ਸਨ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਰਤਿਆ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਂ ਸੰਭਾਲਿਆ ਕਿ ਟੁੱਟਾ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬ, ਮਿੱਧੀ ਹੋਈ ਧਰਤੀ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਜਾੜੇ ਲੋਕ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣ ਸਕਣ। ਜਿਤਨਾ ਜਿਸ ਦਾ ਰੋਲ ਸੀ ਉਹ ਨਿਭਾ ਗਿਆ । ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਉਸ ਦੇ ਦਿਉਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਨ੍ਹਈਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਕੁਝ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਰਲਾਏ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਦੀ ਰਕਮ ਦਿਤੀ।

ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹ ਸਮਝਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਰਾਣੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਜਦ 1821 ਵਿਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੁਖ ਜ਼ਰੂਰ ਮਨਾਇਆ ਪਰ ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਚੁੱਕ ਚੁਕਾ ਮੈਟਕਾਫ਼ ਨੇ ਕੀਤਾ ਤੇ ਫਿਰ ਅੱਗ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਲੀ ।

ਰਾਣੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਸੂਝ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪੁੱਜ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਸਮਕਾਲੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੜੀ ਉੱਚੀ ਸੋਚ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਸੀ । ਦੋ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਵੈਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੜਕੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ ਦਾ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕਰ ਕੇ 'ਹਭ ਵੰਝਾ' ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਭਾਈ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਆ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਂ ਰਾਜ ਕੌਰ ਨੂੰ ਆਪੂੰ ਜਾ ਕੇ ਮਨਵਾਇਆ ਕਿ ਵੈਰ ਨਹੀਂ ਸ਼ੋਭਦੇ । ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ ਨੂੰ ਸੋਹਣ ਲਾਲ ਸੂਰੀ 'ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੀ ਮੂਰਤ' ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਪੁੱਜਾ ਤੇ ਫਿਰ ਬਟਾਲੇ ਗਿਆ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦ ਜੌੜੇ ਭਰਾਵਾਂ (ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ) ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਨੇਪਾਲ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਜੰਗ ਵਿਚੇ ਛੱਡ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਆਇਆ । ਸ਼ਾਲਾਮਾਰ ਵਿਚ ਦਰਬਾਰ ਲਗਾ ਮਿਠਾਈਆਂ ਵੰਡੀਆਂ । ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਿਤੇ, ਖਿੱਲਤਾਂ ਪਹਿਨਾਈਆਂ । ਇਹ ਸਭ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਝਗੜਾ ਕਿਸੇ ਬਾਹਰਲੇ ਨੇ ਪਾਇਆ ਸੀ।

ਕੌਣ ਪੁੱਜੇਗਾ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਜਿਸ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਕਬਜ਼ੇ ਕਰਨ

………

1. ਯਾਦ ਰਵੇ ਕਿ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਾਲ ਉਮਰੇ (ਡੇਢ ਸਾਲ) ਹੀ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਵੇਲੇ ਹਦਾਇਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ ਪਾਵਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦਾ ਸਿਰ ਨਹੀਂ ਲੱਥਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਸ਼ਹਿਰ ਵੜਦਿਆਂ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੇ ਤੋਪਾਂ ਇੰਜ ਚਲਾਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਲਾਮੀ ਦਿਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਜਾਣ ਲਵੇ ਕਿ ਹਮਲਾਵਰ ਹੋਈ ਸਦਾ ਕੌਰ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਤਗੜੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ ਆਏ ਹਨ। ਆਤਸ਼ਬਾਜ਼ੀ ਇਤਨੀ ਜ਼ੋਰਾਂ ਦੀ ਚਲਾਈ ਕਿ ਅਗਲੇ ਜਾਣ ਲੈਣ ਕਿ ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਕੋਈ ਥੁੜ੍ਹ ਨਹੀਂ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਝਰੀਟ ਤੱਕ ਨਾ ਆਈ ਤੇ ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਤਾ । ਜੁਰਅਤਿ ਕਿਤਨੀ ਸੀ ਇਸ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਜਾ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਮਾਨ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰ ਪਾਉਣੀ ਹੈ।

ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤੈਮੂਰ ਨੇ ਤਾਂ ਸਾਫ਼ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਦੇ ਪਿਉ ਨੇ ਕੀ ਖੱਟਿਆ ਹਮਲੇ ਕਰ ਕਰ ਕੇ । ਪਰ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਮਾਨ ਨੇ ਨਾਸਮਝੀ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਂਦੇ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਸਿੰਘਾਂ ਆਪਣੀ ਅਜ਼ਮਾਈ ਰਣ-ਨੀਤੀ 'ਭੱਜ ਭੱਜ ਲੜਨਾ ਨਾਹੀ ਪਾਪ' ਅਪਣਾਈ ਰੱਖੀ । ਲਾਹੌਰ ਆਉਣ ਤੱਕ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਮਾਨ ਸਾਹੋ ਸਾਹੀ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ਫ਼ਹਿਮੀ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਫ਼ੌਜ-ਕਸ਼ੀ ਤੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖ ਡਰ ਗਏ ਹਨ । ਅਹੰਕਾਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਬੜਾ ਕਬੋਲ ਬੋਲ ਬੈਠਾ: ਦੇਖੇ ਨੇ ਸਿੱਖ, ਜੋ ਮੇਰੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਟਾਪਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਭੱਜ ਗਏ । ਜਦ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਰਾਣੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੂੰ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਬਾਕੀ ਸਭ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰ ਪਾਈ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਵੋ । ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰ ਪਾਂਦੇ ਉਸ ਕਿਹਾ ਸੀ: 'ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚ ਕਲਗੀਆਂ ਵਾਲੇ ਦੇ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਬੂੰਦ ਦਾ ਰਤੀ ਭਰ ਵੀ ਅੰਸ਼ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਮਾਨ ਦੇ ਬੜਬੋਲਾਂ ਦਾ ਡੱਟ ਕੇ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਉਤਰੋ । ਜੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵਸਤਰ ਦੇਵੋ ਤੇ ਮੇਰੇ ਪਾ ਕੇ ਘਰੀਂ ਬੈਠੋ । ਜਦ ਮੁੜਵਾਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਸਦਾ ਕੌਰ ਸੁਮਨ ਬੁਰਜ ਲਾਹੌਰ ਹੇਠਾਂ (ਜਨਵਰੀ, 1799) ਜਾ ਪੁੱਜੀ ਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਫ਼ਾਇਰ ਕੀਤੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਵੰਗਾਰ ਪਾ ਕਿਹਾ: 'ਆ ਓਇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਪੋਤਰੇ, ਤੈਨੂੰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੋਤਰਾ ਪੁਕਾਰਦਾ ਈ । ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਤਾਂ ਕਿ ਦੋ ਦੋ ਹੱਥ ਕਰ ਲਈਏ ।'