ ਅਹਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਬੋਝਾ ਨਾ ਲੱਦੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਏਦਾਂ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਤੇ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਦਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਧੀਨ ਬਣਾ ਦਿਓਂਗੇ।

ਸਗੋਂ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਦਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਦਾਨ ਦੇ ਆਸਰੇ ਹੀ ਉੱਪਰ ਉਠਣਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਖੰਭਾਂ ਦੇ ਆਸਰੇ ਉੱਪਰ ਉਠਿਆ ਜਾਂਦੇ।

* ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਦੀ 'ਤੇਰਾ-ਤੇਰਾ' (ਤੇਰ੍ਹਾਂ-ਤੇਰ੍ਹਾਂ) ਦੀ ਲਿਵ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦਿਆਂ ਲਿਖਿਐ, ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ 'ਤੇ ਵੀ ਪੂਰਾ ਢੁਕਦੇ-

'ਮੇਰਾ ਮਿਝ ਮੇ ਕਿਛੁ ਨਾਹੀ ਜੋ ਕਿਛੁ ਹੈ ਸੋ ਤੇਰਾ।

ਤੇਰਾ ਤੁਝ ਕਉ ਸਉਪਤੇ ਕਿਆ ਲਾਗੇ ਹੈ ਮੇਰਾ।'

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਖ਼ੁਰਾਕ

ਫੇਰ ਇਕ ਬੁੱਢਾ ਬੰਦਾ, ਜੋ ਕਿ ਇਕ ਸਰਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ, ਬੋਲਿਆ-

"ਸਾਨੂੰ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਬਾਬਤ ਕੁਝ ਦੱਸੋ।"

ਤੇ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ-

"ਕਿੰਨਾ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਖਿੰਡਰੀਆਂ ਸੁਗੰਧੀਆਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿ ਸਕਦੇ, ਬਿਲਕੁਲ ਉਸ ਬੂਟੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਸੂਰਜੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦੇ।

ਪਰ ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖੁਰਾਕ ਖ਼ਾਤਰ ਮਾਰਨਾ ਹੀ ਹੈ ਤੇ ਪੀਣ ਲਈ ਨਵਜੰਮੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਦ ਦੁੱਧ ਖੋਹਣਾ ਹੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਪੂਜਾ ਦੀ ਵਿਧੀ ਬਣਾ ਦਿਓ।

ਤੇ ਆਪਣੇ ਮੰਚ ਨੂੰ ਇਕ ਬਲੀ ਦੀ ਵੇਦੀ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿਓ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਜੰਗਲ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬੇਕਸੂਰ ਤੇ ਮਾਸੂਮ ਬਿਰਖਾਂ ਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਬਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਚੜ੍ਹਦੀ ਹੋਵੇ, ਜੋ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੇਕਸੂਰ ਤੇ ਮਾਸੂਮ ਨੇ।

ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਜਾਨਵਰ ਨੂੰ ਮਾਰੋ ਤਾਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਉਸ ਨੂੰ ਆਖੋ-

'ਜਿਹੜੀ ਤਾਕਤ ਤੈਨੂੰ ਮਾਰਦੀ ਹੈ, ਉਹੀ ਤਾਕਤ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਮੇਰੀ ਵੀ ਵਾਰੀ ਆਏਗੀ।*

ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਸ ਤਾਕਤ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਸੌਂਪਿਆ ਹੈ, ਉਹੀ ਤਾਕਤ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮੈਥੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਕਤਵਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਸੌਂਪ ਦਏਗੀ।

ਤੇਰਾ ਤੇ ਮੇਰਾ ਲਹੂ ਸਿਵਾਇ ਉਸ ਰਸ ਦੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਵਾਯੂਮੰਡਲ- ਰੂਪੀ ਬਿਰਖ ਨੂੰ ਸਿਜਦਾ ਹੈ।

ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਸਿਓ (ਸੋਬ) ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੰਦਾਂ ਨਾਲ ਚੱਕ ਮਾਰੋਂ ਤਾਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹੋ

* ਵਾਰੀ ਸਿਰ ਸਭ ਦੀ ਅਟੱਲ 'ਹੋਣੀ' ਦੇ ਆਉਣ ਨੂੰ 'ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ' ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਇਜ ਪ੍ਰਗਟਾਇਐ-

'ਜੋ ਆਇਆ ਸੋ ਚਲਸੀ ਸਭੁ ਕੋ ਈ ਆਈ ਵਾਰੀ ਐ।

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਤੇ ਤੇਰੀ ਭਲਕ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਮੇਰੇ ਦਿਲ 'ਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਖਿੜਦੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ,

ਤੇ ਤੇਰੀ ਸੁਗੰਧੀ ਮੇਰੇ ਸਾਹਾਂ 'ਚ ਘੁਲ ਜਾਏਗੀ,

ਤੇ ਏਦਾਂ ਅਸੀਂ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮੌਸਮਾਂ 'ਚ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖੇੜਾ ਮਨਾਉਂਦੇ ਰਹਾਂਗੇ ।'*

ਤੇ ਫੇਰ ਪਤਝੜ 'ਚ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬਾਗਾਂ 'ਚੋਂ ਅੰਗੂਰ 'ਕੱਠੇ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੀੜਨ ਲਈ ਘੁਲ੍ਹਾੜੀ 'ਚ ਪਾਓ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਮਨ 'ਚ ਆਖੋ-

'ਮੈਂ ਵੀ ਤਾਂ ਅੰਗੂਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਬਾਗ਼ ਹਾਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਫਲ ਵੀ ਭੱਠੀ 'ਚ ਕਾੜ੍ਹਨ ਲਈ ਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ,

ਤੇ ਫੇਰ ਪਹਿਲੇ ਤੋੜ ਦੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਅਣਗਿਣਤ ਭਾਂਡਿਆਂ 'ਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਏਗਾ।'

ਤੇ ਫੇਰ ਸਿਆਲ 'ਚ ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਰਾਬ ਨੂੰ ਪੀਣ ਲਈ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲੋਂ ਹਰ ਪਿਆਲੇ ਲਈ ਇਕ ਗੀਤ ਨਿਕਲਣਾ ਚਾਹੀਦੈ।

* ਅੰਨ-ਪਾਣੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਵੀ ਪਵਿੱਤਰ ਵਰਤਾਰਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, 'ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ' ਮੁਤਾਬਿਕ-

'ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ ਪਵਿਤ੍ਰ ਹੈ ਦਿਤੋਨੁ ਰਿਜਕੁ ਸੰਬਾਹਿ॥

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਕਿਰਤ-ਕਰਮ

ਫਿਰ ਇਕ ਹਾਲੀ ਨੇ ਆਖਿਆ- "ਸਾਨੂੰ ਕਿਰਤ-ਕਰਮ ਬਾਬਤ ਕੁਝ ਦੱਸੋ।"

ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ- "ਤੁਸੀਂ ਕਿਰਤ-ਕਰਮ ਇਸ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਕਦਮ ਨਾਲ ਕਦਮ ਮਿਲਾ ਕੇ ਚਲ ਸਕੋਂ।

ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਹਲੇ ਬੈਠੇ ਰਹਿਣਾ ਤਾਂ ਏਦਾਂ ਹੋਏਗਾ, ਜਿੱਦਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੌਸਮਾਂ ਲਈ ਬੇਗਾਨੇ ਹੋ ਜਾਣਾ ਜਾਂ ਫੇਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਉਸ ਜਲੂਸ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਣਾ, ਜੋ ਰੱਬ ਦੀ ਅਸੀਮ ਸੋਭਾ ਵਿਚ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬੜੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹੈ।

ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਕਰਮਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਵੰਝਲੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਜਿਸ ਦੇ ਦਿਲੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਰਸਰਾਹਟ ਇਕ ਸੰਗੀਤ 'ਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਤੁਹਾਡੇ 'ਚੋਂ ਭਲਾ ਕੌਣ ਇਕ ਮੂਕ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਬਾਂਸ ਦਾ ਟੋਟਾ ਬਣ ਕੇ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਲੋਚੇਗਾ, ਜਦ ਕਿ ਬਾਕੀ ਸਭ ਰਲ ਕੇ ਇਕਸੁਰ ਗਾ ਰਹੇ ਹੋਣ ? ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕੰਮ ਇਕ ਸਰਾਪ ਹੈ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਡੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ।

ਪਰ ਮੈਂ ਕਹਿਨਾਂ ਕਿ ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਕਿਰਤ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਦੁਰਾਡੇ ਸੁਪਨੇ ਦੇ ਇਕ ਅੰਗ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਦੇ ਹੋ, ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਦੋਂ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਜਨਮ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਤੇ ਕਿਰਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿ ਕੇ ਅਸਲ 'ਚ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋ।

* 'ਜਪੁਜੀ' ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਤਮਕ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਪੰਜ ਖੰਡ ਦੱਸੇ ਹਨ-ਧਰਮ ਖੰਡ, ਗਿਆਨ ਖੰਡ, ਸਰਮ ਖੰਡ, ਕਰਮ ਖੰਡ ਤੇ ਸੱਚ ਖੰਡ। ਸੱਚ ਖੰਡ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਭਾਵ ਸੱਚ ਨਾਲ ਅਭੇਦ ਹੋਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਖੰਡਾਂ ਜਾਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ 'ਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਜੇ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਸਰਮ (ਉੱਦਮ) ਖੰਡ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਉੱਦਮ ਜਾਂ ਕਿਰਤ ਕੀਤਿਆਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਖ਼ੁਬਸੂਰਤ ਘਾੜਤ ਵਿੱਚ ਘੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

'ਸਰਮ ਖੰਡ ਕੀ ਬਾਣੀ ਰੂਪੁ ॥

ਤਿਥੈ ਘਾੜਤਿ ਘੜੀਐ ਬਹੁਤੁ ਅਨੂਪੁ ॥

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਤੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ ਪੀੜ-ਵੱਸ ਆਪਣੇ ਜੰਮਣ ਨੂੰ ਹੀ ਦੁੱਖ ਸਮਝਣ ਲੱਗਦੇ ਹੋ ਤੇ ਆਪਣੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਉਕਰੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਜੁਆਬ ਮੈਂ ਸਿਵਾਇ ਇਸ ਦੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਆਇਆ ਘਾਲਣਾ ਦਾ ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਹੀ ਉਸ 'ਤੇ ਲਿਖੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨੂੰ ਧੋ ਸਕਦੈ, ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।

ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਕ ਹਨੇਰਾ ਹੈ ਤੇ ਨਿਰਉਤਸਾਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਉਹੀ ਦੁਹਰਾਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹੋ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਨਿਰਉਤਸਾਹਿਤ ਬੰਦੇ ਵੱਲੋਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ।

ਤੇ ਮੈਂ ਕਹਿਨਾਂ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹਨੇਰਾ ਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਿਰਫ਼ ਉਦੋਂ ਤੱਕ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਸ 'ਚ ਕੋਈ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ,

ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ਾਂ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਅੰਨ੍ਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਗਿਆਨ ਨਾ ਹੋਵੇ।

ਤੇ ਸਾਰਾ ਗਿਆਨ ਬੇਕਾਰ ਹੈ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕਰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ,

ਤੇ ਅਣਮੰਨੇ ਮਨ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਸਾਰੇ ਕਿਰਤ-ਕਰਮ ਖੋਖਲੇ ਨੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੈ,

ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮਨ ਲਗਾ ਕੇ ਕਿਰਤ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਉਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹੋ, ਫੇਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਹੋ ਤੇ ਅਖੀਰ ਰੱਬ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹੋ।

ਤੇ ਇਹ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਕਿਰਤ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕੀ?

ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਉਵੇਂ ਹੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਕੱਪੜੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੇ ਧਾਗਿਆਂ ਨਾਲ ਉਣਦੇ ਹੋ, ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਤ ਨੇ ਪਹਿਨਣਾ ਹੋਵੇ।

ਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਘਰ ਨੂੰ ਏਨੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋ, ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਘਰ 'ਚ ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਤ ਨੇ ਰਹਿਣਾ ਹੋਵੇ।

ਜਾਂ ਫਿਰ ਬਿਲਕੁਲ ਉਵੇਂ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਬੀਅ ਬੀਜਦੇ ਹੋ ਤੇ ਫਿਰ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਫਲ ਨੂੰ ਤੋੜਦੇ ਹੋ, ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਫਲ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਖਾਣਾ ਹੋਵੇ।

* ਕਰਮ ਨਾ ਕਰਨ 'ਤੇ ਗਿਆਨ ਕਿੱਦਾਂ ਖੋਖਲਾ ਸਾਥਿਤ ਹੁੰਦੇ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਲਿਖਦੇ-

"ਪੜ੍ਹਨ ਇਲਮ ਤੇ ਅਮਲ ਨਾ ਕਰਨ ਜਿਹੜੇ,

ਵਾਂਗ ਢੋਲ ਦੇ ਪੇਲ ਜੋ ਸਖਣਾ ਏ।"

ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਦਾ ਹੋਕਾ ਵੀ ਸੁਣ ਲਓ-

'ਕਹੈ ਹੁਸੈਨ ਸਹੇਲੀਓ ਅਮਲਾਂ ਬਾਝੋਂ ਖੁਆਰੀ।

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਤੇ ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਚੱਲੇ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰੇ ਸਕੇ-ਸੰਬੰਧੀ, ਜੋ ਸੁਰਗ ਸਿਧਾਰ ਚੁੱਕੇ ਨੇ, ਤੁਹਾਡੇ ਲਾਗੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਨੇ।

ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਏਦਾਂ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਸੁਣਿਐ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨੀਂਦ 'ਚ ਹੀ ਬੋਲ: ਰਹੇ ਹੋਵੇਂ- 'ਉਹ ਬੁੱਤ ਤਰਾਸ਼, ਜੋ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਪੱਥਰ ਤਰਾਸ਼ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਪੱਥਰ 'ਚੋਂ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਆਕਾਰ, ਸਾਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮਿੱਟੀ 'ਚ ਹਲ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹਾਲੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਾਨ ਕਿਰਤੀ ਹੈ।

ਤੇ ਉਹ ਜੁਲਾਹਾ, ਜੋ ਅੰਬਰ ਦੀ ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਸੰਦ ਮੁਤਾਬਿਕ ਕੱਪੜਿਆਂ 'ਤੇ ਉਤਾਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਮੋਚੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਾਨ ਹੈ, ਜੋ ਪੈਗ ਦੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਤੇ ਗੰਢਦਾ ਹੈ।

ਪਰ ਮੈਂ ਇਥੇ ਉਨੀਂਦਰੇ 'ਚ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਚਿੱਟੇ ਦਿਨ ਦੇ ਉਜਾਲੇ 'ਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਚੇਤ ਹਾਲਤ 'ਚ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਨਾਂ ਕਿ ਇਹ ਪੌਣ ਦਿਓ-ਕੱਦ ਓਕ (ਬਲੂਤ) ਦੇ ਬਿਰਖਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਓਨੀ ਹੀ ਮਿੱਠਤਾ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਮਿੱਠਤਾ ਨਾਲ ਇਹ ਘਾਹ-ਫੂਸ ਦੇ ਛੋਟੇ- ਛੋਟੇ ਤੀਲਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਤੇ ਮਹਾਨ ਉਹੀ ਹੈ, ਜੋ ਪੌਣ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਇਕ ਮਿੱਠੇ ਗੀਤ 'ਚ ਬਦਲ ਦੇਵੇ।

ਕਿਰਤ ਤਾਂ ਉਹ ਪਿਆਰ ਹੈ, ਜੋ ਦਿਸਦਾ ਹੈ, ਰੂਪਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਤੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪਿਆਰ ਦੀ ਬਜਾਇ ਅਣਮੰਨੇ ਜਿਹੇ ਮਨ ਨਾਲ ਕਿਰਤ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਬਿਹਤਰ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਹ ਕਿਰਤ ਕਰਨੀ ਛੱਡ ਕੇ ਇਕ ਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਭੀਖ ਮੰਗੋ, ਜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਕਿਰਤ-ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਨੇ।

ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਬੇਮਨੇ ਹੋ ਕੇ ਰੋਟੀ ਬਣਾਉਂਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਰੋਟੀ ਕੁੜੱਤਣ ਭਰੀ ਹੋਏਗੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੰਦੇ ਦੀ ਭੁੱਖ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਟੇਗੀ।

ਤੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮਜਬੂਰੀ-ਵੱਸ ਅੰਗੂਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪੀੜੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਉਹ ਬੇਦਿਲੀ ਸ਼ਰਾਬ 'ਚ ਜ਼ਹਿਰ ਘੋਲਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰੇਗੀ।

ਤੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਅਣਮੰਨੇ ਜਿਹੇ ਮਨ ਨਾਲ ਗੀਤ ਗਾ ਰਹੇ ਹੋ ਤੇ ਉਸ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਤੀ ਕਈ ਮੋਹ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੂਜੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਏਨਾ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿਓਂਗੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਧਾਰਨ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੈ ਸਕਣਗੀਆਂ।"

ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ

ਫੇਰ ਇਕ ਤੀਵੀਂ ਬੋਲੀ- "ਸਾਨੂੰ ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ।"

ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜੁਆਬ ਮੋੜਿਆ- "ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਮਖੌਟਾ ਲਾਹ ਸੁੱਟੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸੁੱਖ ਦਿਸ ਪਏਗਾ।

ਤੇ ਉਹ ਖੂਹ, ਜਿਸ 'ਚੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਹਾਸਾ ਫੁੱਟਦੇ, ਕਈ ਵਾਰ ਤੁਹਾਡੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਭਰਿਆ ਗਿਆ ਹੁੰਦੈ।

ਇਹਦੇ ਸਿਵਾਇ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ?

ਤੇ ਦੁੱਖ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡੂੰਘਾਈ 'ਚ ਉਤਰੇਗਾ, ਓਨੀ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲੇਗੀ।

ਇਹ ਪਿਆਲਾ, ਜਿਸ 'ਚ ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਰਾਬ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਕੀ ਇਹ ਉਹੀ ਪਿਆਲਾ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਘੁਮਿਆਰ ਦੀ ਭੱਠੀ 'ਚ ਤਪ ਕੇ ਪੱਕਿਆ ਸੀ ?

ਤੇ ਇਹ ਰਬਾਬ, ਜਿਸ ਦੀ ਸੰਗੀਤਕ ਟੁਣਕਾਰ ਤੁਹਾਡੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਕੂਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਕੀ ਇਹ ਉਹੀ ਲੱਕੜ ਦੀ ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੱਥੀ ਨਾਲ ਕੁਰੇਦ-ਕੁਰੇਦ ਕੇ ਖੋਖਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ?

ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਵੇਂ, ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਦਿਲ 'ਚ ਝਾਤੀ ਮਾਰ ਕੇ ਵੇਖੋ, ਉਦੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਗਿਆਨ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਜਿਸ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁੱਖ ਵੀ ਦੇ ਰਿਹੇ।

ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੋਵੇਂ, ਤਾਂ ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਦਿਲ 'ਚ ਝਾਤੀ ਮਾਰ ਕੇ ਵੇਖੋ, ਉਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੇਂਗੇ ਕਿ ਅਸਲ 'ਚ ਤੁਸੀਂ ਉਸੇ ਲਈ ਰੋ ਰਹੇ ਹੈਂ, ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਤੁਹਾਡੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਤੁਹਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ- 'ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੁੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਾਨ ਹੈ।'

ਤੇ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ- 'ਨਹੀਂ, ਦੁੱਖ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਾਨ ਹੈ।'

* ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਫੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ-

ਸੁਖੁ ਦੁਖੁ ਦੋਨ ਸਮ ਕਰਿ ਜਾਨੈ ਅਉਰੁ ਮਾਨੁ ਅਪਮਾਨਾ ॥

ਹਰਖ ਸੋਗ ਤੇ ਰਹੈ ਅਤੀਤਾ ਤਿਨਿ ਜਗਿ ਤਹੁ ਪਛਾਨਾ ॥

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਇਕੱਠੇ ਆਉਂਦੇ ਨੇ, ਜਦੋਂ ਇਕ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦੈ, ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਦੂਜਾ ਤੁਹਾਡੇ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਸੋ ਰਿਹੈ।

ਅਸਲ 'ਚ ਤੁਸੀਂ ਗ਼ਮੀ ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤੱਕੜੀ ਦੇ ਪੱਲੜਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੂਪ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ।

ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਦੋਵਾਂ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਸੰਤੁਲਿਤ ਸਥਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਆਖ਼ਰੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਏਗਾ, ਉਦੋਂ ਅਸਲ 'ਚ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁੱਖਾਂ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਜਾਂਚਿਆ ਜਾਏਗਾ।"

ਘਰ

ਫੇਰ ਇਕ ਰਾਜ-ਮਿਸਤਰੀ ਅੱਗੇ ਆਇਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ- "ਸਾਨੂੰ ਘਰ ਬਾਬਤ ਕੁਝ ਦੱਸੋ।”

ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ-

"ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹੋਂਦ 'ਚ ਇਕ ਘਰ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ 'ਚ ਕਿਸੇ ਉਜਾੜ ਤੇ ਬੰਜਰ-ਬੀਆਬਾਨ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਇਕ ਲਤਾ-ਕੁੰਜ (ਵੇਲਾਂ- ਪੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਢਕੀ ਹੋਈ ਥਾਂ-ਅਨੁਵਾਦਕ) ਬਣਾਓ।

ਜਿੱਦਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਘੁਸਮੁਸੇ 'ਚ ਘਰ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦੇ ਹੈ, ਬਿਲਕੁਲ ਓਦਾਂ ਹੀ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਕੋਈ ਹੈ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹੈ ਤੇ 'ਕੱਲਾ ਹੈ ਤੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ।*

ਤੁਹਾਡਾ ਘਰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਫੈਲਿਆ ਰੂਪ ਹੈ।

ਇਹ ਸੂਰਜੀ ਰੌਸ਼ਨੀ 'ਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਸੰਨਾਟੇ 'ਚ ਸੌਂਦੇ, ਤੇ ਇਹ ਸੁਪਨਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਹਾਡਾ ਘਰ ਸੁਪਨੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦਾ ? ਤੇ ਸੁਪਨੇ 'ਚ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਬਾਗ਼ ਜਾਂ ਪਹਾੜ ਦੀ ਟੀਸੀ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦਾ ?

ਕਿਨਾ ਹੀ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੁੱਠੀ 'ਚ ਭਰ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਬੀਅ ਬੀਜਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ 'ਚ ਖਿਲਾਰ ਦਿੰਦਾ !

ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਇਹ ਘਾਟੀਆਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤੇ ਇਹ ਹਰੀਆਂ-ਭਰੀਆਂ ਪਗਡੰਡੀਆਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਗਲੀਆਂ, ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਅੰਗੂਰਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ 'ਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੱਪੜੇ ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੋਈ ਨਾਲ ਗੜੁੱਚ ਹੁੰਦੇ।

ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਜੇ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਨੇ।

* ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰਲਾ ਉਹ ਅਥਾਹ (ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਖਿਐ- 'ਮੇਰੀ ਬੁੱਕਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਚੋਰ ।) ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ-ਮਸਤਕ ਦੇ ਘਰ ਪਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਉਸ ਬਿਨਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਵਸਥਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ 'ਬਾਰਹਮਾਹ ਤੁਖਾਰੀ' ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-

'ਪਿਰ ਘਰਿ ਨਹੀ ਆਵੇ ਧਨ ਕਿਉ ਸੁਖ ਪਾਵੈ ਬਿਰਹਿ ਬਿਰੋਧ ਤਨੁ ਛੀਜੈ॥

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਹੋਰ ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਚੁੱਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਰੱਖਣਗੀਆਂ।

ਐ ਓਰਵੇਲਿਸ ਦੇ ਲੋਕੋ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ 'ਚ ਹੈ ਕੀ? ਕੀ ਜਿਸਦੀ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੰਦ ਬੂਹਿਆਂ ਅੰਦਰ ਰਾਖੀ ਕਰਦੇ ਹੋ ?*

ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਸਕੂਨ ਹੈ ? ਉਹ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹਿਣ ਦੀ ਲਲ੍ਹਕ ਹੈ, ਜੋ ਤੁਹਾਡੀ ਤਾਕਤ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ?

ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਉਹ ਯਾਦਾਂ ਨੇ ਉਹ ਟਿਮਟਿਮਾਉਂਦੇ ਮਹਰਾਬ (ਡਾਟ, ਗੁੰਬਦ- ਅਨੁਵਾਦਕ) ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਮਾਗ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰ ਦੇ ਸਕਣ? ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਉਹ ਸੁਹੱਪਣ ਹੈ, ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਲੱਕੜ-ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਿਸੇ ਪਵਿੱਤਰ ਪਹਾੜ 'ਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦੈ ?

ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰਾਂ 'ਚ ?

ਜਾਂ ਫੇਰ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਸੁੱਖ-ਚੈਨ ਤੇ ਸੁੱਖ-ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਹੀ ਹੈ- ਉਹ ਗੁੱਝੀ ਚੀਜ਼, ਜੋ ਚੁੱਪ-ਚਪੀਤੇ ਘਰ 'ਚ ਵੜਦੀ ਤਾਂ ਇਕ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ, ਪਰ ਨੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਫੇਰ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਘਰ ਦੀ ਮਾਲਿਕ?

ਓਏ, ਫੇਰ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਹੁਦਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮਾਂ ਤੇ ਹਦਾਇਰ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੱਸ 'ਚ ਕਰ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕੋਠੇ ਜਿੱਡੀਆਂ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਭਾਵੇਂ ਇਹਦੇ ਹੱਥ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹਦਾ ਦਿਲ ਫ਼ੌਲਾਦ ਦਾ ਹੁੰਦੇ।

ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੋਰੀ ਦੇ ਕੇ ਸੁਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖੀ ਦੇਹ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਦਾ ਮਖੌਲ ਉਡਾ ਸਕੇ।

ਇਹ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਵਿਵੇਕਸ਼ੀਲ ਗਿਆਨ-ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਂਦੀ। ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਾਹ-ਫੂਸ 'ਚ ਟੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਆ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।

ਅਕਸਰ ਸੁੱਖ ਦੀ ਲਾਲਸਾ, ਆਤਮਾ ਦੇ ਚਾਅ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਵੇ ਉਸ ਦਾ ਮਖੌਲ ਉਡਾਉਂਦਿਆਂ ਉਸੇ ਦੀ ਅਰਥੀ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।

ਪਰ ਤੁਸੀਂ, ਐ ਕਾਇਨਾਤ ਦੇ ਬੱਚੜਿਓ। ਜੋ ਚੈਨ 'ਚ ਵੀ ਬੇਚੈਨ ਹੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਨਾ ਚਾਹੀਦੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਏਨਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦੈ ਕਿ ਕੋਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਸ 'ਚ ਕਰ ਸਕੇ।

ਤੁਹਾਡਾ ਘਰ ਇਕ ਲੰਗਰ (ਸਮੁੰਦਰੀ ਬੇੜੇ ਦਾ ਲੰਗਰ) ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦੇ ਬਜਾਇ ਇਕ ਸ਼ਤੀਰ ਜਾਂ ਬੱਲੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ 'ਚ ਤੁਹਾਡਾ ਸਹਾਇਕ ਹੋਣ ਚਾਹੀਦੈ।

* ਉਸ 'ਪਰਮ' ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਘਰ ਬਾਰੇ ਕਬੀਰ ਜੀ ਵੀ ਇਸੇ ਸੁਰ 'ਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ

'ਤੇਹਿ ਘਰ ਕਿਸਕਾ ਚਾਨਡੇ ਜਿਹ ਘਰ ਗੋਬਿੰਦ ਨਾਹਿ॥

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ)

ਜੋ ਕਿਸੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਨੂੰ ਢਕ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇਕ ਪਲਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦੈ, ਜੋ ਕਿ ਅੱਖ ਨੂੰ ਬਚਾ ਕੇ ਰਖਦੀ ਹੈ।

ਨਾ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੂਹਿਓਂ ਆਰ-ਪਾਰ ਹੋਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਖੰਭਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਟਣਾ ਪਵੇ, ਨਾ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਨੀਵੇਂ ਕਰਨੇ ਪੈਣ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਤੇ ਛੱਤ ਨਾਲ ਨਾ ਜਾ ਵੱਜਣ, ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਥੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦਾ ਡਰ ਹੋਵੇ ਕਿ ਕਿਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹ ਲੈਣ ਨਾਲ ਘਰ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ 'ਚ ਤਰੇੜਾਂ ਨਾ ਪੈ ਜਾਣ ਤੇ ਉਹ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਜਾਣ।

ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਕਬਰਿਆਂ 'ਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਜੋ ਮੁਰਦਿਆਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਨੇ।

ਭਾਵੇਂ ਤੁਹਾਡਾ ਘਰ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਸੁਹਣਾ, ਸ਼ਾਨਮੱਤਾ ਤੇ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਭੇਤ ਨੂੰ ਨਾ ਲੁਕੋਣ ਦਿਓ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਲੋਚਾ ਨੂੰ ਉਥੇ ਆਸਰਾ ਲੈਣ ਦਿਓ।

ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਜੋ ਅਥਾਹ ਹੈ, ਉਹ ਤਾਂ ਗਗਨੀ ਬੰਗਲਿਆਂ 'ਚ ਰਹਿੰਦੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਬੂਹਾ ਹੈ-ਸਵੇਰ ਦੀ ਧੁੰਦ ਤੇ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ ਨੇ-ਰਾਤ ਦੇ ਗੀਤ ਤੇ ਸੰਨਾਟੇ ।"

ਕੱਪੜੇ

ਤੇ ਇਕ ਜੁਲਾਹੇ ਨੇ ਕਿਹਾ- "ਸਾਨੂੰ ਕੱਪੜਿਆਂ ਬਾਬਤ ਦੱਸੋ।"

ਤੇ ਉਸਨੇ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ-

"ਤੁਹਾਡੇ ਕੱਪੜੇ ਤੁਹਾਡੀ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਢਕ ਲੈਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਬਦਸੂਰਤੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਢਕ ਸਕਦੇ ।*

ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ 'ਚ ਆਪਣੇ ਇਕਾਂਤ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਭਾਲਦੇ ਹੋ, ਫੇਰ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਬੰਧਨ ਤੇ ਇਕ ਜ਼ੰਜੀਰ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਕਿਨਾ ਹੀ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਜੇ ਸੂਰਜੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਤੇ ਹਵਾ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਮੇਲ ਤੁਹਾਡੀ ਦੇਹ ਦੀ ਚਮੜੀ ਜ਼ਰੀਏ ਹੁੰਦਾ, ਨਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਜ਼ਰੀਏ!

ਕਿਉਂ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਾਹ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ 'ਚ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਹੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਵਾ 'ਚ।

ਤੁਹਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣਗੇ- 'ਅਸੀਂ ਜੋ ਕੱਪੜੇ ਪਾਏ ਨੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਦੀ ਹਵਾ ਨੇ ਹੀ ਤਾਂ ਉਣਿਐ।

ਤੇ ਮੈਂ ਆਖਾਂਗਾ ਕਿ ਹਾਂ, ਉਹ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਦੀ ਹਵਾ ਹੀ ਸੀ।

ਪਰ ਸ਼ਰਮ ਉਸ ਦੀ ਖੱਡੀ ਸੀ ਤੇ ਨਰਮ-ਨਾਜ਼ੁਕ ਨਸਾਂ ਉਸਦਾ ਧਾਗਾ ਸਨ।

ਤੇ ਜਦ ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਨਿੱਬੜ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਜੰਗਲ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਹੱਸਣ ਲੱਗੀ।

ਇਹ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲੋ ਕਿ ਸੰਗਾਊਪੁਣਾ ਹੀ ਬੁਰੀ ਨਜ਼ਰ ਦਾ ਤੋੜ ਹੈ।

ਤੇ ਜਦੋਂ ਬੁਰੀ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ ਤਾਂ ਇਹੀ ਸੰਗਾਊਪੁਣਾ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਬੇੜੀ ਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਇਕ ਮੈਲ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਏਗੀ।

* ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ 'ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ' ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹਰ ਦੁਨਿਆਵੀ ਸ਼ੈਅ ਨੂੰ ਕੂੜ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ

'ਕੂੜ ਕਾਇਆ ਕੂੜ ਕਪੜ ਕੂੜ ਰੂਪ ਅਪਾਰ।

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ

ਤੇ ਇਕ ਵਪਾਰੀ ਬੋਲਿਆ- "ਸਾਨੂੰ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ (ਖਰੀਦ-ਵੇਚ) ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ।"

ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜੁਆਬ ਵਿਚ ਕਿਹਾ-

"ਇਹ ਧਰਤੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਫਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਦੇ ਕੋਈ ਤੋਟ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗੀ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਜਾਣ ਲਓ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਕਿਵੇਂ ਭਰ ਲੈਣੇ ।

ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੌਗ਼ਾਤਾਂ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਕਰਨ 'ਚ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰਤਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਕੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਓਗੇ।

ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਜੇ ਪਿਆਰ, ਦਿਆਲਤਾ ਤੇ ਨਿਆਂ-ਪੂਰਵਕ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ, ਤਾਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਲੋਭ ਦੇ ਚੁੰਗਲ 'ਚ ਫਸ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਭੁੱਖ ਦੀ।

ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ, ਜੋ ਸਮੁੰਦਰ 'ਚ, ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਜਾਂ ਅੰਗੂਰਾਂ ਦੇ ਬਾਗ਼ਾਂ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੈਂ, ਜਦੋਂ ਮੰਡੀ 'ਚ ਆ ਕੇ ਜੁਲਾਹਿਆਂ ਨੂੰ, ਘੁਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਮਸਾਲੇ ਦੇ ਭੰਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲੋ, ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਸੇ ਪਵਿੱਤਰ ਆਤਮਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਧਰੋ ਕਿ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆ ਕੇ ਤੁਹਾਡੀ ਤੱਕੜੀ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਕਰ ਕੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਭਾਰ ਤੇ ਮੁੱਲ ਦਾ ਉਚਿਤ ਤੇ ਸਹੀ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕਰੇ।*

ਤੇ ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਇਸ ਕਾਰੋਬਾਰ 'ਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਸੱਖਣੇ ਨੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਾਯੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਤੁਹਾਡੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਮੁੱਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ 'ਤਾਰਨਗੇ।**

* ਗੁਰਬਾਣੀ ਵੀ ਸੱਚ ਤੇ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਦਾ ਪੱਲਾ ਫੜ ਕੇ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ

'ਸਚੁ ਵਾਪਾਰੁ ਕਰਹੁ ਵਾਪਾਰੀ

ਦਰਗਹਿ ਨਿਬਹੈ ਖੇਪਿ ਤੁਮਾਰੀ।

** ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਵੀ ਗਾਹਕ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ਨਾ ਮੋੜਨ ਦੀ ਸ਼ਾਹ ਮੌਤ ਦਿੰਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ

'ਗਾਹਕੁ ਵੈਂਦਾ ਈ ਕੁਝ ਵਟਿ ਲੈ,

ਆਇਆ ਗਾਹਕ ਮੂਲ ਨਾ ਮੋੜੇ ਟਕਾ ਪੰਜਾਹਾ ਘੱਟ ਲੈ,

ਹੋਰਨਾਂ ਨਾਲ ਉਧਾਰ ਕਰਦੀ ਸਾਥਹੁ ਭੀ ਕੁਝ ਹਥਿ ਹੈ,

ਕਹੈ ਹੁਸੈਨ ਫ਼ਕੀਰ ਨਿਮਾਣਾ ਇਹ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਮਤਿ ਲੈ।'

ਹੋਰਨਾਂ ਨਾਲ ਉਧਾਰ ਕਰਦੀ ਸਾਥਹੁ ਭੀ ਕੁਝ ਹਥਿ ਹੈ,

ਕਹੈ ਹੁਸੈਨ ਫ਼ਕੀਰ ਨਿਮਾਣਾ ਇਹ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਮਤਿ ਲੈ।'

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

* ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਿਬੰਧਕਾਰ, ਆਲੋਚਕ ਤੇ ਸੁਧਾਰਕ ਜੱਨ੍ਹ ਰਸਕਿਨ (1819-1900) ਦੀ ਅਜ਼ੀਮ ਰਚਨਾ 'Unto this last (ਆਖ਼ਰੀ ਮਨੁੱਖ ਤੱਕ) ਵੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਮਨੁੱਖ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ-ਥੁੜ੍ਹਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਅਪਨਾਇਆ ਤੇ ਅਮਲਾਇਆ ਹੈ।

 (ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਅਪਰਾਧ ਤੇ ਸਜ਼ਾ

ਫੇਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਜੱਜਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਜੱਜ ਅੱਗੇ ਆਇਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ-

"ਸਾਨੂੰ ਅਪਰਾਧ ਤੇ ਸਜ਼ਾ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ।"

ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ-

"ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਆਤਮਾ ਪੌਣਾਂ 'ਤੇ ਸੁਆਰ ਹੋ ਕੇ ਸੈਰ ਕਰਨ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ,

ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੁਸੀਂ 'ਕੱਲੇ ਤੇ ਬੇਧਿਆਨੇ ਹੋ ਕੇ ਦੂਜਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਨਿਆਂ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਜੋ ਉਲਟ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ 'ਤੇ ਹੀ ਆਉਂਦੈ, ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਲ 'ਚ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਹੀ ਅਨਿਆਂ ਕਰਦੇ ਹੋ।

ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਅਪਰਾਧ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਾਕ-ਪਵਿੱਤਰ ਦਾ ਦਰ ਖੜਕਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦੇ ਤੇ ਚੁੱਪ-ਚਪੀਤੇ ਖਿਮਾ-ਜਾਚਨਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਯਾਦ ਰੱਖੋ, ਸਮੁੰਦਰ ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਖ਼ੁਦਾਈ ਹੈ, ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪੇ ਹੀ ਪਵਿੱਤਰ ਰਹਿੰਦੇ।*

ਅੰਬਰ ਵੀ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਦਾ, ਉਹ ਆਪੇ ਹੀ ਉਸ ਤੱਕ ਅੱਪੜਦੇ ਨੇ।

ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸੂਰਜ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ ਹੈ,

ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਵੀ ਆਪੇ ਸੱਪਾਂ ਜਾਂ ਛਛੂੰਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖੱਡਾਂ 'ਚ ਨਹੀਂ ਅੱਪੜਦੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਲਈ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣਾ ਪੈਂਦੇ।

ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ ਸਿਰਫ਼ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਵਿਚਰਦੀ।

ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੈ, ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਹੈ, ਤੇ ਬਾਹਰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਅਜੇ ਤੱਕ ਮਨੁੱਖ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਸਗੋਂ ਇਕ ਬੇਸ਼ਕਲੇ ਬੌਣੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ, ਜੋ ਨੀਂਦ 'ਚ ਹੀ, ਧੁੰਦ 'ਚ ਹੀ ਜਾਗੇ ਦੀ ਭਾਲ 'ਚ ਹੈ।

ਤੇ ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਆਖਾਂਗਾ।

* 'ਜਪੁ ਜੀ' ਵੀ ਬੰਦੇ ਅੰਦਰਲੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਮਾਲਕਣ ਖ਼ੁਦਾਈ ਨੂੰ ਸੱਚ ਦੇ ਚਾਨਣ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ-

'ਨਾਨਕ ਏਵੈ ਜਾਣੀਐ ਸਭੁ ਆਪੇ ਸਚਿਆਰੁ॥

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਅਕਸਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਸੂਰਵਾਰ ਬਾਰੇ ਏਦਾਂ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਸੁਣਿਐ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਸਭਨਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਨਾ ਹੋ ਕੇ, ਕੋਈ ਬੇਗਾਨਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਦੁਨੀਆਂ 'ਚ ਵੜਿਆ ਕੋਈ ਘੁਸਪੈਠੀਆ ਹੋਵੇ।

ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਨਾਂ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਪਵਿੱਤਰ ਤੇ ਸੱਚੀ ਜ਼ਮੀਰ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਵੀ ਉਪਰ ਉੱਚਾ ਉੱਠਣ ਦੀ ਇਕ ਹੱਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਉਹ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਬਿਲਕੁਲ ਉਵੇਂ ਹੀ ਇਕ ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਤੇ ਨੀਚ ਬੰਦੇ ਦੀ ਵੀ ਹੇਠਾਂ ਨਿਘਾਰ ਤੱਕ ਡਿੱਗਣ ਦੀ ਇਕ ਹੱਦ ਹੈ।

ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇਕ ਬੰਦਾ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਹੈ।

ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਪੂਰੇ ਬਿਰਖ ਨੂੰ ਓਹਲੇ 'ਚ ਰੱਖ ਕੇ ਕੋਈ ਇਕ ਪੱਤਾ ਪੀਲਾ-ਜ਼ਰਦ ਨਹੀਂ ਪੈ ਸਕਦਾ, ਬਿਲਕੁਲ ਉਵੇਂ ਹੀ ਕੋਈ ਅਪਰਾਧੀ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਸਭਨਾਂ ਦੀ ਮੌਨ ਸਹਿਮਤੀ ਬਿਨਾਂ ਅਪਰਾਧ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।

ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਕ ਜਲੂਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ 'ਚ, ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ ਕੋਲ ਅੱਪੜਦੇ ਹੋ।

ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਪੰਧ ਹੋ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਪਾਂਧੀ ਵੀ ।

ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕੋਈ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਹੀ ਰਾਹ 'ਚ ਪਏ ਪੱਥਰ ਨਾਲ ਠੁੱਡਾ ਖਾ ਕੇ ਡਿੱਗਦੈ।

ਤੇ ਉਹ ਡਿੱਗਦਾ ਵੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਅੱਗੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਜਿਹੜੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਤੁਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਹ 'ਚ ਪਏ ਉਸ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।

ਤੇ ਹੁਣ ਮੈਂ ਜੋ ਕੁਝ ਆਖਾਂਗਾ, ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲ 'ਤੇ ਬੋਝ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆ ਡਿੱਗੇ-

ਜਿਸਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਆਪਣੀ ਹੱਤਿਆ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ-

ਤੇ ਜੋ ਲੁੱਟ ਪੁੱਟ ਗਿਐ, ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਲਈ ਬੇਕਸੂਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਅਪਰਾਧੀ ਦੇ ਕੁਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਦੁੱਧ-ਧੋਤਾ ਬੰਦਾ ਵੀ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਝਾੜ ਸਕਦਾ।

ਹਾਂ ਜੀ, ਅਪਰਾਧੀ ਵੀ ਅਕਸਰ ਫੱਟੜ ਬੰਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹੀ ਪੀੜਤ ਹੁੰਦੇ।

* 'ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਵੀ 'ਬਾਬਰ ਬਾਣੀ' ਵਿੱਚ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ-ਸਮਰੱਥ ਹੱਥੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ-ਸਮਰੱਥ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ 'ਤੇ ਕੋਈ ਰੋਸ ਜਾਂ ਇਲਜ਼ਾਮ ਨਾ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਬਾਰੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ-

'ਜੇ ਸਕਤਾ ਸਕਰੇ ਕਉ ਮਾਰੇ ਤਾ ਮਨਿ ਰੋਸੁ ਨ ਹੋਈ ॥'

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਤੁਸੀਂ ਇਨਸਾਫ਼ ਨੂੰ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਨਾਲੋਂ ਨਖੇੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਦਾਚਾਰ ਨੂੰ ਦੁਰਾਚਾਰ ਨਾਲੋਂ,

ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਬਿਲਕੁਲ ਉਵੇਂ ਹੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਜਿਵੇਂ ਚਿੱਟੇ ਤੇ ਕਾਲੇ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਹੀ ਉਣਿਆ ਜਾਂਦੈ।

ਤੇ ਜੇ ਕਾਲਾ ਧਾਗਾ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਜੁਲਾਹਾ ਪੂਰੇ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਜਾਂਚ-ਪਰਖ ਕਰਦੈ ਤੇ ਫੇਰ ਆਪਣੀ ਖੱਡੀ ਨੂੰ ਜਾਂਚਦੈ।

ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕੋਈ ਚਰਿੱਤਰਹੀਣ ਪਤਨੀ ਦੇ ਨਿਆਂ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਦੈ,

ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦੇ ਕਿ ਉਹ ਉਹਦੇ ਪਤੀ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਤੱਕੜੀ 'ਤੇ ਤੇਲੇ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸੇ ਮਾਪਦੰਡ 'ਤੇ ਮਾਪੇ।

ਤੇ ਉਹ ਜੱਲਾਦ, ਜੋ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਕੋਰੜੇ ਮਾਰਦੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਅਪਰਾਧੀ ਦੇ ਜ਼ਮੀਰ ਅੰਦਰ ਝਾਕ ਕੇ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦੈ।

ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂਅ 'ਤੇ ਸਜ਼ਾ ਦਿੰਦੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕੁਹਾੜੀ ਉਸ ਕਸੂਰਵਾਰ ਬਿਰਖ 'ਤੇ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਰਖਣਾ ਚਾਹੀਦੈ।

ਤੇ ਫੇਰ ਵਧੇਰੇਤਰ ਉਹ ਵੇਖੇਗਾ ਕਿ ਚੰਗੇ ਤੇ ਮੰਦੇ ਫਲ ਦੇਣ ਵਾਲੇ, ਤੇ ਫਲ ਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਿਰਖਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਇਸੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤ-ਚਿੱਤ ਦਿਲ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੁੰਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ।

ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸਭਨਾਂ ਜੱਜਾਂ 'ਚੋਂ ਭਲਾ ਕੋਣ ਸਹੀ ਬਣੇਗਾ,

ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਲਈ ਭਲਾ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਰੋਗੇ, ਜੋ ਬਾਹਰੋਂ ਤਾਂ ਇਮਾਨਦਾਰ ਦਿਸਦੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ 'ਚ ਖੋਟ ਹੈ ?

ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਓਂਗੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤਾਂ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਜਿਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਵੀ ਵਲੂੰਧਰੀ ਗਈ ਹੈ ?

ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਬੰਦੇ 'ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਓਗੇ, ਜੋ ਧੋਖਾ ਦਿੰਦੇ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ 'ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਵੀ ਢਾਹੁੰਦੈ,

ਪਰ ਆਪ ਦੁਖੀ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਬਦਨਾਮ ਵੀ ?

ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿਓਗੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਛਤਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਡਾ ਹੈ।

ਕੀ ਪਛਤਾਉਣਾ ਹੀ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਉਹੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਿੰਦੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋ,

ਕਿਉਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਬੇਸਕੂਰ ਅੰਦਰ ਪਛਤਾਵੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਕਸੂਰਵਾਰ ਦੇ ਦਿਲੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਹੋ।

ਬਿਨਾਂ ਸੱਦੇ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਰਾਤੀ ਆ ਜਾਏਗੀ, ਤਾਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਜਾਗੋ ਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਝਾਕ ਕੇ ਵੇਖੇ।

ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਨਿਆਂ-ਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ, ਤੁਸੀਂ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨਿਆਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕੋਗੇ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਸੁਕਰਮਾਂ ਤੇ ਕੁਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਲੇ 'ਚ ਨਹੀਂ ਵੇਖੋ ਲਵੋਗੇ।

ਉਦੋਂ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲੇਗਾ ਕਿ ਇਕ ਤਣ ਕੇ ਖੜ੍ਹਿਆ ਸੱਚਾ ਬੰਦਾ ਤੇ ਇਕ ਪਾਪੀ ਬੰਦਾ, ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਅਸਲ 'ਚ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਧੁੰਦਲਕੇ 'ਚ ਖੜ੍ਹੇ ਉਸ ਇਕ ਬੰਦੇ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਨੇ, ਜੋ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੌਣੇਪਣ ਤੇ ਦਿਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਝੂਲ ਰਿਹੈ।

ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਚੱਲੇਗਾ ਕਿ ਮੰਦਰ ਦੇ ਗੁੰਬਦ 'ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਪੱਥਰ, ਮੰਦਰ ਦੀ ਨੀਂਹ 'ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਪੱਥਰ ਤੋਂ ਰੱਤੀ ਭਰ ਵੀ ਮਹਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਨੇਮ ਕਾਨੂੰਨ

ਤਦ ਇਕ ਵਕੀਲ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ-

"ਸਾਡੇ ਨੇਮ-ਕਾਨੂੰਨ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਆਖੋ।"

ਉਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ-

"ਤੁਹਾਨੂੰ ਨੇਮ-ਕਾਨੂੰਨ ਲਿਖ ਕੇ-ਬਣਾ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇਮਾਂ-ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਬਿਲਕੁਲ ਉਵੇਂ ਹੀ, ਜਿਵੇਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਤੱਟ 'ਤੇ ਖੇਡਦੇ ਬੱਚੇ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਉਤਾਵਲੇਪਣ ਵਿਚ ਰੇਤੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉਸਾਰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਫੇਰ ਹਾਸਾ-ਠੱਠਾ ਕਰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੰਦੇ ਨੇ।

ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਰੇਤੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉਸਾਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਓ, ਤਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਤੱਟ 'ਤੇ ਰੇਤਾ ਲੈ ਆਉਂਦੇ।

ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਓ ਤਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹੱਸਦੇ।

ਤੁਸੀਂ ਅਕਸਰ ਵੇਖੋਗੇ ਕਿ ਸਮੁੰਦਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਾਸੂਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਹੱਸਦੈ।

ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾ ਤਾਂ ਇਕ ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਨੇਮ-ਕਾਨੂੰਨ ਰੂਪੀ ਰੇਤੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੇ ?

ਸਗੋਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਕ ਚੌਟਾਨ ਹੈ ਤੇ ਨੇਮ-ਕਾਨੂੰਨ ਇਕ ਛੈਣੀ, ਕੀ ਉਸ ਨਾਲ ਉਹ ਇਸ ਚੱਟਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਨ-ਮਰਜ਼ੀ ਮੁਤਾਬਿਕ ਆਕਾਰ 'ਚ ਘੜਨਗੇ ?

ਤੇ ਉਸ ਅਪੰਗ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦੈ, ਜੋ ਨਿਤਕਾਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ?

ਤੇ ਉਸ ਬਲਦ ਬਾਰੇ ਕੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦੈ, ਜੋ ਆਪਣੇ 'ਤੇ ਲੱਗੀ ਪੰਜਾਲੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਤੇ ਜੰਗਲ 'ਚ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਿਰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਵਾਰਾ ਤੇ ਭਟਕਦੇ ਹੋਏ ਜਾਨਵਰ ਸਮਝਦੇ?

ਤੇ ਉਸ ਬੁੱਢੇ ਸੱਪ ਬਾਬਤ ਕੀ ਕਹਾਂਗੇ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਕੁੰਜ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ 'ਚ ਅਸਮਰੱਥ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਦੂਜੇ ਸੱਪਾਂ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਤੇ ਬੇਸ਼ਰਮ ਆਖਦੇ ?

ਤੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕੀ ਆਖਾਂਗੇ, ਜੋ ਵਿਆਹ ਦੇ ਪੰਡਾਲ 'ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੱਪੜਦੇ, ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾ-ਪੀ ਕੇ ਨਿਢਾਲ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਡੰਡੀ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਕਿ ਦਾਅਵਤਾਂ

ਖਾਣੀਆਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰੇ ਦਾਅਵਤਾਂ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋੜਨ ਵਲੇ ਲੋਕ ਨੇ ?"

ਇਹਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਬਾਬਤ ਮੈਂ ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਰ ਕੀ ਆਖਾਂ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ 'ਚ ਤਾਂ ਖੜ੍ਹੇ ਨੇ, ਪਰ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਪਿੱਠ ਕਰ ਕੇ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਹੀ ਦਿਸਦੇ ਨੇ ਤੇ ਇਹ ਪਰਛਾਵੇਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇਮ-ਕਾਨੂੰਨ ਨੇ।

ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੂਰਜ ਸਿਰਫ਼ ਪਰਛਾਵੇਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਕ ਸਾਧਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਭਲਾ ਕੀ ਹੈ ?

ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਨੇਮਾਂ-ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋ ਕੀ ਹੈ ?

ਪਰ ਤੁਸੀਂ, ਜੋ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰ ਕੇ ਚੱਲਦੇ ਹੋ, ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਕਾਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ?

ਤੁਸੀਂ, ਜੋ ਪੌਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਹੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਲਾ ਕਿਹੜਾ ਦਿਸ਼ਾ-ਸੂਚਕ ਰਾਹ ਦਿਖਾਏਗਾ ?

ਤੁਹਾਡੇ 'ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਨੇਮ-ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਹੋਏਗਾ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਬੰਧਨ- ਬੇੜੀਆਂ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਤੋੜਦੇ ਹੋ, ਜਿਥੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ।

ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਨੇਮ-ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਭੈ ਮੰਨਗੇ, ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਨੱਚਦੇ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਹ-ਸੰਗਲੀਆਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹੋ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਨੇ ?

ਤੇ ਕੌਣ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਿਆਂ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰੇਗਾ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾੜ ਕੇ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਰਾਹ 'ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹੋ, ਜਿੱਥੇ ਨਾ ਬੰਦਾ ਹੋਵੇ ਨਾ ਬੰਦੀ ਜ਼ਾਤ ?

*ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਵੀ ਖੋਟੇ ਕਰਮ ਨਾ ਕਰਨ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪੀੜੀ ਹੇਠ ਸੋਟਾ ਫੋਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ-

'ਫਰੀਦਾ ਜੇ ਤੂ ਅਕਲ ਲਤੀਵ ਕਾਲੇ ਲਿਖ ਨ ਲੇਖ,

ਆਪਣੜੇ ਗਿਰਵਾਣੁ ਮਹਿ ਸਿਰ ਨੀਵਾ ਕਰਿ ਦੇਖ।'

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਆਜ਼ਾਦੀ

ਫੇਰ ਇਕ ਬੁਲਾਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ- "ਸਾਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ।”

ਤੇ ਉਹ ਬੋਲਿਆ-

"ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੁੱਖ-ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਗਨੀ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਸੀਸ ਨਿਵਾਉਂਦਿਆਂ, ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦਿਆਂ ਡਿੱਠੇ ।

ਬਿਲਕੁਲ ਉਵੇਂ ਹੀ, ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਗੁਲਾਮ ਇਕ ਅੱਤਿਆਚਾਰੀ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਸੀਸ ਨਿਵਾ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਦੈ, ਭਾਵੇਂ ਅੱਤਿਆਚਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਰਵਾ ਦੀ ਦਿੰਦੈ।

ਤੇ ਮੈਂ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਗ਼-ਬਗ਼ੀਚੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਰਛਾਂਵੇਂ ਹੇਠ ਉਸ ਨੂੰ, ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਸਭਨਾਂ 'ਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਜ਼ਾਦ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਇਕ ਪੰਜਾਲੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢੱਦਿਆਂ ਤੇ ਬੇੜੀਆਂ-ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਹਿਣੇ ਹੋਏ ਤੱਕਿਐ।

ਤੇ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਅੰਦਰ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਖੂਨ ਦੇ ਹੰਝੂ ਰੋਂਦੈ।

ਕਿਉਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਂਘ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਬੰਧਨ ਨਾ ਬਣ ਜਾਵੇ ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੰਤਵ ਤੇ ਇਕ ਟੀਚੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਮਝਣਾ ਨਾ ਛੱਡ ਦੇਵੇਂ।

ਤੁਸੀਂ ਅਸਲ 'ਚ ਉਸ ਦਿਨ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਵੋਂਗੇ, ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਨ ਚਿੰਤਾ-ਮੁਕਤ ਹੋਣਗੇ ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਥੁੜ੍ਹਾਂ ਤੇ ਦੁਖੜਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣਗੀਆਂ।*

ਪਰ ਬੇਹਤਰ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਵਸਤਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੇ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉਠ ਜਾਓ-ਇਕਦਮ ਪਾਕ-ਪਵਿੱਤਰ ਤੇ ਨਿਰਲੇਪ।

ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨ-ਰਾਤਾਂ ਤੋਂ ਉਪਰ ਕਿਵੇਂ ਉਠ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੇੜੀਆਂ-ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਤੋੜ ਦਿੰਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਮੱਲੋਮੱਲੀ ਨੂੜ ਰੱਖਿਆ ?

* ਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਹੀ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਵਾਂਗ ਮਨੁੱਖਤਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਕੈਫ਼ੀਅਤ ਵਿਚ ਗਾ ਉਠੱਗੀ, ਮੋਹ- ਮਾਇਆ ਦਾ ਸੰਗ ਤੋੜ ਕੇ-

'ਭਲਾ ਹੋਇਆ ਮੇਰਾ ਚਰਖਾ ਟੁੱਟਾ ਜਿੰਦ ਅਜਾਬੋਂ ਛੁੱਟੀ।

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਤੇ ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ, ਵੱਢ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹੋ ?

ਜੇ ਇਹ ਇਕ ਅਸੁਖਾਵਾਂ ਨੇਮ-ਕਾਨੂੰਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਲੋਚਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੇਮ-ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।

ਇਸ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜੱਜਾਂ ਦੇ ਮੱਥਿਆਂ ਨੂੰ ਧੋ ਕੇ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਮੇਟਿਆ ਜਾ ਸਕਦੈ, ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਤੁਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਪੂਰਾ ਸਮੁੰਦਰ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਮੂਧਾ ਮਾਰ ਦੇਵੇਂ।

ਤੇ ਜੇ ਇਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਬੰਧਨ ਇਕ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਲਾਵ ਸੁੱਟਣਾ ਲੋਚਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਉਸ ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਵੀ ਤਖ਼ਤਾ-ਪਲਟ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਜਾਇਆ ਹੋਇਐ।

ਕਿਉਂਕਿ ਭਲਾ ਕਿਵੇਂ ਕੋਈ ਬੇਰਹਿਮ ਸ਼ਾਸਕ, ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਅਣਖੀ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਹਕੂਮਰ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ 'ਚ ਬੇਰਹਿਮੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਅਣਖ 'ਚ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ?

ਤੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਇਸ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬੇੜੀ ਨੂੰ 'ਦੇਖਭਾਲ' ਮੰਨ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਨ 'ਚ ਬਿਠਾ ਰੱਖਿਆ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣਾ ਪਏਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਹੀ 'ਦੇਖਭਾਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਚੁਣਿਐ, ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ 'ਤੇ ਲੱਦਿਐ।

ਤੇ ਜੇ ਇਹ ਬੰਧਨ ਇਕ ਡਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਨ 'ਚ ਬਿਠਾਇਆ ਹੋਇਐ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਭਜਾਉਣਾ ਪਏਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਡਰ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲ ਬੈਠੈ, ਨਾ ਕਿ ਡਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ 'ਚ।

ਅਕਸਰ ਉਹ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅੱਧੀ-ਅੱਧੀ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਅਨੁਪਾਤ 'ਚ ਲਿਪਟੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੁਸੀਂ ਲੋਚਾ ਰੱਖਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹੋ? ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਦੇ ਹੋ, ਜਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜਦੇ ਹੋ, ਜਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਪਿੱਛਾ ਛੁਡਾਉਣ ਲੋਚਦੇ ਹੋ।

ਇਹ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਉਸ ਰੋਸ਼ਨੀ ਤੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੱਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਜੋ ਜੋੜੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਚੰਬੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ।

ਤੇ ਜਦੋਂ ਪਰਛਾਵਾਂ ਧੁੰਦਲਾ ਪੈ ਕੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਗੁਆ ਬਹਿੰਦੇ, ਤਾਂ ਇਹ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦੂਜੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਆਪਣੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ-ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੂਜੀ ਵੱਡੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਬੇੜੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।"

ਤਰਕ ਤੇ ਆਵੇਗ

ਤੇ ਉਸ ਪੁਜਾਰਨ (ਅਲਮਿਤਰਾ) ਨੇ ਫੇਰ ਦੋਬਾਰਾ ਕਿਹਾ- "ਸਾਨੂੰ ਤਰਕ ਤੇ ਆਵੇਗ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ।"

ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ- "ਤੁਹਾਡੀ ਆਤਮਾ ਅਕਸਰ ਇਕ ਜੰਗ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਤਰਕ-ਦਲੀਲਾਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਉਮੰਗਾਂ ਤੇ ਸਧਰਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਛੇੜ ਦਿੰਦੀਆਂ ਨੇ।

ਕਿੰਨਾ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਜੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਆਤਮਾ ਅੰਦਰ ਸਕੂਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰਲੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਝਗੜਿਆਂ-ਝਮੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁਟ ਕਰ ਕੇ, ਇਕ ਸੰਗੀਤ 'ਚ ਬਦਲ ਸਕਦਾ।

ਪਰ ਮੈਂ ਏਦਾਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦਾਂ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਸ਼ਾਂਤੀ-ਦੂਤ ਬਣਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਰਹੋਗੇ ?

ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਆਵੇਗ, ਤੁਹਾਡੇ ਆਤਮਾ-ਰੂਪੀ ਸਮੁੰਦਰੀ-ਮੱਲਾਹ ਲਈ ਪਤਵਾਰ ਤੇ ਬੇੜੀ ਦੇ ਤੁੱਲ ਹਨ।

ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਬੇੜੀ ਜਾਂ ਚੱਪੂ, ਦੋਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਵੀ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਡਿਕਡੋਲੇ ਖਾਂਦੇ ਰਹੋਗੇ ਜਾਂ ਵਹਿੰਦੇ ਜਾਓਗੇ ਜਾਂ ਫੇਰ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਰ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਓਗੇ।

ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਸਿਰਫ਼ ਦਲੀਲ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਕ ਸੀਮਤ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਤਾਕਤ ਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੇ ਜੇ ਆਵੇਗ ਜਾਂ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਧ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਲੋਅ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ, ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾੜ ਕੇ ਸੁਆਹ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਜ਼ਰੀਏ ਆਪਣੀ ਦਲੀਲ ਨੂੰ, ਆਵੇਗ ਨੂੰ ਸਿਖਰਾਂ ਛੂਹਣ ਦਿਓ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ (ਆਤਮਾ) ਗਾ ਸਕੇ।*

* ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੂਰਪੁਰੀ ਵੀ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਵਾਲੀ ਤਾਰ (ਆਤਮਾ) ਨੂੰ ਕੁਝ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੀਤ ਛੇੜਨ ਦੀ ਜੋਦੜੀ ਕਰ ਰਿਹੇ

'ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਵਾਲੀਏ ਤਾਰੇ, ਛੇੜ ਨਵੇਂ ਉਹ ਗੀਤ,

ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੋਵੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਪਰਤੀਤ।'

(ਹਵਾਲਾ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦਕ)

ਨਾਲ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰ ਦਿਓ, ਤਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਭਾਵਨਾ ਨਿੱਤ-ਦਿਨ ਮੁੜ-ਸੁਰਜੀਤ ਹੈ ਸ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਕੁਕਨੂਸ ਆਪਣੀ ਹੀ ਸੁਆਹ 'ਚੋਂ ਦੋਬਾਰਾ ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ ਉਪਰ ਉੱਡਦੇ।

ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਨਿਸਚੇ ਤੇ ਤਾਂਘ ਨੂੰ, ਆਪਣੇ ਘਰੇ ਆਏ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝੋ।

ਬੇਸ਼ੱਕ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇਕ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਣ-ਸਤਿਕ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਦਿਓਂਗੇ। ਕਿਉਂ ਕਿ ਜੋ ਬੰਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਨਾਲੋਂ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆ ਮਾਣ-ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੰਦੈ, ਉਹ ਦੋਨਾਂ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਪਿਆਰ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਗੁਆ ਬਹਿੰਦਾ।

ਤੇ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਤੁਸੀਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਫ਼ੈਦ ਚਿਨਾਰਾਂ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਬੈਠ ਕੇ ਦਾ ਖੇਤਾਂ ਤੇ ਘਾਟੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਸੁੱਚਮਤਾ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਰਹੇ ਹੋਵੋਂ, ਉਦੋਂ ਮਨ ਹੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦੈ- 'ਰੱਬ ਤਰਕ 'ਚ ਵਸਦੇ।'

ਤੇ ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨ ਆਵੇ ਤੇ ਤੇਜ਼ 'ਵਾਵਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਦੇਣ ਤੇ ਬਿਜ ਦੀ ਕੜਕੜਾਹਟ ਆਸਮਾਨ ਦੇ ਜਲੋਅ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰੇ, ਉਦੋਂ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਵਿਸਮਾ ਲੋਰ 'ਚ ਕਹਿਣ ਦਿਓ- ਰੱਬ ਭਾਵਨਾਵਾਂ 'ਚ ਹੀ ਵਿਚਰਦੇ।'

ਤੇ ਜਦ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਰੱਬ ਦੇ ਸਿਰਜੇ ਇਸ ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਹਵਾ ਦਾ ਇਕ ! ਹੋ, ਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਇਸ ਜੰਗਲ-ਬੇਲੇ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਪੱਤੇ ਤੁੱਲ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਤਰ ਦਲੀਲ 'ਚ ਵਾਸਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦੈ ਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਆਵੇਗ 'ਚ ਵਿਚਰਣਾ ਚਾਹੀਦੈ