ਕੁੱਝ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ

"ਕੰਨਿਆ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ' ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਪਹਿਲੇ ਨਾਵਲ "ਧੀਆਂ- ਮਰਜਾਣੀਆਂ" ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਰਵਾਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲਣ ਉਪਰੰਤ ਦੂਸਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ "ਪਥਰਾਟ" ਆਪ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

"ਪਥਰਾਟ" (fossils) ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੱਟਾਨ ਵਰਗੀ ਸਖ਼ਤ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਤੇਹਾ ਹੇਠ ਦੱਬ ਚੁੱਕੇ ਮਿਰਤ ਜੰਤੂ-ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੇ ਧਰਤੀ ਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕੜੀ ਨੂੰ ਜੋੜਣ ਵਾਲੇ ਪੁਖ਼ਤਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੇ "ਡਾਇਨਾਸੋਰ" ਵਰਗੇ ਵੱਡਅਕਾਰੀ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਭਰਕਮ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦੀ ਖੋਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ "ਪਥਰਾਟਾਂ" ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ "ਪਥਰਾਟਾਂ" ਤੋਂ ਹੀ ਰਣਾ ਲੈ ਕੇ "ਜੁਰਾਸਕ ਪਾਰਕ" ਵਰਗੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਫਿਲਮ ਵਿਚ, ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ "ਡਾਇਨਾਸੋਰ" ਦਾ ਕਲਪਿਤ ਰੂਪ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ ਸੀ।

ਇੰਜ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਜੋੜਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਕਈ ਪਾਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਲੱਖਣ ਕਿਰਦਾਰ, ਆਚਾਰ ਤੇ ਵਿਹਾਰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗਰਦ ਦੀ ਮੋਟੀ ਤੇਹ ਹੇਠ ਦੱਬਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ "ਪਥਰਾਟ" ਰੂਪ ਵਿਚ, ਸਿਮਰਿਤੀਆਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਾਂਗ ਉਕਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕੜੀ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਹ ਦਸੇਰੇ ਦੀ।

ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਬਾਰਡਰ 'ਤੇ ਫੈਲੀਆਂ ਵੱਲਦਾਰ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਹਰੀ-ਭਰੀ ਗੋਦ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਵਸਿਆ ਇਲਾਕਾ "ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ" ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਵੇਕਲਾ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਦੇ ਸਧਾਰਣ ਜਿਹੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ, ਅਸਾਧਾਰਣ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੇ ਮਾਲਿਕ, ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਂ ਤੇ ਆਰਥਕ ਮੰਦਹਾਲੀ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਰਹੇ। ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ, ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇ ਗਰੀਬੀ ਆਦਿ ਤੋਂ ਉਪਜੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕੰਜੇ ਵਿਚ ਜਕੜੇ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਇਹ ਪਹਾੜੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਹਾੜ ਚੁੱਕ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਸਤੀਤਵ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਤੇ ਆਸ਼ਾ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੁੱਪ-ਛਾਂ ਵਰਗਾ ਸਾਥ ਰਿਹਾ।

ਇਸ ਨਾਵਲ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਤਲਖ਼ ਹਕੀਕਤਾਂ, ਹੋਸਦੇ-ਗਾਉਂਦੇ ਪਲਾਂ, ਮਾਨਸਿਕ ਉਲਝਣਾਂ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਉਸੇ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਆਂਚਲਿਕ ਪਹਾੜੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਇਕ ਝਲਕ ਮਾਤਰ ਵਿਖਾਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਅਜੋਕੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਭੌਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਭੁੱਲ ਹੀ ਗਈ ਹੈ। ਸਿਆਸੀ ਗੇੜ

ਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ ਬੋਲੀਆਂ ਡਗਰੀ, ਗੋਜਰੀ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਲਿਪੀ ਤੋਂ ਮੁਥਾਜ ਪਹਾੜੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦਾ ਲਿਬਾਸ ਪੁਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਨਾਵਲ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਜਦਿਆਂ ਮੈਂ ਸਿਰਜਣ ਸੁੱਖ ਤਾਂ ਮਾਣਿਆ ਹੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵਿਚ ਦੁਖੀ 'ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਥਰੂਆਂ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵੀ ਅੱਥਰੂ ਕਿਰੋ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ-ਤਲਖ਼ੀ ਤੇ ਤਨਾਅ ਨੂੰ ਮੈਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਤਨ- ਮਨ ਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਪਾਤਰ ਮੇਰੀ ਕਲਮ ਨਾਲ ਕਦਮ ਮਿਲਾ ਕੇ ਤੁਰੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਨੇ ਮੇਰੀ ਉਂਗਲ ਫੜ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਤੋਰਿਆ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸੁਰ ਵਿਖਾ ਗਏ ਤੇ ਕੁੱਝ ਨੇ ਬਗਾਵਤੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਵੀ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਕੁੱਝ- ਕੁੱਝ ਇੰਜ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਗੇ।

ਪਾਤਰਾਂ, ਨਾਵਾਂ, ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਮਾਤਰ ਸੰਜੋਗ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਅਜੀਜ ਹਰਮਨਜੀਤ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਸਿਰਜਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਮੇਰੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਮਿੱਤਰਾਂ-ਸਨੇਹੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਸਹਿਯੋਗ ਲਈ ਦਿਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ। ਨਿਰਪੱਖ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ- -ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ

1.ਪ੍ਰਵੇਸ਼

ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਸੀ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਹਰਿਆਲੀ। ਖਿੜੀ ਹੋਈ ਸਰ੍ਹੋਂ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਹਰੇ ਭਰੇ ਖੇਤਾਂ 'ਤੇ ਪੀਲੀ ਸ਼ਨੀਲ ਦੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ। ਗੁਣ- ਗੁਣੀ, ਕੋਸੀ ਕੋਸੀ ਧੁੱਪ। ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਠੰਡ ਹੁਣ ਢਲਾਨ 'ਤੇ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਦਸੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਹੀ ਆਰਥਕ ਸਰਵੇਖਣ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਤੋਂ ਫਾਰਗ ਹੋਏ ਸੀ। ਇਮਤਿਹਾਨ ਸਿਰ 'ਤੇ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਦੁਹਰਾਈ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸੀ ਕਿ ਤਦ ਹੀ ਜਨਗਨਣਾ ਦਾ ਕੰਮ ਦੀ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਮੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਖਿਝ ਪਏ ਸੀ।

"ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਿਹਲੇ ਸਮਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਵੀ ਜਹਾਨ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਉਹ ਸਾਡੇ ਗਲ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-ਅਜੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਹੀ ਤਾਂ ਚੋਣਾਂ ਕਰਾਈਆਂ ਸਨ। ਫਿਰ ਸਾਖ਼ਰਤਾਂ ਦਾ ਸਰਵੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਮਗਰੋਂ ਵੋਟਰ ਲਿਸਟਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁਕਦਿਆਂ ਹੀ ਆਰਥਕ ਸਰਦੇ ਤੇ ਹੁਣ ਮਰਦਮ ਸ਼ੁਮਾਰੀ । ਸਾਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਤਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਫਿਰ ਵੀ ਹਰ ਕੋਈ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼। ਅਸੀਓਂ ਬਦਨਾਮ ਕਿ ਮਾਸਟਰ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਜਾਂਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ: ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ, ਮੁਫ਼ਤ ਦੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਕੁੱਟਦੇ ਨੇ। ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਸਾਲਾਨਾ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਸਿਰ 'ਤੇ ਨੇ। ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਮੁੜ ਸੰਪਰਕ ਜੁੜਿਆ ਹੈ ਫਿਰ ਘੁੰਮੋ ਘਰ-ਘਰ, ਦਰ-ਦਰ ਦੀ ਖ਼ਾਕ ਛਾਣਦੇ ਫਿਰ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ, ਨਗਰ-ਨਗਰ ।" ਹਰ ਪਾਸਿਓਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਬਿਆਨ ਛਪੇ ਸਨ ਅਲਗ- ਅਲਗ ਅਧਿਆਪਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ। ਪਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕੰਨ 'ਤੇ ਜੂੰਅ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਰਕੀ। ਸਰਕਾਰ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਕੰਮ ਮਿਥ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਜੁੱਤੀ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਕਰਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਨੌਕਰੀ ਕੀ ਤੇ ਨਖ਼ਰਾ ਕੀ। ਪਰ ਦੁੱਖ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਸਟਰਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਲਏ ਜਾਂਦੇ। ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਏਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਗਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਰੀ ਰਹਿੰਦੇ। ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਲੇਬਸ ਮੁਕਾ ਕੇ ਦੁਹਰਾਈ ਤੇ ਟੈਸਟ ਲੈ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਧੱਕੇ ਖਾ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਸਾਥੋਂ ਵਧੀਆ ਆਉਂਦੇ ਤਾਂ ਵੀ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਭੰਡੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੁੰਦਾ।

ਸਾਨੂੰ ਦੇ ਰਿਹਰਸਲਾਂ ਕਰਾ ਕੇ, ਪਿੰਡ ਅਲਾਟ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਕਾਗਜ਼ ਪੱਤਰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਮਰਦਮ ਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕਰਨੀ ਸੀ ਤੇ ਮੁਕੰਮਲ ਕਾਗਜ਼ਾਤ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨੇ ਸਨ। ਇਹ ਕੰਮ ਮੁਕਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਲਾਨਾ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਡਿਊਟੀਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ।

ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਆਏ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂਅ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਮੈਂ ਭੁਤਕ ਉਠਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਪਿੰਡ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਚੰਗੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੱਪੇ-ਚੱਪੇ ਨਾਲ ਮੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਤਾਰ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਜੁੜਦੇ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ? ਇਹ ਉਹ ਪਿੰਡ ਸੀ ਜਿਥੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਅਧਿਆਪਕੀ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਖ਼ਾਤਿਰ, ਸਗੋਂ ਅਧਿਆਪਕ ਜਿਹੇ ਪਵਿੱਤਰ ਕਾਰਜ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਉਣ ਵੀ। ਲੜਕਪਨ ਦੀ ਮੌਜ ਮਸਤੀ ਵਾਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਦੀ ਉਡਾਨ ਮਗਰੋਂ, ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਕਰੜ ਬਰੜੇ ਧਰਾਤਲ 'ਤੇ ਤੁਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਪਿੰਡ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਖੱਟੀਆਂ-ਮਿੱਠੀਆਂ ਕੌੜੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਰਾਜਾ ਹੋਣ 'ਤੇ ਮੈਂ ਰੁਮਾਂਚ ਨਾਲ ਭਰ ਉੱਠਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਰੁਮਾਂਚ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬੇ- ਮੌਕੇ ਪਾਈ ਬਗਾਰ ਦਾ ਬੋਝ ਜਿਵੇਂ ਕੁੱਝ ਘੱਟ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਸੋਚਿਆ ਚਲੋ ਇਸ ਬਹਾਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਕਿਸੇ ਅਨਮੋਲ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਾਂਗ ਸੀਨੇ ਦੀ ਤਿਜੋਰੀ ਵਿਚ ਸਾਂਭੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਉਸੇ ਮਹੋਲ 'ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਾਂਗਾ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵਿਛੜਿਆ ਮੁਦਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਸੋਚਾਂ ਦੇ ਇਸ ਵਹਿਣ 'ਚ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਲਗਭਗ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦੇ ਵਕਦੇ ਮਗਰੋਂ ਕੌਣ ਕਿੱਥੇ ਹੋਵੇਗਾ? ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਮਰ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਪੜਾਅ 'ਤੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਮੌਕੇ ਡਲ ਡਿੱਗ ਚੁੱਕੇ ਹੋਣਗੇ। ਮੈਥੋਂ ਪੜ੍ਹੇ ਕਈ ਬੱਚੇ ਹੁਣ ਨੌਜਵਾਨ ਹੋ ਕੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਘਰ ਗ੍ਰਿਹਸਥੀ ਸੰਭਾਲ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਜਿਵੇਂ ਕੋਲ੍ਹ ਦੀ ਗੱਲ ਲਗਦੀ ਸੀ।

ਹੁਣ ਉਸ ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣਾ ਅੱਖਾ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸੜਕਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਵਿਛ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਸਿਖ਼ਰਾਂ 'ਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਉੱਚੇ ਖੰਭਿਆ ਦੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਤੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਕਤਾਰਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਹਰ ਮੁਹੱਲੇ, ਗਲੀ-ਗਲੀ ਵਾਟਰ ਸਪਲਾਈ ਦੀਆਂ ਟੂਟੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਮਿੰਨੀ ਬੱਸਾਂ ਗੇੜੇ 'ਤੇ ਗੇੜਾ ਲਾਉਂਦੀਆਂ। ਆਪਣੇ ਵਾਹਨ 'ਤੇ ਵੀ ਉਸ ਪਿੰਡ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਜਾਇਆ- ਆਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੀ ਬਦਲਿਆ-ਬਦਲਿਆ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ।

ਲਗਭਗ ਵੀਹ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲੋਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਇਕ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਨੌਕਰੀ ਜੁਆਇਨ ਕਰਨ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਪਿੰਡ ਪੁੱਜਣ ਦੇ ਦੇ ਹੀ ਰਸਤੇ ਸਨ। ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਪੈਦਲ। ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਮੁੱਖ ਸੜਕ 'ਤੇ ਬੋਸ ਉਤਰ ਕੇ ਖੇਡ-ਖੇਡ ਪੈਦਲ ਮਾਰਚ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਕਮਾਹੀ ਦੇਵੀ ਤੋਂ ਜਾਂ ਮਹੂ ਤੋਂ। ਮੇਰਾ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ ਅਕਸਰ ਦੋਵੇਂ

ਹੀ ਰਸਤਿਆਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ।

ਕਮਾਹੀ ਤੋਂ ਅਗਲੇਰਾ ਰਸਤਾ ਬੜਾ ਹੀ ਤਕਲੀਫ਼-ਦੇਹ ਹੁੰਦਾ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਵਾਲੇ ਲਈ। ਇਧਰਲੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਕੜਾ ਤੇ ਥੁੜਾ ਮਾਰੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਆਦੀ ਸਨ। ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਤੇ ਕਸ਼ਟਦਾਈ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਉਹ ਬੜੀ ਆਮ ਜਿਹੀ। ਕਮਾਹੀ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਹੀ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸੇ ਹਰੀ ਭਰੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਪਥਰੀਲੀ, ਉਬੜ-ਖਾਬੜ ਖੰਡ ਟੇਢਾ-ਮੇਢਾ ਤੇ ਪੈਰ-ਪੈਰ 'ਤੇ ਠੁਕਰਾਂ ਲਗਦੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਾੜਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੂਰਜ ਦੇਰ ਨਾਲ ਚੜ੍ਹਦਾ ਤੇ ਦਿਨ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੀ ਪਹਾੜਾਂ ਉਹਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਸੋਚਦਾ, ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪਹਾੜਾ ਪਿਛਿਓਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪਹਾੜਾਂ ਮਗਰ ਉਤਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਾੜੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਇਨਾ ਹਨੇਰਾ ਕਿਉਂ ਹੋ ? ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਨੇਰਾ-ਹਨੇਰਾ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ, ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ, ਪਿਛੜੇਪਣ ਦਾ ਤੇ ਸੋਚ ਦਾ....।

ਇਕਦਮ ਸੁਨਸਾਨ ਤੇ ਬੀਆਬਾਨ ਰਸਤੇ 'ਚ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਲੰਘਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਉਸ ਪਥਰੀਲੀ ਖੰਡ ਵਿਚ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਖੜੋਤੀਆਂ ਥੇਹਰਾਂ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਭਉਲਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ। ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਇਸ ਦਰਿਆ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ, ਰੇਤ ਤੋਂ ਲੰਘੇ ਸੱਪ ਮਗਰੋਂ ਬਣੀ ਧੁੰਦਲੀ ਜਿਹੀ ਲਕੀਰ ਵਰਗੇ ਰਸਤੇ। ਉਸ ਪਥਰੀਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਛਾਤੀ ਫਾੜ ਕੇ ਉੱਗੇ ਬੋਹਰ, ਬਨ੍ਹਾ ਬਸੂਟੀ, ਕੇਸਰੀ ਫੁੱਲਾ ਨਾਲ ਲੈਂਦੇ ਪਲਾਹ ਦੇ ਬੂਟੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਹ ਦੇ ਚੌੜੇ ਪੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣਾਈਆਂ ਪੋਤਲਾ, ਡੂਨੇ, ਦਾਤਨਾਂ ਇਸ ਪਹਾੜੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਸਨ। ਖੰਡ ਵਿਚ ਹੀ ਕਿਸੇ ਛਾਂਦਾਰ ਬਿਰਖ ਹੇਠ ਮੇਂਹਦਰੂ ਝਾੜੀ ਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਜੋੜ ਕੇ ਨੀਵੀਂ ਛੱਤ ਵਾਲੀ ਕੋਠੜੀ ਹੇਠ, ਦੋ-ਚਾਰ ਘੜਲੀਆਂ ਰੱਖ ਕੇ ਲਾਇਆ ਪਰੋ। ਜਿੱਥੇ ਥੱਕੇ ਹਾਰੇ ਰਾਹੀ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬੈਠ ਕੇ ਸੁਸਤਾ ਲੈਂਦੇ। ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਥਕਾਵਟ ਘਟਾ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਪਰ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਲਈ ਅਸੀਸਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਲਾਉਂਦੇ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਥਰੀਲੀਆਂ ਪਗਡੰਡੀਆਂ 'ਤੇ ਨਵੇਂ ਰਾਹੀ ਲਈ ਤੁਰਨਾ ਇਕ ਦਮ ਦੁਸ਼ਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਪੱਥਰ ਨਾਲ ਠੋਕਰ ਵਜਦੀ ਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਿੱਕ ਵਜੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਵਾਂਗ ਉਲਰ ਕੇ ਅਗਾਂਹ ਨੂੰ ਭੁੜਕਦਾ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਵੀ ਸਾਮਾਨ ਚੁੱਕ ਕੇ ਤੁਰਨਾ ਤਾਂ ਲੋਹੇ ਦੇ ਚਨੇ ਚੱਬਣ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਮਾਨ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਘੋੜਿਆਂ, ਖੱਚਰਾਂ ਜਾਂ ਊਠਾਂ 'ਤੇ ਢੋਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਪੱਥਰਾਂ ਦੀਆਂ ਠੋਕਰਾਂ ਖਾ- ਖਾ ਕੇ ਨਵੇਂ ਨਕੋਰ ਤੇ ਕੀਮਤੀ ਬੂਟਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਅੱਡੀਆਂ ਝੜ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਕਮਾਹੀ ਤੋਂ ਆਉਂਦਿਆਂ ਇਸ ਪਥਰੀਲੇ ਰਸਤੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕ ਦੌਰੇ ਵਰਗੀ ਉੱਚੀ ਪਹਾੜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਦੂਰ ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਹਰੀ-ਨੀਲੀ ਰੰਗਤ ਵਾਲੀ ਪਹਾੜੀਓ ਅੱਗੇ ਧਰਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਖਿਤੀਜ ਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਰਾਹੀ ਤੁਰਦਾ-ਤੁਰਦਾ

ਇਸ ਦੇ ਕਰੀਬ ਆਉਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਇਥੋਂ ਦੀ ਜੰਗਲੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਲਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹਨੇਰੀ ਲੰਮੀ ਗੁਵਾ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਹੀ ਵੱਖਰਾ ਸੀ, ਬਾਕੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ। ਉਸ ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਸਿਖ਼ਰ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਣਾ ਤਾਂ ਔਖਾ ਸੀ ਹੀ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਉਤਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਠਿਨ ਸੀ। ਆਦਮੀ ਜਿਵੇਂ ਪੱਥਰਾਂ 'ਤੇ ਸਕੇਟਿੰਗ ਕਰਦਾ ਵਿਸਲਦਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ। ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਪੱਥਰ ਜੋੜ ਕੇ ਚੜ੍ਹਾਈ-ਉਤਰਾਈ ਤੇ ਬਣਾਈਆਂ 'ਘੰਟੀਆਂ' ਬੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਉਸ 'ਤੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਪੈਰ ਤਿਲਕਿਆ ਨਹੀਂ ਕਿ ਫੁੱਟਬਾਲ ਵਾਂਗ ਰਿੜ੍ਹਦਾ ਬੰਦਾ ਹੇਠਾਂ ਕਾਫੀ ਡੂੰਘਾਈ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਹੀ ਰੁਕਦਾ ਤੇ ਹੱਡੀ ਪੋਸਲੀ ਇਕ ਕਰਾ ਬਹਿੰਦਾ।

ਪੰਜ ਫੁੱਲੀ, ਗਰੁਨੇ, ਮਲਹੇ, ਕਾਂਗ, ਕੇਂਡੂ, ਬਨ੍ਹੇ ਬਸੂਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੰਘਣੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਨਾਲ ਢੱਕੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ 'ਚ ਘਿਰਿਆ ਪਿੰਡ। ਪਹਾੜੀ ਢਲਾਨ ਤੇ ਪੌੜੀਆਂ ਵਰਗੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਖੇਤ। ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਟੀਸੀ-ਟੀਸੀ 'ਤੇ ਚੀਲ਼ਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਠੰਡੀ ਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਹਵਾ ਸਾਂ-ਸਾਂ ਕਰਦੀ। ਅਜਗਰ ਦੀ ਵਲਦੇਦਾਰ ਦੇਹ ਵਾਂਗ ਹੀ ਪਹਾੜੀ ਵਲਵਿੰਗ। ਸੇਨਾਟਾ ਤੋੜਦੀ ਤੇ ਕਲੋਲ ਕਰਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮਨਮੋਹਕ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਫਿਜ਼ਾ 'ਚ ਸੰਗੀਤ ਘੋਲਦੀਆਂ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਇਕ ਇੰਚ ਥਾਂ ਵੀ ਪੱਧਰੀ ਨਾ ਜਾਪਦੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਘਰ ਇਕ ਥਾਂ ਇਕੱਠੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਦੂਰ-ਦੂਰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਟੀਸੀਆਂ 'ਤੇ ਮਾਚਸ ਦੀਆਂ ਡੱਬੀਆਂ ਵਾਂਗ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ। ਕੱਚੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਜਾਂ ਤਰਾਸ਼ੇ ਹੋਏ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਚਿਣੀਆਂ ਕੰਧਾਂ। ਤਿਕੋਨੀਆਂ ਛੱਤਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਟੀਨ, ਸਲੇਟ, ਖਪਰੇਲ ਜਾਂ ਖੜ੍ਹ ਪਾਈ ਹੁੰਦੀ। ਉਥੋਂ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਮੁਤਾਬਕ।

ਇਸ ਦੌਰੇ ਵਰਗੀ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਉਤਰਦਿਆਂ ਹੀ, ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਓਂ ਹਰੀ-ਭਰੀ ਪਹਾੜੀ ਵਲਵਿੰਗ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਪਿੰਡ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਜੇ ਉਸ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਸਿਖ਼ਰ 'ਤੇ ਖੜ ਕੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨਜ਼ਰ ਘੁਮਾਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਪਹਾੜੀ ਸਿਖਰਾਂ 'ਤੇ ਟਿਲਿਆ 'ਤੇ ਲਿਸ਼ਕਦੀਆਂ ਤਿਕੋਨੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਘਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨਜ਼ਰੀ ਪੈਂਦੇ। ਕੁੱਝ ਮਕਾਨ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਉਹਲੇ ਲੁਕੇ ਹੁੰਦੇ। ਢਲਾਨ ਵਾਲੇ ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਗੱਦੀ ਆਪਣੀਆਂ ਭੇਡਾਂ-ਬੱਕਰੀਆਂ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ। ਉਹ ਰਾਤ ਪੈਣ 'ਤੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਬਿਸਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਦੀ ਚਾਦਰ ਓਢ ਕੇ ਸੋ ਜਾਂਦੇ। ਉਸ ਜੰਗਲੀ ਥਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੇ ਹਿੰਸਕ ਤੇ ਖੂੰਖਾਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਲ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੀ ਪਾਲਤੂ ਤੇ ਬੜੇ ਹੀ ਖੂੰਖਾਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਗੱਦੀ ਕੁੱਤੇ।

ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਸਿਖ਼ਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਉਤਰਦਿਆਂ, ਕੰਡਿਆਲੀ ਬਾੜ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਭੰਗ ਤੇ ਪਥਰੀਲਾ ਰਸਤਾ ਕਈ ਮੋੜ-ਘੋੜ ਕੱਟਦਾ, ਪਿੰਡ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਇਜ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਲੰਘ ਕੇ ਵੀ ਕਿਧਰੇ ਪਿੰਡ ਵਰਗੀ

ਹੋਂਦ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਉਂਦੀ। ਅਨਜਾਨ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਆਇਆ ਬੰਦਾ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਉਂਝ ਹੀ ਭਟਕਦਾ ਫਿਰੇ।

ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਚਹਿਲ-ਪਹਿਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ। ਇਥੇ ਕੁ ਆ ਕੇ ਕੰਡਿਆਲੀ ਬਾੜ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਰਸਤਾ ਖੰਡ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਇਸ ਚੌੜੀ ਖੇਡ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਤੁਰਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਇਸ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਐਤਵਾਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਰਕਾਰੀ ਛੁੱਟੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦਾ। ਇਥੇ ਸੀ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਲਈ ਇਕੋ ਇਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਸੀ।

ਮਸਾਂ ਸੋ ਕੁ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਲਈ ਇਸ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਚਰਣਾ ਨੂੰ ਸਮਤਲ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮੈਦਾਨ। ਟੀਨ ਦੀ ਛੱਤ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਕਮਰੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਪਿੱਪਲ, ਧੰਮਣ ਤੇ ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਝੁਰਮੁਟ। ਗੱਲਾਂ 'ਚ ਮਸਤ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਮਾਸਟਰ। ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਦੇ ਭੱਜਦੇ-ਨਠਦੇ ਅਧਨੰਗੇ ਜਿਹੇ ਗਰੀਬ ਬੱਚੇ। ਇਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਇਕ ਦਮ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਤੇ ਨੱਕ ਦੀ ਸੇਧ ਵਿਚ ਦੂਸਰੀ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਲਗਭਗ ਉਨੀ ਹੀ ਉਚਾਈ 'ਤੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਇਕ ਮਾਤਰ ਮੰਦਰ। ਮੰਦਰ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰਦਿਆਂ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੁਰਾਣੇ ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਸੰਘਣੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਅਣਢਕਿਆ ਖੂਹ। ਪੌੜੀਆਂ ਦੇ ਇਕਦਮ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦਾ ਜਨਰਲ ਸਟਰ, ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੁਪਰ ਮਾਰਕੀਟ। ਇਸੇ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ 'ਤੇ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਧਿਆਪਕ।

ਪਿੱਪਲ ਵਾਲੇ ਖੂਹ ਤੋਂ ਕੋਈ ਫਰਲਾਂਗ ਭਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਬੋਹੜ ਹੇਠਾਂ ਖੇਡ ਕੰਢੇ ਹੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਖੂਹ। ਇਥੇ ਸਿਰਫ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਹੀ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਆਉਂਦੇ। ਪਿੰਡ 'ਚ ਜਾਤੀਆਂ ਮੁਤਾਬਕ ਬੰਦਿਆਂ ਲਈ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਖੂਹ ਅਤੇ ਸਿਵੇ ਸਨ, ਪਰ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਛੱਡੇ ਹੋਏ ਡੰਗਰ ਦੋਹਾ ਖੂਹਾ ਦੀ ਮੰਨ ਨੇੜੇ ਬਣਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਵਿਚਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭੇਦ-ਭਾਵ, ਰੋਕ ਟੋਕ ਤੇ ਭੇਅ ਦੇ ਪੀ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾ ਲੈਂਦੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੂਝਵਾਨ ਨਹੀਂ ਸਨ।

ਸਕੂਲ ਸਾਹਮਣੇ ਮੰਦਰ ਲਾਗੇ ਵਾਲੇ ਖੂਹ ਦੁਆਲੇ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ 'ਤੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਤਖ਼ਤੀਆਂ ਪੈਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ "ਸੂਰਜਾ-ਸੂਰਜਾ ਛੋਟੀ ਸੁਕਾ ਸਾਡੀ ਕੋਠੀ ਦਾਣੇ ਪਾ" ਮੁਹਾਰਨੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਘਰਾਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਅਤੇ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉਣ ਲਈ ਪਿੰਡ ਦੇ ਔਰਤ-ਮਰਦ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਖੂਹ ਵੱਲ ਤੁਰੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅੱਧੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਣੀ ਓਦਿਆਂ ਹੀ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਂਦੀ। ਖੂਹ ਲਾਗੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਿੰਗ ਫਸਾ ਕੇ ਭਿੜਦੇ ਬੋਲਦਾ ਤੇ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਵੀ ਵੇਖਣ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ। ਸਿੰਗਾਂ 'ਚ ਸਿੰਗ ਫਸਾ ਕੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧਕੇਲਣ ਲਈ ਜੋਰ ਅਜਮਾਇਸ਼

ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੁਰਾਂ ਨਾਲ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਖਿਸਕਣ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਲਲਕਾਰਣ ਲਈ ਜਦੋਂ ਬੜ੍ਹਕ ਮਾਰਦੇ ਜਾਂ ਨਾਸ਼ਾ ਚੁਕਾਰਦੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਤਾਂ ਬੜਾ ਹੀ ਰੁਮਾਂਚਕਾਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਛੁੱਟੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਭਾਵੇਂ ਸਕੂਲ ਰੌਣਕ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਰਹਿੰਦਾ ਪਰ ਖੂਹ 'ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੇਲਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਕਾਫੀ ਚਹਿਲ- ਪਹਿਲ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਨਸੁਵੰਨੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ, ਖੂਹ 'ਚ ਪਾਣੀ ਲਈ 'ਡੁਬਕ' ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕੱਢਦੇ ਘੜੇ ਤੇ ਗਾਗਰਾਂ ਦਾ ਸੰਗੀਤ, ਕੱਪੜੇ ਧੋਂਦੀਆਂ ਥਾਪੀਆਂ ਦੀ ਤਾਲ-ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਧੜਕਦੀ ਜਾਪਦੀ।

ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਇਆ ਅਜੇ ਹਫਤਾ ਕੁ ਬੀਤਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ 'ਤੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਛੇ-ਸੱਤ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਔਖਿਆਈ ਭਰੇ ਲੰਘੇ ਸਨ। ਇਥੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਦਾੜ੍ਹ ਪੀੜ ਨੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦਰਦ ਨਾਲ ਕਨਪਟੀ ਦੁਆਲੇ ਪਟਾਕੇ ਨਿਕਲਦੇ। ਸਾਰਾ ਜਬਾੜਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਿਰ ਵੀ ਪੀੜ ਨਾਲ ਪਾਟਣ ਲਗਦਾ। ਉਤੋਂ ਕਹਿਰ ਇਹ ਕਿ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕੋਈ ਡਾਕਟਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦਿਨੇ ਤਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦਿਆਂ, ਘੁੰਮਦਿਆਂ-ਵਿਰਦਿਆਂ ਪੀੜ ਘੱਟ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਪਰ ਸ਼ਾਮ ਪੈਂਦਿਆਂ ਹੀ ਠੰਡ ਵਧਣ ਨਾਲ ਦਰਦ ਵੀ ਸਿਖ਼ਰ ਛੂਹਣ ਲਗਦਾ। ਉਸ ਪਹਾੜੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਪਹਾੜ ਜੇਡੀ ਰਾਤ ਤਾਰੇ ਗਿਣ- ਗਿਣ ਦੀ ਨਾ ਲੰਘਦੀ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਦਰਦ ਨਾਲ ਹੁੰਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਹਾਏ-ਹਾਏ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਦੱਸੇ ਟੋਟਕੇ ਤੇ ਉਹੜ ਪੋਹੜ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋਏ। ਦਰਦ ਵੀ ਹੱਦ ਵਧ ਕੇ ਦਵਾ ਨਾ ਬਣ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਸੱਭ- ਅੱਠ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪਥਰੀਲੀ ਖੇਡ ਤੇਅ ਕਰਕੇ ਕਮਾਹੀ ਦੇਵੀ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਥੇ ਇਕ ਆਰ.ਐਮ.ਪੀ. ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਦਰਦਨਾਸ਼ਕ ਇੰਜੈਕਸ਼ਨ ਲੁਆ ਕੇ ਤੇ ਖਾਣ-ਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਦਵਾਈ ਲਿਆਂਦੀ ਸੀ। ਇੰਜ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਮੈਨੂੰ ਦਾੜ੍ਹ ਦਰਦ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਿਜਾਤ ਮਿਲੀ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕੁੱਝ ਦੇਸ਼ ਆਈ ਸੀ।

ਮੈਂ ਉਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਬਾਕੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਕੋਟਿਆ ਹੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਾ ਉਥੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੁੱਜਦੀ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਲਟਕੇ ਲੇਟਰ ਬਾਕਸ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਡਾਕੀਆ ਹਫਤੇ 'ਚ ਇਕ ਅੱਧ ਵਾਰੀ ਹੀ ਡਾਕ ਕੱਢਦਾ ਤੇ ਆਈ ਡਾਕ ਵੰਡਦਾ। ਇੰਜ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਹੱਥ ਖ਼ਤ ਫੜਾ ਛੱਡਦਾ। ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਦੇਰ ਨਾਲ ਪੁੱਜੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਕਈ-ਕਈ ਦਿਨ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ। ਪਿੰਡ ਬਾਹਰ ਕੀ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਜਾਨਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਵਜਦੇ ਰੇਡੀਓ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਂਦੇ। ਜੇ ਰੇਡੀਓ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੀਂ ਬਾਕੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਅੱਡ ਹੋ ਜਾਂਦੇ।

ਰੋਟੀ ਆਪ ਬਨਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ। ਕੱਪੜੇ ਵੀ ਆਪ ਹੀ ਧੋਂਦੇ। ਸ਼ਹਿਰ

ਮਾਪਿਆਂ ਪਾਸ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਡੰਕਾ ਦੁਹਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ, ਹੁਣ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਸਿੱਖ ਕੇ ਕਰਨੇ ਪੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਲੋੜ ਸਭ ਕੁੱਝ ਕਰਾ ਵੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਿਖਾ ਦੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਟੋਰ ਤੋਂ ਦੇਸੀ ਘਿਓ ਦੀ ਮਠਿਆਈ ਅਤੇ ਚਾਹ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ । ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਸਾਥੀ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ। ਮੈਂ ਉਥੇ ਇਕੱਲਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ, ਸਮਾਂ ਕੋਟਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਚੁਬਾਰੇ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਮੈਂ ਮੰਦਿਰ, ਖੂਹ ਜਾਂ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਨਵੀਂ ਥਾਂ ਸੀ, ਨਵੇਂ ਲੋਕ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਾੜੀ ਬੋਲੀ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਲਗਦੀ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਨਾ ਆਉਂਦੀ। ਉਂਝ ਵੀ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਅਨਜਾਣ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਘੁਲਣਾ ਮਿਲਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦੇ। ਆਪਣੀ ਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦੇ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀਆ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਉਥੋਂ ਚਲੇ ਜਾਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਥੇ ਮੇਰਾ ਜੀ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਗਦਾ ਪਿਆ। ਉਥੇ ਇਕ-ਇਕ ਪਲ ਰਹਿਣਾ ਕੰਡਿਆਲੀ ਸੇਜ ਵਾਂਗ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੈਂਕੜੇ ਮੀਲ ਦੂਰ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ- ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਿਆ, ਸਾਰੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਆਖ਼ਰ ਵਿਚ ਧਮਕੀ ਜਿਹੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, "ਜਾ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਇਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਦਲੀ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰੋ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮੈਂ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਵਾਪਿਸ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਣਾ ਹੈ।" ਪੱਤਰ ਲਿਖ ਕੇ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਲਟਕੇ ਲੈਟਰ ਬਾਕਸ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮੈਂ ਸਿੱਧੇ ਡਾਕੀਏ ਦੇ ਘਰ ਦੇਣ ਲਈ ਨਿਕਲ ਤੁਰਿਆ। ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿ ਡਾਕੀਏ ਨੇ ਖ਼ਵਰੇ ਕਦੋਂ ਇਧਰ ਗੇੜਾ ਲਾਉਣਾ ਹੈ, ਕਿਨੇ ਕੁ ਦਿਨ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਇੱਥੇ ਲੈਟਰ ਬਾਕਸ ਵਿਚ ਪਈ ਉਸ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਚਿੱਠੀ ਡਾਕੀਏ ਦੇ ਘਰ ਸਿੱਧੀ ਪੂਜਾ ਦਿੰਦੇ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਘਰ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਮੋਹਰਾਂ ਲਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਜਾਦੇ-ਆਂਦੇ ਹੋਥ ਡਾਕ ਦਾ ਥੈਲਾ ਕਮਾਹੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਸਬ ਪੋਸਟ ਆਦਿਸ ਭੇਜ ਛੱਡਦਾ।

ਦਲਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਡਾਕੀਏ ਰਾਮ ਆਸਰੇ ਦਾ ਮੁਹੱਲਾ, ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਖੂਹ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉੱਚੀ ਜਿਹੀ ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਟੀਸੀ 'ਤੇ ਸੀ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਤੋਂ ਰਾਮਆਸਰੇ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਪਹੁੰਚ ਨਕਸ਼ਾ ਸਮਝ ਕੇ ਮੈਂ ਚਿੱਠੀ ਲੈ ਕੇ ਰਾਮਆਸਰੇ ਦੇ ਘਰ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਿਆ ਸੀ।

2. ਪਹਾੜੀਆ

ਸ਼ਾਮ ਢਲ ਗਈ ਸੀ। ਆਕਾਸ਼ 'ਤੇ ਸੰਘਣੀ ਜਿਹੀ ਬੱਦਲਵਾਈ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦਿਨ ਛੇਤੀ ਘਿਰਿਆ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਸਰਦੀ ਦਾ ਮੌਸਮ ਸੀ। ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਸੂਰਜ ਦੇਵਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋਏ। ਸਵੇਰੇ ਤੋਂ ਹੀ ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ ਬੂੰਦਾ-ਬਾਦੀ ਹੁੰਦੀ ਪਈ ਸੀ। ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਨਸਤਰ ਵਾਂਗ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਪੋਛ ਰਹੀ ਸੀ। ਦਿਨ ਹਾਲੇ ਬਾਕੀ ਸੀ ਪਰ ਬੱਦਲਾਂ ਕਰਕੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਘੱਟ ਸੀ। ਲਈ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਮਾਰ ਕੇ ਮੈਂ ਤੇਜ ਕਦਮੀ ਰਾਮ ਆਸਰੇ ਦੇ ਮੁਹੱਲੇ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ ਸੀ। ਲਗਭਗ ਅੱਧਾ ਕੁ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਖੇਡ ਲੰਘਣ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਖੋਬੇ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ। ਇਥੋਂ ਚੜ੍ਹਾਈ ਵਾਲਾ ਰਸਤਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਚੜ੍ਹਾਈ ਚੜ੍ਹਣੀ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਔਖੀ ਲਗਦੀ। ਕੁੱਝ ਜਵਾਨ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਸਿਰਾਂ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਗਾਗਰਾਂ ਤੇ ਘੜੇ ਰੱਖ ਕੇ ਘੰਟੀ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੜੇ ਤੇ ਗਾਗਰਾਂ ਆੜ ਬਾਲੇ ਛੱਡੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਨਟਣੀਆਂ ਵਾਂਗ ਰੱਸੀ 'ਤੇ ਤੁਰਦੀਆਂ ਉਹ ਕੋਈ ਗੋਲ ਕਰਕੇ ਖਿੜ-ਖਿੜਾ ਕੇ ਹੱਸ ਪੈਂਦੀਆਂ। ਝਰਨੇ ਵਰਗਾ ਨਿਰਮਲ ਹਾਸਾ, ਚੂੜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਖਣਕ ਜਾਂਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸੋਂ ਦੀ ਲੰਘਦਿਆਂ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇੰਨਾ ਭਾਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵੀ ਬੜੇ ਹੀ ਆਰਾਮ ਤੇ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਕਤਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਬੋਚ-ਬੋਚ ਕਦਮ ਧਰਦੀਆਂ ਚੜ੍ਹਾਈ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਰਖ਼ ਤੇ ਰੌਣਕ ਭਰੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੇ ਥਕਾਵਟ ਜਾਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦੀ ਭਰਾ ਦੀ ਝਲਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂਕਿ ਮੈਂ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਮੇਰਾ ਸਾਹ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੱਤਾਂ ਬੇਦਮ ਹੋ ਕੇ ਅੱਗੇ ਤੁਰਨ ਜਵਾਬ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਧੰਨ ਨੇ ਇਹ ਲੋਕ। ਏਨੀ ਉਚਾਈ ਤੇ ਪਥਰੀਲਾ ਰਸਤਾ ਤੈਅ ਕਰਕੇ ਸਿਰਾਂ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇਂਦੇ ਨੇ। ਸਾਰੀ ਖੇਡ 'ਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਸ ਰਸਤੇ ’ਤੇ ਵੀ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਮੋਟੀ ਤਹਿ ਵਿਛੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਨੰਗੀ ਧਰਤ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੋਥਰਾਂ 'ਤੇ ਤੁਰਦਿਆਂ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲ ਦਬਦੇ, ਰਿਸਲਦੇ ਤੇ ਧਸਦੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਰਗੜ ਤੇ ਟਕਰਾਹਟ ਨਾਲ ਇਕ ਵੱਖਰੇ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੁਰਤਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਪਈ ਸੀ। ਜਿਹੜੀ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿਚ ਅਲੋਕਿਕ ਤੇ ਨਿਵੇਕਲੀ ਸੀ।

ਖ਼ਤ ਰਾਮਆਸਰੇ ਡਾਕੀਏ ਨੂੰ ਫੜਾ ਕੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹੀਂ ਪੈਰੀਂ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਪਿਆ ਸੀ। ਬੂੰਦਾਂ-ਬਾਂਦੀ ਨੇ ਤੇਜ ਹੋ ਕੇ ਵਰਖਾ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਲੇਟੀ ਹਨੇਰਾ ਵੇਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਾਲ ਕੋਈ ਟਾਰਚ ਵਗੇਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰਿਆ। ਹਾਲਾਕਿ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਨੇ ਹਿਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਵੇਲੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗਿਆਂ ਟਾਰਚ ਤੇ ਡਾਂਗ ਨਾਲ ਲਿਜਾਣੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹ ਸੋਚ ਕਿ ਤੁਰਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਲੋਅ ਰਹਿੰਦੇ ਪਰਤ ਆਵਾਂਗਾ। ਪਰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ ਖਾਸਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਤਰਾਈ ਵਾਲਾ ਰਸਤਾ ਮੈਂ ਤੇਜ ਕਦਮੀ ਰਿੜ੍ਹਦਾ-ਰਿੜ੍ਹਦਾ ਉਤਰ ਆਇਆ ਸੀ। ਕਈ

ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੱਥਰਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੂੰਹ ਭਾਰ ਡਿਗਦਾ-ਡਿਗਦਾ ਬਚਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਖੂਹ ਲਾਗਿਓਂ ਦੀ ਲੰਘਿਆ। ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਲਿਸ਼ਕੀ। ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਉਸ ਖੂਹ 'ਤੇ ਚਲੀ ਗਈ। ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਧਦੇ ਕਦਮ ਤ੍ਰਿਭਕ ਕੇ ਥਾਏਂ ਰੁਕ ਗਏ। ਇਕ ਇਨਸਾਨੀ ਜਿਹੀ ਦੇਹ ਮੈਨੂੰ ਖੂਹ ਦੀ ਮੌਣ ਉੱਤੇ ਪਈ ਜਾਪੀ। ਪਹਿਲੋਂ ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਹਿਮਿਆ। ਸੋਚਿਆ, ਮਨ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਹੈ, ਕੁੱਝ ਨੀ ਹੋਗਾ ਚੱਲ ਆਪਣੇ ਚੁਬਾਰੇ ਵੱਲ ਭੱਜ। ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਹੀ ਪਲ ਅੰਤਰ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਤੇ ਚੁਬਾਰੇ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਮੇਰੇ ਕਦਮ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਉਸ ਖੂਹ ਵੱਲ ਵਧ ਗਏ। ਉਤਸੁਕਤਾ ਨੇ ਚੁਬਾਰੇ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਮ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਖੂਹ ਦੀ ਮੌਣ ਨੇੜੇ ਪੁੱਜਾ। ਉਸ ’ਤੇ ਇਕ ਕਮਜ਼ੋਰ ਨਾਜ਼ੁਕ, ਪਤਲੀ ਜਿਹੀ ਮੁਟਿਆਰ ਮੂਧੇ ਮੂੰਹ ਬੇਹੋਸ਼ ਪਈ ਸੀ। ਲੱਜ ਤੇ ਘੜਾ ਨੇੜੇ ਪਏ ਸਨ। ਲੰਜ ਦਾ ਇਕ ਸਿਰਾ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਬੇਜਾਨ ਜਿਹੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸੀ। ਮੈਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨਜ਼ਰ ਦੁੜਾਈ। ਆਸ ਪਾਸ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੋਹੜ ਦੀਆਂ ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਮਕਦੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਹਵਾਈ ਜੜ੍ਹਾਂ ਲਮਕਦੇ ਫਨੀਹਰਾਂ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਧੌਣ ਘੁੰਮਾ ਕੇ ਵੇਖਿਆ। ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਹਨੇਰਾ ਹੀ ਹਨੇਰਾ ਸੀ। ਨਾ ਕੋਈ ਸਾਇਆ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਥਰੀਲੇ ਰਾਹ 'ਤੇ ਤੁਰਦੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਬਿੜਕ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ।

ਮੈਂ ਉਸ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਸਿੱਧਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਰੇ। ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਬੂੰਦਾਂ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਜੁਬਾੜੇ ਨਪੀੜੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਚਿਆ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਦਿਆਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਰਾਮ ਆਸਰੇ ਦੇ ਮੁਹੱਲੇ ਜਾ ਕੇ ਦੋਸਾਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਗੋਲ ਪੱਕੀ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਖੂਹ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਆਈ ਇਹ ਮੁਟਿਆਰ ਉਸੇ ਮੁਹੱਲੇ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਮਨ ਵਿਚ ਇਹ ਵੀ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ ਚੱਲ ਛੱਡ ਪਰ੍ਹਾਂ ਮਨਾਂ ਤੂੰ ਕੀ ਲੈਣਾ ਚੱਲ ਆਪਣੇ ਚੁਬਾਰੇ ਚੱਲੀਏ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ-ਭੇਣ ਹੋਵੇਗੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਕਰ ਹੋਵੇਗੀ, ਆਪੇ ਆ ਕੇ ਲੈ ਜਾਣਗੇ। ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਹੀ ਪਲ ਮੇਰੀ ਅੰਤਰ ਆਤਮਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਫਟਕਾਰਿਆ। ਠੰਡ ਦਾ ਮੌਸਮ, ਉਤੋਂ ਵਰਖਾ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਥੇ ਹੀ ਪਈ-ਪਈ ਠੰਢ ਨਾਲ ਆਕੜ ਗਈ। ਬੇਹਸ਼ ਹੈ ਅਜੇ ਸਾਹ ਚਲਦੀ ਪਈ ਹੈ, ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਦਲਿਤ ਮੁਹੱਲੇ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਚੜ੍ਹਨਾ ਮੈਨੂੰ ਐਵਰੈਸਟ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਣ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਉਸ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਅੰਤਰ ਪ੍ਰਣਾ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਅਨੋਖੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਚੱਲ ਪਿਆ ਸੀ, ਰਾਮ ਆਸਰੇ ਦੇ ਮੁਹੱਲੇ ਵੱਲ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਮਨ ਵਿਚ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਵੀ ਆਇਆ ਕਿ ਇਸ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ

ਲੇ ਚੌਲਾਂ। ਪਰ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਮੈਂ ਬੇਹੋਸ਼ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਬਾਹਾਂ 'ਚ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਸ ਮੁਰਦਾ ਜਿਹੇ ਜਿਸਮ ਦਾ ਭਾਰ ਮੈਥੋਂ ਨਾ ਚੁੱਕ ਹੋਇਆ। ਉਂਝ ਵੀ ਜਿਉਂਦੇ ਨਾਲ ਮੁਰਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦਾ ਭਾਰ ਵੱਧ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਲਿਟਾ ਕੇ ਤੇਜ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ ਰਾਮਆਸਰੇ ਵਾਲੇ ਮੁਹੱਲੇ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਿਆ ਸੀ।

ਤੱਦ ਨੂੰ ਬਾਰਿਸ਼ ਹੋਰ ਤੇਜ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੜੇ ਵੀ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਹਨੇਰਾ ਇੰਨਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਹੱਥ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁੰਝਦਾ ਪਿਆ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਚੱਲ ਕੇ ਹੀ ਮੇਰੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਫੁੱਲਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਮੁਹੱਲੇ ਭਾਈ ਪੁੱਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤਾਈਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਿੱਜ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੜੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਵੱਜ ਕੇ ਉਲਰ ਕੇ ਇਧਰ ਉਧਰ ਡਿੱਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ 'ਤੇ ਖਿੱਝ ਜਿਹੀ ਆਈ। ਇਹ ਕੀ ਮੁਸੀਬਤ ਗਲ ਪਾ ਲਈ, ਅਖੇ 'ਆ ਬੇਲ ਮੁਝੇ ਮਾਰ'। ਅੱਗੇ ਕਦਮ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਸਰੀਰ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜਨ ਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਰਿਹਾ। ਅਜੀਬ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਵਿਚ ਫਸ ਗਿਆ ਸੀ। ਰੁਕ- ਰੁਕ ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਤਾਂ ਮਾੜਾ ਜਿਹਾ ਰਾਹ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ। ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ 'ਤੇ ਡਿਗਦੇ ਗੜੇ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ, ਤੇਜ ਗਤੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕੇ ਤੜ-ਤੜ ਦੀ ਡਰੋਣੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ।

ਭਿੱਜਾ ਸਰੀਰ ਠੰਡ ਨਾਲ ਸੁੰਨ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਸ ਮੁਟਿਆਰ ਦਾ ਬਚਣਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੂਚਨਾ ਪੁਜਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਖੂਹ ਦੀ ਮੌਣ 'ਤੇ ਅਚੇਤ ਪਈ ਮੁਟਿਆਰ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ, ਅੰਦਰੋਂ ਫਿਰ ਹਿਮਤ ਨੇ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਲੜਖੜਾਉਂਦੇ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ ਡਿੱਕੋ-ਡੇਲੇ ਜਿਹੇ ਖਾਂਦਾ ਮੁਹੱਲੇ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਲਗਪਗ ਚੜ੍ਹ ਹੀ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਾਹਮਣਿਉਂ ਚੜ੍ਹਾਈ ਉਤਰਦੇ ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਬਿੜਕ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁਝ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਉਹ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਏ। ਸਭ ਤੋਂ ਮੂਹਰਲੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਜਗਦੀ ਲਾਲਟੇਨ ਸੀ। ਮਗਰਲੇ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਡਾਂਗਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਮੈਂ ਹਰਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਉਹ ਖੂਹ 'ਤੇ ਇਕ ਕੁੜੀ ਬੇਹੋਸ਼ ਪਈ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਲੱਭਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ ਨਾ ?"

"ਆਹੋ-ਆਹੋ ਖੂਹੇ 'ਤੇ ਪਈਓ ਸ਼ੈਲ, ਚਲ ਛੇੜ ਕਰੋ। ਚੁੱਕੀ ਕੇ ਲਈ ਆਗੇ ਉਨੂੰ। ਮਾਹਟਰ ਜੀ ਤੁਸਾਂ ਜੇ ਚਲੀ ਕੇ ਬੈਠੇ ਛੱਨੀਆ (ਘਰ) ਅਸਾਂ ਜੇ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਲਈ ਕੇ ਆਨੇ ਆਂ ।" ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਉਤਰਾਈ ਉਤਰਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਰੁਕ ਗਿਆ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਨਾਲ ਲਿਜਾਣ ਲਈ, ਜਦੋਂਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਰੰਤ ਆਪਣੇ ਚੁਬਾਰੇ 'ਤੇ ਪਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ

ਸੀ ।

 "ਕੋਈ ਨੀ ਮੈਂ ਫਿਰ ਚਲਦਾ ਆਪਣੇ ਚੁਬਾਰੇ 'ਤੇ... ।" ਮੈਂ ਪੈਰ ਮੋੜਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਬੋਲ ਪਿਆ।

"ਨਹੀਓ ਮਾਹਟਰ ਜੀ, ਗਿੱਲੇ ਹੋਈਗਾਉ ਤੁਸਾਂ ਜੇ, ਵਿਰੀ ਛੱਡੀ ਅੱਗੇ ਤੁਸਾਂ ਜੋ ਚਲੀ ਪੇਗ ਮੇਰੇ ਮਗਰ-ਮਗਰ ਪਾਇਆ ਸੀ। ਬਰਖਾ ਰੁਕੋਗ ਤਾਂ ।" ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ ਸੀ।

"ਨਹੀਂ, ਇਹ ਜਿਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਚਲਦਾ ।" ਮੈਂ ਫਿਰ ਟਾਲਣਾ ਚਾਹਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਗੱਭਰੂ ਨੇ ਨਹੋਰਾ ਜਿਹਾ ਮਾਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਸਾਡੇ ਗਰੀਬਾਂ ਦੇ ਕੁੱਥੇ ਦੇਂਦੇ ਜੀ ਵੱਡੇ ਲੋਕ। ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਉਆਂ ਈ ਕੋਈ ਝੋਈ ਕੇ ਰਾਜੀ ਨੀ "

ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਜੇ ਤੂੰ ਇੰਜ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਚੱਲਾਂਗਾ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਤੇ ਗਰਮਾ-ਗਰਮ ਚਾਹ ਵੀ ਪੀਆਂਗਾ।" ਮੇਰਾ ਉੱਤਰ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਗੱਭਰੂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਰਾਹਤ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ। ਮਗਰ "

“ਇਹ ਹੋਈ ਨਾ ਗੱਲ ਮਾਹਟਰ ਜੀ, ਆਈ ਜਾਗ ਫਿਰੀ, ਮੇਰੇ ਮਗਰ..।

ਮੈਂ ਉਸ ਗੰਭਰੂ ਦੀ ਪੈੜ ਨੱਪਦਾ, ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਚੱਲ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਂਜ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਗਿੱਲੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਠੰਡ ਨਾਲ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਨੂੰ ਚਾਹ ਦੀ ਤਲਬ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ।

ਅਸੀਂ ਪਥਰੀਲੀ ਕੰਡਿਆਲੀ ਬਾੜ ਨਾਲ ਘਿਰੀ ਵਲੇਵਦਾਰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਚੜ੍ਹੇ। ਫਿਰ ਲੰਮੀ ਤੇ ਤੰਗ ਜਿਹੀ ਗਲੀ ਲੰਘ ਕੇ ਉਸ ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ ਇਕ ਖੰਡਰਨੁਮਾ ਮਕਾਨ ਦੇ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਪੁੱਜ ਗਏ। "ਬਹੀ ਜਾਗੋ ਮਾਹਟਰ ਜੀ ਮੈਂ ਭੋਲੀਆ ਲਈ ਕੇ ਆਇਆ।" ਮੈਨੂੰ ਉਥੇ ਪੁਰਾਣੇ ਟੁੱਟੇ ਜਿਹੇ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਬੈਠਣ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਮੁੰਡਾ ਅੰਦਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ।

ਵਰਾਂਡੇ 'ਚ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਦਾ ਦੀਵਾ ਬਲਦਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਪੀਲੀ ਤੇ ਮਰੀਅਲ ਜਿਹੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਉਥੋਂ ਦਾ ਮਹੌਲ ਵੀ ਬੀਮਾਰ ਜਿਹਾ ਹੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਗਰੀਬੀ ਝਲਕਦੀ ਪਈ ਸੀ, ਉਥੋਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤੋਂ। ਮੈਂ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਅੰਦਰ ਨਾ ਨਿਕਲਿਆ ਪਰ ਖੂਹ ਵੱਲ ਨੂੰ ਗਏ ਬੰਦੇ ਬਾਹਾਂ ਤੇ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਚੁੱਕੇ ਹੋਏ ਪੁੱਜ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਲਿਟਾ ਕੇ ਸਿਆਣਾ ਜਿਹਾ ਬੰਦਾ ਬਾਹਰ ਆਇਆ ਤੇ ਵਰਾਂਡੇ ਦੇ ਇਕ ਖੂੰਜੇ ਵਿਚ ਬਣਾਏ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਲਾਗੇ ਬੈਠੀ ਪੁੱਢ ਜਿਹੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਬ ਹੋਇਆ, "ਕੁੜੀਏ ਦੇ ਲੀੜੇ ਬਦਲੀ ਦੇ ਛੇੜ ਕਰੀਕੇ, ਨਾਲੇ ਮਾਹਟਰ ਜੀ ਨੂੰ ਗਰਮ ਜਿਹੀ ਚਾਹ ਪਿਆਗੋ, ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਸੌਦੀ ਕੇ ਲਿਉਨਾ ।" ਇੰਨਾ ਬੋਲ ਕੇ ਉਹ ਅਧਖੜ ਬੰਦਾ ਝਾੜ ਤੇਬ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਬੰਦਾ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਘਰ ਦਾ ਵੱਡਾ ਵਡੇਰਾ ਲਗਦਾ ਸੀ।

ਉਸ ਔਰਤ ਨੇ ਵਰਾਂਡੇ ਦੀ ਕਿੱਲੀ ਨਾਲ ਟੰਗੇ ਸੇਲ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਲਾਹੇ ਤੇ ਅੰਦਰ ਚਲੀ ਗਈ। ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਉਹੀ ਮੁੰਡਾ ਮੇਲਾ ਜਿਹਾ ਬਦਬੂ ਮਾਰਦਾ ਤੋਲੀਆ ਫੜਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਨਾ ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵੀ ਉਸ ਤੋਲੀਏ ਨਾਲ ਸਿਰ, ਹੱਥ-ਮੂੰਹ ਪੂੰਝ ਲਏ। ਔਰਤ ਨੇ ਦਰਵਾਜਾ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਸ਼ੈਲ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨੁੱਚੜਦੇ ਕੱਪੜੇ ਬਦਲੇ। ਬਾਹਰ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਟਿਮਟਿਮਾਉਂਦੇ ਦੀਵੇ ਦੀ ਮੱਧਮ ਜਿਹੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਬੱਚੇ ਵਿਰਧ, ਜਵਾਨ ਔਰਤਾਂ-ਮਰਦ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।

ਮੈਂ ਚਾਹ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਇਸ ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ। ਤਦ ਨੂੰ ਇਕ ਜਟਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਬਾਬੇ ਨੇ ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਪੈਰ ਧਰੇ। ਵਰਾਂਡੇ 'ਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੇ "ਜੇ ਹੋ ਭੋਰੂ ਥਾਬਿਆਂ ਦੀ" ਦਾ ਜੈਕਾਰਾ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ। ਵਰਾਂਡੇ 'ਚ ਆਉਣ 'ਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਵਾਰੋ-ਵਾਰੀ ਝੁਕ ਕੇ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਚਰਣ ਸਪਰਸ਼ ਕੀਤੇ। ਭਗਵੇਂ ਰੰਗ ਦਾ ਕੁੜਤਾ-ਪਜਾਮਾ, ਗਲ 'ਚ ਰੁਦਰਾਖ ਦੀ ਮਾਲਾ, ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਬੇਲਾ। ਡੱਬ-ਖਡੱਬੀ ਚਿੱਟੀ-ਕਾਲੀ ਦਾਹੜੀ, ਅਮਲ ਮਾਰੀਆ ਅੱਖਾਂ, ਗੰਭੀਰ ਚਿਹਰਾ, ਦਰਮਿਆਨਾ ਜਿਹਾ ਕੱਦ, ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮੋਟਾਪੇ ਵਾਲਾ ਸਰੀਰ।

ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਲ ਵਾਲੇ ਅੰਦਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੈਲ ਦੀਆਂ ਪਲਕਾਂ ਉਘਾੜੀਆਂ। ਸਿਰ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਹਿਲਾਇਆ। ਬੰਦ ਦੰਦ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।

"ਫਿਕਰੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨੀ-ਉਣੇ ਈ ਕਰੀ ਦੇਣੀ ਏ ਠੀਕ, ਕੁਝ ਨੀ ਹੋਇਆ, ਜਾਗੋ ਬਨ੍ਹਾ ਬੂਟੀ ਤੇ ਕੜਛੀਏ 'ਚ ਅੰਗਿਆਰੇ ਲਈ ਆਗੋ. " ਬਾਬੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਆਇਆ ਮੁੰਡਾ ਬਨਾ ਲੈਣ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ 'ਚ ਕੁਝ ਅੰਗਿਆਰ ਕੱਢ ਕੇ ਬਾਬ ਨੂੰ ਫੜਾ ਗਈ। ਬਾਬੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਥੈਲੇ 'ਚੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਗੁੱਗਲ ਕੱਢ ਕੇ ਅੰਗਿਆਰਿਆਂ 'ਤੇ ਧਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਹਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਧੂੰਆਂ ਉਠਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਸਾਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਗੁੱਗਲ ਦੀ ਉਤੇਜਕ ਜਿਹੀ ਗੰਧ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ। ਭੋਰੂ ਬਾਬੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੀ ਸਰੂਰ ਨਾਲ ਭਰਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆ ਸਨ।

ਮੈਂ ਇਹ ਸਭ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਵਿਖਾਲਣ ਦੀ ਥਾਂ ਇਹ ਸਭ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਹੁੰਦਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਜਗਿਆਸਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਚਾਹ ਦੀ ਤਲਬ ਕੁੱਝ ਮੱਠੀ ਪੈ ਗਈ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਹਲਕਾ ਮੀਂਹ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਮਗਰੋਂ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹੇ ਨੂੰ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਬੰਨ੍ਹਾਂ-ਬੂਟੀ ਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਲੈ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਝਾੜ ਕੇ ਟਾਹਣੀਆਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕੀਤਾ ਤੇ ਤੇਰੂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਮੈਂ ਇਹ ਸਭ ਕਾਰਵਾਈ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ

ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੰਜੇ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਇਜ ਖਿਸਕਾ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅੱਧ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਬਾਬੇ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਜ਼ਰ ਆ ਸਕੇ।

ਬਾਬੇ ਨੇ ਬਨ੍ਹੇ ਦੀ ਡਾਲੀ ਨਾਲ ਬੇਸੁਧ ਪਈ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤਾਈਂ ਛੋਹਿਆ। ਫਿਰ ਕੋਈ ਮੰਤਰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ, ਡਾਲੀ ਨੂੰ ਕੱਚੇ ਫਰਸ਼ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਪਟਕਿਆ। ਬਾਬੇ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ। ਪਰ ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟੀ। ਫਿਰ ਭੋਰੂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਬਨਾ ਤਾਲੀ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖਦਿਆਂ ਪਾਟੇ ਬੰਝ ਵਰਗੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਚੀਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਤੂੰ ਦੀਆਂ ਨੀ ਮੰਨਣਾ, ਫਿਰੀ-ਮਿਨੂ ਤੇਰਾ ਲਾਜ ਕਰਨਾ ਈ ਪੰਗ-ਤੂੰ ਈਆਂ ਈ ਦਫਾ ਹੋਈ ਜਾਂਦਾ ।" ਇਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੈਲ ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਗੁੱਤ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਜੁੱਟ ਵਾਂਗ ਪੂਰੀ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ ਝੰਜੋੜਿਆ। ਵਾਲ ਖਿੱਚੇ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਸ਼ੈਲ ਦਾ ਸਿਰ ਉਪਰ ਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਹਰਕਤ ਹੋਈ। ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕੀਤਿਆਂ-ਕੀਤਿਆਂ ਕਮਜੋਰ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਭੇਰੂ ਬਾਬੇ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪਕੜ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ। ਪਰ ਭੈਰੂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਸ਼ੈਲ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਏ ਤੇ ਮੁੜ ਚੀਕਿਆ, "ਕੁਣ ਐਂ ਤੂੰ ਬੋਲਦਾ ਕੰਹ ਨੀ ।"

ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਟੁੱਟ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮਰੀਅਲ ਤੇ ਮੱਧਮ ਜਿਹੀ ਦਰਦ ਭਿੱਜੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, ਮਿਜ ਛੱਡੀ ਦੰਗੇ।"

"ਕੀਆਂ ਛੱਡੀ ਦਿਆਂ ? ਕੋਹ ਛੱਡੀ ਦਿਆਂ ? ਪੈਲਾਂ ਤੂੰ ਇਸ ਦੁਖਿਆਰੀਏ ਨੂੰ ਛੱਡ। ਏਸ ਘਰੇ ਨੂੰ ਛੱਡ, ਏਸ ਪਿੰਡੇ ਨੂੰ ਛੱਡ, ਮੇਰਾ ਅਲਾਕਾ ਛੱਡੀ ਦੇ ਫਿਰੀ ਮੈਂ ਵੀ ਛੋਡੀ ਦਿੰਗਾ ਤਿਨੂੰ ।" ਖ਼ੁਮਾਰੀ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਝਮਕਾਉਂਦਿਆਂ ਭੇਰੂ ਬਾਬਾ ਇਕੋ ਸਾਹ ਵਿਚ ਬੋਲ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮੇਰੀਆਂ ਹੈਰਾਨਕੁੰਨ ਨਜ਼ਰਾਂ ਕਦੋਂ ਭੋਰੂ ਬਾਬੇ ਦੇ ਸੰਵੇਦਨਾ ਰਹਿਤ ਨਿਰਦਈ ਜਿਹੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਟਿਕ ਜਾਦੀਆਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸ਼ੈਲ ਦੇ ਪੀੜ ਨਾਲ ਗੜੁੱਚ ਭੇਅ ਗ੍ਰਸਤ ਜ਼ਰਦ ਮੁੱਖ 'ਤੇ। ਉਥੋਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਰਹਿਸਮਈ ਤੇ ਡਰੌਣਾ ਜਿਹਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਲਾਗੇ ਬੈਠੇ ਲੋਕ ਵੀ ਸਾਹ ਰੋਕ ਕੇ ਬੜੀ ਹੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਭੇਰੂ ਬਾਬੇ ਦੀ ਹਰੇਕ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਵੇਖਦਿਆਂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਥੈਲੇ 'ਚੋਂ ਲੋਹੇ ਦਾ ਸੰਗਲ ਕੱਢ ਲਿਆ। ਮੇਰਾ ਕਾਲਜਾ ਕੰਬਿਆ। ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੇਰਾ ਭਾਈ ਝੁਣਝੁਣੀ ਜਿਹੀ ਦੌੜ ਗਈ। ਮੈਂ ਡੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਬਾਬੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਫਿਰੀ ਤੂ ਈਆਂ ਨੀ ਮੰਨਣਾ ਬੋਲ ਜਾਂਦਾ ਐ ਜਾਂ ਨਈ... " ਭੇਰੂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਐਤਕੀਂ ਸ਼ੈਲ ਦੇ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਇੰਨੀ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਪੁੱਟੇ ਕਿ ਸੇਲ "ਉਏ ਮੇਰੀਏ ਮਾਏ.... ।" ਕਹਿ ਕੇ ਤੜਪਦੀ ਉਠ ਕੇ ਬੈਠ ਗਈ। ਬਾਬੇ ਨੇ ਸੰਗਲ ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾਇਆ ਤੇ ਤੜਾਕ ਕਰਦਾ ਸੇਲ ਦੀ ਪਿੰਜਰਨੁਮਾ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਜੜ ਦਿੱਤਾ।

ਮਿਜੋ ਮਤ ਮਾਰੇ। ਮੈਨੂੰ ਛੱਡੀ ਦੇਗੇ। ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਦਰਦ ਭਿੱਜੀ ਲੇਰ ਨਾਲ ਕੰਧਾ ਕੰਬ ਉਠੀਆਂ, "ਗਲਾਂਦਾ ਛੱਭੀ ਦਿਆਂ ਹਾ ਹਾ ਹਾ.। " ਭੈਰੂ ਨੇ ਮਜਾਕ ਉਡਾਇਆ। "ਉਣ ਮੇਰੇ ਕਾਬੂ ਆਇਆ ਤਾਂ ਗਲਾਂਦਾ ਛੱਡੀ ਦਿਆਂ।" ਭੇਰੂ ਦੀਆਂ ਨਚਦੀਆਂ ਸੁਰਖ ਅੱਖਾਂ ਚੜਕਦੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਤੇ ਗਰਦਨ ਦੀ ਉਭਰੀਆਂ ਨੀਲੀਆਂ ਨਸਾਂ ਵੇਖ ਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉਡ ਗਏ ਸਨ। ਮੰਜੇ ਸਰ੍ਹਾਣੇ ਰੱਖੀ ਕੜਛੀ 'ਚੋਂ ਅਜੇ ਵੀ ਗੁੱਗਲ ਦਾ ਧੂੰਆਂ ਉਠ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹੱਥ ਪੈਰ ਮਾਰਦੀ ਸੇਲ ਭਰੂ ਵੱਲ ਨਫ਼ਰਤ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖ ਕੇ ਚੀਕੀ। ਉਸ ਨੇ ਦੰਦ ਕਰੀਚੇ। ਭੇਰੂ ’ਤੇ ਬੱਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਬੱਕਰੇ ਵਾਂਗ ਕਸਾਈ ਦੇ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਨੱਪੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਬਸ ਲਾਚਾਰ...। "

ਤੂੰ ਮਿੱਜੋ ਇੱਕ ਵਾਰੀਆ ਛੱਡੀ ਕੇ ਤਾਂ ਦਿੱਖ, ਵਿਰੀ ਮੈਂ ਦੱਸਣੀਆਂ ਤਿੰਨ੍ਹ....।" ਸ਼ੈਲ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਛੁਡਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਚੀਕੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਕਿਸੇ ਜਾਦੂਗਰ ਵਾਂਗ ਹੱਥ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਨਚਾਉਂਦਾ ਭੇਰੂ ਬੋਲਿਆ, "ਬੜਾ ਈ ਢੀਠ ਹੇਗਾ ਏ ਪਹਾੜੀਆ-ਦਿਖਿਆ ਕੀਆ ਮਿਜ ਧਮਕੀ ਦਿਆ ਦਾ ਬੜੀ ਬਿਗੜੀ-ਤਿਗੜੀ ਸ਼ੈਅ ਲਗਦੀ ਏ ਮੈਂ ਤਿੰਨ੍ਹ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਵਿਰੀ ਗਲਾਨਾ, ਆਪਣੀ ਭਲੀ ਚਾਹੁੰਨਾ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਚਲਿਆ ਜਾ ਨੀਂ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਉਹ ਗੱਤ ਬਣਾਂਗਾ ਕਿ ਤੂੰ ਚੇਤੇ ਰੱਖਗਾ ।" ਕਹਿੰਦਿਆ ਬਾਬੇ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਸੰਗਲ ਪੂਰ ਚੋਰ ਲਾਲ ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਕੰਗਰੋੜ 'ਤੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਸੰਗਲ ਪੈਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸ਼ੈਲ ਬਿਸਤਰੇ ਤੋਂ ਉਛਲ ਪਈ ਸੀ ਖਿੱਦੋ ਵਾਂਗ। ਉਹ ਭੇਰੂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਕੇ ਉਥੋਂ ਭੱਜ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਭੇਰੂ ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਰ ਪੰਜਿਆ ਨੇ ਬੇਲ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਕੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲੋਕ ਭਰੂ ਤੇ ਪਹਾੜੀਏ ਦਾ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਸੁਣ ਕੇ ਰੁਮਾਂਚਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਤਕਲੀਫ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਲਾਈਵ ਬੇਅ ਦੇਖਣ ਆਏ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਉਠ ਕੇ ਭਰੂ ਕੋਲੋਂ ਉਸਦਾ ਸੰਗਲ ਖੋਹ ਲਵਾਂ ਤੇ ਸੇਲ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਿਕੰਜੇ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਾ ਦਿਆਂ। ਪਰ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ੈਲ ਦੇ ਘਰਦਿਆਂ ਦੀ ਬਾਬੇ ਪ੍ਰਤੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਸ਼ਰਧਾ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰਾ ਹੌਂਸਲਾ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵੀ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਸ਼ੈਲ ਪੀੜ ਨਾਲ ਛਟਪਟਾਉਂਦੀ ਪਈ ਸੀ। ਉਹ ਰਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਜਿਵੇਂ ਗਲਾ ਹੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਰੋਣ ਸੰਘ 'ਚ ਫਸ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮਾਂ ਰੋਣਹੱਕੀ ਹੋ ਕੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਧੀ ਦੀ ਹੋਣੀ 'ਤੇ।

"ਬਾਬਾ ਜੀ, ਮਿੰਨੂੰ ਛੱਡੀ ਦੇਗੀ। ਮੈਂ ਠੀਕ ਆਂ। ਮਿੰਨੂ ਕੁੱਝ ਨੀ ਹੋਇਆ। ਮਿਨੂ ਮਤ ਮਾਰੋ। ਮੈਂ ਪੈਰੀ ਪੈਨੀ ਆਂ।" ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਤਰਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਭੇਰੂ ਨੇ ਬੈਲ 'ਤੇ ਤਰਸ ਖਾਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦਰਸ਼ਕਾਂ 'ਤੇ ਜੇਤੂ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਸੁੱਟਦਿਆਂ ਫਿਰ ਹਵਾ 'ਚ ਸੰਗਲ ਲਹਿਰਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਦਿੱਖੀ ਲੰਗ.. ਕਿੱਡਾ ਚਲਾਕ ਪਹਾੜੀਆ ਐ। ਕੀਆਂ ਚੋਪੜੀਆਂ-ਚੋਪੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਾ ਦਾ,

ਮਿੱਜੋ ਬਲੇਮੇਂ ਬਿਚ ਲੈਣ ਲਈ। ਮਿਜੋ ਧੋਖਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਉਏ ਮੈਂ ਬੀ ਭੋਰੂ ਬਾਬਾ ਆਂ, ਲਗਦਾ ਤੂੰ ਮਿਜ ਪਛਾਣਿਆ ਨੀ। ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਸੁਣੀ ਕੇ ਤਾਂ ਬੋਡੇ- ਬੱਡੇ ਭੂਤ-ਪ੍ਰੇਤ ਚੁੜੇਲਾਂ ਥਰ-ਥਰ ਕੰਬਦੀਆਂ ਤੇਰੀ ਤਾਂ ਅਕਾਰ ਈ ਕੇ ਐ ਤੇਰਾ ਹੌਸਲਾ ਕੀਆ ਪਈ ਗਿਆ ਮੇਰੇ ਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਪੈਣ ਦਾ? ਤੜਾਕ-ਤੜਾਕ। ਰੇਅ ਪਿੰਜਣ ਵਰਗੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਭਰੀ ਸੀ, ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸੰਗਲ ਵੱਜਣ ਮਗਰੋਂ ।" "ਛੱਡ ਖਾਂ ਇਸ ਬਚਾਰੀਏ ਨੂੰ। ਏਹ ਤਾਂ ਪੈਲੇ ਦੀ ਕਰਮਾਂ ਮਾਰੀ ਐ। ਜਾ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਨੇ ਦੇ ਘਰ ਜਾ, ਛੱਡ ਖੇਹੜਾ ਇਸ ਦਾ ।" ਭੇਰੂ ਬਾਬਾ ਜਿਵੇਂ ਪਹਾੜੀਏ ਦੀ ਮਿਨਤਾਂ ਕਰਦਾ ਪਿਆ ਸੀ।

"ਕੁਤਾਹ ਜਾਣਾ ਬਾਬਾ ਜੀ। ਮਿਜ ਕੁੱਬੇ ਢੋਅ ਦੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਏਸ ਦੁਨੀਆਂ ਬਿੱਚ? ਇਥੇ ਈ ਰੁੱਖੀ-ਸੁੱਕੀ ਖਾਈ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰੀ ਲੱਗੀ...!" ਸ਼ੈਲ ਕੁਰਲਾਈ ਸੀ।

"ਤੂੰ ਜਾਣਾ ਜਾਂ ਨੀ? ਦਿੱਖੀ ਲੱਗ, ਕੀਆਂ ਰੂਪ ਬਦਲੀ-ਬਦਲੀ ਕੇ ਮਿੱਜੇ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾ ਦਾ ਏ।" ਭਰੂ ਬਾਬੇ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਤੇਜ ਜੁਬਾਨ ਚਲਦੀ ਪਈ ਸੀ ਉਨੇ ਹੀ ਭੇਜ ਹੱਥ। ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਰੁਕੇ ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਸੰਗਲ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੇਲ ਪੀੜ ਨਾਲ ਗੰਢ ਬਣੀ ਪਈ ਸੀ। ਦਿਲ ਕੰਬਾਊ ਚੀਕਾਂ ਹੁਣ ਮੱਧਮ ਪੈਂਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਘਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਨਿਸਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਦਰਦ ਹੁਣ ਹੋਦੇ ਵੱਧ ਕੇ ਹੁਣ ਦਰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਸ਼ੈਲ ਦੇ ਸਵੈਟਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਿੱਠ ਦੀ ਚਮੜੀ ਵੀ ਉਧੜ ਗਈ ਸੀ। ਭੋਰੂ ਬਾਬਾ ਹੋਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਕਰੂਰ ਪੰਜੇ ਕੁੱਝ ਢਿੱਲੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੁੜ ਅਚੇਤ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਭੇਰੂ ਨੇ ਝਟਕਾ ਜਿਹਾ ਦੇ ਕੇ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਪਟਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। "ਹਾਏ ਮੈਂ ਮਰੀ ਗਈ" ਦੀ ਮੱਧਮ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਸ਼ੈਲ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲੁੜਕ ਗਈ ਸੀ। ਭਰੂ ਨੇ ਹੱਥਲਾ ਸੰਗਲ ਆਪਣੇ ਝੋਲੇ ਵਿਚ ਰੱਖ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਆਪ ਵੀ ਕੱਚੇ ਵਰਸ਼ 'ਤੇ ਵਿਛੀ ਬੇਰੀ 'ਤੇ ਪਲਾਥੀ ਮਾਰ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਹਾਲਤ 'ਤੇ ਦੁਰਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰਾ ਕਾਲਜਾ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੇਵਕੂਰੀ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਹੜੇ ਇਕ ਬੀਮਾਰ ਲਾਚਾਰ ਤੇ ਕਮਜੋਰ ਲੜਕੀ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਝੋਟਾ-ਕੁੱਟ ਵੇਖ ਕੇ ਵੀ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਮੁਰਦਾ ਖਮੇਸ਼ੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਕਿਸੇ ਤਮਾਸ਼ੇ ਵਾਂਗ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਭੈਰੂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਚਿਲਮ ਭਰਵਾਈ। ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮਾਂ ਬਾ-ਬੇਲਈ ਪਿਤਲ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਗਿਲਾਸ ਵਿਚ ਗਰਮਾ ਗਰਮ ਦੁੱਧ ਰੱਖ ਗਈ। ਚਿਲਮ ਦਾ ਸੂਟਾ ਭਰਦਿਆਂ ਭੇਰੂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਕੋਲ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ, "ਫਿਕਰੇ ਆਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨੀ ਮੈਂ ਪਹਾੜੀਏ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਉਨੀ ਤੋਬਾ ਕਰੀ ਲਈ। ਊਣ ਉਨੀ ਏਸ ਪੱਖੇ ਮੂੰਹ ਨੀ ਕਰਨਾ। ਮੈਂ ਇਨੂੰ ਅੱਜ ਈ ਪਿੱਛੇ ਦੀਆਂ ਬਸੋਈਆਂ 'ਤੇ ਕੀਲੀ ਦੇਣਾ। ਈਆ ਕਰੀਂ, ਕੱਲੇ ਨੂੰ ਪੰਜ

ਕੰਜਕਾਂ ਨੂੰ ਕੱਚੀ ਰੋਟੀ ਖੁਆਈ ਦੇਣੀ। ਤਰਕਾਲਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਵਿਰੀ ਫੇਰਾ ਪੇਗਾ। ਨਾਲੇ ਚੇਤੇ ਰੱਖੀ ਅੰਦੀਆਂ ਸਗਰਾਂਦੀ ਨੂੰ ਕੁੜੀਏ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਭੰਜਨੀ ਟੋਭੇ 'ਤੇ ਨਹਾ ਆਈ। ਘੱਟ ਘੱਟ ਚਾਰ ਭਦਾੜੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰ ਭਰੀ ਲਈ ਹਰੇਕ ਸੰਗਰਾਂਦੀ ਨੂੰ, ਨੌਂ-ਬਰ-ਨੌਂ ਹੋਈ ਜਾਣਾ ਸ਼ੈਲ ਨੇ। ਘਾਬਰਨੇ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨੀ, ਜਹਾੜੀ ਭਾਈ ਭੇਰੂ ਹੋਗਾ।" ਇੰਨੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਭਰੂ ਬਾਬਾ ਆਪਣਾ ਥੈਲਾ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਲਮਕਾ ਕੇ ਚੱਲਿਆ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ "ਜੇ ਬਾਬਿਆਂ ਦੀ" ਦਾ ਜੈਕਾਰਾ ਛੱਡ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਭੈਰੂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਚਿਲਮ ਭਰ ਕੇ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਮੁੰਡਾ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਪਿਤਲ ਦੇ ਗਿਲਾਸ ਵਿਚ ਚਾਹ ਫੜਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਭੇਰੂ ਬਾਬਾ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਇਨਾ ਗੁਆਚ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਾ ਮੈਨੂੰ ਠੰਡ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਚਾਹ ਦੀ ਤਲਬ ਜਾਗੀ ਸੀ। ਚਾਹ ਗੁੜ ਦੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਮਿੱਟੀ ਵਰਗੀ ਗੰਧ ਵੀ ਆਉਂਦੀ ਪਈ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਚਾਹ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਦੁੱਧ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਚਾਟੀ ਵਿਚ ਕਾੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਚਾਹ ਪੀਣ ਮਗਰੋਂ ਇਕ ਆਦਮੀ ਹਨੇਰੇ 'ਚ ਲਾਲਟੈਨ ਲੈ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਚੁਬਾਰੇ ਤੱਕ ਛੱਡ ਆਇਆ ਸੀ। ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਬੱਦਲ ਤਾਂ ਸਨ ਪਰ ਵਰਖਾ ਰੁਕੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਸ਼ੈਲ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੂਹਰੇ ਕਦੇ ਵਿਲਕਦੀ, ਛਟਪਟਾਉਂਦੀ, ਤੜਪਦੀ, ਪੀੜ ਨਾਲ ਚੀਕਦੀ ਸ਼ੈਲ ਦਾ ਦਰਦ ਨਾਲ ਜ਼ਰਦ ਹੋਇਆ ਚਿਹਰਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਤੇਰੂ ਬਾਬੇ ਦਾ ਅਫੀਮਚੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲਾ ਬੇਦਰਦ ਚਿਹਰਾ ਘੁੰਮ ਜਾਂਦਾ। ਉਸ ਰਾਤ ਮੇਂ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਿਆ।

3. ਪਹਿਲੀ ਭਦਾੜੀ

ਉਸ ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਸੀ। ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਬੱਦਲਾਂ ਤੇ ਧੁੰਦ ਦਾ ਸੀਨਾ ਚੀਰ ਕੇ ਸੂਰਜ ਨੇ ਉਸ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਖ਼ਸ਼ਣ ਵਾਲੀਆ ਸੁਨਿਹਰੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਕੋਸੀ ਧੁੱਪ ਦਾ ਅਨੰਦ ਲੈਣ ਲਈ ਮੈਂ ਉਸ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਖੱਡ ਵਿਚ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਸੀ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੀ ਦੂਰ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਸ਼ੈਲ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਬਿਰਧ ਮਾਤਾ ਡੰਗੋਰੀ ਸਹਾਰੇ ਚਲਦੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਨਮਸਤੇ ਬੁਲਾਈ ਤੇ ਬੇਲ ਦਾ ਹਾਲ-ਚਾਲ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ।

"ਕੇ ਦੱਸਾਂ ਮਾਹਟਰ ਜੀ, ਉਆ ਈ ਐ, ਬਾਬੇ ਨੇ ਗਲਾਇਆ ਹਾ ਕਿ ਸੰਗਰਾਂਦੀ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਭੰਜਨੀ ਟੋਭੇ 'ਤੇ ਨਹਾ ਲਿਆਂਈ, ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਉਥੇ ਲਈ ਕੋ ਚਲੀਆਂ...।"

ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਇਕਦਮ ਨਵਾਂ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਦੂਸਰੇ ਸਾਥੀ ਅਧਿਆਪਕ ਤਾਂ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਹੀ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰ ਗਏ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਇਕੱਲੇ ਲਈ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੱਟਣਾ ਮੁਹਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੱਸ ਇਸੇ ਗਰਜ਼ ਨਾਲ ਮੈਂ ਪੁੱਛ ਲਿਆ, "ਮਾਤਾ ਜੀ ਕੀ ਮੈਂ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਉਥੇ, ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ?"

"ਕੇਂਹ ਨੀ ਜਾਈ ਸਕਦਾ, ਬੱਸ ਪੈਦਲ ਚੱਲਣਾ ਪੈਣਾ, ਪੰਜ ਕੁ ਕੋਹ, ਖੇਡ-ਖੇਡ, ਤੁਸਾਂ ਜੇ ਸ਼ਹਿਰੀਏ ਜੇ ਚਲੀ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਚਲੀ ਪੱਗੇ।" ਸੇਲ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਹਾਮੀ ਭਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ।

ਬੱਸ ਨਵੀਂ ਥਾਂ 'ਤੇ ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਚਾਹ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਪੰਜ ਕਹ ਯਾਨੀ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪਥਰੀਲੀ ਖੇਡ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਹੀ ਬੋਸ ਮਿਲਣੀ ਸੀ ਦੁੱਖ ਭੇਜਨੀ ਟੋਭੇ 'ਤੇ ਪੁੱਜਣ ਲਈ। ਸੈੱਲ ਸੀ ਕਿ ਮਸਾਂ ਦਸ ਕੁ ਕਦਮ ਤੁਰਦੀ। ਫਿਰ ਬੈਂਕ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀ। ਪੱਥਰਾਂ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਕੁੱਝ ਪਲ ਆਰਾਮ ਕਰਦੀ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਮਾਂ-ਧੀ ਕੀੜੀ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਲਗਦੀਆਂ।

"ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਦੌਰੇ ਕਦੇ ਤੇ ਪੈਂਦੇ ਨੇ ਮਾ ਜੀ ?"

"ਕੇ ਦੱਸਾਂ ਪੁੱਤਰਾ, ਮਸਾਂ ਪੰਜ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਐ ਬੜੀ ਸੋਣੀ ਗੁਗੂ-ਮੁੱਗੂ ਜਿਹੀ। ਸਾਡੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਮੰਗੀ ਲਿਆ ਹੈ। ਈਧਾ ਵਿਆਹ ਕਰੀਤਾ ਹਾ ਪਰ ਮੁਕਲਾਬਾ ਅਠਾਰਵੇਂ ਸਾਲ 'ਚ ਹੋਣਾਹਾ।"

"ਇੰਨੀ ਨਿੱਕੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਸ਼ੈਲ?" ਮੈਂ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।

"ਆਹੋ ਪੁੱਤਰਾ, ਸਾਡੇ ਨਿੱਕੀਆਂ ਉਮਰਾ ਦੀ ਬਿਆਹੀ ਦਿੰਦੇ-ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਚੌਦਵੇਂ ਸਾਲੇ ਵਿਚ ਈ ਮੁਕਲਾਥਾ ਹੋਈ ਗਿਆ ਹਾ" ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਥਾਂ ਨਿਕਲਿਆ 'ਪੁੱਤਰਾ' ਸ਼ਬਦ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ

ਸੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਆਪਣਾਪਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਸੀ।

"ਅੱਛਾ, ਫਿਰ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਸ਼ੈਲ ਨਾਲ ?"

“ਪੁੱਤਰਾ, ਸਾਡੀ ਤਾਂ ਕਿਸਮਤ ਈ ਟੁੱਟੀ ਗਈ ਹੀ। ਮੁਕਲਾਵੇ ਤੋਂ ਸਾਲ ਪੈਲਾਂ ਦੀ, ਈਧਾ ਘਰ ਆਲਾ ਸੋਪੇ ਦੇ ਡੰਗ ਕਰੀਕੇ ਚਲਦਾ ਹੋਇਆ। ਸ਼ੈਲ ਰੇਡੀ ਹੋਈ ਗਈ ਹੀ।" ਸੀ ਹੋਈ।"

"ਉਹ ਕਿਵੇਂ ? ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਤਾਂ ਅਜੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਵੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ

"ਸਾਡੇ ਰਵਾਜਈ ਈਆਂ ਦੇ ਨੇ ਪੁੱਤਰ।"

"ਮੁੜ ਕੇ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਬੇਲ ਦਾ?"

"ਸਾਡੇ ਵਿਧਵਾ ਨੂੰ ਕੌਣ ਬਿਆਂਦਾ? ਕੁਣੀ ਰੱਖਣਾ ਇਸ ਕਰਮਾ ਮਾਰੀਏ ਨੂੰ। ਈਆਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਬਿੰਚ ਈ ਚਲਦਾ। ਸਾਡੇ ਪਹਾੜੇ ਬਿਚ ਈਆ ਦਾ ਰਵਾਜ ਹਈ ਨੀ।"

ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਿਧਵਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਇਹ ਕਿਹੜੇ ਕਸੂਰ ਦੀ ਸਜਾ ਮਿਲਦੀ ਪਈ ਐ ਸੇਲ ਨੂੰ। ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਮੈਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਉਠਿਆ ਸੀ।

"ਸ਼ੈਲ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਹਨ ?"

"ਆਹੋ ਅੱਠ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਨੇ । ਸਾਰੇਈ ਬਿਆਹੀ ਬਰੀਗੇ। ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਸਦੇ। ਬੱਸ ਏਹ ਐ ਕਰਮਾ ਮਾਰੀ। ਉਣ ਤਾਂ ਈਧਾ ਪਿਓ ਬੀ ਹਈ ਨੀ ਸਿਰੇ 'ਤੇ। ਘਰ ਦਾ ਕੰਮ-ਕਾਰ ਇਹੇ ਕਰਦੀ, ਮਿੱਜੀ ਈਧਾ ਈ ਆਸਰਾ। ਕੰਮੇ ਕਾਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਚੌਜ ਐ ਈਨੂੰ।"

"ਫਿਰ ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਇਸ ਵਿਚਾਰੀ ਨਾਲ?"

"ਇਕ ਦਿਨ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਲਈ ਕੇ ਗਈ ਹੀ ਬਣੇ ਨੂੰ। ਕੁਤੇ ਕਰੜੀ ਥਾਂ ਪੈਰ ਰਖੋਈ ਗਿਆ ਹੋਣਾ ਨਾ, ਬਸ ਉਥੋਂ ਈ ਪਹਾੜੀਆ ਮਗਰ ਲੱਗੀ ਗਿਆ ਹੋਣਾ ਨਾ। ਬੱਸ ਉਥੇ ਈ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋਈ ਕੇ ਡਿਗੀ ਪਈ ਹੀ। ਬਸ ਉਦੋਂ ਦੇ ਈ ਦੌਰੇ ਪੈਂਦੇ ਈਨੂੰ।"

ਇਜ ਹੀ ਰੁਕਦਿਆਂ-ਚਲਦਿਆਂ ਬਸਦਿਆਂ ਖੰਡ ਦਾ ਰਸਤਾ ਤੈਅ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਸੜਕ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਜਰਾ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਬਸ ਗੋਲਾ ਦਾ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਹੁੰਗਾਰਾ ਜਰੂਰ ਭਰਿਆ ਸੀ। ਕਦੇ ਉਦਾਸ ਤੇ ਫਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਜਰੂਰ ਵੇਖ ਲੈਂਦੀ ਪਰ ਨਜ਼ਰਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲੈਂਦੀ। ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦੀ ਪਈ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਸਾਥ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਗਾ-ਚੰਗਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਖੂਹੇ 'ਤੇ ਬੇਹੇਸ਼ ਪਈ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਾ ’ਚ ਚੁੱਕ ਕੇ ਘਰ ਪੁੱਜਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਸ਼ੈਲ ਦੇ ਪੀਲੇ ਜਿਹੇ ਮੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕਨਪਟੀਆਂ ਸੁਰਖ ਹੋ ਗਈਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ। ਫਿਰ ਉਸ ਦੀ ਤੱਕਣੀ ਵਿਚ ਸੋਖ਼ੀ ਤੇ

ਆਪਣਾਪਣ ਝਲਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।

ਇਹ ਵੀ ਕਿਨੀ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਇਨੇ ਲੰਮੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਬੱਸ ਇਕ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਜਿਹੜੇ ਪੱਥਰਾਂ 'ਤੇ ਤੁਰਨ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਸੀ ਤੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਦੀ ਤੇਜ ਕਦਮੀਂ ਲੰਘ ਗਏ ਸਨ. ਬਿਨਾਂ ਬੋਲਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ ਕੋਲ ਕਾਰ ਲੰਘ ਜਾਵੇ।

ਉਥੋਂ ਟੋਭੇ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਫੜੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਲੀ ਖਾਲੀ ਸੀਟ ਮਿਲੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਥਕਾਵਟ ਕਰਕੇ ਨੀਂਦ ਆਉਂਦੀ ਪਈ ਸੀ, ਜਾਂ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਦੇ ਸਾਰਾ ਬੋਝ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਟਿਕਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਜਿਸਮ 'ਚੋਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਆਉਂਦੀ ਪਈ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਖਿੜੀ ਹੋਈ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।

"ਦੁੱਖ ਭੰਜਨੀ ਟੋਭੇ ਵਾਲੀਆਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਉਠੀ ਕੇ ਦਰਵਾਜੇ ਲਾਗੇ ਆਈ ਜਾਗੇ..... ।" ਕੰਡਕਟਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਮੇਰੇ ਕੰਨੀ ਪਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਿਵੇਂ ਇਤਰਾਂ ਦੇ ਵਗਦੇ ਚੋਅ 'ਚ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ। ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਦੇਣੀ ਸੇਲ ਦਾ ਸਿਰ ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਹਟਾਉਂਦਿਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਠਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਅਲਸਾਈ ਪਰ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਬਿਲਕੁਲ ਕਰੀਬ ਤੋਂ ਮੇਰੀਆ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਝਾਕਦੀ ਹੋਈ ਉਠ ਖੜਤੀ।

ਟੋਭੇ 'ਤੇ ਅਜ਼ਬ ਨਜ਼ਾਰਾ ਸੀ। ਉਥੇ ਤਾਂ ਮੇਲਾ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਸੰਗਰਾਂਦ ਕਰਕੇ। ਦੂਰ-ਦੁਰੇਡਿਓ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਪੁੱਜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸੇਵਾਦਾਰ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਟੋਭੇ ਵੱਲੋਂ ਲੈ ਜਾਦੇ। ਰੋਗੀ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਨ ਲਗਦੇ। ਹੱਥ ਪੈਰ ਮਾਰਦੇ। ਆਪਣੀ ਸ਼ੁੱਧ-ਬੁੱਧ ਗੁਆ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਲਿਟਣ ਲਗਦੇ। ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਪੁੱਟਣ ਲਗਦੇ। ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਸਿਰ ਘੁਮਾਉਣ ਲੱਗਦੇ। ਤਕੜੇ ਜੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਸੀਟ ਕੇ ਟੋਭੇ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਸਮੇਤ ਕੱਪੜਿਆਂ ਜਬਰਦਸਤੀ ਟੁੱਤੀ ਲੁਆ ਦਿੰਦੇ। ਕਈ ਜਿਆਦਾ ਖੁੰਖਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖ ਕੇ ਸੇਲ ਘਬਰਾ ਗਈ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਤਾਂ ਸਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਔਰਤਾਂ ਸੰਗ ਬੈਠ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬਾਬੇ ਦੀਆਂ ਭੇਟਾ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਗਾਉਂਦੀਆਂ-ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ ਵੀ ਫਰੋਲਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਹੌਲੀ ਦੇਣੀ ਮੇਰੇ ਕੰਨ 'ਚ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਨੀ ਨਹੋਣਾ। ਪਾਣੀ ਠੰਡਾ ਹੋਗ। ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਪਿੱਠ ਬੜੀ ਦੁਖਦੀ ਐ, ਭੇਰੂਏ ਦੇ ਸੰਗਲਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਕਰੀ ਕੇ। ਮਿਨੂ ਨੀ ਕੁਝ ਬੀ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਠੀਕ ਤਾਂ ਹਾਂ।"

ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੈਲ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਤਰਸ ਆਇਆ। ਜੇ ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਅਨਿਆ ਕਿਉਂ?

ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਮੈਂ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਉਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਲੈ ਗਿਆ ਜਿੱਧਰ ਹੋਰ ਵੀ ਰੋਗੀ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਤ ਕੱਪੜਿਆਂ ਟੋਭੇ ਵਿਚ ਟੁੱਭੀ ਲੁਆਣ

ਲਈ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਉਥੇ ਰੁੱਕ ਕੇ ਮੇਲੇ ਵੱਲ ਖਿਸਕ ਗਏ। ਭੀੜ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ ਸੀ। ਉਥੇ ਸਾਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭੀੜ ਵਿਚ ਗੁਆਚਣ ਡਰੋਂ, ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਘੁੱਟ ਕੇ ਵੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕੱਲੀ-ਇਕੱਲੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਕੁਝ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਸੇਲ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਬੜੇ ਚਾਅ ਤੇ ਨੀਝ ਨਾਲ ਵੇਖਦੀ। ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਉਲਟਾ ਪੁਲਟਾ ਕੇ ਪਰਖਦੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾ, “ਪਸੰਦ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਲੈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।" ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਾ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਚੀਜ਼ ਝੱਟ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਉਸੇ ਥਾਂ ਰੱਖ ਕੇ ਅਗਲੀ ਦੁਕਾਨ ਮੂਹਰੇ ਜਾ ਖੜ੍ਹਦੀ। ਇੰਜ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਸਾਰਾ ਹੀ ਮੇਲਾ ਘੁੰਮ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪਸੰਦ ਵੀ ਆਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਫਿਰ ਮੈਂ ਗਰਮਾ-ਗਰਮ ਜਲੇਬੀਆਂ ਖਰੀਦੀਆਂ। ਅਸੀਂ ਭੀੜ 'ਚੋਂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਹੋ ਕੇ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਪੱਥਰ 'ਤੇ ਬੈਠ ਗਏ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਨਾ ਨੁਕਰ ਮਗਰੋਂ ਜੈਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਲੇਬੀਆਂ ਖਾਧੀਆਂ। ਜਲੇਬੀਆਂ ਖਾਂਦਿਆਂ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆ। ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ, ਜੰਗਲਾ ਦੀਆਂ, ਖੇਤਾਂ ਦੀਆਂ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀਆਂ, ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਦੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੋਸਤੀ ਦੀਆਂ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਹੌਲ ਦੀਆਂ, ਲੁਕ ਛਿਪ ਕੇ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ, ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਪਸੰਦ ਤੇ ਨਾ ਪਸੰਦ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਸ਼ੈਲ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਨੱਚਦੀ ਥਿਰਕਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵੇਖੀ ਨਾ ਜਾਂਦੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਵਧ ਜਾਂਦੀ। ਚਿਹਰਾ ਸੁਰਖ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਰਝਾਇਆ ਫੁੱਲ, ਯਕਾਯਕ ਫਿਰ ਤੋਂ ਤਰੋਤਾਜਾ ਹੋ ਕੇ ਖਿੜ ਪਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ਬੇ ਨਾਲ ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਮਹਿਕਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੋਵੇ।

ਜਲੇਬੀਆਂ ਖਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਵੜ ਗਏ। ਸੇਲ ਨੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਹ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਂਹ-ਨਾਂਹ ਕਰਦਿਆਂ ਜਬਰਦਸਤੀ ਖਰੀਦ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਚਹਿਕਦੀ ਪਈ ਸੀ, ਉਹ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਘੁੱਟ ਕੇ ਫੜਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭੁੱਲੀ। ਉਹ ਕਦੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਝੂਲੇ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੈਠੀ। ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਮੈਰੀਗੋ ਰਾਊਂਡ ਝੂਲ ਦੇ ਇਕੋ ਪੋਲੇ 'ਤੇ ਸੁਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਝੂਲਾ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਬੁਲੰਦੀ ਛੂਹ ਕੇ ਇਕਦਮ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ੈਲ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜ ਜਾਂਦੀ।

ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਮੇਲਾ ਘੁੰਮ ਕੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮੁੜੇ ਤਾਂ ਸ਼ੈਲ ਦਾ ਦੁਪੱਟਾ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰੋਂ ਢੁਲਕ ਕੇ ਗਲੇ 'ਤੇ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਅਨੱਖੀ ਚਮਕ ਸੀ ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਧੁੰਦ ਉਡ-ਪੁਡ ਗਈ ਸੀ। ਦਰਦ ਤੇ ਬਕਾਵਟ ਦੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ ਗਾਇਬ ਸਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਤਾਜੇ ਖਿੜੇ ਫੁੱਲ ਵਰਗੀ ਭਾਜਗੀ ਖੇਡਦੀ ਪਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਅੰਗ-ਅੰਗ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਆ ਗਈ ਸੀ।

ਕਦਮਾਂ ਵਿਚ ਭੇਜੀ ਸੀ।

ਸ਼ੈਲ ਵਿਚ ਆਏ ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲ ਪਈ ਸੀ, "ਦਿੱਖਿਆ ਪੁੱਤਰ, ਕਿੰਨੀ ਕਰਨੀ ਆਲੀ ਥਾਂ ਐ। ਪਹਿਲਕੀਆ ਭਦਾੜੀਆ ਬਿਚ ਈ ਕਿੰਨਾ ਵਰਕ ਪਈ ਗਿਆ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ।"

ਮੁੜਦੇ ਸਮੇਂ ਸ਼ੈਲ ਪੰਛੀਆਂ ਵਾਂਗ ਚਹਿਕਦੀ ਪਈ ਸੀ। ਸਵੇਰੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਪੈਰ-ਪੈਰ 'ਤੇ ਥੱਕ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਖੰਭ ਲੱਗ ਗਏ ਸਨ। ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਵਲ੍ਹਕਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵੇਖ ਕੇ ਬੇਲ ਦੀ ਮਾਂ ਵੀ ਸੁੱਖ ਤੇ ਸਕੂਨ ਭਰੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾਲ ਭਰ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਸਭ ਚੰਗਾ-ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਪਿਆ ਸੀ।

ਵਾਪਸੀ ਸਮੇਂ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਰਸਤਾ ਪਲਕ ਝਮਕਦਿਆਂ ਹੀ ਤੇਅ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਦਾਖਿਲ ਹੋ ਕੇ ਜਦੋਂ ਮਾਂ-ਧੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁਹੱਲੇ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਪੈਰ ਮੋੜੇ ਤਾਂ ਵਿਛੜਦਿਆਂ ਸ਼ੈਲ ਉਦਾਸ ਜਿਹੀ ਹੋ ਕੇ ਬੁੜ-ਬੁੜਾਈ, "ਅਗਲੀਆ ਦਾੜੀਆ 'ਤੇ ਬੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਚਲਿਓ।" "ਹਾਂ-ਹਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਚਲਾਂਗਾ.....।" ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਚਰਨ ਸਪਰਸ਼ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਵਿਦਾ ਲੈਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਅਸੀਸਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ, "ਜੀਉਂਦਾ ਰੋਹ ਪੁੱਤਰਾ-ਜਵਾਨੀਆਂ ਮਾਣੇ, ਠੰਡੀਆਂ ਛਾਵਾਂ ਰੈਣ ਤੇਰੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ। ਸਾਡੇ ਗਰੀਬਾਂ 'ਤੇ ਤੂੰ ਬੜਾ ਉਪਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ-ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿਰੀ ਬੀ ਆਈ ਪੁੱਤਰਾ.... ।"

"ਆਵਾਂਗਾ ਮਾਤਾ ਜੀ ਜਰੂਰ ਆਵਾਂਗਾ ।" ਮੈਂ ਬੇਲ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮਿਲਾ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਿਆ ਕਿਹਾ ਸੀ।

ਚੁਬਾਰੇ 'ਤੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਮੈਂ ਦਿਨ ਭਰ ਦੇ ਸਰੂਰ ਵਿਚ ਗੁਆਚਾ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖਣ ਬੈਠ ਗਿਆ ਸੀ ।“ ਫਿਲਹਾਲ ਮੈਂ ਇਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਬਦਲੀ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾ ਕਰਿਓ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੇਰੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨੀ.... "

4. ਚੇਤਿਆਂ ਦੀ ਬਰਾਤ

ਉਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਕਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਸਿੱਧੀ ਲਿੰਕ ਰੋਡ ਉਸ ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮਿੰਨੀ ਬੱਸਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਮੂਹਰੇ ਆ ਕੇ ਰੁਕਦੀਆਂ। ਮਹੂ ਦੀਆਂ ਹੱਟੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਲਿੰਕ ਰੋਡ ਪਹਾੜੀ ਦਾ ਕੰਢਾ ਪੱਧਰਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਖੇਡ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਮੂਹਰੇ ਪੁੱਜਾ ਤਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਪੰਡਤ ਜੀ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਇਕ ਗੋਰਾ ਚਿੱਟਾ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਮੁੰਡਾ ਉਠ ਕੇ ਮੇਰੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਝੁਕਿਆ: "ਮਾਹਟਰ ਜੀ ਮੇਂ ਦੀਪਾ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਨੀ।"

"ਵਾਹ ਬਈ, ਦੀਪਿਆ ਕੀ ਹਾਲ ਚਾਲ ਐ ਪੰਡਤ ਜੀ ਦਾ..?"

"ਉਹ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਹੋਈਗੇ ਜੀ, ਪੰਜ ਕੁ ਸਾਲ ਹੋਈਗੇ ਉਣ ਇਥੇ ਮੈਂ ਈ ਬੇਨਾ।"

“ਅੱਛਾ ਯਾਰ ਪਤਾ ਈ ਨੀ ਲੱਗਾ ਇਸ ਪਿੰਡ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਤਾਂ ਸੰਪਰਕ ਦੀ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੋਰ ਦੇਸ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ?"

"ਆਹੋ ਜੀ, ਦੇ ਨਿਆਣੇ ਬੀ ਨੇ।"

"ਬੜੀ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰੇਸ ਕੀਤੀ ਬਈ ਤੂੰ ਤਾਂ।" ਅੰਤਲਾ ਵਾਕ ਸੁਣ ਕੇ ਦੀਪਾ ਮੁਸਕਰਾ ਪਿਆ।

"ਬੈਠੋ ਤੁਸੀਂ, ਮੈਂ ਚਾਹ ਬਨਾਣਾ।" ਆਖ ਕੇ ਦੀਪਾ ਇਕਦਮ ਭੱਠੀ ਲਾਗੇ ਜਾ ਬੈਠਾ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਂਹ-ਨਾਂਹ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਚਾਹ ਵਾਲੀ ਪਤੀਲੀ ਭੱਠੀ 'ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਦੀਪਾ ਪੰਡਤ ਜੀ ਦਾ ਪੋਤਰਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਇਸ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਬਦਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਛੇਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ। ਕਮਜ਼ੋਰ ਤੇ ਮਲੂਕੜਾ ਜਿਹਾ। ਹੁਣ ਚੰਗਾ ਗੰਭਰੂ ਜਵਾਨ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ ਪਛਾਣਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ। ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਚੁਬਾਰੇ ਤੋਂ ਟੀਨ ਹਟਾ ਕੇ ਲੈਂਟਰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਪਾਸੇ ਦੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਹੋਰ ਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਟੇਲਰ ਮਾਸਟਰ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਸੀ। ਦੁਕਾਨ ਸਾਹਮਣੇ ਪਿੱਪਲ ਹੇਠਲਾ ਚਬੂਤਰਾ ਵੱਡਾ ਤੇ ਸਿਮੇਂਟਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਿੱਪਲ ਹੋਰ ਵੀ ਸੰਘਣਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਹੁਣ ਕਾਫੀ ਦੂਰ ਤੱਕ ਵੇਲ ਗਈਆਂ ਸਨ।

ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਵੀ ਹੁਣ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸੀਮਿਟ ਨਾਲ ਪੱਕੀਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਵੀ ਹੁਣ ਕਾਫੀ ਖੁੱਲ੍ਹਾ-ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਤੇ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਲਗਦਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਖੂਹ ਦੀ ਹਾਲਤ ਲਗਭਗ ਉਹੋ ਜਿਹੀ ਹੀ ਸੀ। ਨਾ ਉਸ ਨੂੰ ਢਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਲੇ-

ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਹਰੇਕ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ ਵਾਟਰ ਸਪਲਾਈ ਦੀ ਟੂਟੀ ਪੁੱਜਣ ਕਰਕੇ, ਖੂਹ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘਟ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿਤੇ ਮੋਟਰ ਸੜ ਜਾਂਦੀ ਜਾਂ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਲੰਮਾ ਕੱਟ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆ ਟੈਂਕੀਆਂ ਨਾ ਭਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੂਹ ਚੇਤੇ ਆਉਂਦਾ।

ਸਾਹਮਣੇ ਖੰਡ ਪਾਰ ਵਾਲੀ ਕੱਚੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਸਰ੍ਹਾਂ ਹੁਣ ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਛੱਤ ਅਜੇ ਵੀ ਟੀਨ ਦੀ ਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਵੀ ਹੋਈ ਤੇ ਦੁੱਖ ਵੀ ਕਿ ਮੰਦਰ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ 'ਤੇ ਸਰਾਂ ਦੇ ਮਗਰਲੇ ਪਾਸੇ ਇਕ ਖੋਖੇ ਵਿਚ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਠੇਕਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਾਲ ਹੀ ਖੜ੍ਹ ਦੀ ਛੰਨ ਵਾਲੀ ਕੁੱਲੀ ਜਿਹੀ 'ਚ ਅਹਾਤਾ ਵੀ। ਹੁਣ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਪੰਜ-ਛੇ ਕੋਹ ਦੂਰ ਕਮਾਹੀ ਦੇਵੀ ਜਾਂ ਮਹੂ ਦੀਆਂ ਹੱਟੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਪਿੰਡਾਂ 'ਚ ਹੋਰ ਕੋਈ ਸਹੂਲਤ ਪੁੱਜੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ, ਪਰ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਠੇਕੇ ਜ਼ਰੂਰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਲਾਗੇ ਹੀ ਰੋਬ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਵਿੱਦਿਆ ਮੰਦਰ, ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਕੂਲ ਦੀ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗੇਟ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਕੂਲ ਦਾ ਦਰਜਾ ਵਧਾ ਕੇ ਮਿਡਲ ਤੋਂ ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੇਟ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਪਿੱਲਰਾਂ 'ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ "ਕਮ ਟੂ ਲਰਨ-ਗੋ ਟੂ ਸਰਵ" ਮੋਟੇ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਸਕੂਲ ਦੇ ਟੀਨਾਂ ਦੀ ਛੱਤ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਹੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਮਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਰੂਰ ਵਧ ਗਈ ਸੀ, ਜਮਾਤਾਂ ਵਧਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ। ਦੀਪਾ ਦੱਸਦਾ ਪਿਆ ਸੀ ਸਕੂਲ ਦਾ ਸਟਾਫ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਕ ਤਾਂ ਲੋਕੀ ਪਿੰਡਾਂ 'ਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਦੂਸਰੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਭਰਤੀ ਜੋ ਬੰਦ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਦੀਪੇ ਨੇ ਝਟਪਟ ਮੇਰੇ ਲਈ ਚਾਹ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਵੀ ਹੁਣ ਮੰਜਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਦੁਕਾਨ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸੁਪਰ ਮਾਰਕੀਟ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਲੋੜ ਦੀ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਹਲਵਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਬਣੇ ਬੇਸਨ, ਬਰਫੀ, ਪਕੌੜੇ, ਜਲੇਬੀ, ਸ਼ੱਕਰਪਾਰੇ ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਆਦਲੇ ਹੁੰਦੇ। ਖਾਲਸ ਖੋਏ ਦੀ ਬਰਫ਼ੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਣਵਾ ਕੇ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿਚ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ।

ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇਸ ਇਕਲੋਤੀ ਮੁੱਖ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਰੌਣਕ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਦੁਪਹਿਰ ਸਮੇਂ ਖੂਹ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਆਏ ਮਰਦ ਅਕਸਰ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਆ ਜੁੜਦੇ। ਉਥੇ ਤਾਸ਼ ਦੀ ਬਾਜੀ ਲਗਦੀ। ਗਿਣਤੀ ਵਧਦੀ ਤਾਂ ਦੋ-ਦੋ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਗਰੁੱਪ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ

ਤਾਸ਼ ਦਾ ਇਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ। ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਬੈਠਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਮੀ ਹਨੇਰਾ ਹੋਣ ਤੱਕ ਉਠਣ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਨਾ ਲੈਂਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਸ਼ ਖੇਡਦਿਆਂ ਵੇਖਣ ਤੇ ਮਜ਼ਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰੀ ਰੱਖਦੇ। ਇਕ ਜਣਾ ਹਟਦਾ ਤਾਂ ਦੂਸਰਾ ਝੱਟ ਦੇਣੀ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲੈਂਦਾ। ਤਾਸ਼ ਖੇਡਦਿਆਂ-ਖੇਡਦਿਆਂ ਉਹ ਪੰਡਤ ਜੀ ਤੋਂ ਬੀੜੀਆਂ ਦੇ ਬੰਡਲ, ਸਿਗਰਟਾਂ ਦੀਆਂ ਡੱਬੀਆਂ ਮੰਗਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਸ਼ ਮਾਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਜਾਂ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਚਾਹ ਵੀ ਬਣਵਾ ਕੇ ਤਾਜ਼ਾ ਦਮ ਹੋਏ ਰਹਿੰਦੇ। ਕੋਈ-ਕੋਈ ਗਰੁੱਪ ਹਾਰ-ਜਿੱਤ ਤੇ ਮਿਠਾਈ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਲਾ ਲੈਂਦਾ। ਪੈਸੇ ਲਾ ਕੇ ਤਾਸ਼ ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ ਘੱਟ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ। ਕਰੜਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੁੰਦਾ। ਬਾਜੀ ਜਿੱਤਣ ਤੇ ਜੇਤੂ ਹਾਣੀ ਸ਼ੇਰ ਮਚਾਉਂਦਾ ਤੇ ਹਾਰਨ ਵਾਲੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਹੇਰਾ-ਫੇਰੀ ਦਾ ਇਲਜਾਮ ਵੀ ਲਾਉਣ ਲਗਦੇ। ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਬਹਿਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਸਾਥੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। ਉਧਰ ਖੇਡ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਇਧਰ ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨਦਾਰੀ ਵੀ । ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਫੁਰਸਤ ਮਿਲਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਖਿਸਕ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਗਰੁੱਪ ਪੂਰਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਆਰਜੀ ਤੌਰ ਤੇ ਪਤੇ ਸਾਂਭ ਕੇ ਖਿਡਾਰੀ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ। ਪਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤਾਸ਼ ਦੇ ਸ਼ੁਕੀਨ ਦੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਝਟ ਉਸ ਲਈ ਥਾਂ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਸਲੇਟੀ ਹਨੇਰਾ ਘਿਰ ਜਾਣ ਤੇ ਵੀ ਜਦੋਂ ਤਾਸ਼ ਦੇ ਅਮਲੀ ਉੱਠਣ ਦਾ ਨਾਂ, ਨਾ ਲੈਂਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤਾ ਹੀ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਦੁਪਹਿਰ ਸਮੇਂ ਘੜਾ ਜਾਂ ਗਾਗਰ ਲੈ ਕੇ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਆਏ ਸਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸੌਦਾ ਵੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਆਪਣਾ ਆਪ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਲੇ- ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧ-ਬੁੱਧ ਗੁਆ ਚੁੱਕੇ ਉਹ ਬੰਦੇ ਮੈਨੂੰ ਮੁਣਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਹਾਣੀ 'ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ।

ਮੈਨੂੰ ਤਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖੇਡਣੀ ਆਉਂਦੀ, ਨਾ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਖੇਡ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਤਾਂ ਘਰ ਵਿਚ ਤਾਸ਼ ਵਾੜਣਾ ਹੀ ਨਹਿਸ਼ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਖੇਡ ਨਾਲ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਜੂਆ ਖੇਡਣ ਦੀ ਲੱਤ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੂਆ ਉਸ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰਕੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਤਾਸ਼ ਖੇਡਣਾ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਬੁਰੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੁਮਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਇਸ ਖੇਡ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਹਾਂ, ਕਈ ਵਾਰੀ ਟਾਈਮ ਪਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹਾ ਜਰੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਅਨਪੜ੍ਹ ਜਿਹੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ, ਪੇਂਡੂ ਲੋਕ ਇਸ ਖੇਡ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਹਿਰ ਲਗਦੇ। ਲੱਖ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਤੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਖੇਡ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਦੀ ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਾ ਪੈਂਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਨਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਕਿ "ਤਾਸ਼ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ' ਬਿਨਾਂ ਵੇਖਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੇ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਹੱਥਲੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਕਿਵੇਂ ਲਾ ਲੈਂਦਾ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਖਿਡਾਰੀ ਕਿਸੇ ਚਾਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹਿਸ ਪੈਂਦੇ। ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਬੋਲਣ ਲਗਦੇ। ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਚੋਰ, ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਗਰਦਾਨਦੇ, ਤਾਸ਼

ਦੇ ਪੱਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਵਗ੍ਹਾ ਮਾਰਦੇ ਤਾਂ ਵੀ ਮੇਰੀ ਪੱਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਝਗੜੇ ਦਾ ਕਾਰਣ ਨਾ ਪੈਂਦਾ, ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਚੋਰੀ, ਕਿਹੜਾ ਧੋਖਾ, ਕਿਹੜੀ ਚੀਟਿੰਗ। ਉਹ ਬਹਿਸ ਕੇ, ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਬੋਲ ਕੇ, ਪੱਤੇ ਉੱਥੇ ਸੁੱਟ ਕੇ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਖੇਡ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਤੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ, ਉਹ ਫਿਰ ਸਾਰੇ ਝਗੜੇ ਭੁੱਲ ਕੇ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਤਾਸ਼ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ।

ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਹਰੇਕ ਚੰਗੀ ਮੰਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦਾ। ਪਰ ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਸਿਫ਼ਤ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਣ ਕੇ ਵੀ ਅਨਜਾਣ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੂਹ ਜਿਹੇ ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਾਹਮਣੇ ਉਸ ਦੀ ਭਾਫ਼ ਤੱਕ ਨਾ ਕੱਢਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਖੂਬੀ ਕਾਰਨ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਨਿੱਜੀ ਦੁੱਖ ਦਰਦ ਜਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੰਮੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਤੋਂ ਸਲਾਹ ਵੀ ਮੰਗ ਲੈਂਦੇ। ਕਈਆਂ ਦਾ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਉਧਾਰ ਵੀ ਚਲਦਾ। ਲੋੜਵੰਦ ਦੀ ਲੋੜ ਵੇਲੇ ਮਦਦ ਕਰਨੋਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਰਹਿੰਦੇ। ਪਰ ਕੀ ਮਜ਼ਾਲ ਹੈ ਜੇ ਇਧਰ ਦੀ ਗੱਲ ਉਧਰ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਤਾ ਤੇ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਭੇਤ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਆਦਤ ਵਿਚ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਚਾਹ ਸ਼ਿੱਪ ਕਰਦਿਆਂ ਮੋਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀਹ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਕਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਘੁੰਮ ਗਏ ਸਨ। ਚੁਬਾਰਾ ਸੁੰਨਸਾਨ ਸੀ। ਹੁਣ ਸੜਕ ਬਣਨ ਅਤੇ ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਅਧਿਆਪਕ ਆਪਣੇ ਘਰੋਂ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ। ਮੈਂ ਨੰਬਰਦਾਰ ਸ਼ੰਭੂ, ਸਰਪੰਚ ਦੇਸੂ, ਦੇਬੂ ਮਿਸਤਰੀ, ਬਾਬਾ ਠੁਕਠੁਕੀਆ ਵਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਪਿਆਰੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।

ਮੈਂ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਲਈ ਮਿਲੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਲਿਤ ਮੁਹੱਲੇ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਮੁਹੱਲਾ ਇਕੱਠਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੁਝ ਘਰ ਤਾਂ ਸ਼ੈਲ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨਾਲ ਸਨ ਤੇ ਕੁਝ ਘਰ ਲਾਗਲੇ ਉੱਚੇ ਟਿੱਲੇ ਤੇ ਸਥਿਤ ਸਨ। ਮੈਂ ਪਰਚੀਆਂ ਤੇ ਫਾਰਮ ਭਰਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇਥੋਂ ਹੀ ਕਰਨੀ ਸੀ। ਉਸ ਚੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਚਿੰਤਾ ਵੀ ਹੋਈ। ਹੁਣ ਵੀਹ-ਪੰਝੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲਾ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵਾਲਾ ਜੋਸ਼ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਕੁਆਰੇ ਸੀ। ਚੁਬਾਰੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਲਾ ਬਿੱਲਾ ਅਧਿਆਪਕ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਬਿੱਲੀਆਂ ਬਿੱਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲਾ। ਛੁੱਟੀ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਰੀਆਂ-ਭਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ। ਕਈ-ਕਈ ਘੰਟੇ ਉਤਰਾਈ ਚੜ੍ਹਾਈ ਚੜ੍ਹ ਉਤਰ ਕੇ ਵੀ ਥਕਾਵਟ ਦਾ ਨਾਮੋ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਤਾਜ਼ਾ ਦਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ।

ਮੈਂ ਦੀਪੇ ਨੂੰ ਕਰਮੇ ਵਾਲੇ ਮੁਹੱਲੇ ਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਛੱਡੋ ਮਾਹਟਰ ਜੀ, ਕਾਹਨੂੰ ਏਡੀ ਦੂਰ ਜਾਣਾ। ਇਥੇ ਈ ਸੌਦੀ ਲੇਨੇ ਆ। ਉਸ ਬੇਹੜੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਿਆਣੇ ਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ। ਉਨੀ ਇਥੇ ਹੀ

ਭਰਾਈ ਦੇਣੀਆਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪਰਚੀਆਂ। ਆਪਣੇ ਬੇਹੜੇ ਦੇ ਜੀਆਂ ਦਾ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ। ਨਿੱਕੀ-ਨਿੱਕੀ ਗੱਲ ਦਾ। ਊਆਂ ਊਣ ਇੱਟਾਂ ਦਾ ਪੱਕਾ ਰਸਤਾ ਬੀ ਬਣੀ ਗਿਆ,ਉੱਥੇ ਜਾਣ ਲਈ।" ਮੈਨੂੰ ਦੀਪੇ ਦੀ ਗੱਲ ਜਚ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਸੌਦਾ ਲੈਣ ਆਏ ਕਰਮੇ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਹੱਥ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ।

"ਜਾਈਂ ਉਏ ਛੋੜ ਕਰੀਕੇ, ਆਪਣੇ ਬਾਪੂਏ ਨੂੰ ਘੱਲੀ ਜ਼ਰਾ, ਆਖੀਂ, ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਆਲੇ ਆਏ ਨੇ ਹੱਟੀਆਂ। ਜਾ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਛੇਤੀ ਘੱਲੀ ਦੇ।"

ਮੁੰਡਾ ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਚਲਾ ਗਿਆ।

"ਦੀਪਿਆ, ਹੁਣ ਖੂਹੇ ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਰੌਣਕ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ।" ਮੈਂ ਸੁੰਨਸਾਨ ਪਏ ਖੂਹ ਵੱਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਕਿੱਥੇ ਮਾਹਟਰ ਜੀ, ਜੇ ਕਧਾੜੀ ਮੋਟਰ ਸੜੀ ਜਾਂਦੀ ਐ ਤਾਂ ਵਾਟਰ ਸਪਲਾਈ ਬੀ ਬੰਦ ਹੋਈ ਜਾਂਦੀ, ਫਿਰੀ ਲੋਕੀ ਕਰਦੇ ਇਧਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ। ਊਆਂ ਕੁਣ ਔਂਦਾ। ਉਣ ਤਾਂ ਮੌਜਾਂ ਐ ਜੀ। ਘਰ ਈ ਕੱਪੜੇ ਧੋਈ ਲੈਂਦੇ, ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਆਈ ਲੈਂਦੇ।"

ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਖੂਹ ਵੀ ਉਂਝ ਹੀ ਬੀਆਵਾਨ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਤੇ ਬੋਹੜ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਝੁਕ ਆਈਆਂ ਸਨ। ਖੂਹ ਲਾਗੇ ਅੱਕ- ਬਸੂਟੀ ਤੇ ਪੰਜ ਫੁੱਲੀ ਆਦਿ ਸੰਘਣੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਨੇ ਝੁਰਮਟ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਮੈਨੂੰ ਚੇਤੇ ਆਇਆ। ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਮਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਤੇ ਬਿੱਲਾ ਇਸੇ ਚੁਬਾਰੇ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਗਾਣੇ ਜਾਂ ਖਬਰਾਂ ਸੁਣ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ, ਦੋਹਾਂ ਖੂਹਾਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਆਵਾਜਾਈ ਹੁੰਦੀ। ਦਲਿਤ ਮੁਹੱਲੇ ਦੀ ਮੁਟਿਆਰ ਕਮਲ ਵੀ ਆਪਣੇ ਖੂਹ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਭਰ ਕੇ ਚੁਬਾਰੇ ਸਾਹਮਣਿਉ ਲੰਘਦੀ। ਇਕਹਿਰਾ ਤੂਤ ਦੀ ਛਿਟੀ ਵਰਗਾ ਜਿਸਮ। ਤਰਾਸ਼ੇ ਹੋਏ ਅੰਗ। ਲੰਮੀ ਧੌਣ। ਸਿਰ ਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਘੜਾ। ਘੜੇ ਨੂੰ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਸਹਾਰੇ ਦੇ ਛੱਡ ਕੇ, ਸਰਕਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਲਾਕਾਰ ਵਾਂਗ ਪਥਰੀਲੀ ਖੰਡ 'ਚੋਂ ਬੋਚ-ਬੋਚ ਪੰਬ ਧਰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਬਿੱਲਾ ਕਾਲਜਾ ਫੜ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਹਉਕਾ ਜਿਹਾ ਭਰਕੇ ਆਖਦਾ, ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਜੀ ਕਰਦੇ, ਇਸ ਦੇ ਪਿਉ ਤੋਂ ਇਸ ਦਾ ਹੱਥ ਮੰਗ ਲਵਾਂ।"

"ਨਿਰੀ ਅਨਪੜ੍ਹ ਐ। ਓ..ਅ.ਵੀ ਨੀ ਜਾਣਦੀ।" ਮੈਂ ਦੱਸਦਾ। "ਕੋਈ ਨੀ ਯਾਰ, ਚਲੂਗੀ। ਬਹੁਤੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਵੀ ਕੀ ਚੱਜ ਸੰਵਾਰਦੀਆਂ ਪਤਾ ਐ ਮੈਨੂੰ।" ਬਿੱਲਾ ਸਰੂਰ ਜਿਹੇ 'ਚ ਬੋਲਦਾ।

ਮੈਂ ਫਿਰ ਕਹਿੰਦਾ, "ਆਧਰਮੀ ਐ। ਤੂੰ ਜੱਟ ਦਾ ਪੁੱਤ। ਤੇਰੇ ਘਰ ਆਲੇ ਰਾਜੀ ਹੋ ਜਾਣਗੇ।"

"ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕੌਣ ਵੇਖਦਾ ਜਾਤਾਂ-ਪਾਤਾਂ। ਨੇਚੁਰਲ ਬਿਊਟੀ ਐ ਪਿਆਰੇ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਸਾਡੇ ਕਿੱਥੇ? ਸਾਰੇ ਸੁਹੱਪਣ ਦਾ ਪਾਣੀ ਭਰਦੇ

ਨੇ। ਇਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਵੇਖ ਲੈਣਗੇ ਨਾ ਅਪਸਰਾ ਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਣੀ ਐ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਿਖਾਈ.... ।" ਬਿੱਲਾ ਪੂਰੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ।

ਪਰ ਮਗਰੋਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੀ ਮਾਨ੍ਹੇ ਨੇ, ਕਮਲ ਨਾਲ ਇੰਨੀ ਕੁ ਮਾੜੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਾਲੋਂ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

5. ਮਾਨ੍ਹਾ ਤਵੀਤਾਂ ਵਾਲਾ

ਦਲਿਤ ਮੁਹੱਲੇ ਦਾ ਫਾਰਮ ਤੇ ਪਰਚੀਆਂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਨੇ ਉੱਥੇ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਹੀ ਆ ਕੇ ਭਰਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਕਮਾਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੀ ਉਸ ਪਾਸ। ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ ਹਰੇਕ ਜੀ ਬਾਰੇ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਗੁਆਂਢੀ-ਗੁਆਂਢੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ। ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਈਵੇਸੀ ਵਿਚ ਦਖਲ ਨਾ ਦੇਣ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦਿਆਂ। ਪਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਇਹੋ ਨਿੱਕੀ ਤੋਂ ਨਿੱਕੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੇ ਸਾਂਝਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੀਡਾ ਕਰਦੀ, ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਹੋ ਸੂਚਨਾ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਜੀ ਦਾ ਜੰਜਾਲ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ।

ਹੁਣ ਦੂਸਰਾ ਮੁਹੱਲਾ ਸੀ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ। ਕਮਾਹੀ ਦੇਵੀ ਵੱਲੋਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ, ਦੱਰੇ ਵਰਗੀ ਘੰਟੀ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਘੰਟੀ ਉਤਰਦਿਆਂ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਮੁਹੱਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਮਗਰੋਂ ਮੈਨੂੰ ਉਥੇ ਵੇਖ ਕੇ, ਮੇਰੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਹਾਲ-ਚਾਲ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਸ ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੀ। ਲਗਭਗ ਹਰੇਕ ਪਰਿਵਾਰ 'ਚੋਂ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਫੌਜੀ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ। ਕਈ ਪੈਨਸ਼ਨ ਆ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਆਪਣੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸਾਂਭ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਈ ਅਜੇ ਵੀ ਨੌਕਰ ਸਨ। ਵਰ੍ਹੇ-ਛਿਮਾਹੀ ਛੁੱਟੀ ਆਉਂਦੇ। ਬੱਚੇ ਪਿੰਡ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਪਾਸ ਰਹਿੰਦੇ। ਬੱਚੇ ਪਿੰਡ 'ਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦੇ। ਘਰ ਵਾਲੀਆਂ ਘਰ ਸਾਂਭਦੀਆਂ। ਸੱਸ-ਸਹੁਰੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੀਆਂ।

ਇਸ ਮੁਹੱਲੇ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇਲਾਕੇ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ, ਮਰਦਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸੁੰਦਰ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਉਨੇ ਕੁ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦਾ ਛੱਟਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦਰਮਿਆਨੇ ਕੱਦ, ਇਕਹਿਰੇ ਪਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੁਡੌਲ ਜਿਸਮ, ਤਿੱਖੇ ਨੈਣ ਨਕਸ਼, ਸਾਫ਼ ਰੰਗ, ਮੇਕਅਪ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ, ਸਾਦਗੀ ਵਿਚਲੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਡੁੱਲ੍ਹ-ਡੁੱਲ੍ਹ ਪੈਂਦੀ। ਉਸ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁਹੱਪਣ ਦਾ ਕੋਈ ਜੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਤੋਂ ਮਿੱਠੀ ਪਿਆਰੀ ਪਹਾੜੀ ਬੋਲੀ। ਬੋਲਦੀਆਂ ਘੱਟ ਪਰ ਆਪਣੇ ਹਾਵ-ਭਾਵ, ਅਦਾਵਾਂ-ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਗੱਲ ਕੇ 'ਬੌਡੀ ਲੈਂਗਵੇਜ' ਨਾਲ ਹੀ ਕੀਲ ਕੇ ਰੱਖ ਲੈਂਦੀਆਂ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ।

ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਉਥੋਂ ਦੇ ਮਰਦ ਪਿਚਕੀਆਂ ਗੋਲ੍ਹਾਂ ਵਾਲੇ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਚੇ ਕੱਦ ਨਹੀਂ, ਸਫਾਚਟ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਹੀਨ ਜਿਹੇ ਚਿਹਰੇ, ਬੀੜੀ ਜਾਂ ਹੁੱਕਾ ਪੀ-ਪੀ ਕੇ ਧੁਆਂਖੇ ਸਲੇਟੀ ਬੁੱਲ੍ਹ। ਕੁੱਝ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤੀ ਸ਼ਾਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਤਿੱਖੀਆਂ ਤੇ ਕੁੰਢੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਸਨ। ਔਰਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਮਰਦ ਘੱਟ ਮਿਹਨਤੀ। ਘਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਕੰਮ 'ਚ ਵੀ ਪੂਰਾ ਹੱਥ ਵੰਡਾਉਂਦੀਆਂ। ਮਰਦ ਜਿੰਨੇ ਅਣਖੀ ਤੇ ਖੁਸ਼ਕ, ਔਰਤਾਂ ਉਂਨੀਆਂ ਹੀ ਮਿੱਠ-

ਬੋਲੜੀਆਂ ਤੇ ਪਰਦੇਦਾਰ।

ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਭਾਵੇਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਕਾਫੀ ਗੁੰਝਲ ਤੇ ਜਟਿਲ ਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹਾਲਤਾਂ ਦਾ ਹੀ ਅਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਤੇ ਚਰਿੱਤਰ 'ਤੇ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਵਲੋਂਵੇਦਾਰ ਤੇ ਤੰਗ ਰਸਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਵਤੀਰਾ ਵੀ ਵਲਦਾਰ ਤੇ ਕੰਜੂਸੀ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ। ਥੁੜਾਂ ਮਾਰਿਆ ਇਲਾਕਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਵੀ ਹੱਥ ਘੁੱਟ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਕਨੂੰਨੀ ਆਦਮੀ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ-ਸਾਦੀਆਂ ਲਗਦੀਆਂ ਪਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੇਚਦਾਰ ਗੱਲਾਂ 'ਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਫਸਦਾ ਕਿ ਬੇਬਸ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਧੇ ਸਾਦੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਜਿਹੇ ਲਗਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਉੱਨੀ ਹੀ ਟੇਢੀ ਖੀਰ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ 'ਚ ਇੰਝ ਪੁਲਚਾ ਲੈਂਦੇ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਰਾਹ ਨਾ ਲੱਭਦਾ। ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਾ ਦਿੰਦੇ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਡੂੰਘੀਆਂ ਤੇ ਬਾਰੀਕ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਜਾਂਦੇ। ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਪੜ੍ਹੇ ਘੱਟ ਸਨ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕੁੱਝ ਸੰਸਕਾਰਗਤ ਤੇ ਕੁੱਝ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ਨਾਲ ਗੜੁੱਚ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਤੇ ਵਫਾਦਾਰੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦਾ ਬੁਰਾ ਜਾਂ ਮਾੜਾ ਨਾ ਤੱਕਦੇ ਨਾ ਕਰਦੇ। ਬੱਸ ਆਪਣੇ ਦਾਇਰੇ ਜਿਹੇ 'ਚ ਸਿਮਟੇ ਲੋਕ।

ਮੈਂ ਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪਰਚੀਆਂ ਭਰ ਕੇ ਨਿਕਲਿਆ ਤਾਂ ਸਾਹਮਣਿਓਂ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਆ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪਿਆ। ਹੁਣ ਉਸ ਦੇ ਹੀ ਘਰ ਦੀ ਵਾਰੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਸੀ। ਨਮਸਤੇ ਬੁਲਾਈ ਤੇ ਹਾਲ-ਚਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਜ਼ਰਾ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਆਇਓ। ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਵੀ ਪਰਚੀਆਂ ਭਰ ਲਵਾਂ, ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ।"

"ਹਲਾ ਮਾਹਟਰ ਜੀ, ਸਾਡੇ ਪਿੰਡੇ ਦੀ ਤੁਸਾਂ ਜੋ ਮਰਦਮ ਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕਰਨੀ

" ਹਾਂ ਜੀ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ।"

"ਚਲੋ ਏਸ ਬਹਾਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਬੀ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਈਗੇ, ਉਆਂ ਕਿਹੜਾ ਤੁਸਾਂ ਜੋ ਮੁੜੀ ਕੇ ਸਾਡੇ ਪੱਖੋ ਮੂੰਹ ਦੀਤਾ, ਜਧਾੜੀ ਦੇ ਬਦਲੀ ਕਰਾਈਕੇ ਗਿਓਂ ਇੱਥੋਂ।"

"ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਈ ਹੈ, ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਹੈ ਸਰਕਾਰ ਜਿਥੇ ਭੇਜਦੀ ਹੈ ਜਾਣਾ ਈ ਪੈਂਦਾ। ਨਾਲੋਂ ਜਿੱਥੋਂ-ਜਿੱਥੋਂ ਦਾ ਦਾਣਾ-ਪਾਣੀ ਰਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਉਹ ਵੀ ਤਾਂ ਚੁਗਣਾ ਹੁੰਦਾ। ਉਂਝ ਮੇਰਾ ਬੜਾ ਮਨ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੇ ਦੇਖਣ ਦਾ। ਚਲੋ ਇਸੇ ਬਹਾਨੇ ਸਹੀ, ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਨਾ ਜਿਥੇ ਚਾਹ ਉੱਥੇ ਰਾਹ। ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਸਬਬ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।

ਹੋਰ ਸੁਣਾਓ। ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਪੇਨਸ਼ਨ ਆ ਗਏ ਕਿ ਨਹੀਂ ?"

"ਬੱਸ ਜੀ, ਰਹੀ ਗਿਆ ਸਾਲ ਕੁ।"

“ਕੋਈ ਤਰੱਕੀ ਵੀ ਹੋਈ ਜਾਂ ਅਜੇ ਹੌਲਦਾਰ ਈ।"

"ਊਣ ਤਾਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਐ ਜੀ, ਰੱਬ ਦੀ ਦਿਆ ਨਾਲ ।"

"ਹੋਰ ਸੂਬੇਦਾਰਨੀ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਐ? ਕਿੱਥੇ ਐ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ?"

"ਉਨੀ ਕੁੱਥੇ ਜਾਣਾ ਜੀ। ਇਥੇ ਈ ਐ ਠੀਕ-ਠਾਕ।"

"ਫੁੱਲ ਸੇਵਾ ਹੁੰਦੀ ਐ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ।"

"ਹਾਹੇ ਜੀ....।" ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਬੁੱਲ੍ਹਾ ਹੀ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਗੁੱਝਾ ਮੁਸਕਰਾਇਆ। ਜਿਹਾ

"ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਭ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਐਨਾ? ਮੁੜ ਕੇ ਕੋਈ ਪੰਗਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ?"

"ਨਹੀਂ ਜੀ.. ਉਣ ਕਾਦੇ ਪੰਗੇ ਜੀ.... ।" ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਸਮਝ ਕੇ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਖਿੜ-ਖਿੜਾ ਕੇ ਹੱਸ ਪਿਆ ਸੀ।

ਵੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲੋਂ ਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਵਿਚਾਲੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫਰਕ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਕੁਝ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਝੜ ਗਏ ਸਨ, ਚਾਂਦੀ ਵੀ ਚਮਕਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ ਵਾਲਾਂ 'ਚ। ਬੀੜੀ ਪੀ-ਪੀ ਕੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਾਲੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਤੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਚਮਕ ਹੁਣ ਥੋੜ੍ਹਾ ਘਟ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਅਵਾਜ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਫਿਲਮੀ ਹੀਰੋ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਵਰਗੀ ਖੜਕਵੀਂ ਤੇ ਰੋਹਬਦਾਰ ਸੀ।

ਉਦੋਂ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਮਰ ਹੋਵੇਗੀ ਇਹ ਕੋਈ ਅਠਾਈ-ਤੀਹ ਸਾਲ। ਕੁਆਰਾ ਸੀ। ਤਕੜਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਫੌਲਾਦੀ ਜਿਸਮ, ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ। ਚੌੜਾ ਮੱਥਾ। ਉੱਚੀਆਂ ਘੁੰਡੀਦਾਰ ਮੁੱਛਾਂ। ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਥੋੜੀਆਂ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਧਸੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਵਾਲ ਥੋੜ੍ਹੇ ਘੁੰਘਰਾਲੇ। ਤੇੜ ਚਾਦਰਾ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੀ ਮੋਚੀ ਤੋਂ ਬਣਵਾਈ ਟੈਰ ਸੋਲ ਵਾਲੀ ਭਾਰੀ ਜੁੱਤੀ। ਬੀੜੀ ਦਾ ਕਸ਼ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਉਹ ਗਲਾ ਖੰਖਾਰ ਕੇ ਭਾਰੀ ਤੇ ਰੋਹਬਦਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਗੱਲ ਕਰਦਾ। ਬੀੜੀ ਫੜਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਵੀ ਕੁਝ ਨਿਵੇਕਲਾ ਜਿਹਾ ਸੀ। ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਚੀਚੀ ਤੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਉਂਗਲ ਵਿਚਾਲੇ ਸੁਲਗਦੀ ਬੀੜੀ ਦਬਾ ਕੇ, ਫਿਰ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਤੇ ਬੁੱਲਾਂ ਤੇ ਟਿਕਾ ਕੇ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਕਸ਼ ਭਰਦਾ ਕਿ ਗਲ ਦੀਆਂ ਨੀਲੀਆਂ ਨਸਾਂ ਇਕਦਮ ਉਭਰ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਲਗਾਤਾਰ ਬੀੜੀ ਪੀਣ ਕਰਕੇ ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਾਮ੍ਹਣਲੇ ਦੋਵੇਂ ਚੌੜੇ ਦੰਦਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਕਾਲਖ ਦੀ ਪਰਤ ਜਿਹੀ ਚੜ੍ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ। ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਤਪਿਆ ਹੋਇਆ ਤਾਂਬੇ ਵਰਗਾ ਰੰਗ। ਗਲ 'ਚ ਕਾਲੀ ਡੋਰੀ ਨਾਲ ਬੱਝਾ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਤਵੀਤ। ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਲਣਸਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਕੰਮ 'ਚ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦਾ। ਪੜ੍ਹਿਆ ਭਾਵੇਂ ਦੋ-ਚਾਰ ਜਮਾਤਾਂ ਹੀ ਸੀ ਪਰ ਗੱਲ ਬੜੀ ਸੂਝਤਾ ਨਾਲ ਟਿਕਾ ਕੇ ਕਰਦਾ। ਤਾਸ਼ ਖੇਡਣ ਦਾ ਸ਼ੁਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਲੱਜ ਲੈ ਕੇ

ਖੂਹ 'ਤੇ ਜਾਂਦਾ। ਪਾਣੀ ਭਰਦਾ। ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਾਣੀ ਪਿਆਂਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨੁਹਾਉਂਦਾ ਤੇ ਆਪ ਵੀ ਨਹਾਉਂਦਾ। ਫਿਰ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਲੱਜ ਦੁਕਾਨ ਮੁਹਰਲੇ ਸ਼ਹਿਤੂਤ ਦੀ ਸ਼ਾਖ 'ਤੇ ਟੰਗਦਾ। ਮਾਚਿਸ ਬੀੜੀ ਜਾਂ ਘਰ ਦਾ ਕੋਈ ਸਮਾਨ ਖਰੀਦਦਾ। ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਜੋਂ ਨਮਸਤੇ ਸਲਾਮ ਕਰਦਾ ਤੇ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ।

ਮਾਂ-ਪਿਉ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲੋਂ ਵਿਛੋੜਾ ਦੇ ਗਏ ਸਨ। ਭੈਣ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦੇ ਸੁੱਖੀ ਸਾਂਦੀ ਵਸਦੀ ਸੀ। ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਫੌਜ ਵਿਚ ਹੌਲਦਾਰ। ਭਰਜਾਈ ਤੇ ਬੱਚੇ ਇਥੇ ਪਿੰਡ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦੋਵੇਂ ਭਤੀਜੇ ਸਕੂਲੇ ਜਾਂਦੇ। ਫੌਜੀ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਜੋਗੀ ਵਾਲਾ ਫੇਰਾ ਪਾ ਕੇ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਹੀ ਕਰਦਾ। ਸਾਰੇ ਪਿਆਰ ਤੇ ਇਤਫ਼ਾਕ ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਫੌਜਣ ਤਾਂ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਖੂਹ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਆਉਂਦੀ। ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਹੀ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕਰ ਛੱਡਦਾ। ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖੂਹ 'ਤੇ ਨਾਲ ਲੈ ਆਉਂਦਾ। ਜਿਥੇ ਮੱਝਾਂ ਨੂੰ ਕੂਚਾ ਫੇਰ- ਫੇਰ ਸਾਫ ਕਰਦਾ, ਉਥੇ ਭਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਬਣ ਮਲ-ਮਲ ਕੇ ਨਹਾਉਂਦਾ। ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਆਈਆਂ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਔਰਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਵੇਖ ਕੇ ਘੁੰਡ ਵਿਚ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੀਆਂ ਤੇ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਟਿੱਚਰ ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ। ਪਰ ਲੋਕ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਆਖਣ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਹੀ ਮਗਨ ਰਹਿੰਦਾ। ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਕਰਦਾ। ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਉਸ ਨੂੰ "ਮਾਨਾ" ਕਹਿ ਕੇ ਪੁਕਾਰਦੇ। ਦੱਬੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵਿਚ ਕੰਨੇ ਕੰਨੀ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ।

"ਬਈ ਮਾਨ੍ਹਾ ਕਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਐ, ਕੇ ਘਾਟ ਐ ਇਸ ਬਿਚ। ਮਰਦਾਂ ਬਰਗਾ ਮਰਦ ਐ। ਫੇਰ ਪਤਾ ਨੀ ਕੈਂਹ ਆਪਣਾ ਘਰ ਨੀ ਬਸਾਇਆ ਇਨੀ ਹੁਣ ਤਾਈਂ।" ਆਧਰਮੀਆਂ ਦਾ ਬੰਤਾ, ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਤਾਸ਼ ਖੇਡਦਾ, ਪੱਤਾ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਪਟਕਦਾ ਹੋਇਆ ਵਿਅੰਗਮਈ ਸੁਰ 'ਚ ਕਹਿੰਦਾ, "ਹਾਹੋ ਬਈ, ਜੀਹਦਾ ਘਰ ਬਿਚ ਈ ਸਰੀ ਜਾਂਦਾ, ਊਨੀ ਕੇ ਲੈਣਾ ਬਿਆਹ ਕਰਾਈ ਕੇ। ਪੱਟ ਲੋਆ ਫੌਜਣ ਨੇ ਬਈ ਮਾਨਾ ਤਬੀਤਾਂ ਵਾਲਾ।" ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਠਹਾਕਾ ਵੱਜਦਾ। ਸਾਰੀ ਘਾਟੀ ਗੂੰਜ ਉਠਦੀ।

"ਆਹੋ ਬਈ, ਪਟਿਆ ਕਾਹਦਾ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਗਲਾਨਾਂ ਬਈ ਸਿਆਣੀ ਏ ਫੌਜਣ। ਚਾਰ ਸਿਆੜ ਤਾਂ ਨੀ ਵੰਡੇ ਜਾਗ-ਸੇਵਾ ਟੈਲ ਦਾ ਕੁਝ ਤਾਂ ਫੈਦਾ ਹੋਣਾ ਈ ਚਾਹੀਦਾ ।" ਮਾਨ੍ਹੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚਰਚਾ ਚਲਦੀ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਉਧਰੇ ਪੈਨਸ਼ਨ ਆਏ, ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੀ ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ ਹੌਲਦਾਰ ਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਿੱਲੀ ਵਾਂਗ ਦੱਬੇ ਪੈਰੀਂ ਆਉਂਦਿਆਂ ਵੇਖ, ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ 'ਤੇ ਜੰਦਰੇ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਜੀਭ ਤਾਲੂ ਨਾਲ ਚੰਬੜ ਜਾਂਦੀ। ਉਸ ਦੇ ਕਰੀਬ ਪੁੱਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਹ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਮੋੜ ਲੈਂਦੇ।

ਸਾਡੇ ਚੁਬਾਰੇ ਹੇਠਲੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਆਰ.ਐਮ.ਪੀ. ਡਾਕਟਰ ਨੇ

ਆਪਣਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਕਲੀਨਿਕ ਖੋਲ੍ਹ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲਿਆ ਸੀ। ਮੌਕੇ-ਬੇਮੌਕੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰੀ ਮਦਦ ਮਿਲਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਉਹ ਡਾਕਟਰ ਘੱਟ ਤੇ ਨੀਮ- ਹਕੀਮ ਵੱਧ ਲਗਦਾ ਸੀ। ਦੇਸੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੇ ਕਈ ਚਾਲੂ ਨੁਸਖਿਆਂ-ਟੋਟਕਿਆ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਧ ਕਰਦਾ। ਉਂਝ ਨਿੱਕੀ-ਮੋਟੀ ਬੀਮਾਰੀ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਾਗੇ ਨਾ ਫਟਕਦੀ। ਇਕਦਮ ਸ਼ੁੱਧ ਆਬੋ ਹਵਾ। ਮਿਹਨਤੀ ਸੁਭਾਅ। ਮਿਲਾਵਟੀ ਖਾਣਾ ਨਹੀਂ, ਬਿਨਾਂ ਬਣਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਫ਼ਸਲਾਂ, ਨਾਲ ਦੀ ਇਹ ਲੋਕ ਹਲਕੀ-ਫੁਲਕੀ ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਇਲਾਜ ਤਾਂ ਆਪ ਹੀ ਘਰੇਲੂ ਟੋਟਕਿਆਂ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਨਾਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ, ਜਿਹੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਵਡੇਰਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖੇ ਹੁੰਦੇ।

ਮੈਂ ਤੇ ਬਿੱਲਾ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸੋਚਦੇ ਕਿ ਇਹ ਡਾਕਟਰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਇਸ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਛੜੇ ਤੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਕੀ ਲੈਣ ਆਇਆ ਹੈ। ਬਿੱਲਾ ਮਾਸਟਰ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦਾ, "ਮੈਨੂੰ ਲਗਦੇ, ਇਸ ਦੇ ਪਿੰਡ 'ਚ ਕੋਈ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਾਬਿਲ ਤੇ ਕੁਆਲੀਫਾਈਡ ਡਾਕਟਰ ਆ ਗਿਆ ਹੋਣੇ, ਇਸ ਦਾ ਕੰਮ ਠੰਡਾ ਪੈ ਗਿਆ ਹੋਣਾ, ਇਧਰ ਕੋਈ ਟੁੱਟਾ-ਭੱਜਾ ਡਾਕਟਰ ਵੀ ਹੈ ਨੀ ਸੀ, ਇਧਰ ਲੋੜ ਸੀ ਸੋ ਬੋਰੀਆ ਬਿਸਤਰਾ ਸਮੇਟ ਕੇ ਇਸ ਪਾਸੇ ਆ ਗਿਆ, ਹੋਰ ਕੀ।"

ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਇਸਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੀ ਕੋਈ ਕਾਰਨਾਮਾ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਆਪਣਾ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਚਲਦਾ ਅੱਡਾ ਛੱਡ ਕੇ ਇਧਰ ਆਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਅਟਕਲ-ਪੱਚੂ ਮਾਰਦੇ। ਅਸਲੀਅਤ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਚਾਲੀ-ਪੰਜਤਾਲੀ ਸਾਲ ਦੀ ਅਧਖੜ੍ਹ ਉਮਰ ਤੇ ਦਰਮਿਆਨੇ ਜਿਹੇ ਕੱਦ ਵਾਲੇ ਇਸ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਕਣਕਵਿਨੇ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਮੋਟੇ ਲੇਂਜ ਦੀ ਐਨਕ, ਜਿਹੜੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਖਿਸਕ ਆਉਂਦੀ। ਉਹ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਨਾਲ ਦੀ 'ਸ਼ਰਾਰਤੀ' ਉਂਗਲੀ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਉਪਰ ਚੁਕਦਾ। ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦਾ, ਸ਼ਾਇਦ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਲਈ। ਧੋਣ ਦੀ ਮੇਲ ਕਰਕੇ ਕਾਲੇ ਕਚੀਟ ਹੋਏ ਕਾਲਰ ਉਤੋਂ ਦੀ ਪੁਰਾਣਾ ਜਿਹਾ ਸਟੇਬਸਕੋਪ ਲਟਕਦਾ। ਉਸ ਪਾਸੋਂ ਅਮਲੀਆਂ ਵਰਗੀ ਭੈੜੀ ਜਿਹੀ ਗੰਧ ਆਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਪਨਾਮਾ ਬਾਂਡ ਸਿਗਰਟ ਦਾ ਸ਼ੁਕੀਨ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਜਵਾਨ ਔਰਤ ਰੋਗਣਾ ਪਾਸੋਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਨਾਲੋਂ ਉਸ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਵੱਧ ਸੁਆਲ ਪੁੱਛਦਾ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਅਜਿਹੇ ਸਵਾਲ ਵੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਉਸ ਰੋਗਣ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਨਾਲ ਦੂਰ- ਦੂਰ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਾ ਹੁੰਦਾ।

ਫੁਰਸਤ ਸਮੇਂ ਉਹ ਪਾਕੇਟ ਟ੍ਰਾਂਜਿਸਟਰ ਤੋਂ ਫਿਲਮੀ ਗਾਣੇ ਸੁਣਦਾ

ਰਹਿੰਦਾ। ਕਾਉਂਟਰ ਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ "ਸਾਡੇ ਐਡੀਸ਼ਨ" ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵੀ ਨਾ ਅਕਦਾ। ਉਹ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਤਾਸ਼ ਖੇਡਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਲਾਗੇ ਘੱਟ ਵੱਧ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ । ਨਾ ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਸ਼ ਖੇਡਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਗੱਲਾਂ-ਗੱਲਾਂ 'ਚ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕਦੇ ਤਾਸ਼ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ ਤੇ ਨਾ ਉਸ ਨੂੰ ਖੇਡਣੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਵਿਹਲਾ ਵੇਖਕੇ ਅਸੀਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਸ ਕੋਲ ਜਾ ਬੈਠਦੇ ਤੇ ਇਧਰ- ਉਧਰ ਦੇ ਜੱਕੜ ਮਾਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਕੁਆਰੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਔਰਤ-ਮਰਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆ ਜਿਗਿਆਸਾਵਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਤੋਂ ਊਟ-ਪਟਾਂਗ ਜਿਹੇ ਸਵਾਲ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਸਿਫਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੀ ਵਜੂਲ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਬਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਕੇ ਸੁਣਦਾ। ਸਾਡੇ ਮਜਾਕ ਦਾ ਬੁਰਾ ਨਾ ਮਨਾਉਂਦਾ, ਨਾ ਖਿਝਦਾ। ਸਾਡੀਆਂ ਹਾਸੇ ਮਜਾਕ ਵਿਚ ਕਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸੋਚ ਕੇ ਤਰਕਪੂਰਨ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲਗਦਾ। ਉਹ ਗੱਲ-ਗੱਲ 'ਤੇ ਮਹਾਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ। ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਕੜਕ ਚਾਹ ਦਾ ਸ਼ੁਕੀਨ ਸੀ। ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਬੈਠਾ-ਬੈਠਾ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਨੂੰ ਚਾਹ ਦਾ ਆਰਡਰ ਦਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਚਾਹ ਪੀਤੇ ਬਗੈਰ ਨਾ ਉੱਠਣ ਦਿੰਦਾ।

ਆਧਰਮੀਆਂ ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ ਕਰਮੂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਧੀ 'ਕਮਲ' ਬਿਨਾਂ ਨਾਗਾ ਸਵੇਰੇ-ਸ਼ਾਮੀਂ ਖੂਹ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਲਈ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਸਾਡੇ ਛੜਿਆਂ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ ਸਾਹਮਣਿਓਂ ਲੰਘਦੀ। ਦੁਪਹਿਰੇ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਲੰਘਦੀ, ਪਾਣੀ ਦਾ ਘੜਾ ਸਿਰ 'ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ, ਇਕ ਹੱਥ 'ਚ ਪਰੈਣ ਲੈ ਕੇ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਹੱਕਦੀ। ਉਸ ਦੀ ਮੋਰਨੀ ਜਿਹੀ ਚਾਲ ਵੇਖ ਕੇ ਬਿੱਲਾ ਸੀਨੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਹਉਕਾ ਜਿਹਾ ਭਰਦਾ ਕਹਿੰਦਾ, 'ਕਮਲ, ਇਹ ਤਾਂ ਚਿੱਕੜ 'ਚ ਉੱਗਿਆ ਕਮਲ ਐ ਕਮਲ। ਰੱਬ ਵੀ ਕਿੰਨਾ ਨਿਰਦਈ ਐ, ਇਹ ਹੀਰਾ ਇੱਥੇ ਪੱਥਰਾਂ ਵਿਚ ਰੁਲਦਾ ਪਿਆ ਐ। ਇਥੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਹੀ ਹੀਰੇ ਵਾਂਗ ਇਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਐ ਕਿ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ। ਸੇਨੇ ਦੇ ਤਵੀਤ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹਾ ਕੇ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਲਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼। ਇਹ ਕਿਤੇ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਘਰ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਰਾਜ ਕਰਦੀ ਰਾਜ।"

ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਬਿੱਲਾ ਇੰਨਾ ਉਤੇਜਤ ਤੇ ਭਾਵੁਕ ਹੋ ਉਠਦਾ, "ਚੱਲ ਯਾਰ, ਇਸ ਦੇ ਪਿਓ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੀਏ। ਮੈਂ ਕਰਮੂਏ ਤੋਂ ਇਸ ਦਾ ਹੱਥ ਮੰਗ ਲੈਣਾ।"

"ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਔਲੜਪਣੇ 'ਤੇ ਹਾਸਾ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ, "ਜੇ ਉਹ ਨਾ ਮੰਨਿਆ ਫੇਰ । ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨੀ, ਇਹ ਲੋਕ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀਆਂ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਕੜੇ ਹੋਏ ਨੇ।"

"ਉਹ ਬਈ ਮੈਂ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਦਾ ਹਾਂ-ਜੱਟ ਹਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਸਟਰ ਹੋਰ

ਉਸ ਭੜੂਏ ਨੂੰ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਜਵਾਈ ਚਾਹੀਦਾ। ਕਮਲੇ ਦੀ ਤਾਂ ਲਾਟਰੀ ਨਿਕਲ ਆਉਣੀ ਐ ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਆ ਕੇ।"

"ਮੰਨ ਲਓ ਉਹ ਫਿਰ ਵੀ ਰਾਜੀ ਨਾ ਹੋਇਆ ਤਾ.... ?"

"ਫਿਰ ਮੈਂ ਭਜਾ ਲੈ ਜਾਣਾ ਇਸ ਨੂੰ...।"

"ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਭੋਜੂਗੀ ਤਾਂ ਨਾ, ਜੇ ਉਹ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਲਈ ਰਾਜੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੂੰ ਦੂਰ ਬੈਠਾ ਇਕ ਪਾਸੜ ਸੁਪਨੇ ਵੇਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਐਂ ਤੂੰ ਕਦੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਉਸ ਨਾਲ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਤੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਦਾ...."

"ਨਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਫਿਰ ਕੀ ਚੱਕ ਕੇ ਈ ਲੈ ਜਾਵਾਂਗਾ ਇਸ ਨੂੰ, ਜੱਟ ਹਿੱਕ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਦੇ, ਜੋਰੂ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ।" ਬਿੱਲਾ ਇਕਦਮ ਫਿਲਮੀ ਜਿਹਾ ਡਾਇਲਾਗ ਬੋਲ ਦਿੰਦਾ।

"ਉਏ ਮੂਰਖਾ, ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਨਾ ਕੋਈ ਕਾਰਾ ਕਰ ਬੈਠੀ, ਅਜੇ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਨੌਕਰੀ ਐਡਹਾਕ ਹੈ, ਕਮਲ ਦੇ ਚੱਕਰ 'ਚ ਇਸ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਨਾ ਹੱਥ ਧੋ ਬੈਠੀ, ਫਿਰ ਤੂੰ ਆਪ ਕੀ ਖਾਵੇਗਾ ਤੇ ਕਮਲੇ ਨੂੰ ਕੀ ਖੁਆਵੇਗਾ ?"

"ਉਏ ਭੁੱਖੀ ਨੀ ਮਰਨ ਦਿੰਦਾ ਆਪਣੀ ਕਮਲੇ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਹੋਗੀ ਆਪਾਂ ਰਲ ਕੇ ਖੇਤੀ ਕਰਾਂਗੇ। ਰੋਜ ਕੇ ਵਾਹਾਂਗੇ ਤੇ ਰੱਜ ਕੇ ਖਾਵਾਂਗੇ।" ਬਿੱਲਾ ਹੋਰ ਵੀ ਜਲੰਅ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ।

"ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਲਗਦੇ ਨਿਰੀ ਅਨਪੜ੍ਹ ਐ ਕਮਲੇ। ਸਕੂਲ ਦਾ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੋਣਾ ਇਸ ਨੇ।"

"ਯਾਰ ਸੋਹਣੀ ਜਨਾਨੀ ਤਾਂ ਸੋਨਾ ਹੁੰਦੀ ਐ। ਆਪਾਂ ਕੀ ਲੈਣੇ ਪੜ੍ਹਾਈ-ਲਿਖਾਈ ਤੋਂ। ਆਪਾਂ ਕਿਹੜੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਾਉਣੀ ਐ।"

"ਜੇ ਸੋਹਣੀ ਸੋਨਾ ਹੁੰਦੀ ਐ ਨਾ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹੀ-ਲਿਖੀ ਹੀਰਾ ਹੁੰਦੀ ....।"

"ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਭਾਲ ਲਈ ਹੀਰਾ,

ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਆਹ ਸੋਨਾ ਹੀ ਠੀਕ ਹੈ, ਇਕਦਮ ਸ਼ੁੱਧ ਤੇ ਖ਼ਰਾ ਸੋਨਾ।"

"ਬਾਕੀ ਤਾਂ ਸਭ ਠੀਕ ਐ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਲਗਦੇ ਤੇਰੇ ਘਰ ਦਿਆਂ ਨੇ ਨੀ ਕਬੂਲ ਕਰਨਾ ਗ਼ੈਰ-ਜਾਤ ਕਮਲੇ ਨੂੰ....।"

"ਇਕ ਤਾਂ ਯਾਰ ਤੂੰ ਹੀ ਮੇਰਾ ਸਾਥ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮੇਰਾ ਹੌਂਸਲਾ ਢਾਹੁਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਦੇਸ ਹੀ ਠੰਡਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤੇਰੀਆਂ ਆਹਾ ਨੰਗੇਟਿਵ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਕੇ। ਤੂੰ ਆਪ ਤਾਂ ਕੁਝ ਕਰਦਾ ਨੀ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਮੱਥਾ ਮਾਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਵਰਜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ।"

"ਬਿੱਲਿਆ, ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਹੌਂਸਲਾ ਨਹੀਂ ਤੋੜਦਾ, ਤੈਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਕੀਕਤ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਾਉਣਾ। ਸੁਪਨੇ ਵੇਖਣਾ ਤੇ ਹਵਾਈ ਕਿਲ੍ਹੇ ਬਣਾਉਣਾ ਹੋਰ ਗੱਲ ਹੈ, ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਹੋਰ ਗੱਲ ।"

ਫਿਰ ਉਹ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਆਸ਼ਕ ਵਾਂਗ ਠੰਡਾ ਜਿਹਾ ਹਉਕਾ ਛੱਡਦਾ

ਕਹਿੰਦਾ, "ਸੱਚੀਂ ਯਾਰ, ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਕਿਸਮਤ ਵਾਲਾ ਹੋਊਗਾ, ਕਮਲੇ ਜਿਸ ਦੇ ਗਲ ਦਾ ਹਾਰ ਬਣੂਗੀ।" ਇੰਜ ਹੀ ਬਿੱਲੇ ਦੇ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ 'ਤੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਕਮਲ ਦਾ ਭੂਤ ਜਿਹਾ ਸਵਾਰ ਰਹਿੰਦਾ। ਕਮਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਕੁਝ ਬੋਲ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਉਸ ਤੋਂ। ਚਿੜੀ ਜਿੰਨਾ ਕਾਲਜਾ ਸੀ ਉਸ ਜੱਟ ਦੇ ਪੁੱਤ ਦਾ। ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਬੜ੍ਹਕਾਂ ਮਾਰਨ ਜੋਗਾ ਸੀ ਉਹ।

6. ਪੰਛੀ ਉੜ ਗਏ ਨੇ

ਉਸ ਦਿਨ ਬਿੱਲਾ ਮਾਸਟਰ ਛੁੱਟੀ 'ਤੇ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਹੀ ਨਹੀ ਸੀ ਮੁੜਿਆ। ਮੈ ਅੱਧੀ ਛੁੱਟੀ ਸਮੇਂ ਚੁਬਾਰੇ 'ਤੇ ਆਇਆ। ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਿਆ। ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। ਡਾਕਟਰ ਆਪਣੀ ਸੀਟ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਵੀ ਵਿਖਾਈ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ "ਡਾਕਟਰ ਸਾਬ-ਡਾਕਟਰ ਸਾਬ ਪੁਕਾਰਦਾ ਅੰਦਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਦੁਕਾਨ ਅੰਦਰ ਸਾਹਮਣੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਪਰਦਾ ਟੰਗ ਕੇ ਉਸ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਲੰਮਾ ਬੈਂਚ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ 'ਤੇ ਦਰੀ ਵਿਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਇਕ ਸਰ੍ਹਾਣਾ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਲਿਟਾ ਕੇ ਡਾਕਟਰ ਚੇਕਅੱਪ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਪਰਦਾ ਹਿੱਲਦਾ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਖੁਸਰ-ਫੁਸਰ ਜਿਹੀ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ। ਪਰਦੇ ਹੇਠਿਉ ਮੈਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਕਾਲੇ ਬੂਟ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਏ। ਮੇਰੀ ਪੁਕਾਰ ਸੁਣ ਕੇ ਵੀ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ? ਇਸ ਉਤਸੁਕਤਾ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਪੋਲਿਆ ਪੱਬੀ ਪਰਦੇ ਲਾਗੇ ਪੁੱਜ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਇਕ ਪਾਸਿਉਂ ਹੌਲੀ ਦੇਣੀ ਪਰਦਾ ਹਟਾ ਕੇ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਡਾਕਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਉੱਥੇ ਹੀ ਜੜ ਹੋ ਗਏ। ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਪਿੱਠ ਸੀ। ਉਹ ਬੈਂਚ 'ਤੇ ਲੰਮੀ ਪਈ ਕਮਲ 'ਤੇ ਝੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹੱਥ ਕਮਲ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਸੀ ਤੇ ਦੂਸਰਾ ਧੁੰਨੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ।

ਕਿਸੇ ਆਲੌਕਿਕ ਅਨੰਦ ਕਰਕੇ ਕਮਲੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਆਪਣੀ ਹੋਸ਼ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤਾਈਂ ਕਰੰਟ ਜਿਹਾ ਦੌੜ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਉਥੇ ਖੜ੍ਹਾ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ। ਪੁੱਠੇ ਪੈਰੀਂ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ। ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਖੜੋਤਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਕੋਈ ਬਾਹਰ ਨਾ ਨਿਕਲਿਆ। ਇਕ ਦਿਲ ਕਰੇ ਬਾਹਰ ਤਾਸ਼ ਖੇਡਦੀ ਟੋਲੀ ਨੂੰ ਦੱਸ ਕੇ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਕਰਤੂਤ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕਰ ਦਿਆਂ। ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਾਂ ਕਿ ਇਥੇ ਡਾਕਟਰੀ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਦੁਕਾਨ ਅੰਦਰ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਦੂਸਰੇ ਪਲ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਜੇ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ ਹੋਈ, ਡਾਕਟਰ 'ਚੇਕਅੱਪ' ਦੀ ਆੜ ਲੈ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਝੂਠਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਫਿਰ, ਮੈਂ ਖਾਮ-ਖਾਹ ਹੀ ਬੁਰਾ ਬਣਾਂਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਉਸ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਜਮਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਬਸ ਅਜਿਹੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਚਲਦਿਆਂ ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਪੱਥਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਕੀ ਕਰਾਂ-ਕੀ ਨਾ ਕਰਾਂ। ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਦੋਹਾਂ 'ਚੋਂ ਕੋਈ ਬਾਹਰ ਨਾ ਨਿਕਲਿਆ ਤਾਂ ਜੱਕੋ-ਤੱਕੇ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਮੁੜ ਦੁਕਾਨ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੁੜ ਗਏ। ਮੈਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੀ ਕੁੰਡੀ ਖੜਕਾਈ, "ਜਨਾਬ ਬੈਠੇ ਜ਼ਰਾ-ਮੇ ਮਰੀਜ਼ ਚੌਂਕ ਕਰਕੇ ਆਇਆ।" ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਖੁਮਾਰੀ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ।

"ਕਰੋ-ਕਰੋ ਜ਼ਰਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰੋ ਚੈਕਅੱਪ-ਇਥੇ ਕਹਿੜਾ ਜਲਦੀ ਹੈ....।" ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਕਹਿ ਸਕਿਆ ਤੇ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਰੋਹ ਭਰੀਆ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਪਰਦੇ ਹੇਠੋਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਬੂਟਾ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ।   

ਕੁਝ ਦੇਰ ਮਗਰੋਂ ਪਰਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਲਿਆ। ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਹਲਚਲ ਜਿਹੀ ਹੋਈ। ਪਹਿਲੋਂ ਡਾਕਟਰ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸੀਟ 'ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬਿਨਾਂ ਅੱਖਾਂ ਮਿਲਾਇਆਂ ਤੇ ਬੋਲਿਆ, ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਡੱਬੀਆਂ 'ਚੋਂ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਤੇ ਕੈਪਸੂਲ ਕੱਢ ਕੇ ਪੁੜੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਕੁਝ ਹੀ ਪਲਾਂ 'ਚ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜੇ ਠੀਕ ਕਰਦੀ ਕਮਲ ਵੀ ਪਰਦੇ ਪਿੱਛਿਉਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਈ। ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਚੋਰ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਧੜਕਦਾ ਸੀਨਾ, ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਜਵਾਰ ਭਾਟੇ ਵਾਂਗ ਉੱਚਾ-ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਚਿਹਰਾ ਤੰਦੂਰ ਵਾਂਗ ਤਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਝੁਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਪਲਕਾਂ ਹੇਠਿਉਂ ਸਰੂਰ ਅਜੇ ਵੀ ਪਹਾੜੀ ਝਰਨੇ ਵਾਂਗ ਡਿੱਗਦਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੜੀਆਂ ਦੇ ਕੇ, ਦਵਾਈ ਲੈਣ ਦੇ ਢੰਗ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤ ਦਿੱਤੀ। ਕਮਲੇ ਨੇ ਪੁੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜਿਹੇ ਦੁਪੱਟੇ ਦੇ ਲੜ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਲਈਆਂ ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਫੀਸ ਦਿੱਤਿਆਂ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਈ ਤੇ ਆਪਣਾ ਖਾਲੀ ਘੜਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਖੂਹ ਵੱਲ ਵਧ ਗਈ।

ਡਾਕਟਰ ਉੱਤੋਂ-ਉੱਤੋਂ ਬੇਸ਼ੱਕ ਸ਼ਾਂਤ ਦਿਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਅੰਦਰੋਂ-ਅੰਦਰੀ ਸਮੁੰਦਰ ਵਾਂਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸ਼ਾਂਤ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਅਸੰਤੁਲਤ ਹਾਲਤ ਦਾ ਪਤਾ ਉਸਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹਿਲਦੀ ਲੱਤ ਅਤੇ ਸਰਦੀ ਵਿਚ ਵੀ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਆਏ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਤੋਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਝੱਟ ਸਿਗਰਟ ਸੁਲਗਾ ਲਈ ਸੀ।

"ਚਾਹ ਆਵੇ ਮਾਸਟਰ ਜੀ?” ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁਛਿਆ ਸੀ। ਤਦ ਨੂੰ ਅੱਧੀ ਛੁੱਟੀ ਬੰਦ ਹੋਣ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵੱਜ ਗਈ ਸੀ।

"ਥੈਂਕ ਯੂ-ਚੱਲੀਏ ਹੁਣ-ਪੀਰਡ ਲਾਉਣਾ ਹੈ"। ਕਹਿ ਕੇ ਮੈਂ ਉਥੋਂ ਉਠ ਆਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਬਾਕੀ ਦੇ ਪੀਰਡ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਅੱਖਾਂ ਮੂਹਰੇ ਪਰਦੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵਾਲਾ ਸੀਨ ਕਿਸੇ ਫਿਲਮ ਵਾਂਗ ਆਉਂਦਾ-ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਜੋ ਇਜ਼ਤ ਸੀ, ਉਹ ਹੁਣ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ 'ਦੂਸਰਾ ਰੱਬ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਕਲੰਕਿਤ ਕਰ ਛੱਡਿਆ ਸੀ।

ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬਿੱਲੇ ਮਾਸਟਰ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਕਰਤੂਤ ਦੱਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, "ਤੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਨੀ ਯਾਰ। ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਥਾਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਜਲੂਸ ਕੱਢ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਸ਼ੋਰ ਮਚਾ ਕੇ ਰੰਗੇ ਹੱਥੀਂ ਫੜਾ ਦਿੰਦਾ ਸਾਲੇ ਨੂੰ... ।"

"ਫਿਰ ?" ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ

ਫਿਰ ਕੀ ? ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਛਿੱਤਰ-ਪਰੇਡ ਹੋਣੀ ਸੀ।

"ਫਿਰ?"

"ਫਿਰ ਕੀ। ਸਾਲਾ ਆਪਣਾ ਬੋਰੀਆ ਬਿਸਤਰਾ ਸਮੇਟ ਕੇ ਉਥੋਂ ਭੱਜ

"ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਮਿਲਣਾ ਸੀ ਉਸ ਦੇ ਭੱਜ ਜਾਣ ਨਾਲ ?"

"ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ; ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਤਾਂ ਸਬਕ ਮਿਲ ਹੀ ਜਾਣਾ ਸੀ

"ਤੂੰ ਤਾਂ ਇੰਝ ਭੁੜਕ ਪਿਆ ਐ, ਜਿਵੇਂ ਤੇਰੀ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਤੇ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਡਾਕਾ ਮਾਰਿਆ ਹੋਵੇ। ਜੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਰਾਜ਼ੀ ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਾਨੂੰ ਕੀ-ਜੇ ਕਮਲੇ ਨੂੰ ਹੀ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ, ਫਿਰ ਤੂੰ ਖਾਮ-ਖ਼ਾਹ।"

ਬਿੱਲਾ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਭੁੜਕਿਆ ਸੀ। "ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਆਂ ਯਾਰ ? ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ ਕਮਾਉਂਦੇ ਆਂ। ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਆਪਣੀ। ਸਾਲੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨੀ ਕੀ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ ਉਸ ਨਸ਼ੇੜੀ ਬੁੱਢੇ 'ਚ।"

“ਬਿੱਲਿਆ, ਹੋ ਸਕਦੇ ਕਮਲੇ ਦੀ ਕੋਈ ਮਜਬੂਰੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਡਾਕਟਰ।"

"ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਫਿਲਾਸਫ਼ੀ ਨਾ ਝਾੜਿਆ ਕਰ। ਕੀ ਮਜਬੂਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਐ-ਕਮਲੇ ਦੀ ? ਸਾਨੂੰ ਦਸਦੀ, ਅਸੀਂ ਮਰ ਗਏ ਸੀ. ਆਪਾਂ ਜਾਨ ਵਾਰ ਦਿੰਦੇ ਉਸ ਤੋਂ-ਸਾਲੀ ਇਕ ਵਾਰੀ ਕਹਿੰਦੀ ਤਾਂ ਸਹੀ?" ਬਿੱਲਾ ਨਫ਼ਰਤ ਤੇ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਭਰ ਕੇ ਬੋਲਿਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਕਮਲੇ ਨਾਲ ਵੀ ਨਫ਼ਰਤ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਉਹ ਖਾ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਦਾ ਤੇ ਅੱਖ ਰਖਦਾ ਕਿ ਹੁਣ ਕਮਲੋ ਕਦੇ ਮੁੜ ਕੇ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਵੜਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਾੜ ਵਿਚ ਸੀ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਦੀ।

ਫਿਰ ਵੀ ਕਮਲੇ ਜਦੋਂ ਚੁਬਾਰੇ ਸਾਹਮਣਿਉਂ ਖੰਡ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦੀ, ਬਿੱਲਾ ਉਸਨੂੰ ਚੋਰੀ-ਚੋਰੀ ਵੇਖਣੋ ਨਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਜਦੋਂ ਕਮਲ ਦਾ ਖੂਹ 'ਤੇ ਆਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਹ ਆਨੇ-ਬਹਾਨੇ ਬਾਹਰ ਟਹਿਲਣ ਲਗਦਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲਗਦਾ।

ਫਿਰ ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਕਮਲੇ ਘਰੋਂ ਭੱਜ ਗਈ ਹੈ। ਜਿਸਨੇ ਵੀ ਸੁਣਿਆ। ਉਸਨੇ ਦੰਦਾਂ ਹੇਠ ਉਂਗਲ ਦਬਾ ਲਈ ਸੀ। ਹਰ ਦੁਕਾਨ, ਹਰ ਘਰ, ਖੂਹ, ਸਕੂਲ, ਗੱਲ ਕੇ ਜਿਥੇ ਵੀ ਦੋ ਲੋਕ ਮਿਲਦੇ, ਕਮਲ ਦੇ ਘਰੋਂ ਭੱਜ ਜਾਣ ਦੀ ਚੁੰਝ-ਚਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਲੋਕ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਕਿਆਵੇ ਲਾਉਂਦੇ। ਮਿਰਚ-ਮਸਾਲਾ ਲਾ ਕੇ ਸੁਆਦ ਲੈਂਦੇ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਅਜਿਹੀ ਪਹਿਲੀ ਘਟਨਾ ਸੀ।

ਇਕ ਹੋਰ ਸਭ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਕਮਲੇ ਗਾਇਬ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਸੇ ਦਿਨ ਡਾਕਟਰ ਵੀ ਰਾਤ-ਰਾਤ ਪੰਡਤ ਜੀ ਦਾ

ਕਿਰਾਇਆ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾਂ ਆਪਣਾ ਮੋਟਾ-ਮੋਟਾ ਸਮਾਨ ਲੈ ਕੇ ਰਫੂ-ਚੱਕਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਸੂਈ ਡਾਕਟਰ ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਘੁੰਮਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਸੌ ਫੀਸਦੀ ਸਹਿਮਤ ਸੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ। ਬਿੱਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਰਲ ਕੇ ਨਿਕਲੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਝਈ ਲੈ ਕੇ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਮੇਰੇ ਕਾਰਣ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਮੈਂ ਉਸ ਦਿਨ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਰੰਗੇ ਹੱਥੀ ਫੜਵਾ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਨੰਬਤ ਸ਼ਾਇਦ ਨਾ ਆਉਂਦੀ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਮਲ ਦੇ ਪਿਉ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਚ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਫਰਿਆਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਪਰ ਕਮਲੇ ਦੇ ਇੰਝ ਚਲੇ ਜਾਣ ਦਾ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੁੱਖ ਬਿੱਲੇ ਮਾਸਟਰ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਰਮੂ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਤਲਾਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਮਲੇ ਦੀ। ਹਰੇਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਵਿਚ ਪੁੱਛ-ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਪਰ ਕੋਈ ਉਗ-ਸੁਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲ ਰਹੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਆਸਮਾਨ ਖਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਾ ਧਰਤੀ ਨਿਗਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਰਮੂ ਕਿਸੇ 'ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਨਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਦਾ। ਉਂਝ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਂਦਾ।

ਬਿੱਲਾ ਮੈਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਕਸਾਉਂਦਾ, "ਆ ਚੱਲੀਏ ਸਰਪੰਚ ਕੋਲ। ਉਸਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕਰਤੂਤ ਦੱਸ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ।" ਪਰ ਮੈਂ ਬਿੱਲੇ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, "ਅਜਿਹੇ ਮਸਲਿਆਂ ਵਿਚ ਬੇ-ਮਤਲਬ ਸਾਥੋਂ ਵੀ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਹੋਣੀ ਹੈ। ਗਵਾਹੀਆਂ ਭੁਗਤਦੇ ਫਿਰਾਂਗੇ।" ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ। ਬਿੱਲਾ ਮਾਸਟਰ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਸੌ ਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਕਮਲੋ ਦਾ ਦਮ ਭਰਨ ਵਾਲਾ ਬਿੱਲਾ ਮਾਸਟਰ ਹੁਣ ਬੁਝਿਆ-ਬੁਝਿਆ ਜਿਹਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਸਨੂੰ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਕਮਲ ਦੀ ਉਡੀਕ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਖੂਹ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਕਮਲੇ ਨੂੰ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ। ਫਿਰ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਪਰਤ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਫਿਰ ਵੀ ਜਿੱਥੇ ਤੇ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਕਮਲੇ ਦਾ ਚਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ, ਉਹ ਬੜੇ ਹੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਦਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇਣ ਲਗਦਾ।

ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਦਿਨ, ਹਫ਼ਤੇ, ਮਹੀਨੇ ਲੰਘਦੇ ਗਏ, ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਮਲੇ ਦੇ ਭੱਜ ਜਾਣ ਦਾ ਚਰਚਾ ਵੀ ਘਟਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਾ ਕਮਲ ਮੁੜੀ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਸੁਰਾਗ ਮਿਲਿਆ ਸੀ।

7. ਬਾਬਾ ਠੁਕ-ਠੁਕੀਆ

ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਬਾਬੇ ਨੇ ਆ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਿੰਡੋਂ ਆ ਕੇ। ਸਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ 'ਬਾਬਾ ਠੁਕ-ਠੁਕੀਆ' ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਉਹ ਨਵਾਂ ਨਹੀ ਸੀ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕੀਤੇ ਸਨ ਤੇ ਨਾ ਵੀ ਸੁਣਿਆ ਸੀ।

ਉਮਰ ਪੰਜਾਹ ਤੋਂ ਉੱਤੇ। ਉੱਚਾ ਕੱਦ। ਭਲਵਾਨਾਂ ਵਾਂਗ ਕਮਾਇਆਂ ਰਿਸ਼ਟ-ਪੁਸ਼ਟ ਜੁੱਸਾ। ਸਿਰ 'ਤੇ ਲੰਮੀਆਂ-ਲੰਮੀਆਂ ਜਟੂਰੀਆਂ। ਮੋਢਿਆਂ ਤੱਕ ਕੁੰਡਲ ਲਮਕਦੇ। ਚਿਹਰਾ ਸਫਾਚਟ। ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸ਼ੇਵ ਬਣਾਉਂਦਾ। ਤੇੜ ਸਿਰਵ ਚਿੱਟੀ ਚਾਦਰ ਲਪੇਟੇ, ਚਾਹੇ ਸਰਦੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਗਰਮੀ। ਬਗਲ ਵਿਚ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕਢਾਈ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਛੋਟਾ ਤੇ ਰੰਗੀਨ ਬੇਲਾ। ਪੈਰਾਂ 'ਚ ਮੋਟੀ ਸੋਲ ਵਾਲੀ ਖੁਰਮੀ ਜੁੱਤੀ। ਪਾਟੇ ਕੰਨਾਂ 'ਚ ਬੜੇ-ਬੜੇ ਕਾਂਟੇ। ਗਲ 'ਚ ਰੁਦਰਾਖ਼ ਦੇ ਮੋਟੇ ਮਣਕਿਆ ਦੀ ਮਾਲਾ। ਡੋਲੇ ਦੀ ਮਛਲੀ ਤੇ ਕਾਲੀ ਡਰੀ ਨਾਲ ਬੱਝਾ ਤਵੀਤ। ਪਿਚਕੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਉਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵਾਲਾ ਸਖ਼ਤ ਜਿਹਾ ਲੰਬੂਤਰਾ ਚਿਹਰਾ। ਉੱਚਾ ਚੌੜਾ ਮੱਥਾ। ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਲੰਮੀਆਂ- ਲੰਮੀਆਂ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਲਕੀਰਾਂ। ਉੱਚਾ ਨੱਕ। ਪਤਲੇ ਬੁੱਲ੍ਹ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਸਿਗਰਟ ਜਾਂ ਚਿਲਮ ਪੀ-ਪੀ ਕੇ ਚੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਕਾਲੀ ਪਰਤ। ਕਾਲੀਆ ਮੋਟੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਪਤਾ ਨਹੀ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਸਨ ਜਾਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ ਸੁਰਮਾ ਪਾਉਂਦਾ। ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਨਗਾਂ ਪੱਥਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਮੁੰਦਰਾਂ-ਛੱਲਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ। ਕੰਨਾਂ 'ਚ ਰਸ ਘੋਲਦੀ ਮਿੱਠੀ ਆਵਾਜ਼। ਪਿਆਰ ਦੀ ਚਾਹਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ। ਵੀਹ-ਪੰਝੀ ਬੱਕਰੀਆਂ ਦਾ ਇੱਜੜ ਲੈ ਕੇ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਹਾੜੀਆਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ।

ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਲਮਕਦੇ ਥੈਲੇ 'ਚ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਟ੍ਰਾਂਜਿਸਟਰ। ਨਸਵਾਰ ਦੀ ਡੱਬੀ, ਇੱਕ ਬੰਸਰੀ। ਹੱਥ ਵਿਚ ਪਤਲੀ ਲੰਮੀ ਡਾਂਗ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਕੋਕੇ ਜੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਡਾਂਗ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ 'ਤੇ ਤੇਜ ਧਾਰ ਵਾਲੀ ਦਾਤਰ ਵੀ ਜੋੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਢਾਂਗੀ ਨਾਲ ਉਹ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਛਾਂਗ ਕੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁਆਉਂਦਾ। ਡਾਂਗ ਨਾਲ ਬੱਝੇ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਤੇ ਵੱਜਦੇ ਪਾਕੇਟ ਟ੍ਰਾਂਜਿਸਟਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਬਾਬਾ ਠੁਕ-ਠੁਕੀਆ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਪਤਾ ਦੇ ਦਿੰਦਾ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਬੱਕਰੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਹਾਂ ਲੰਮਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਤੈਅ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਮੀਂ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਪਰਤ ਆਉਂਦਾ। ਬੱਕਰੀਆਂ ਦੇ ਬਣਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਸਿੱਧੇ ਕੱਚਾ ਦੁੱਧ ਪੀ ਜਾਂਦਾ। ਡਾਕਟਰ ਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਮਗਰਲੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਚੁਬਾਰੇ ਹੇਠਾਂ ਵਾਲੇ ਕੋਠੜੀਨੁਮਾ ਕਮਰੇ 'ਚ ਵੜ ਜਾਂਦਾ। ਸ਼ੀਸ਼ੀ ਦੇ ਢੱਕਣ ਵਿੱਚ ਸੁਰਾਖ ਕਰਕੇ, ਬੱਤੀ ਪਾ ਕੇ ਬਣਾਏ ਦੀਵੇ 'ਚ ਪੰਡਤ ਜੀ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਮੰਗ ਕੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਕਰਦਾ। ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਹੀ

ਪਈ ਉੱਚੀ-ਨੀਵੀਂ ਝਾੜ-ਬੂਟ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਪੱਧਰਾ ਕਰਕੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਲਈ ਬਾੜਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਕੰਡਿਆਲੀ ਬਾੜ ਨਾਲ ਘਿਰੀਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਮੈਂਅ-ਮੇਅ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ। ਗਰਮੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਆਪਣਾ ਮੇਜਾ ਦੁਕਾਨ ਸਾਹਮਣੇ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਥੜੇ 'ਤੇ ਡਾਹ ਲੈਂਦਾ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਪਿਆਂ ਉੱਚੀ ਹੇਕ ਲਾ ਕੇ ਵਾਰਿਸ ਦੀ ਹੀਰ ਗਾਉਣ ਲੱਗਦਾ-

"ਡੋਲੀ ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਹੀਰ ਚੀਕਾਂ....

ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਚੱਲੇ ਬਾਬਲਾ...."

ਉਸ ਦੀ ਦਰਦ ਭਿੱਜੀ ਆਵਾਜ਼ ਰਾਤ ਦੀ ਚੁੱਪੀ ਨੂੰ ਚੀਰ ਜਾਂਦੀ। ਪੂਰੀ ਘਾਟੀ ਉਸ ਗੀਤ ਨਾਲ ਗੂੰਝ ਜਾਂਦੀ। ਫ਼ਿਜ਼ਾ 'ਚ ਦਰਦ ਘੁਲ ਜਾਂਦਾ। ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਦਿਲ ਭਰ ਆਉਂਦਾ। ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਫੈਲਾਦ ਵਰਗੇ ਜਿਸਮ ਅੰਦਰ ਇਹ ਦਰਦ ਭਰਿਆ ਦਿਲ ਵੀ ਧੜਕਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਮੌਜ ਬਣਦੀ ਤਾਂ ਥੈਲੇ 'ਚੋਂ ਬਸਰੀ ਕੱਢ ਕੇ 'ਹੀਰ' ਦੀ ਤਾਨ ਛੇੜ ਦਿੰਦਾ। ਹੀਰ ਦੀ ਧੁਨ ਖ਼ਬਰੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਹੀਰਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਟੁੰਭ ਜਾਂਦੀ। ਬਾਬਾ ਬੰਸਰੀ ਵੀ ਪੂਰੀ ਮੁਹਾਰਤ ਨਾਲ ਵਜਾਉਂਦਾ।

ਬਾਬਾ 'ਠੁਕ-ਠੁਕੀਆ' ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਉਸ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ 'ਚ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਡੇਰਾ ਲਾ ਲੈਂਦਾ, ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ। ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ 'ਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਟਿਕ ਕੇ ਨਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸ ਥਾਂ ਤੋਂ ਉਪਰਾਮ ਹੋ ਕੇ ਦੂਜੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਰਾਹ ਫੜ ਲੈਂਦਾ। ਰਮਤਾ ਜੋਗੀ ਤੇ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਉਸ ਦਾ ਵੀ ਇਕ ਥਾਂ ਠਹਿਰਾਅ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਮਿੱਠੇ ਬੋਲਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਦਾ, "ਆਉ ਭੇਲਿਉ ਬੈਠੇ ਬਾਬਿਉ।" ਜੇ ਕੋਈ ਉਸ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਜਾਨਣ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਝਾਕਣ ਦੀ ਕੋਸਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਗੱਲ ਬਦਲ ਲੈਂਦਾ। ਲੱਖ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ 'ਤੇ ਵੀ ਸਿਰਾ ਨਾ ਫੜਾਉਂਦਾ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਕਿੱਥੋਂ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਮਾਇਆਵੀ ਜੀਵਨ ਕਿਉਂ ਗੁਜ਼ਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਇਉਂ ਬਾਬਾ ਬਣਨ ਪਿੱਛੇ ਕਿਹੜੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਅਟਕਲ ਪੱਚੂ ਮਾਰਦੇ, ਪਰ ਸਹੀ-ਸਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮੰਜਾ ਛੱਤ 'ਤੇ ਪੁੱਠਾ ਕਰਕੇ ਟੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰੱਸੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ, ਛੱਤ ਦੀਆਂ ਕੜੀਆਂ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਉਸ 'ਤੇ ਸੌਂਦਾ। ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਛੋਟੋ-ਛੋਟੇ ਔਜ਼ਾਰ ਖਿਲਰੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਪਲਾਸ, ਹਥੌੜੀ, ਛੇਣੀ, ਪੇਚਕਸ, ਪਾਨਾ, ਚਾਬੀਆਂ, ਰਿਪਟਾਂ, ਕੈਂਚੀ ਵਗੈਰਾ। ਉਹ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਬਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਟਾਂਕੇ ਲਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਗਾਗਰਾਂ, ਪਤੀਲੇ, ਬਾਲਟੀਆਂ, ਲੁਹਾਡੇ, ਜੋਗ ਆਦਿ ਸਮਾਨ ਠੀਕ

ਕਰਨ ਲਈ ਰੱਖ ਜਾਂਦੇ। ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਰੋਟੀ, ਸਾਗ, ਸਬਜ਼ੀ, ਦਹੀਂ, ਲੱਸੀ ਦੇ ਜਾਂਦੇ। ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਮੂੰਹ ਮੰਗੇ ਪੈਸੇ ਲੈਂਦਾ। ਜੇ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਪੈਸੇ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਪੂਰੇ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ, "ਜਾਉ ਭੋਲਿਉ ਮੌਜਾ ਕਰੋ।" ਪਰ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਬਾਬਾ ਠੁਕ-ਠੁਕੀਆ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਨੂੰ ਜੰਦਰਾ ਨਾ ਲਾਉਂਦਾ। ਸਿਰਫ਼ ਕੁੰਡੀ ਲਾ ਕੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਇੱਜੜ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ।

ਬਾਬਾ ਠੁਕ-ਠੁਕੀਆ ਸੱਪਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਸੀ। ਉਸ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਬਰੇ ਦੇ ਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ। ਪਰ ਬਾਬਾ ਪਲਕ ਝਮਕਦਿਆਂ ਹੀ ਬੜੇ-ਬੜੇ ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਸੱਪਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲੈਂਦਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਡੰਗਿਆ ਪਾਣੀ ਨਾ ਮੰਗਦਾ। ਇੰਨਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜੰਗਲੀ ਜੜੀਆਂ ਬੂਟੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਸਾਧ ਰੋਗ ਠੀਕ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਸੱਪ ਦੇ ਡੰਗੇ ਦਾ ਇਲਾਜ ਵੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ।

ਦੇਰ ਰਾਤ ਤਾਈਂ ਉਹ ਦੀਵੇ ਦੀ ਮੱਧਮ ਤੇ ਪੀਲੀ ਜਿਹੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟੇ ਬਰਤਨਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਘਾਟੀ ’ਚ ਉਸ ਦੀ ਠੁੱਕ-ਚੁੱਕ ਗੂੰਜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਠੁੱਕ-ਠੁੱਕ ਕਰਕੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਬਾਬਾ 'ਠੁਕ-ਠੁਕੀਆ’ ਰੱਖ ਛੱਡਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਅਸਲ ਨਾਂ ਤੋਂ ਹਰ ਕੋਈ ਨਾ-ਵਕਿਫ ਸੀ। ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਬੱਚੇ-ਬੱਚੇ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ 'ਤੇ "ਬਾਬਾ ਠੁਕ-ਠੁਕੀਆ" ਦਾ ਨਾਂ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਛਿੰਜਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਹੁੰਦੇ। ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਤਕੜੇ ਗੱਭਰੂ ਘੋਰ ਲੈਂਦੇ। ਬਾਬਾ ਮੂਡ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ। ਗੱਭਰੂਆਂ ਨੂੰ ਦੁਕਾਨ ਸਾਹਮਣੇ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਥੜੇ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲੈਂਦਾ। ਦਿਨ ਸਮੇਂ ਨਹੀਂ ਚਾਨਣੀ ਰਾਤ ਵਿੱਚ। ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਤੇਲ ਮਲ ਕੇ ਮਾਲਿਸ਼ ਕਰਦਾ। ਡੰਡ ਪੋਲਣ ਲੱਗਦਾ। ਸਰੀਰ ਗਰਮ ਕਰਦਾ। ਪੱਟਾਂ ਤੇ ਡੋਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਵਰਕਣ ਲੱਗਦੀਆਂ। ਚਾਨਣੀ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਜਿਸਮ "ਹਰਕੁਲਿਸ" ਦੇ ਪਿੰਤਲ ਦੇ ਬੁੱਤ ਵਾਂਗ ਲਿਸ਼ਕਦਾ। ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਜ਼ੋਰ ਅਜ਼ਮਾਈਸ਼ ਕਰਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਦੇ ਦਾਅ-ਪੇਚ ਸਿਖਾਉਂਦਾ। ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਦੋ-ਦੋ-ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਤਕੜੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਜ਼ੋਰ ਅਜ਼ਮਾਉਂਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰ ਕੇ ਧੋਬੀ ਪਟਕਾ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਉੱਪਰ ਦੀ ਇੰਝ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵਗਾ ਮਾਰਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਜਿਉਂਦੇ ਨਾ ਕੇ ਕੋਈ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਪੁਤਲੇ ਹੋਣ।

ਫਿਰ ਉਹ ਖੂਹ ਤੇ ਜਾ ਕੇ, ਖੂਹ 'ਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬਾਲਟੀਆਂ ਭਰ- ਭਰ ਕੇ ਨਹਾਉਂਦਾ। ਗੱਭਰੂ ਮੁੰਡੇ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਬੰਸਰੀ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ ਫਰਮਾਇਸ਼ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਅਜਿਹੀ ਤਾਨ ਛੇੜਦਾ ਕਿ ਮੁੰਡੇ ਅਸ਼-ਅਸ਼ ਕਰ ਉਠਦੇ। ਕੋਈ ਮੁੰਡਾ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਬੰਸਰੀ ਵਜਾਉਣੀ ਸਿਖਾਉਣ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ

ਦੇ ਦਾਅ-ਪੇਚ। ਕੋਈ ਭਾਂਡਿਆਂ ਦੇ ਟਾਂਕੇ ਲਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤੇ ਕੋਈ ਘਰ ਬਾਹਰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਬੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਪਰ ਬਾਬਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲੜ ਨਾ ਫੜਾਉਂਦਾ।

ਬਾਬਾ ਜਦੋਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਰੁੱਖਾਂ ਬਾੜੀਆਂ 'ਚ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ। ਪੱਤੇ ਚਰਦੀਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਇੱਧਰ-ਉਧਰ ਖਿੱਲਰ ਜਾਂਦੀਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕੱਢਦਾ "ਹੂਚ ਚ ਹਰੇ..ਲੈ- ਲੇ-ਆ। ਕਦੋਂ ਸੀਟੀ ਵਜਾਉਂਦਾ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਬੰਸਰੀ ਵੀ ਵਜਾਉਂਦਾ। ਦੂਰ- ਦੂਰ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਮਾਰਦੀਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਬਣੇ ਬਾਬੇ ਵੱਲ ਗੋਪੀਆਂ ਵਾਂਗ ਖਿੱਚੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ।

ਬਾਬਾ ਪੰਜਾਬੀ-ਹਿੰਦੀ ਪੜ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਜਿੱਥੋਂ ਕਿਤਿਉਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪੁਰਾਣਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ, ਉਸ ਦੀ ਤਹਿ ਲਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਥੇਲੇ 'ਚ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਫੁਰਸਤ ਮਿਲਣ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੱਖਰ-ਅੱਖਰ ਚੱਟ ਜਾਂਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਅਖ਼ਬਾਰ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਾਬੇ ਨੂੰ।

ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਸੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ। ਬਾਬਾ ਔਰਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ। ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਭਾਂਡੇ ਨੂੰ ਟਾਂਕਾ ਲਵਾਉਣ ਜਾਂ ਉਂਝ ਹੀ ਸ਼ਰਧਾਵੱਸ ਕੋਈ ਔਰਤ ਉਸ ਦੇ ਠਿਕਾਣੇ 'ਤੇ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪੈਰ ਨਾ ਰੱਖਣ ਦਿੰਦਾ, ਫਿਰ ਉਸ ਨਾਲ ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਦੋ ਟੁੱਕ ਗੱਲ ਮੁਕਾ ਕੇ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ। ਲਗਦਾ, ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਔਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਵਰਜਿਤ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮੂੰਹ ਹਨੇਰੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਹੀ ਖੂਹ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਨਹਾ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਵੀ ਜਦੋਂ ਖੂਹ ਸੁੰਨਾ ਪਿਆ ਹੁੰਦਾ, ਉਦੋਂ ਹੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਪਾਣੀ ਕਰਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਨਫ਼ਰਤ ਸੀ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਔਰਤ ਜਾਤ ਤੋਂ। ਬਾਬਾ ਠੁਕ-ਠੁਕੀਆ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦਾ, "ਭਲਿਉ, ਜੇ ਭਲਵਾਨੀ ਕਰਨੀ ਐ ਨਾ, ਨਿਰੋਗ ਰਹਿਣਾ ਐ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਰਹਿਣਾ। ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੇ 'ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਦੇਣੀ, ਗ੍ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਨਿਚੋੜ ਲੈਂਦੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸੱਤ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਡੰਗਿਆ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਤੜਫ਼ਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਭੋਲਿਉ।"

ਬਾਬੇ ਬਾਰੇ ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਕਿ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਫਕੜਾਂ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮਦੇ ਬਾਬੇ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਂਗਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਠਾਈ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਿੱਲੇ ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਤਾਂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਹੀ ਲਿਆ ਸੀ, "ਬਾਬਾ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਇੰਜ ਹੀ ਇਕੱਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹੋ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਮ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬੇ-ਔਲਾਦ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਪਤੀ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਔਰਤਾਂ ਬਾਬਿਆਂ ਮਗਰ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਨੇ, ਆਪਣੀ ਮਨੋ-ਕਾਮਨਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ। ਤੁਹਾਡੇ ਮਗਰ ਵੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ.....।

ਉਏ ਭੋਲਿਉ, ਇਹ ਬਾਬਾ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਨਹੀ ਐ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਲਾਇਕ ਛੱਡਿਆਂ ਈ ਨੀ। ਜੇ ਸੱਚਮੰਚ ਦੇ ਬਾਬੇ ਬਣਨਾ ਐ ਨਾ ਤਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਸ ਵਿਚ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦੇ। ਇਹ ਰਾਹ ਇੰਨਾ ਸੋਖਾ ਨੀ। ਜਿਹੜੇ ਬਾਬੇ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਬਦਨਾਮ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬਾਬਾ ਬਣਿਆ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਤੀਹ ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਭਰਿਆ-ਪੂਰਿਆ ਜਵਾਨ ਸੀ। ਬੱਸ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਮੈਂ ਇਹੋ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਆਪਣੀ ਇੰਦਰੀ ਨੂੰ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।"

"ਅੱਛਾ। ਉਹ ਕਿਵੇਂ ?" ਬਿੱਲੇ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।

"ਮੈਂ ਵੀਹ-ਵੀਹ ਕਿਲੋ ਦੇ ਪੱਥਰ ਰੱਸੀ ਜਰੀਏ ਆਪਣੀ ਇੰਦਰੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਚੁੱਕੇ। ਬੱਸ ਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਛੱਡੀ। ਨਾ ਹੁਣ ਰਿਹਾ ਬਾਂਸ ਤੇ ਨਾ ਵਜਦੀ ਹੈ ਬੰਸਰੀ।"

"ਇੰਝ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਬਾਬਾ ਜੀ, ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।" ਬਿੱਲੇ ਦੀ ਹੇਰਾਨੀ ਪੂਰੇ ਸਿਖ਼ਰਾਂ 'ਤੇ ਪੁੱਜ ਗਈ ਸੀ। ਫਿਰ ਬਾਬੇ ਨੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਉਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾਇਆ ਤਾਂ ਬਿੱਲੇ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

"ਪਰ ਬਾਬਾ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਇੰਝ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ? ਤੁਸੀਂ ਬਾਬੇ ਕਿਉਂ ਬਣੇ ? ਇੰਝ ਨਾ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਮੌਜਾਂ ਕਰਦੇ।" ਕੁਝ-ਕੁਝ ਮਜ਼ਾਕ ਦੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿਚ ਬਿੱਲੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, “ਪਰ ਬਾਬਾ ਤੁਰੰਤ ਸਮਝ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਰੇਦਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਝਟਪਟ ਗੱਲ ਬਦਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, "ਭਲਿਉ, ਚੱਲੀਏ ਵੇਖੀਏ ਬੱਕਰੀਆਂ ਕੀ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ, ਜ਼ਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਥਾਪੀ ਦੇ ਦੇਈਏ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਓਦਰ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਸੋਚਣਗੀਆਂ ਬਾਬਾ ਖ਼ਬਰੇ ਕਿੱਥੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ।" ਕਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਬਾਬਾ ਬੱਕਰੀਆਂ ਦੇ ਬਾੜੇ ਵੱਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਬਿੱਲੇ ਦਾ ਸੁਆਲ ਹਵਾ 'ਚ ਹੀ ਤੈਰਦਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ।

8. ਪੱਥਰ ਚੱਟ ਮਛਲੀ

ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਤਰਖਾਣਾ ਦੇ ਮੁਹੱਲੇ 'ਚ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਡੇ ਸਕੂਲ ਦਾ ਇਕ ਅਧਿਆਪਕ ਤਬਾਦਲਾ ਕਰਾ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਖਾਲੀ ਹੋਇਆ ਕਮਰਾ ਬਿੱਲੇ ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲੋਂ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਪਿੰਡ ਦੀ ਬਸਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਦਖ਼ਲ ਤੋਂ ਪਰੇ। ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਾਈਵੇਸੀ ਵੀ ਪਰ ਬਿੱਲਾ ਤਾਂ ਦਿਲੋਂ ਹੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਜੁਲੇ। ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਉਸ ਮੁਹੱਲੇ ਘੁੰਮ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਮਾਸਟਰ ਦੇ ਬਹਾਨੇ। ਉਥੋਂ ਪਰਤ ਕੇ ਹਰ ਵਾਰ ਕਹਿੰਦਾ, ਇਥੇ ਕਿੱਥੇ ਪਏ ਆ ਅਸੀਂ ਖੁਸ਼ਕ ਜਿਹੀ ਥਾਂ ਤੇ । ਅੱਖਾਂ ਤਰਸ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ ਨੇਚਰਲ ਬਿਊਟੀ ਵੇਖਣ ਲਈ।"

ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ, "ਬਿੱਲਿਆ ਅਸੀਂ ਕੁਆਰੇ ਹਾਂ। ਸਾਡਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾ ਨਾਲ ਜਿਆਦਾ ਘੁਲਣਾ-ਮਿਲਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਕੋਈ ਭੁੱਲ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਨੌਕਰੀ ਹੀ ਕੁਝ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ। ਬਦਨਾਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ। ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਜ ਨਹੀਂ ਬਖ਼ਸਦਾ। ਅਜੇ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਜਿਹੜੀ ਇਮੇਜ ਬਣ ਗਈ, ਉਹੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਬਣੀ ਰਹਿਣੀ ਹੈ।" ਪਰ ਮੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਬਿੱਲੇ ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਜ਼ੂਲ, ਬੈਕਵਰਡ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਕਹਿ ਕੇ ਮਜਾਕ ਵਿੱਚ ਉਡਾ ਦਿੰਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ। ਖਾਓ ਪੀਓ ਮੋਜ ਕਰੋ। ਇਹ ਜਵਾਨੀ ਮੁੜ ਹੱਥ ਨੀ ਆਉਣੀ। ਜਿੰਨੀ ਐਸ਼ ਲੁੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਲੁੱਟ ਲਓ।

ਬਿੱਲਾ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਦਾ ਪਿਆ ਸੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਲਈ। ਮੇਰੇ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਤੇ ਉਹ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਤਰਖਾਣਾਂ ਦੇ ਮੁਹੱਲੇ ਸ਼ਿਫਟ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ, "ਠੀਕ ਐ ਜੇ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਚਲਿਆ ਜਾਵਾਂਗਾ।" ਮੈਂ ਭਲਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਨਾਲ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਲੜਾਈ ਝਗੜਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬਿੱਲਾ ਮੈਥੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ ਪਰ ਸਕੂਲ 'ਚ ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਇਕੱਠਿਆਂ ਮਜ਼ਾਕ ਕਰਦਿਆਂ, ਖਾਂਦਿਆਂ-ਪੀਂਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਰਮ ਛੇਤੀ ਹੀ ਦੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਿੱਲੇ ਤੋਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਹਾਲ-ਚਾਲ ਪੁੱਛਦਾ "ਨਵੀਂ ਥਾਂ ਦਿਲ ਲੱਗ ਗਿਆ" ਤਾਂ ਉਹ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ, " ਮੌਜਾਂ ਈ ਮੌਜਾਂ ਨੇ ਉਥੇ ਤਾਂ। ਆ ਜਾ ਅਜੇ ਵੀ। ਕੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਚੁਬਾਰੇ ਤੇ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਉੱਥੇ ਨੇ, ਉਹ ਹੋਰ ਕਿੱਥੇ ਨੇ। ਬਣਿਆ ਬਣਾਇਆ ਖਾਣਾ। ਧੋਤੇ ਧੁਆਏ ਕੱਪੜੇ। ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਕਰਾਇਆ ਕਮਰਾ। ਬਸ ਜ਼ਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾ ਲਿਆ। ਥੋੜ੍ਹਾ

ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਹੱਸ ਕੇ ਬੋਲ ਲਿਆ। ਹਫ਼ਤੇ ਮਗਰੋਂ ਪਿੰਡ ਜਾਈਦਾ। ਘਰੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਲੈ ਆਈਦਾ। ਇਨ੍ਹੇ 'ਚ ਹੀ ਉਹ ਸਾਰੇ ਖੁਸ਼। ਆਪਾ ਵਾਰਨ ਨੂੰ ਫਿਰਦੇ ਸਾਰੇ ।" ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਮੇਰਾ ਮਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਨਦਾ। ਇਹ ਨਜ਼ਾਰੇ ਤੈਨੂੰ ਈ ਮੁਬਾਰਕ। ਮੈਂ ਇਥੇ ਹੀ ਠੀਕ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਤਾਂ ਬਿੱਲਾ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਟਿੱਚਰ ਕਰਦਾ, "ਤੇਰੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਿਆਰੇ ਇਸ ਵਿਚ ਤੇਰਾ ਕੀ ਦੋਸ਼।"

ਜਦੋਂ ਬਾਬੇ ਠੁਕ-ਠੁਕੀਏ ਨੂੰ ਬਿੱਲੇ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕੁਝ ਇੰਝ ਸੀ। "ਖ਼ਤਾ ਖਾਵੇਗਾ ਭੇਲਿਉ, ਮੱਛੀ ਪੱਥਰ ਚੈਟ ਕੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮੁੜ ਆਵੇਗੀ, ਵੇਖ ਲਈ। ਇਹ ਬਾਬਿਆਂ ਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਬੋਲਦਾ ਹੈ।" ਮੇਰੇ ਉਥੋਂ ਨਾ ਜਾਣ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਬਾਬੇ ਨੇ ਸਲਾਹਿਆ ਸੀ, "ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਵਿਚ ਹੀ ਭਲਾਈ ਐ ਭੋਲਿਉ।"

ਹੁਣ ਚੁਬਾਰੇ ਤੇ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਿੱਲੇ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਇਕੱਲਾਪਣ ਥੋੜਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਵੀ ਇਕੱਠੇ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਟਾ ਗੁੰਨ ਕੇ ਰੋਟੀਆਂ ਸੇਕਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਸਬਜ਼ੀ ਛਿੱਲ ਕੇ ਭਾਜੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ। ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਹੱਥ ਵੰਡਾ ਲੈਂਦੇ। ਪਰ ਹੁਣ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਮੈਨੂੰ ਆਪ ਹੀ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਬਿੱਲੇ ਦੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਧਿਆਨ ਸਕੂਲ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਤੇ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ-ਹਿੰਦੀ ਦੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਨ ਉੱਥੇ। ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਨਮੋਲ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ। ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਲੈਂਦਾ। ਟ੍ਰਾਂਜਿਸਟਰ ਤੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਤੇ ਗਾਣੇ ਸੁਣ ਲੈਂਦਾ। ਟੈਲੀਵਿਜਨ ਅਜੇ ਇਧਰ ਆਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਿੱਲਾ ਤਾਂ ਸਕੂਲੋਂ ਛੁੱਟੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਆਪਣੇ ਮੁਹੱਲੇ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਹੁਣ ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਹ ਹਫ਼ਤੇ ਮਗਰੋਂ ਸ਼ਨੀ-ਐਤਵਾਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਨਾ ਜਾਂਦਾ। ਇੰਨਾ ਮਨ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸਦਾ ਉਸ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ।

ਪੰਡਤ ਜੀ ਹਨੇਰਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਸਾਰ ਦੁਕਾਨ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ। ਠੁਕਠੁਕੀਆ ਬਾਬਾ ਵੀ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨੇਰਾ ਹੋਣ ਤੇ ਹੀ ਪਰਤਦਾ। ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਪੁਕਾਰਦਾ-

"ਭੋਲਿਉ, ਸੋ ਗਏ ?"

"ਨਹੀਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਜਾਗਦਾ। ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ ਵਾਹਵਾ ਹਨੇਰਾ ਕਰ ਲਿਆ।"

"ਭੋਲਿਓ, ਰਸਤੇ 'ਚ ਇਕ ਭਗਤ ਨੇ ਘੋਰ ਲਿਆ। ਜ਼ਿੰਦ ਕਰਨ ਲੱਗਾ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਦੇ ਛੱਕ ਕੇ ਜਾਓ। ਥੋੜਾ ਟੈਮ ਲੱਗ ਗਿਆ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਕਿਹੜਾ ਉਡੀਕਦੀ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਝਾਂਡਰਾਂ ਵਾਲੀ।" ਬਾਬਾ ਥੋੜਾ ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਲਹਿਜੇ 'ਚ ਬੋਲਦਾ ਤਾ ਮੈਂ ਵੀ ਉਸ ਸੁਰ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦਾ, "ਝਾਂਜਰਾ ਆਲੀ ਤਾਂ ਕਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੀਆਂ, ਬਸ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਈ ਲਾਗ ਨੀ ਲੱਗਣ ਦਿੰਦੇ।"

ਭੋਲਿਓ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੀ ਖ਼ਰੇ। ਇਹ ਸਭ ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਦਾ ਚੱਕਰ ਐ। ਰੱਬ ਦੂਰ ਹੀ ਰੱਖੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ, ਜੋ ਸ਼ਿਵ ਭੋਲੇ- ਜੈ ਸ਼ਿਵ ਭੋਲੇ।" ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਬਾਬਾ ਬਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾੜੇ ਅੰਦਰ ਵਾੜ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਆਪ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਵੜ ਕੇ ਦਰਵਾਜਾ ਲਾ ਲੈਂਦਾ। ਬਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁ ਹੁੰਦਾ ਸਾਡਾ ਵਰਤਾਲਾਪ। ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਮੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਤੇ ਬਾਬਾ ਮੇਰੇ ਬਣਾਏ ਫੁਲਕੇ ਦੋ ਫੁਲਕੇ ਖਾ ਲੈਂਦਾ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪ ਕਦੇ ਨੀ ਸੀ ਦੱਸਿਆ ਕੀ ਬਣਾਇਆ ਕੀ ਖਾਧਾ।"

ਰਾਤ ਨੂੰ ਜੇ ਬਾਬੇ ਦਾ ਮੂਡ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਗਾਗਰਾਂ, ਬਾਲਟੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਭਾਂਡਿਆ ਨੂੰ ਟਾਂਕੇ ਲਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਦੇਰ ਰਾਤ ਤੱਕ ਦੀਵੇ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਠੁੱਕ-ਠੁੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਚੁਬਾਰੇ ਤੇ ਲੇਟਿਆਂ, ਇਹ ਠੁੱਕ ਠੁੱਕ ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਥਾਪੜਾ ਦੇ ਕੇ ਸੁਆਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ। ਮੈਂ ਆਦੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸ ਠੁੱਕ-ਠੁੱਕ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦਾ। ਇਕ ਖਾਸ ਸੁਰਤਾਲ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਇਹ ਠੁਕ ਠੁੱਕ ਮੈਨੂੰ ਇਕੱਲੇਪਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੰਦੀ। ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਜਾਂ ਸੁੱਤਿਆਂ ਕਰਵਟ ਲੈਣ ਸਮੇਂ ਬਾਬੇ ਮੂੰਹੋਂ ਅਕਸਰ, "ਜੇ ਭਲੇ ਨਾਥ, ਜੈ ਸ਼ਿਵ ਸ਼ੰਕਰ, ਜੇ ਸ਼ਿਵ ਭੋਲੇ।" ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਬਾਬਾ ਬੱਕਰੀਆਂ ਨੂੰ "ਚੱਲ ਭੋਲਿਓ ਬਾੜੇ ਅੰਦਰ ਚਲੋ ਭੇਲਿਓ। ਚਲੀਏ ਰੱਖਾਂ ਵੱਲ ਆਪਣੀ ਡਿਊਟੀ ਤੇ।" ਇਹ ਤਕੀਆ ਕਲਾਮ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਬਾਬੇ ਦਾ। ਸਹੀ ਮਾਇਨੇ ਵਿਚ ਬਿੱਲੇ ਦੇ ਉਥੋਂ ਚਲੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਮੈਨੂੰ ਬਾਬੇ ਦੀ ਹੀ ਰੌਣਕ ਸੀ। ਬਾਬੇ ਦੇ ਬੋਲ ਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਦੇ ਗਲ 'ਚ ਬੱਝੀਆਂ ਟੱਲੀਆਂ ਦੀ ਟੁਣਕਾਰ ਮੈਨੂੰ ਤਨਹਾਈ ਮਹਿਸੂਸ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੰਦੀ।

ਭਰ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਰਾਤ ਦੇ ਦਸ ਵੱਜ ਚਲੇ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਪੰਡਤ ਜੀ ਨੇ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਸੌਣਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਚੁਬਾਰੇ ਤੇ ਲੰਮਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੀਲ੍ਹਾ 'ਚੋਂ ਆਉਂਦੀ ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਸੁੱਖ ਭਰਿਆ ਅਹਿਸਾਸ ਦਿੰਦੀ ਪਈ ਸੀ। ਨਾ ਪੱਖੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਾ ਕੂਲਰ ਦੀ। ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਮੈਂ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਦੀ ਉਰਦੂ ਸਰਵਿਸ ਦੇ ਤਾਮੀਲੇ ਇਰਸ਼ਾਦ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਗੀਤਾਂ, ਗਜ਼ਲਾਂ ਦੇ ਅਨੰਦ ਵਿਚ ਡੁੱਬਾ ਸੀ। ਖ਼ੁਮਾਰੀ ਤੇ ਸੁਤ-ਨਿੰਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ। ਹੇਠੇ ਬਾਬੇ ਦੀ ਠੁਕ- ਠੁਕ ਵੀ ਜਾਰੀ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮੈਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਹੜਬੜਾ ਕੇ ਉੱਠਿਆ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਪੁਕਾਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਝਟਪਟ ਬੂਟ ਪਾਏ। ਟਾਰਚ ਹੱਥ 'ਚ ਫੜੀ ਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪੌੜੀ ਉੱਤਰ ਕੇ ਬਾਬੇ ਦੇ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ, "ਹਾਂ ਜੀ ਬਾਬਾ ਜੀ, ਮੈਂ ਆ ਗਿਆ, ਦੱਸੋ ਕੀ ਗੱਲ ਐ?

ਬਾਬਾ ਫੱਟੇ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਫੜੇ ਹੋਏ, ਨੇੜੇ ਹੀ ਗਿੱਠ ਕੁ ਭਰ ਦਾ ਨੂੰਹਾ ਮਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਕਾਲਾ ਸਿਆਹ। ਬਾਬਾ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹੀ ਸਰੀਰ ਪੀੜ ਨਾਲ ਦੁਹਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਸੀਨੇ ਦੀ ਧਾਰ ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਤੋਂ ਵਗ ਕੇ ਗਲ ਤੱਕ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਗਲ ਤੇ ਚਿਹਰੇ

ਦੀਆਂ ਨਸ਼ਾ ਉਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਬਾਬੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਾਗੇ ਪਈ ਇਕ ਡੱਬੀ ਖੋਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਜੜੀ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਭਿਉਂ ਕਿ ਪੱਥਰ ਤੇ ਰਗੜਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਰਗੜੀ ਹੋਈ ਜੜੀ ਦਾ ਡੰਗ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਲੇਪ ਕਰਾਇਆ। ਇੰਜ ਹੀ ਬਾਬੇ ਨੇ ਦੂਸਰੇ ਡੱਬੇ 'ਚੋਂ ਵੀ ਇਕ ਪੁੜੀ ਕਢਾਈ ਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ੀ 'ਚ ਰੱਖੇ ਦੇਸੀ ਘਿਉ ਲਾਲ ਉਹ ਚੂਰਨ ਜਿਹਾ ਚੋਟ ਲਿਆ। ਪਰ ਦਰਦ ਸੀ ਕਿ ਘਟਣ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈ ਰਿਹਾ। ਬਾਬੇ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਨੀਲਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇੰਜ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜ਼ਹਿਰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਫੈਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਬੇ ਦੀ ਬਦਤਰ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਘਬਰਾਹਟ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ । ਬਾਬਾ ਜਦੋਂ ਬੁੱਲ ਬੀਟ ਕੇ, ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹੁੰਗਦਾ ਜਾਂ "ਮਰ ਗਿਆ ਭੋਲਿਓ" ਬੋਲਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਬੈਠਣ ਲੱਗਦਾ। ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦਾ ਸਮਾਂ। ਮੁਹੱਲੇ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ। ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਤਾਂ ਕੀ, ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਵੀ ਕੋਈ ਡਾਕਟਰ ਜਾਂ ਨੀਮ ਹਕੀਮ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਨੂੰ ਪਿੰਡ ਅਚਾਨਕ ਭੱਜ ਗਏ ਉਸ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ। ਦੂਸਰਿਆਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਾਬੇ ਤੇ, ਹੋਰਾਂ ਤੇ ਅਜਮਾਈ ਜੜੀਆਂ ਬੂਟੀਆਂ ਦਾ ਹੀ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਸਾਰੇ ਟੋਟਕੇ ਬੇਅਸਰ ਸਾਬਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਲੱਕੜ ਦੀ ਪੌੜੀ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਉਪਰ ਚੁਬਾਰੇ ਤੇ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮੰਜੇ ਤੇ ਲੰਮਾ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਿਵੇਂ ਕਰਾਂ। ਬਾਬੇ ਦੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਨਿਰੰਤਰ ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, "ਬਾਬਾ ਜੀ, ਮੈਂ ਭੱਜ ਕੇ ਦੁਕਾਨ ਆਲੇ ਪੰਡਤ ਜੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਲਿਆਵਾਂ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਕੋਈ ਉਪਾਅ ਦੱਸ ਦੇਣ।" ਪਰ ਬਾਬੇ ਦਾ ਦਰਦ ਦਾ ਘੁੱਟ ਭਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਭੋਲਿਓ, ਇਹ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਤਾਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੰਗ ਦਾ ਇਲਾਜ ਮੈਥੋਂ ਕਰਾਉਂਦਾ ਐ, ਮੇਰਾ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ? ਇਕ ਤੋਂ ਇਕ ਜੜੀ ਬੂਟੀ ਐ ਮੇਰੇ ਕੋਲ। ਪਰ ਇਹ ਜਾਨਵਰ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਸਿਰੇ ਦਾ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ। ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਟ ਨੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਆ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਦਵਾਈਆਂ ਬੇਅਸਰ ਕਿਉਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਭੇਲਿਓ ਵਧੀ ਦੇ ਸੌ ਬਹਾਨੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਲਗਦੇ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਹੁਣ ਆ ਗਿਆ। "ਕਹਿੰਦਿਆਂ-ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਜਦ ਪੀੜ ਆਪਣੇ ਹੱਦ ਬੰਨੇ ਟੱਪ ਗਈ ਤਾਂ ਬਾਬੇ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਵੀ ਟੁੱਟ ਗਿਆ।"

"ਭੋਲਿਓ, ਹੁਣ ਨੀ ਮੈਂ ਬਚਣਾ। ਡੰਗ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਨਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ, ਮੇਰੀ ਤੋਬਾ ਕਰਾਤੀ ਇਸ ਨੇ ਭੋਲਿਓ, ਲਗਦਾ ਆਪਣੀ ਰਾਮ ਨਾਮ ਸਤ ਐ ਹੁਣ।"

"ਨਹੀਂ ਬਾਬਾ ਜੀ, ਹੌਸਲਾ ਰੱਖੋ। ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਣਾ ਤੁਸੀਂ।" ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਹੌਂਸਲਾ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਕੀਤੀ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਬਾਬੇ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਦੇਸੀ ਘਿਉ ਵਾਲੀ ਦੁਆਈ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਝੱਟਪਟ ਹੇਠੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਉਹ ਦਵਾਈ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ। ਬੋਤਲ ਵਿਚ ਦੇਸੀ ਘਿਉ ਘੱਟ ਸੀ। ਇਸ

ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਰੱਖੇ ਡੱਬੇ 'ਚ ਕੌਲੀ ਭਰਕੇ ਘਿਉ ਨਾਲ ਉਹ ਦਵਾਈ ਚਟਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪਿਆ ਦਿੱਤੀ।

ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਕਿ ਦੇਸੀ ਘਿਓ ਜ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਦਵਾਈ ਲੈਣ ਮਗਰੋਂ ਬਾਬਾ ਬੇਸ਼ੁੱਧ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਘਿਉ ਦੀ ਘੂਕੀ ਸੀ ਜਾਂ ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ ਅਸਰ। ਮੈਂ ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰ ਡਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੇ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਥੇ ਇਕੱਲਾ ਕੀ ਕਰਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਤੋੜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਡੂੰਘੇ ਖੂਹ 'ਚੋਂ ਬਾਬੇ ਦੀ ਮੱਧਮ ਜਿਹੀ ਖ਼ਰਖ਼ਰਾਉਂਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ, "ਮਾਸਟਰ ਜੀ, ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਓ।"

"ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪਾਸ ਹੀ ਹਾਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਬੋਲੇ।" ਮੈਂ ਕਾਹਲੇ ਪੈਂਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।

"ਮੈਂ ਨੀਂ ਬਚਣਾ, ਮੇਰਾ ਆਖ਼ਰੀ ਵੇਲਾ ਆ ਗਿਆ ਐ।"

"ਨਹੀਂ ਬਾਬਾ ਜੀ, ਇੰਜ ਨਾ ਕਹੋ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਯਕੀਨ ਐ ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਣਾ।" ਬੋਲਦਿਆਂ ਮੇਰਾ ਗੱਚ ਭਰ ਆਇਆ ਸੀ।

"ਸਵੇਰੇ ਉੱਚੀ ਬੱਸੀ ਚਲੇ ਜਾਇਓ, ਉਥੇ ਮੇਰਾ ਪਰੀਵਾਰ ਰੋਂਦਾ। ਫੌਜੀ ਦਾ ਘਰ ਪੁੱਛ ਲੈਣਾ। ਮੇਰੀ ਘਰ ਆਲੀ ਤੇ ਮੁੰਡਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਧੀ ਨੂੰ ਵੀ ਬੁਲਾ ਲਿਉ। ਜੇ ਘਰੋਂ ਕੋਈ ਨਾ ਆਵੇ ਤਾਂ ਧੀ ਤੋਂ ਮੇਰੀ ਚਿਖਾ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੁਆਉਣੀ। ਵੇਖੀਂ ਮੇਰੀ ਘਰ ਆਲੀ ਤੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਪਰਛਾਈ ਵੀ ਨਾ ਪਵੇ ਮੇਰੀ ਲਾਸ਼ ਤੇ। ਬੱਸ ਇੰਨੀ ਕੁ ਤਕਲੀਫ਼ ਦੇਣੀ ਐ ਤੁਹਾਨੂੰ ਭੋਲਿਓ ਜੈ ਭੋਲੇ ਨਾਥ-ਜੇ ਸ਼ਿਵ ਸ਼ੰਕਰ-ਤੇਰੇ ਸ਼ਿਵਾ ਕੌਣ ਐ ਮੇਰਾ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ। ਨਾ ਘਰਵਾਲੀ, ਨਾ ਪੁੱਤਰ, ਨਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ।" ਬਾਬੇ ਦੇ ਬੋਲ ਟੁੱਟਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਜਿਵੇਂ ਡੂੰਘੀ ਨੀਂਦ ਵਿਚ ਡੁੱਬਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਘਬਰਾਈਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਬਾਬੇ ਦੀ ਉਠਦੀ ਤੇ ਡਿਗਦੀ ਛਾਤੀ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਦੀ ਨਬਜ਼ ਵੀ ਟੋਲਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਧੜਕਣ ਚਲਦੀ ਸੀ ਤੇ ਨਬਜ਼ ਵੀ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਾਬਾ ਹੁਣ ਬਚੇਗਾ ਨਹੀਂ। ਸੁਣਿਆ ਸੀ, ਅਜਿਹੇ ਪੁੱਜੇ ਹੋਏ ਸੰਤਾਂ ਬਾਬਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਤ ਦਾ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣ ਨਿਕਲਦੇ ਵੇਖਣ ਦਾ ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚ-ਸੋਚ ਕੇ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਝੂਠੇ ਪੈਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸੀ । ਬਾਬੇ ਦੀ ਸਾਹ ਚਲਦੀ ਵੇਖ ਕੇ ਮਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੌਂਸਲਾ ਜਿਹਾ ਸੀ। ਬਸ ਸੋਚਦਾ ਸੀ, ਇੰਜ ਹੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹ ਜਾਵੇ ਫਿਰ ਪੰਡਤ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਆ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਰਹਾਂਗਾ। ਫਿਰ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਕਿਸੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰ ਲਾਂਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਬਿੱਲੇ ਮਾਸਟਰ ਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸਾ ਆਉਂਦਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਉਹ ਇੱਥੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇੰਝ ਇਕੱਲਿਆਂ ਜੂਝਣਾ ਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ

ਇਕੱਲਾ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿੱਥੇ ਜਾਵਾਂ । ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ। ਹਿੰਮਤ ਜਵਾਬ ਦੇ ਗਈ ਸੀ।

ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਚੇਤੇ ਆਇਆ। ਖ਼ਵਰੇ ਕਿੱਧਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਕਿਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਡੰਗੇ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਆਵੇ ਤਾਂ ਸੌਣ ਨਹੀਂ ਦਈਦਾ। ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਜਗਾਵਾਂ ਕਿਵੇਂ। ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਇਕ ਖਿਆਲ ਔੜਿਆ। ਤੇਜ਼ ਜਿਹੀ ਚਾਹ ਬਣਾ ਕੇ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਪਿਆਈ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਤਾਜਗੀ ਜਿਹੀ ਆਵੇਗੀ। ਨੀਂਦ ਕੁਝ ਦੇਰ ਨਹੀ ਨਾਤਾ ਤੋੜੇਗੀ।

ਬੱਸ ਮੈਂ, ਫਟਾਫਟ ਸਟਵ ਬਾਲਿਆ। ਚਾਹ ਰੱਖੀ। ਤੇਜ਼ ਪੱਤੀ ਲੱਗ ਇਲਾਇਚੀ ਤੇ ਮਿੱਠਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਘੱਟ ਰੱਖ ਕੇ ਕੜਕ ਜਿਹੀ ਚਾਹ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਹਿਲਾ-ਡੁਲਾ ਕੇ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਜਗਾਇਆ ਤੇ ਉਸ ਚਾਹ ਦਾ ਪੂਰਾ ਗਲਾਸ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਪਿਆ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਝੁਣਝੁਣੀ ਜਿਹੀ ਆਈ।

" ਬਾਬਾ ਜੀ, ਦਰਦ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਐ।"

"ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੁਝ ਘੱਟ ਲਗਦਾ, ਪਰ ਨੀਂਦ ਆਉਂਦੀ ਐ।"

"ਬਸ ਤੁਸੀਂ ਚਿੰਤਾ ਤਾਂ ਕਰੋ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਣਾ ਤੁਸੀਂ।"

ਚੰਨ ਪਹਾੜਾਂ ਉਹਲੇ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਘਾਟੀ ਘੁੱਪ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਨਾਲ ਭਰ ਗਈ ਸੀ। ਦੂਰੋਂ ਕਿਸੇ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ ਗਿੱਦੜ ਜਾਂ ਸਿਆਰ ਦੇ ਹਵਾਂਕਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਘਾਟੀ ਦੇ ਅਸੀਮ ਸੰਨਾਟੇ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਲੰਘ ਗਈ ਸੀ। ਬਾਬੇ ਕੋਲ ਬੈਠਿਆਂ-ਬੈਠਿਆਂ। ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਬਾਬਾ ਫਿਰ ਨੀਂਦ ਦੇ ਆਗੇਸ਼ ਵਿਚ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮੈਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਲੇ ਬਾਬੇ ਦੀ ਨਬਜ਼ ਟੋਹ ਲੈਂਦਾ। ਸਾਹ ਚਲਦਾ ਵੇਖ ਲੈਂਦਾ। ਸਮਾਂ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਠਹਿਰ ਗਿਆ ਸੀ । ਘੜੀ ਦੀਆਂ ਸੂਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਤੇ ਦੁੱਖ ਦੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਲੰਮੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ।

ਫਿਰ ਪੂਰਬ 'ਚੋਂ ਪਹਾੜੀ ਉਹਲਿਉਂ ਲਾਲੀ ਨੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਹਨੇਰੇ ਮੂੰਹ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਆ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੰਡਤ ਜੀ ਉਸ ਦਿਨ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਲੇਟ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਪਹੁ ਫੁਟਾਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲਾਂ ਜੰਗਲ ਪਾਣੀ ਜਾ ਕੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਪਾਣੀ ਕਰਕੇ ਮੰਦਿਰ ਜਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਦਿਨ ਚੜ੍ਹੇ ਜਦੋਂ ਸਿਰਾਂ ਤੇ ਗਾਗਰਾਂ, ਘੜੇ ਰੱਖੇ, ਘੱਗਰਾ ਪਾਈ ਘੁੰਡ ਕੱਢੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਖੂਹ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪੈਂਦੀਆਂ। ਖੂਹ ਤੇ ਮੇਲਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਖੂਹ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਨੌਹਣਾ ਧੋਣਾ ਚੰਗਾ ਨਾ ਲਗਦਾ। ਜਦੋਂਕਿ ਬਿੱਲਾ ਖੂਹ ਤੇ ਰੌਣਕ ਹੋਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦਾ ਤੇ ਉਦੋਂ ਹੀ ਜਾਂਦਾ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚੁਬਾਰੇ ਤੋਂ, ਖੂਹ ਤੇ ਆਈਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਪਰ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਣਾ ਮੈਨੂੰ

ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਿਆ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਆਉਣ ਤੱਕ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਦਿਨ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੁਕਾਨ ਖੋਲ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਪੰਡਤ ਜੀ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਕੇ ਰਾਤ ਦਾ ਵਾਕਿਆ ਦੱਸਦਾ, "ਬਾਬੇ ਨੇ ਕਰਵਟ ਲਈ। ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਆਕੜ ਭੰਨੀ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਬਿਨਾਂ ਖੋਲ੍ਹਿਆਂ ਹੌਲੀ ਦੇਣੀ ਕਿਹਾ, "ਭੇਲਿਓ ਪਾਣੀ।" ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਵਿਚ ਜਾਨ ਆਈ। ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਝੱਟਪਟ ਜਲ ਛਕਾਇਆ। ਸਰੀਰ ਤਪਦਾ ਪਿਆ ਸੀ ਬਾਬੇ ਦਾ।

"ਬਾਬਾ ਜੀ, ਹੁਣ ਪੀੜ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ?

"ਘੱਟ ਹੈ।" ਬਾਬੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਝਲਕਦੀ ਪਈ ਸੀ। ਜਿਸ ਗੱਲ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਸੀ, ਉਹ ਖ਼ਤਰਾ ਟਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਣ ਕਰਕੇ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦੀਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਬਾੜੇ 'ਚੋਂ ਮੈਂਅ-ਮੈਂਅ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਮਚਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖ ਤੇ ਚਰਾਉਣ ਲਈ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਜੋ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੀੜ ਦਾ ਭੁੰਬਿਆ ਬਾਬਾ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਉਠ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਿਆ। ਪਰ ਹੌਲੀ- ਹੌਲੀ ਠੀਕ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਮਗਰੋਂ ਬਾਬਾ ਮੇਰੇ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

9. ਦੂਜੀ ਭਦਾੜੀ

ਦੂਸਰੀ ਸੰਗਰਾਦ ਨੂੰ ਬੇਸ਼ਕ ਛੁੱਟੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਅਚਨਚੇਤ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ੈਲ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਦੂਜੀ ਭਦਾੜੀ ਭਰਨ ਲਈ ਜਾ ਕੇ ਸ਼ੈਲ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਆਪਣਾ ਵਚਨ ਪੁਗਾਇਆ ਸੀ। ਐਤਕੀ ਸ਼ੈਲ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਉਹ ਬੀਮਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਗਦੀ। ਪਰ ਭੈਰੂ ਬਾਬੇ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਹੁਕਮ ਤਾਂ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਪੈਣਾ ਸੀ।

ਇਸ ਬਾਰ ਬੈਲ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਬੜੇ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਤੁਰ ਕੇ ਗਈ। ਗੱਲਾ ਕਰਦੀ। ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮਾਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਕੋ ਗੱਲ ਦੁਹਰਾਉਂਦੀ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ੈਲ ਲਈ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਲੱਭੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰਖੁਰੂ ਹੋਈ ।"

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖ ਕੇ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮੇਰੇ 'ਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਿਰੰਤਰ ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ, ਇਸ਼ਾਰਿਆ ਤੇ ਅਦਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ।

ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਪਿਛਕੜ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦੀ ਸੀ। ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਬਾਰੇ। ਜਾਤ ਬਾਰੇ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ। ਨੌਕਰੀ ਵਾਲੀ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਜਾਂ ਘਰੇਲੂ। ਘਰੇਲੂ ਤਾਂ ਕਿੰਨੀ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਇਕੋ ਜਵਾਬ ਦੇ ਕੇ ਸਵਾਲਾ ਨੂੰ ਵਿਰਾਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

"ਮਾਤਾ ਜੀ, ਅਜੇ ਮੈਂ ਨਵਾਂ-ਨਵਾਂ ਨੌਕਰੀ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹਾਂ, ਨੌਕਰੀ ਕੱਚੀ ਐ। ਮੈਥੋਂ ਵੱਡੀ ਇਕ ਭੈਣ ਹੈ, ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹਾਲੇ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਸਾਲ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵਿਆਹ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਮੇਰੇ ਇਸ ਉੱਤਰ ਨਾਲ ਸ਼ੈਲ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਇਰਾਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਪੁਜਾਉਣ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਅਰਥ ਲਾ ਬੈਠੇ ਸਨ।

ਸ਼ੈਲ ਇਸ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਬੀਮਾਰ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਜਾਂਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਬਣ ਫਬ ਕੇ ਆਈ ਸੀ। ਕਚਨਾਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਪੀਲੇ ਫੁੱਲਾ ਦੇ ਰੰਗ ਵਰਗਾ ਸੂਟ, ਉਸ ਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰਨਾ ਵਰਗੇ ਰੰਗ ਤੇ ਕਾਫੀ ਫਬ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਧਾਰਣ ਜਿਹੀ ਗੁੱਤ। ਗੋਲ 'ਚ ਚਿੱਟੇ ਮੰਡੀਆਂ ਦੀ ਮਾਲਾ, ਜਿਹੜੀ ਪਹਿਲੀ ਭਦਾੜੀ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੇਲੇ 'ਚ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਅੰਗੂਠੀ ਵੀ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਸੋਨੇ ਵਰਗੀ ਭਾਅ ਮਾਰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚਲਾ ਨਗ ਵੀ ਸੁੱਚੇ ਮੋਤੀ ਵਰਗਾ ਲਗਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਨੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਅੱਖੀਂ ਹਲਕਾ ਕੰਜਲ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੰਦਾਸੇ ਨਾਲ ਬੁੱਲ੍ਹਾ ਤੇ

ਕੁਦਰਤੀ ਲਿਪਿਸਟਕ। ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਦੇ ਭਰਵੱਟੇ ਲਾਗੇ ਕਾਲਾ ਤਿਲ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਉੱਚਾ ਨੋਕ। ਉਤਲੇ ਨਾਲੋਂ ਹੇਠਲਾ ਬੁੱਲ੍ਹ ਮੇਟਾ ਤੇ ਰਸੀਲਾ। ਕੰਨਾਂ 'ਚ ਝਮਕੇ। ਤੇ ਬੜਾ ਸਲੀਕੇਦਾਰ ਸ਼ਰੀਰ। ਕਿਧਰੇ ਦੀ ਫਾਲਤੂ ਮਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੜੇ ਹੀ ਨਪੇ- ਤੁਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਤੇ ਤੁਰਦੀ ਹੋਈ ਜਿਵੇਂ ਗਿਣ-ਗਿਣ ਕੇ ਕਦਮ ਧਰਦੀ।

ਉਸਦੀ ਸਾਦਗੀ ਵਿਚ ਵੀ ਬਲਾ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਠਾਠਾ ਮਾਰਦੀ ਸੀ। ਤਿਰਛੀਆਂ ਨਿਗਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਮੁਸਕਰਾਉਣਾ, ਉਸ ਦੀ ਅਦਾ ਨੂੰ ਕਾਤਿਲ ਬਣਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕੀ ਜੇ ਏਲ ਦੇ ਕਦ ਮੁਤਾਬਕ ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਰੀਰ ਥੋੜਾ ਹੋਰ ਭਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸਮ ਦੀ ਅਪੀਲ ਵਧ ਜਾਣੀ ਸੀ।

ਦੁੱਖ ਭੰਜਣੀ ਏਭੋ ਤੇ ਜਾ ਕੇ, ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਨਹਾਉਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਈ। ਉਸ ਦੀ ਪਿੱਠ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹਾਲੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਏ।

"ਮੈਂ ਘਰੋਂ ਨਾਹ ਕੇ ਆਈ ਆ, ਮੈਂ ਨੀ ਮੁੜੀ-ਮੁੜੀ ਕੇ ਨੋਹਣਾ। ਮਿੰਜ ਡਰ ਲਗਦਾ। ਕੀਆਂ ਭਾਈ ਜਬਰਦਸਤੀ ਫੜੀ-ਚੜੀ ਕੇ ਪਾਣੀ ਹੇਠਾਂ ਧੱਕਾ ਦੇ ਨੇ।" ਸ਼ੈਲ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਉਥੋਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖ ਕੇ ਸਹਿਮ ਗਈ ਸੀ।

ਇਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਗੁਆਚ ਗਏ ਸੀ। ਐਤਕੀ ਸ਼ੈਲ ਪਹਿਲਾ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਝਿਝਕੀ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਜਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ, ਉਹ ਭੁੱਟ ਖਾ ਲੈਂਦੀ। ਜਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਲੈਣ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ, ਖ਼ਰੀਦ ਲੈਂਦੀ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਨਿਕਲੇ ਹਰ ਵਾਕ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਤਪਰ ਜਾਪਦੀ ਸੀ, ਮੇਲੇ 'ਚ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਘੁੱਟ ਕੇ ਰਡਿਆ ਲਿਆ ਸੀ। ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਭੂਲੇ ਤੇ ਝੂਟੇ ਲਏ। ਖਰੀਦਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਇਕ ਟੈਂਟ ਹੇਠਾਂ ਖਾਲੀ ਪਏ ਮੇਜ ਤੇ ਅਸੀਂ ਬੈਠ ਗਏ। ਮੈਂ ਚਾਟ ਦੀਆਂ ਦੇ ਪਲੇਟਾਂ ਦਾ ਆਰਡਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਹ ਗੱਲ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕੀ ਸ਼ੈਲ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਹਰ ਵਾਰੀ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ, ਬੁੱਲ੍ਹਾ ਤੇ ਰੋਕ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਚਿਹਰਾ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਅਜੇ ਫੇਸ ਦੀ ਗੋਡਿੰਗ ਵਿਚ ਇਨਾ ਮਾਹਿਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਦੇ ਮਜਮੂਨ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਪ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਚਾਟ ਖਾਦਿਆਂ-ਖਾਦਿਆਂ ਮੈਂ ਆਪ ਹੀ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਉਕਸਾਇਆ। "ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਐ, ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੈ, ਪਰ ਕਹਿੰਦੇ ਨਹੀਂ-ਮੈਥੋਂ ਲੁਕਾਉਂਦੇ ਹੋ ਬੇਲ ਦਿਉ-ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ, ਮੂੰਹ ਆਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਰੋਕੀ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ।"

"ਨੀ-ਨੀ-ਈਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨੀ ।" ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਸ਼ਰਮਾ ਕੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲਈ ਸੀ। "ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਤੇ ਵਿਸਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਫਿਰ ਭਿਜਕ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ।" ਮੇਰੇ ਕਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਸੈਲ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਚੁੱਪ ਰਹੀ। ਫੇਰ ਮੈਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਵੇਖ ਟਾਲਦਿਆਂ ਬੋਲੀ, "ਫਿਰੀ ਕਦੇ

ਸਹੀ।" ਕਹਿ ਕੇ ਮੇਰੀ ਉਤਸਕਤਾ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

"ਅੱਜ ਮੌਕਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਕੱਲੇ ਬੈਠੇ ਹਾਂ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ। ਤੁਹਾਡੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਰਹੰਗੀ ਗੱਲ ।" ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਫਿਰ ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਕੇ ਨਹੁੰ ਨਾਲ ਮੇਜ ਤੇ ਲਕੀਰਾਂ ਜਿਹੀਆ ਵਾਹੁੰਦਿਆ ਬੜੇ ਹੀ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, "ਮਿਨੂ ਨੀ ਦੱਸਣਾ ਅੰਦਾ। ਕੀਹਾ ਗਲਾਂਦੇ। ਬਸ ਦੀਆਂ ਸਮਝੀ ਲੰਗ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕਰਦਾ। ਅਸਾਂ ਦੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਈਆ ਈ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਹੀਏ। ਮਿੰਨ੍ਹ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਥ ਬੜਾ ਖਰਾ-ਖ਼ਰਾ ਲਗਦਾ ।"

ਉਂਜ, ਮੈਂ ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਮੂਹੋਂ ਵੀ ਇਹ ਸਭ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ-ਚੰਗਾ ਲਗਾ ਸੀ।

"ਕਮਲੀਏ, ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਤੇਰਾ ਸਾਥ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ। ਰਾਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਆਇਆ।"

"ਸੱਚੀ ਤਾਂ, ਫਿਰੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵੈਦਾ ਕਰ ਤੁਸਾਂ ਜੇ ਮਿਨੂੰ ਕਦੀ ਛੱਡੀ ਕੇ ਨੀ ਜਾਣਾ।" ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਬੰਦਾ ਸੁੱਟ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣ ਲਈ ਤਾਂ ਤਿਆਰ ਸੀ ਪਰ ਅਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਬੰਨ੍ਹਣ ਵਿਚ ਬੱਝਣ ਲਈ ਮਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ। ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਭਾਵੁਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਸਮਾਂ ਖਾਣ ਦੇ ਹੱਕ 'ਚ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ 'ਤੇ ਹੀ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ।

"ਵੇਖ, ਸਾਲੂ, ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਤੇਰਾ ਸਾਥ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ। ਪਰ ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂਦੇ ਬੰਨ੍ਹਣ ਵਿਚ ਬੱਝਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਹ ਗੋਲ ਤੇਰੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਦੇਸ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਰਦਾ।"

"ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੜੀ ਹਾਂ ਇਸ ਲਈ ?"

"ਨਹੀਂ।"

"ਮੈਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਆ।"

"ਨਹੀਂ।"

"ਮੈਂ ਗਰੀਬ ਘਰ ਦੀ ਆ।"

"ਨਹੀਂ।"

"ਮੈਂ ਸੋਹਣੀ ਨਹੀਂ।"

"ਨਹੀਂ।"  

"ਮੈਂ ਸਮਝੀ ਗਈ, ਅਸੀ ਨੀਵੀਂ ਜਾਰ ਦੇ ਆਂ ਤਾਂ ਹੀ ਨਾ?"

"ਨਹੀਂ ਸ਼ੈਲ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਜਾਤ-ਪਾਤ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ

"ਫਿਰੀ ਕੇਂਹ?" ਸ਼ੈਲ ਉਤੇਜਿਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ, ਸ਼ੈਲ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵੇਖ ਕੇ। ਉਸ ਦੇ ਸਵਾਲ ਸੁਣ ਕੇ। ਜਿਸਨੂੰ ਮੈਂ ਇਕਦਮ ਭਲੀ, ਅੱਲ੍ਹੜ ਤੇ ਬੇਜ਼ੁਬਾਨ ਜਿਹੀ ਲੜਕੀ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਪ੍ਰਚੰਡ ਜਜ਼ਬਾਤ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਸਹੀ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਹੁੜ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ੈਲ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਮੰਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਜ਼ਰਾ ਨਾ ਮਿਲਾ ਸਕਿਆ ਤੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਝੁਕਾ ਲਈਆਂ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਨਿਰ-ਉੱਤਰ ਕਰ ਛੱਡਿਆ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਚਣ ਲਈ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਗੈਲ ਨੂੰ ਹੋਰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ,

"ਸ਼ੈਲ, ਤੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਚਾਹੁੰਨੀ ਆ?"

"ਲੇ ਤੁਸਾਂ ਜੇ ਸਭ ਪਤਾ, ਤੁਸਾਂ ਸ਼ਹਿਰੀਏ ਬੜੇ ਚਲਾਕ ਹੁੰਦੇ। ਸਾਰੀ ਗੈਲ ਮੇਰੇ ਈ ਮੂੰਹ ਕਹੋਣਾ ਚਾਹਦੇ ।"

"ਸੈਲ ਸਾਥ ਤਾਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਭੈਣ-ਭਰਾ ਦਾ, ਦੋਸਤੀ ਦਾ, ਪ੍ਰੇਮੀ-ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਦਾ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦਾ । ਤੂੰ ਕਿਹੜੇ ਸਾਥ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਬੱਸ ਇਹੋ ਦੱਸ ਦੇ।"

ਮੈਂ ਮੁੜ ਗੇਂਦ ਸ਼ੈਲ ਦੇ ਪਾਲੇ ਵਿਚ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

"ਤੁਸਾਂ ਜੋ ਕਿਹੜਾ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚ?" ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਮੋੜਵਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰ-ਜਵਾਬੀ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ।

"ਪਹਿਲਾਂ ਤੂੰ ਦੱਸ, ਇਹ ਸਵਾਲ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਜਵਾਬ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਹੋਕਦਾਰ ਵੀ ਮੈਂ ਹੀ ਹੋਇਆ ਨਾ ।"

"ਬੜੇ ਖ਼ਰਾਬ ਉ ਤੁਸਾਂ ਜੋ, ਮਿਨ੍ਹ ਗੋਲਾ 'ਚ ਪੁਲਚਾਈ ਲਿਆ।"

"ਨਹੀਂ, ਪੁਲਚਾਇਆ ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਨਾ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗੈਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਦੱਸ ਦੇ। ਮੈਂ ਕਿਤਾਬੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ 'ਚ ਫਾਡੀ ਹਾਂ। ਇਕਦਮ ਅਨਾੜੀ। ਵੇਖ ਸ਼ੈਲ, ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਨਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਉਹ ਇਕਦਮ ਸਾਫ਼ ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਐਵੇਂ ਅਸੀਂ ਭੁਲੇਖਿਆ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਰਹੀਏ। ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਬਾਰੇ ਗਲਤ-ਫਹਿਮੀਆਂ ਪਾਲ ਲਈਏ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।"

"ਠੀਕ ਆਂ ਫਿਰੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ 'ਤੇ ਛੱਡਦੀ ਆ। ਤੁਸਾਂ ਜੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬਸ....।"

"ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਸਰਪੰਜ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਪੇ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਵਿਚਾਲੇ ਜਿਹੇ ਦਾ ਰਸਤਾ ਲਭਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ।"

"ਪਰ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਰਵਾਜ ਹੈਨੀ। ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰੇ ਚ ਹੁੰਗਾ। ਇਥੇ ਤਾਂ ਬੰਸ ਦੇ ਈ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੁੰਦੇ, ਜਾਂ ਭੈਣ-ਭਾਈ ਦਾ ਜਾਂ ਆਦਮੀ-ਤੀਵੀਂ ਦਾ !"

"ਦੋਸਤੀ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਭੈਣ-ਭਰਾ ਵੀ ਚੰਗੇ ਦੋਸਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਨੇ।" ਮੈਂ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਮੇਰੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਸਮਝਦਿਆਂ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ,

ਠੀਕ ਐ....ਫਿਰੀ ਸਾਡੀ ਭੈਣ-ਭਾਈ ਆਲੀ ਦੋਸਤੀ ਸਹੀ।"

"ਚਲੇ ਅੱਜ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਭੈਣ-ਭਾਈ ਹੋਏ।"

"ਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਇਆ ਵੀ, ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਇਕ ਕੌੜਾ ਸੱਚ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਉਹੀ ਅਪਣੱਤ ਤੇ ਸੇਕ ਸੀ, ਜੋ ਇਕ ਜਵਾਨ ਲੜਕੇ-ਲੜਕੀ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਉਹਨਾ ਤੇ ਨਿਭਾਉਣਾ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ।

ਇਕ ਦਿਨ ਬਿੱਲੇ ਨੇ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਗੋਲਾਂ `ਚ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਆਲਾ ਸੀਰੀ ਜੇ ਜਾਤ ਦਾ ਆਧਰਮੀ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਘਰਆਲੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਦੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਲੜਕਾ ਹੈ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਲੋੜਵੰਦ ਹੈ। ਕੋਈ ਉਸਦੇ ਬੱਚੇ ਤੇ ਘਰ ਨੂੰ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਾਂਭ ਲਵੇ। ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਪੱਕਾ ਮਕਾਨ ਹੈ। ਮਿਹਨਤ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਘਰ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਚੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਿਹਨਤੀ ਹੈ ਹੈ : ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਕਿ ਚਾਹ ਪੀਣ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਕੋਈ ਨਸ਼ਾ-ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਾੜ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ। ਕੋਈ ਮੰਗ ਨੀ। ਤਿੰਨ ਕੱਪੜਿਆ 'ਚ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲੈਣਗੇ। ਬਿੱਲੇ ਨੇ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਬੋਚ ਲਈ ਸੀ।

"ਕੋਈ ਨੀ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਕੇ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ।" ਕਹਿ ਕੇ ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਸਹਿਮਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਮਾਹਟਰ ਜੀ, ਇਹ ਤਾਂ ਪੁੰਨ ਆਲਾ ਕੰਮ ਹੋਗਾ। ਪਰ ਸਾਡੇ ਵਲੋਂ ਤੁਸੀਂ ਜੇ ਪੂਰੀ ਘੋਖ ਕਰੀ ਲੈਣੀ। ਸਾਡਾ ਹੋਰ ਕੁਣ ਐ-ਨਾ ਅਸਾਂ ਜੋ ਉਹ ਇਲਾਕੇ ਦਿੱਖੇ ਨਾ ਸਾਡੀ ਉਸ ਪੱਖੋ ਕਈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ। ਸਾਡੀ ਸੇਲ ਪੈਲ ਈ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਮਾਰੀ, ਦਿੱਖੀ ਪਾਖੀ ਲੈਣਾ। ਅੱਗੇ ਬੰਦੇ ਖਰੇ ਹੋਣ। ਸਾਨੂੰ ਨੀ ਦੁਹਾਜੂਏ ਦਾ ਫਰਕ। ਕਲਾਗੀ ਉਮਰ ਨਾ ਹੋਵੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ, ਤੇ ਨਸ਼ੇ-ਪੋਤੇ ਦਾ ਸ਼ੁਕੀਨ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਜੇ ਇਹ ਠੀਕ ਐ ਤਾਂ ਫਿਰੀ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ ਨੀ। ਸਾਡੇ ਪੱਖੋਂ ਹਾਂ ਈ ਹਾਂ।" ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਇਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਲਈ ਝਟਪਟ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ।

ਮੈਂ ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਰਾਏ ਵੀ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਤਾਂ ਇਕੋ ਮੁਹਾਰਨੀ ਪੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ, "ਮਿਜ ਨੀ ਕੁਝ ਬੀ ਪਤਾ। ਉਣ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੁਸਾਂ ਜੇ ਹਵਾਲੇ। ਜੋ ਬੀ ਠੀਕ ਲਗਦਾ ਕਰੀ ਲੰਗ। ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਫੈਸਲੇ ਉਣ ਤੁਸੀਂ ਜੇ ਲੈਣੇ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਅੱਖਾਂ ਬੀਟੀ ਕੇ ਮੰਨੀ ਲੈਣੇ। ਨਿੱਜੀ ਪਤਾ, ਉਣ ਤੁਸਾਂ ਜੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੇਰਾ ਭਲਾ ਕੁਸੀ ਹੋਰ ਨੇ ਨੀ ਸੋਚਣਾ ਤੇ ਨਾ ਈ ਕਰਨਾ।" ਇਕ ਮਾਂ- ਧੀ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਮੈਂ ਬਿੱਲੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸਦੇ ਪਿੰਡ ਗਿਆ। ਸੀਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਕਿ ਸ਼ੈਲ ਤੇ ਸੀਰੀ ਦੀ ਜੰਡੀ ਚੰਗੀ ਲੱਗੇਗੀ। ਉਮਰ ਦਾ ਵੀ ਫਰਕ ਬਹੁਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ। ਘਰ ਵੀ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਸੀ। ਸ਼ੈਲ ਹੁਰਾ ਨਾਲ ਕਈ ਦਰਜੇ ਖ਼ਰਾ। ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਪਰਿਵਾਰ ਤਿੰਨ ਵਰ੍ਹਿਆ ਦਾ ਬੱਚਾ

ਸੀ। ਦੌੜਦਾ-ਫਿਰਦਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਟਾਈਫਾਈਡ ਵਿਗੜ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਰ.ਐਮ.ਪੀ. ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਇਲਾਜ ਕਰਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਲਗਾਤਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਬੁਖਾਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਤੇ ਹੱਥੋਂ ਜਾਂਦੀ ਲੱਗੀ। ਸੀਰੀ ਦੇ ਮਾਂ-ਪਿਉ ਮਰਨ ਵਾਲੀ ਨੂੰਹ ਦੀ ਸਿਫਤਾਂ ਕਰਦੇ ਨਾ ਬਕਦੇ।

"ਬਸ ਇਸ ਜੁਆਕ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਲਵੇ। ਇਸਦੀ ਮਾਂ ਬਣ ਕੇ, ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਸਮਝੇ। ਹੋਰ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਨੀ ਚਾਹੀਦਾ।" ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੋਡ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਲੋੜਵੰਦ ਸਨ। ਦੋਹਾ ਵਿਚਾਲੇ ਕੋਈ ਪਰਦਾ ਨਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਮੁੰਡੇ ਪੱਖ ਬਿੱਲਾ ਤੇ ਸ਼ੈਲ ਆਲੇ ਪਾਸਿਓ ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਸਾਂਭ ਲਈ। ਦੋਹਾ ਧਿਰਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ। ਗਿਆਰਾ ਬੰਦੇ ਸਾਦ-ਮੁਰਾਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਵਿਆਹੁਣ ਆਏ।

ਵਿਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗਿਆ ਸ਼ੈਲ ਮੇਰੇ ਗਲ ਲੱਗ ਕੇ ਭੁੱਬਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਰੋਈ। ਮੈਨੂੰ ਭੁਲਾਇਉ ਨਾ। ਮਾਤਾ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਿਉ। ਗੇੜਾ ਮਾਰਦੇ ਰਿਹੇ... ।" ਮਸਾਂ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਡੋਲੀ 'ਚ ਬਿਠਾਇਆ ਸੀ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਵੀ ਪਰਲ-ਪਰਲ ਅੱਥਰੂ ਵਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਮਹੱਲ ਹੀ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ। ਬਾਜਦਾਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗਮਗੀਨ ਧੁਨ ਵਜਾ ਰਹੇ ਸਨ-

"ਚਲ ਹੀ ਸਜਣੀ, ਅਬ ਕਿਆ ਸੋਚੋ

ਕਜਰਾ ਨਾ ਬਹਿ ਜਾਏ ਰੋਤੇ-ਰੋਤੇ

ਦੁਲਹਨ ਬਣ ਕੇ, ਗੋਰੀ ਖੜੀ ਹੈ

ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾ, ਕੈਸੀ ਘੜੀ ਹੈ

ਕੋਈ ਯਹਾ, ਕੋਈ ਵਹਾਂ, ਕੋਈ ਕਹਾਂ... ਰੇ.. ਚਲ ਗੇ ਸਜਣੀ.. ।"

ਇਸ ਗੀਤ ਦਾ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਫਿਲਮਾਕਣ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਸਦਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਪਰ ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਵਿਦਾਈ ਮੌਕੇ ਤੇ ਇਸ ਗੀਤ ਦੀ ਧੁਨ ਨੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿਘਲਾ ਛੱਡਿਆ ਸੀ। ਪੋਤਾ-ਪੋਤਾ ਬੂਟਾ-ਬੂਟਾ ਕੁਰਲਾ ਉਠਿਆ ਸੀ, ਸ਼ੈਲ ਨੂੰ ਜਾਦਿਆ ਵੇਖ ਕੇ। ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਸਦਾ ਲਈ ਜਾਣਾ ਸੀ ਜਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮੁੜ ਕੇ ਪੇਕੇ ਘਰ ਫੇਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਉਣਾ, ਪਰ ਇਕ ਬਾ ਤੋਂ ਉਖੜ ਕੇ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਲਾਏ ਗਏ ਬੂਟੇ ਦਾ ਦਰਦ ਤਾਂ ਹੰਢਾਉਣਾ ਹੀ ਪੈਣਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਕੂਨ ਸੀ ਕਿ ਚਲੇ ਮੇਰੇ ਜਰੀਏ ਸ਼ੈਲ ਦਾ ਘਰ ਵਸਿਆ। ਇਥੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸ 'ਤੇ ਕੀ ਬੀਤਣੀ ਸੀ। ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮਾਤਾ ਮੈਨੂੰ ਅਸੀਸਾਂ ਦਿੰਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਥਕਦੀ।

10. ਇਕ ਲੇਖਕ ਦਾ ਜਨਮ

ਸ਼ੈਲ ਦੇ ਵਿਆਹ ਮਗਰੋਂ ਮਨ ਕਈ ਦਿਨ ਉਦਾਸ-ਉਦਾਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਮਨ ਵਿਚ ਹਮਦਰਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸੀ। ਸ਼ੈਲ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਇਕਰਾਰ ਮੁਤਾਬਕ ਮੈਂ ਰਾਮ ਆਸਰੇ ਡਾਕੀਏ ਘਰ ਚਿੱਠੀ ਫੜਾਉਣ ਦੇ ਬਹਾਨੇ, ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਹਾਲ-ਚਾਲ ਵੀ ਪੁੱਛ ਆਉਂਦਾ।

ਉਸ ਦਿਨ ਸ਼ੈਲ ਵੀ ਪੇਕੇ ਆਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸਨੇ ਬਣਾਉਟੀ ਜਿਹਾ ਗਿਲਾ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਹਾਲ ਚਾਲ ਪੁੱਛਿਆ, "ਖ਼ੁਸ਼ ਹੈ ਨਾ ਨਵੇਂ ਘਰ ਜਾ ਕੇ।"

"ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਭੇਜ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਹਾਂ। ਬੜੀ ਕਾਹਲੀ ਪਈਓ ਹੀ, ਮਿਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਕੱਢਣ ਦੀ।"

"ਭਰਾ ਤਾਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਈ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਮੋਹਰੇ ਘਰ ਤੇਰੀ ਕੇ, ਤਿੰਨ੍ਹ ਕਿੰਨੀਆ ਦੇਰਾ ਰੱਖੀ ਛੱਡਣਾ ਹਾ ਇੱਥੇ। ਇਹ ਤਾਂ ਭਲਾ ਹੋਵੇ ਮਾਹਟਰ ਜੀ ਦਾ।" ਮੇਰੇ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਸ਼ੈਲ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲ ਪਈ ਸੀ। ਸ਼ੈਲ ਨਾਲ ਆਇਆ, ਸੀਰੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਲੜਕਾ ਸ਼ੈਲ ਦਾ ਵਸਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖਾਂਦਾ।

ਸੇਲ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀ ਜਾਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਤੇ ਇਕਦਮ ਕਿਹੜਾ ਜਾਦੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੀਰੀ ਦੇਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਮਾਂ ਪਿਉ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਨੇ ਬੇਲ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ। ਬਸ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਨੂੰਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਉਹ। ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਜੇਲ ਆਪਣੀ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਉਸ ਘਰ ਨੂੰ ਸਵਰਗ ਬਣਾ ਦੇਵੇਗੀ।

ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹੋ ਸਮਝਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਬਸ ਮੇਰੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖੀ, ਤੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਜੇ ਸੀਰੀ ਹੋਣੀ ਕੋਈ ਖ਼ਰਾਬੀ ਕਰਨਗੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਂਭ ਲਵਾਂਗੇ। ਸ਼ੈਲ ਨੇ ਮਰਦੇ ਦਮ ਤੱਕ ਇਸ ਗੈਲ 'ਤੇ ਅਮਲ ਦਾ ਵਚਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਹੁਣ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਬਹੁਤਾ ਧਿਆਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਤੇ ਖਰਚ ਕਰਦਾ। ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਇਕ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਅਲਮਾਰੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਧੂੜ ਰੋਕਦੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਕੁਝ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਿਉਂਕ ਹੀ ਚਟ ਕਰ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਕਰਕੇ ਠੀਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧੁੱਪ ਲੁਆਈ। ਫਿਰ ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਛਿੜਕਾਈ। ਸਟਾਫ਼ 'ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਣ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਕਿਤਾਬ ਨਾਲ ਚਬਾਰੇ ਲੇ ਆਉਂਦਾ। ਖਾਲੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਾ।

ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ-ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਲਗਦਾ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵੀ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ

ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਵੀ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੇ ਤੇ ਦਿਲ ਟੁੰਬਰੇ ਅਨੁਭਵ ਹਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਹੀ ਕਹਾਣੀਆ ਜਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਢਾਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂ। ਮੈਂ ਸਾਇਸ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬਣਨ ਦੀ ਕੋਸਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਸਾਇੰਸ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲਾਂ ਤੋਂ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦੀ ਪਰ ਹੁਣ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇੰਜ ਮੈਨੂੰ ਸਿਲੇਬਸ ਵਿਚਲੀਆਂ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਮੁਣਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਟੁੰਬਦੀਆਂ। ਨੌਕਰੀ ਵਿਚ ਆਉਣ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਖਰੀਦ ਲਿਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਮਨ ਲਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ।

ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ-ਮਾਣਦਿਆਂ ਮੈਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਗੋਲ ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਮਨ ਦੇ ਭਾਵ ਭਰਨ ਦੀ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ। ਪੂਰੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ। ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਜਾਂ ਕਵਿਤਾ ਬਣਦੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਲਗਦਾ। ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੇਮੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਮੇਰੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੈਂ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਲਿਖਿਆ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਂਦਾ। ਉਹ ਪਸੰਦ ਵੀ ਕਰਦੇ। ਮੇਰਾ ਹੋਸਲਾ ਵੀ ਵਧਾਉਂਦੇ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਛਪਣ ਲਈ ਭੇਜਣ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ।

ਹਰੇਕ ਨਵੀਂ ਪੁਸਤਕ ਮੇਰੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ। ਮਨ ਵਿਚ ਵਲਵਲਾ ਜਿਹਾ ਉਠਦਾ, ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਵੀ ਇੰਨਾ ਲੇਖਕਾਂ ਵਾਂਗ ਲਿਖ ਸਕਦਾ। ਮੇਰੀ ਵੀ ਲਿਖਤ ਕਿਸੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੀ। ਕੀ ਕਦੇ ਮੇਰੀ ਵੀ ਕੋਈ ਪੁਸਤਕ ਛਪੇਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਲੋਕ ਲੇਖਕ ਕਰਕੇ ਜਾਣਨਗੇ। ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜਾਂ ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀਆ 'ਚ ਲੱਗੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇੰਜ ਹੀ ਮੇਰੀ ਪੁਸਤਕ ਵੀ ਪੜ੍ਹਣਗੇ।

ਇਸ ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਇਕ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਸਮਾਂ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਪਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਦੂਸਰੇ ਮੈਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਾਥੀ ਨਾ ਲਗਦਾ। ਮੇਰੀ ਇਕੱਲਤਾ ਨੂੰ ਪੂਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੇ। ਤੀਸਰੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਨਿਰੰਤਰ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਚੌਥੇ ਸਮਾਜ ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਨਵੇਂ ਬਰੱਖੇ ਖੁਲ੍ਹਦੇ ਪਏ ਸਨ। ਕੁਦਰਤ, ਸਮਾਜ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲਾ ਲੇਖਕ ਉਸਲਵੱਟੇ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਬੈਠਕੇ ਪੜ੍ਹਣਾ-ਲਿਖਣਾ ਮੈਨੂੰ ਰੱਬ ਦੀ ਭਗਤੀ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਗਦਾ। ਪੰਜਵੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੋਲ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚਲੇ ਆਦਰਸ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚਲੀਆਂ ਵਿਸੰਗਤੀਆਂ ਤੇ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਮੈਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਖਿਲਾਫ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਤਰਲੋਮੱਛੀ ਕਰ ਦੇਂਦੇ।

ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦੋਸਤ ਬਣਾ ਕੇ ਮੈਂ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਲ-

ਨਾਲ ਇਕ ਹੋਰ ਵੱਖਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਵਿਚਰਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਿਤਾਬਾਂ 'ਚ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਕਈ ਗੋਲਾ ਡਾਇਰੀ ਤੇ ਨੋਟ ਕਰ ਲੈਂਦਾ। ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਅਤੇ ਸਵੇਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਡੀਆ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ। ਇਕ ਅਨਖੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਮੈਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਹੋਰ ਵੀ ਸੋਹਣੀ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਕਈ ਗੂੜ੍ਹ ਰਹੱਸ ਸਮਝਣ ਦੀ ਸੋਝੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ।

11. ਤਿਰਹਾਇਆ ਇੰਦਰ

ਮੇਰਾ ਉਸ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਦਿਨ भी। मे ਮੈਂ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਸੀ। ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਗੇਟ ਰਾਹੀਂ ਮੇਂ ਸਕੂਲ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਦਫਤਰ ਮੂਹਰੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਲਾਅਨ ਵਿਚ ਰੱਖੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਤੇ ਬੈਠਿਆ ਹੀ ਸੀ, ਅਜੇ ਸਕੂਲ ਸਟਾਫ਼ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਸਮੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਕਿ "ਮੇਰੀਆ ਡੇਰੀ ਦੇ ਦਸਖ਼ਤ ਕਰੀ ਦੇਗੇ।" ਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਡਾਇਰੀ ਤੇ ਪੈਨ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਕਦਮ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਨਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੋਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹਾਂ, ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਵੱਡੇ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਹਸਤੀ, ਫਿਰ ਭਲਾ ਇਹ ਆਦਮੀ ਮੇਰਾ ਆਟੋਗ੍ਰਾਫ ਕਿਉਂ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਿਸਨ ਨੂੰ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤਾਈ ਗੋਰ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ। ਪੰਜਾਹ ਤੋਂ ਉਪਰ ਦੀ ਉਮਰ। ਛੋਟਾ ਕੰਦ। ਇਕਹਿਰਾ ਤੇ ਪਕਰੋੜ ਸਰੀਰ। ਕੁਰੜੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਪਿਚਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾ। ਤਿੱਖੀ ਉੱਚੀ ਨੱਕ ਤੇ ਟਿਕਾਈ ਸਸਤੀ ਜਿਹੀ ਧੁੱਪ ਵਾਲੀ ਕਾਲੀ ਐਨਕ। ਕਮੀਜ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਾਲੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਪੈਨ। ਦੋਹਾਂ ਗੁੱਟਾ ਤੇ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਘੜੀਆਂ। ਲੋਕ ਤੇ ਬੈਲਟ ਦੀ ਥਾਂ ਮੇਟੀ ਜਿਹੀ ਰੋਸੀ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਪੈਂਟ। ਖਿਜਾਬ ਨਾਲ ਰੰਗੇ ਡੱਬ ਖੜੱਬੇ ਉਗੜੇ-ਦੁਗੜੇ ਵਾਲ। ਵਧੀ ਹੋਈ ਦਾੜ੍ਹੀ। ਗਲ 'ਚ ਕਾਲੀ ਡੇਰੀ 'ਚ ਵੱਝੇ ਚਾਂਦੀ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਤਵੀਰ ਤੇ ਸਿਗੀ। ਫੌਜੀ ਬੂਟ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮੇਲੇ ਜਿਹੇ ਕੱਪੜੇ।

"ਕਿਸਨਿਆ, ਪੈਲਾਂ ਕੋਈ ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਤਾਂ ਪਿਆ। ਨਵੇਂ ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਦੂਰ ਪੈਦਲ ਚਲ ਕੇ ਆਏ ਨੇ।" ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਬੈਠਦਿਆਂ ਹਿਸਾਬ ਮਾਸਟਰ ਭਜਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।

"ਚਾਅ ਬੀ ਪਿਆਂਗਾ। ਪੈਲਾ ਮੈਨੂੰ ਦਸਖਤਾਂ ਆਲਾ ਕੰਮ ਤਾਂ ਮੁਕਾਈ ਲੈਣ ਦੇਗੇ " ਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰੋਅ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਸੀ।

"ਚੰਗਾ ਆਪਣੀ ਭੈਰੀ ਤੇ ਪੈਨ ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਨੂੰ ਫੜਾਈ ਦੇ ਜਿੰਨੀਆ ਦੇਰਾ ਨੂੰ ਇਹ ਦਸਖ਼ਤ ਕਰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਪੈਲਾਂ ਪਾਣੀ ਪਿਆਈ ਦੇ ਤੇ ਫਿਰੀ ਹੈਟੀਏ ਤੋਂ ਚਾਹ ਫੜੀ ਲਿਆ। ਕੱਲੀ ਚਾਹ ਨੀ, ਕੁਝ ਮਿੱਠਾ ਨਮਕੀਨ ਬੀ ਲੈ ਆਈ ਨਾਲ, ਚੱਲ ਛਡ ਕਰ। ਇਕ ਫਰਮਾਬਰਦਾਰ ਸੇਵਕ ਵਾਂਗ ਕਿਸਨੇ ਨੇ ਝਟਪਟ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਤੇ ਪੈਨ ਮੇਰੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। "ਮੇਰੀਆਂ ਡੇਰੀ ਤੇ ਦਸਖਤ ਜਰੂਰ ਕਰ ਦੰਗ।" ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਇਆ। ਫਿਰ ਗੇਟ ਲੰਘ ਕੇ ਖੇਡ ਪਾਰ ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵੱਲ ਵਧ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਕੁਝ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸ਼ਨ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਪੰਨੇ ਫਰੋਲਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਹਰੇਕ ਪੰਨੇ ਤੇ ਅਲਗ-ਅਲਗ ਲਿਖਾਵਟ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

"ਮੈਂ ਇਹ ਡਾਇਰੀ ਆਪਣੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਦੇਵਾਂਗਾ।"

"ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਪੈਸੇ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਵਾ ਦਿਉ।"

"ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਬਰਾਤ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਮਹਿਤ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ।"

ਮੇਰੀ ਘਰਵਾਲੀ ਮਾਸਟਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ।"

ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਸਫੇ ਪਲਟਦਿਆ ਮਾਸਟਰ ਭਜਨ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, "ਕਿਸ਼ਨਾ ਕਿਹੜੀ ਪੋਸਟ ਤੇ ਹੈ ?"

"ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੋਸਟ ਤੇ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਬਿਨਾਂ ਨਾਗਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਸਕੂਲੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੌਸਮ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ। ਜਿੰਨੀ ਮਰਜ਼ੀ ਸਰਦੀ ਗਰਮੀ ਜਾਂ ਬਰਸਾਤ ਹੋਵੇ। ਹਰ ਕੋਈ ਹੋਵੇ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿਸਨਾ ਸਕੂਲੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਿੱਲਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਹਮਣੇ ਖੇਡ ਪਾਰ ਜਿਹੜਾ ਖੂਹ ਹੈ ਨਾ, ਉਥੇ ਪਾਣੀ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਸਟਾਫ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਛੁੱਟੀ ਹੋਣ ਤੱਕ।"

"ਇਨਾ ਪਾਣੀ ਕਿਵੇਂ ਦੱਦਾ ਹੈ ਕਿਸ਼ਨ ?" ਮੈਂ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਮੋਢੇ ਤੇ ਘੜਾ ਰੱਖ ਕੇ ਕਈ ਗੇੜੇ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਂਜ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਹਰੇਕ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਟੈਂਕੀਆਂ ਬਣਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਬੱਚੇ ਇਸਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਪਰ ਕਿਸਨ ਸਾਨੂੰ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਪੀਣ ਦਿੰਦਾ। ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ "ਤਾਜ਼ਾ ਪਾਣੀ ਪੀਓ, ਸਿਹਤ ਲਈ ਖ਼ਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਟੈਂਕੀ ਆਲਾ ਗੰਦਾ ਤੇ ਕੇਹਾ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਪੀਣਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬੀਮਾਰ ਹੋਈ ਜਾਣਾ। ਬਸ ਆਪਣੀ ਧੁੰਨ ਵਿਚ ਲਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।"

"ਇਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਕੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ?" ਮੈਂ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹਿਆ ਸੀ।"

ਮਿਲਨਾ ਕੀ ਐ, ਸਰਕਾਰੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਤਾਂ ਹੈ ਨੀ। ਬੱਚਿਆਂ ਪਾਸੋਂ ਚਾਰ ਐਠ ਆਨੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਕੁਝ ਪੈਹੇ ਸਟਾਫ਼ ਮੈਂਬਰ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਚੋਂ।"

"ਇਨੇ ਕੁ ਪੈਸਿਆ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।"

"ਪੈਸੇ ਖਰਚਦਾ ਹੀ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਇਹ, ਸਾਰੇ ਪੈਸੇ ਤਾਂ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਛੜਾ ਹੈ। ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ। ਸਕੂਲ ਟਾਈਮ ਮਗਰੋਂ ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਘਰਾਂ ਲਈ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੇਂਦਾ ਹੈ, ਉਥੋਂ ਖਾਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਹਿਨਣ ਨੂੰ ਲੀੜਾ ਲੱਤਾ ।"

"ਪੈਸੇ ਕਿਉਂ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ?"

"ਕਹਿਦਾ ਹੈ ਆਪਣੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਦੇਵੇਗਾ।"

ਇਨੇ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਨ ਚਾਹ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ।

"ਕਰੀ ਦਿੱਤੇ ਦਸਖਤ ਮੇਰੀ ਡੇਰੀਆ ਤੇ?" ਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਚਾਹ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਤੇ ਮਿਠਾਈ ਵਾਲਾ ਲਿਫਾੜਾ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਰਖਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।

ਆਹੋ ਦਸਖਤ ਬੀ ਹੋਈਗੇ, ਨਾਲੇ ਮੈਂ ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਨੂੰ ਗਲਾਈ ਤਾਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੇਰਾ ਬਿਆਹ ਵੀ ਕਰਾਈ ਦੇਣਾ। ਹੁਣ ਤੂੰ ਇੰਜ ਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰੱਜੀ ਕੇ ।

ਭਜਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਕਸਾਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਝੁਰੜੀਆਂ ਭਰੇ ਛੋਟੀ- ਛੋਟੀ ਚਿੱਟੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਚਮਕ ਆ ਗਈ ਸੀ।

"ਸਾਬ੍ਹ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਜੇ, ਜੇ ਬੀ ਗਲਾਂਗੇ ਮੈਂ ਕਰਗਾ। ਸਾਰੀ ਗੋਲ ਤੁਸਾਂ ਜੇ ਆਪੇ ਈ ਮੁਕਾਈ ਲੈਣੀ। ਲਾੜੀ ਪੜ੍ਹੀ-ਲਿਖੀ ਲੈਣੀ। ਨਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸੀ ਦੇਣਾ ਕਿਸ਼ਨ ਵੱਡੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲੇ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ। ਸੇਵਾਦਾਰ। ਬੜੀ ਤਨਖਾਹ ਹੈ ਉਹਦੀ।" ਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਝਟਪਟ ਵਿਆਹ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਿਆ ਕਿਹਾ ਸੀ।

"ਕਿੰਨੀ ਪੜ੍ਹੀਉ ਲੈਣੀ ਐ ਲਾੜੀ ?"

"ਬੀ.ਏ., ਬੀ.ਟੀ. ਜੇੜ੍ਹੀ ਮੇਰੀ ਡੇਰੀ ਪੜ੍ਹੀ ਲੇਗ। ਮੇਰਿਆ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਰੱਖੀ ਲੈਂਗੀ। ਜਿਹੜੇ ਮੇਰੀਆ ਕਾਪੀਆਂ ਵਿਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਾਏਉਨੇ।"

"ਚੰਗਾ ਤੇਰੀ ਉਮਰ ਕਿੰਨੀ ਦੱਸਣੀ ਐ, ਕੁੜੀ ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ ?" ਭਜਨ ਨੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੀ ਟਕਦਿਆਂ ਪੁੱਛ ਲਿਆ ਸੀ।

"ਬੀਹ-ਪੰਝੀ ਕੁ ਸਾਲ ਦੱਸੀ ਦੇਗ ਹਾਲੇ ਮੈਂ ਜਵਾਨ ਆ।"

ਮੈਂ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਹਾਸਾ ਰੋਕਿਆ ਸੀ।

"ਅੱਛਾ, ਕਿਸ਼ਨ ਤੂੰ ਭਲਾ ਬਰਾਤੀ ਕਿਹਨੂੰ ਕਿਹਨੂੰ ਲੀਣਾ ਨਾਲ।"

"ਸਾਰੇ ਹੀ ਲਈ ਜਾਣੇ, ਬਸ ਮਹਿਤਾ ਨਾਂ ਲਿਜਾਣਾ ਇਕ ਬੀ।"

"ਉਹ ਕੋਹ ਨੀ ਲਜਾਦੇ ?"

"ਬਸ ਨੀ ਲਜਾਣੇ। ਮੇਰੀ ਮਰਜ਼ੀ।

ਕਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਜਾਰੀ ਸੀ ਕਿ ਗਰਾਉਂਡ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਬੈਠੇ ਹੋਰ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ। ਕਿਸ਼ਨਿਆ ਜ਼ਰਾ ਸਾਨੂੰ ਬੀ ਪਲਾਈ ।" ਸੁਣਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਕਿਸ਼ਨ ਓਟ ਗਰਾਉਂਡ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੱਥ 'ਚ ਪਾਣੀ ਭਰਿਆ ਜੰਗ ਅਤੇ ਗਲਾਸ ਲੈ ਕੇ।

"ਇਹ ਮਹਿਤਿਆਂ ਨੂੰ ਬਰਾਤੀ ਨਾ ਲਿਜਾਉਣ ਦਾ ਕੀ ਚੱਕਰ ਹੈ ਮਾਸਟਰ ਜੀ?" ਮੈਂ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।

"ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਹੈ।"

"ਸੁਣਾਉ ਤਾਂ ਜਰਾ।" ਮੇਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਤਸੁਕਤਾ ਵਧ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਚੁਸਕੀਆ ਲੈਂਦਾ-ਲੈਂਦਾ ਮਾਸਟਰ ਭਜਨ ਵੱਲੋਂ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਮਾਸਟਰ ਭਜਨ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ।

"ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਹਿਤੇ ਪਰਿਵਾਰ 'ਚ ਹੈ ਕਿਸਨ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿੱਧਾ-ਸਾਧਾ। ਮੰਦਬੁੱਧੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਕੂਲੇ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਮਾਂ-ਪਿਉ ਦੀ ਛਾਂ ਵੀ ਸਿਰੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਠ ਗਈ ਸੀ। ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਬਿਸ਼ਨ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ

ਸੀ। ਕਿਸ਼ਨ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਬਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮ 'ਚ ਹੱਥ ਵੰਡਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਪਹਾੜੀ ਪਥਰੀਲੀ ਜ਼ਮੀਨ। ਸਿੰਜਾਈ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ। ਖੇਤੀ ਇੰਦਰ ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਦੇ ਆਸਰੇ। ਕਿਸ਼ਨ ਬੋਲਦਾ ਨੂੰ ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਹਲ ਵਾਹੁੰਦਾ। ਬਿਜਾਈ, ਗੋਡੀ, ਕਟਾਈ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ। ਖੇਤਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾੜਾ ਬਣਵਾਉਂਦਾ। ਦਰਖਤਾ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਪੋਠੇ ਛਾਂਗਦਾ। ਪੰਠੇ ਸਿਰ ਤੇ ਘਰ ਲੈ ਆਉਂਦਾ। ਹੱਥ ਦੇ ਟੋਕੇ ਨਾਲ ਕੁਤਰਦਾ। ਲਵੇਰੇ ਨੂੰ ਟੋਭੇ ਜਾ ਖੂਹ ਤੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪਿਆਉਂਦਾ, ਨਹਾਉਂਦਾ। ਘਰ ਲਈ ਵੀ ਪੀਣ, ਨਹਾਉਣ ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਲਈ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੇਂਦਾ। ਰਸੋਈ ਲਈ ਬਾਲਣ ਦਿੰਦਾ। ਰੱਖਾ, ਝਾੜੀਆਂ ਤੋਂ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਭਰਜਾਈ ਸ਼ੀਲਾ ਨਾਲ ਵੀ ਕਈ ਹੋਰ ਘਰ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਮੋਟੇ ਕੰਮ 'ਚ ਹੱਥ ਵੰਡਾਉਂਦਾ। ਕੋਹਲੂ ਦੇ ਬੋਲਦ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਦੇ ਉਤਾਰੇ ਕੱਪੜੇ, ਪੁਰਾਣੇ ਬੂਟ ਤੇ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ। ਜ਼ਰਾ ਜਿੰਨੀ ਗਲਤੀ ਜਾਂ ਢਿੱਲ ਹੋਣ ਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਝਿੜਕਾਂ, ਗਾਲ੍ਹਾ ਤੇ ਵਟਕਾਰ। ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਈ-ਕਈ ਡੰਗ ਭੁੱਖੇ ਵੀ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਮੁਫ਼ਤ ਦਾ ਨੌਕਰ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਵੱਡੇ ਭਰਾ-ਭਰਜਾਈ ਨੂੰ ।

ਕਦੇ ਕੋਈ ਗੁਆਂਢਣ ਬੀਲਾ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿੰਦੀ, 'ਕੇ ਗੱਲ, ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕੁਆਰਾ ਈ ਰਖਣਾ ?" ਤਾਂ ਸ਼ੀਲਾ ਤਪਾਕ ਨਾਲ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦੀ, "ਗੁਣੀ ਦੇਣੀ ਐ ਇਨੂੰ ਸਿੱਧੜ ਨੂੰ ਕੁੜੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਆਪ ਤਾਂ ਸਾਭਿਆ ਨੀ ਜਾਂਦਾ, ਆਪਣੀਏ ਲਾਡੀਏ ਨੂੰ ਕੀਆ ਸਾਰੰਗ। ਅਜੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਕੱਠੇ ਆ, ਕੁਸੇ ਦੀ ਜੁਰਤ ਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸਾਡੇ ਕੰਨੀ ਔਖ ਚੁੱਕਣ ਦੀ। ਨਈਂ ਤਾਂ ਅੱਖ ਝਮਕਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਰੀਕਾ ਨੇ ਹੜਪੀ ਜਾਣਾ ਈਦਾ ਸਾਰਾ ਕੁਝ।" ਕਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਉਪਰੀ ਹਮਦਰਦੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਸ਼ੀਲਾ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਭਾਰ ਬਾਹਰ ਆ ਹੀ ਜਾਂਦੀ। ਅਨਪੜ੍ਹ, ਸਿੱਧਾ ਤੇ ਬੇਕਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਨਾ ਤਾ ਕਿਸ਼ਨ ਲਈ ਕੋਈ ਸਾਕ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਵਾਰਥੀ ਭਰਾ-ਭਰਜਾਈ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਦਿਨ ਲੰਘਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਕਿਸ਼ਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਇਕ ਅਨੋਖੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਗਈ ਸੀ। ਮਾਸਟਰ ਭਜਨ ਨੇ ਚਾਹ ਦਾ ਖਾਲੀ ਕੱਪ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਰੱਖਦਿਆਂ ਗਲਾ ਖੰਖਾਰ ਕੇ ਅੱਗੇ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ।

"ਇਸ ਪਿੰਡ 'ਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਧਰੋਂ ਇਕ ਅਨਜਾਣ ਜਵਾਨ ਔਰਤ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਰਾਤ ਉਹ ਇਧਰ ਸਰਾਂ, ਸਕੂਲੇ ਜਾਂ ਮੰਦਿਰ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰ ਲੈਂਦੀ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਪਿੰਡ 'ਚ ਘੁੰਮਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਮੁਹੱਲੇ ਤੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਹੜੇ। ਭਰਿਆ ਸਰੀਰ, ਕਣਕ ਵਿਨਾ ਰੰਗ, ਉਲਝੇ ਵਾਲ, ਸਿਰ ਪੈਰ ਨੰਗੀ। ਨੈਣ ਨਕਸ਼ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਪਰ ਆਕਰਸ਼ਕ। ਆਮ ਜਿਹਾ ਕੈਦ। ਆਪ ਹੀ ਮੁਸਕਰਾਉਣ ਲਗਦੀ ਤੇ ਕਦੇ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਗੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਤੇ ਲੱਗੇ ਚੁੱਪ ਦੇ ਜੰਦਰੇ

ਨਾ ਟੁੱਟਦੇ। ਉਹ ਸਹਿਮੀ ਉਦਾਸ ਤੇ ਵਿਰਾਨ ਜਿਹੀਆ ਅੱਖਾ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਘੁਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਕਾਫੀ ਖੋਜ-ਬੀਨ ਪੁੱਛ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸ ਔਰਤ ਦਾ ਕੋਈ ਬਹੁ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦਾ। ਸਾਰਿਆ ਦੀ ਰਾਏ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਔਰਤ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੰਤੁਲਤ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲ ਆਈ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਨਾ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣਿਆਂ ਬਾਰੇ। ਫਿਰ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਔਰਤ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਬਿਗੜੇਲ, ਅਵਾਰਾ ਤੇ ਵੇਲੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮੁਸ਼ਟੰਡਿਆ ਦੀ ਹਵਸ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿਆਣਿਆਂ ਨੇ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਚ ਸਲਾਹ ਕਰਕੇ ਉਸ ਔਰਤ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਘਰ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

"ਅੱਛਾ ਫਿਰ ਕੀ ਹੋਇਆ। ਢੇਰੀ ਇੰਟਰਸਟਿੰਗ ?" ਮੇਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

"ਬਸ ਫਿਰ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸ਼ਨ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਹੀ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਿਸ਼ਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਔਰਤ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਧਾ ਪੁਕਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਹਰ ਕੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਨ ਦੀ ਰਾਧਾ ਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਤੇ ਮੰਨਦਾ। ਹੁਣ ਕਿਸ਼ਨ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਰਾਧਾ ਦੀ ਚਾਕਰੀ ਕਰਦਾ। ਹਰ ਸਮੇਂ ਉਸੇ ਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਰਹਿੰਦਾ। ਆਪਣੀ ਰਾਧਾ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਖ਼ੁਸ਼ ਰੱਖਣ ਦੀ ਧੁੰਨ ਸਵਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਉਸ ਤੋਂ। ਸਾਰਿਆ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਅਪਣੱਤ ਤੇ ਨੇੜਤਾ ਨੇ ਪਾਗਲ ਜਿਹੀ ਲਗਦੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਹੱਸ-ਹੱਸ ਕੇ ਗੋਲਾ ਕਰਦੀ। ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਕਮਰਾ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਸਾਫ਼-ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਦੀ। ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਂਦੀ। ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸਨ ਉਸ ਨੂੰ ਭਰਜਾਈ ਸ਼ੀਲਾ ਦੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਖੁਆਂਦਾ। ਪਰ ਇਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਮੂੰਹ ਫਟ ਸ਼ੀਲਾ ਤੇ ਤਾਨ੍ਹਾ ਮਾਰਿਆ-

"ਕਿਸਨਿਆ ਉਣ ਤੂੰ ਜੀਧਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ, ਉਸੇ ਨੂੰ ਗਲਾ ਤਿੰਨ੍ਹ ਰੋਟੀਆਂ ਵੀ ਬਣਾਈ ਕੇ ਖੁਆਵੇ। ਸਾਡਾ ਤਾਂ ਤੂੰ ਡੱਕਾ ਨੀ ਦੋਹਰਾ ਕਰਦਾ। ਸਾਰੀ ਦਿਹਾੜੀ ਓਥੇ ਸਰ੍ਹਾਣੇ ਬੈਠਾ ਰੋਨਾ। ਉਹਦੀ ਲੇਲ-ਚੱਪ ਕਰਦਾ ਰੰਨਾ। ਮੋਤ ਨੀ ਪਕਦਾ ਦੇ-ਦੇ ਵਿਹਲੜਾ ਲਈ ਮੈਂਬਰ।"

ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਕਿਸ਼ਨ ਤੇ ਰਾਧਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਅਲੱਗ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਰਾਧਾ ਆਪ ਰੋਟੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਖੁਆਉਂਦੀ ਕਿਸਨ ਨੂੰ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਖ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਹ ਉਹੀ ਸੁਦੇਣ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸ਼ਨ ਵੀ ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਫੁਰਤੀਲਾ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਔਰਤ ਸਮਝਦਾਰ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਭਾਂਪ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਸਾਰਿਆਂ ਤੇ ਚਲਾਉਂਦੀ। ਸ਼ੀਲਾ ਭਰਜਾਈ ਦੇ ਹੱਥ ਕਿਸ਼ਨ ਨਿਕਲ ਗਿਆ

ਸੀ। ਕਿਸ਼ਨ, ਰਾਧਾ ਨੂੰ ਮੰਦਿਰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਕਦੇ ਕਮਾਹੀ ਤੇ ਕਦੇ ਮਰੂ ਦੀਆਂ ਹੱਟੀਆਂ ਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਉਸ ਦੀ ਮਨਪਸੰਦ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲੈ ਕੇ ਦਿੰਦਾ। ਦੋਵੇਂ ਜਾਨ ਵਾਰਦੇ ਸੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੇ। ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਵਸਾਹ ਨਾ ਖਾਦੇ। ਰਾਧਾ ਵੀ ਹੁਣ ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਕੰਮਾਂ 'ਚ ਹੱਥ ਵੰਡਾਉਂਦੀ। ਉਹ ਕਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ। ਹੱਡ ਭੰਨਵੀਂ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦੀ । ਰਾਧਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਵੇਖ ਕਿਸਨ ਚਾਅ ਤੇ ਜਸ਼ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਬੱਕਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਕਿਸ਼ਨ ਹੁਣ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਨਹਾ ਧੋਅ ਕੇ, ਜੇਵ ਬਣਕਾ ਕੇ, ਵਾਲ ਵਾਹ ਕੇ, ਧੋਤੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਘੁੰਮਦਾ। ਰਾਧਾ ਦੀ ਤਬੀਅਤ ਜਰਾ ਵੀ ਢਿੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕਦਮ ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ ਹੋ ਉਠਦਾ। ਮੀਲਾਂ ਦੂਰ ਪਥਰੀਲੀ ਖੰਡ 'ਚ ਭੱਜਦਾ ਈ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਕਮਾਹੀ ਜਾਂ ਮਹੂ ਤੋਂ ਉਸ ਲਈ ਦਵਾਈ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ। ਸਾਰੀ-ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਜਾਗ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਟਹਿਲ ਕਰਦਾ। ਕਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਰਾਧਾ ਦਾ ਮਾਸਾ ਵੀ ਦੁੱਖ ਜ਼ਰ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਜਾਂ ਸਿੱਧੜ ਜਿਹਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਰਾਧਾ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿਛਕੜ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁੱਛਿਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਰਾਧਾ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਆਪਣਾ- ਆਪ ਗੁਆ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਭੁੱਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ। ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਾਰੂੰ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੈਠੇ ਬਿਠਾਇਆ। ਰਾਧਾ ਦੇ ਸਾਥ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਜੂਨ ਸੰਵਾਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਦਾ ਇੰਨਾ ਪਿਆਰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਤੇ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕਿੱਥੇ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਹੀ ਸੁੰਗੜ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ ਰਾਧਾ ਤੱਕ।

ਕਦੇ-ਕਦੇ ਸ਼ੀਲਾ, ਰਾਧਾ ਨੂੰ ਕੁਰੇਦਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਪਰ ਰਾਧਾ ਨੇ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਚੁੱਪੀ ਸਾਧੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਨਾ ਬੋਲਣ ਦੀ ਕਸਮ ਖਾਧੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਗੈਲ ਬਦਲ ਲੈਂਦੀ। ਨਾਤੀ ਧੋਤੀ, ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ, ਬਣੀ ਵੈਬੀ ਰਾਧਾ, ਚਾਰ ਜੁਆਕਾ ਦੀ ਮਾਂ ਸ਼ੀਲਾ ਨਾਲੋਂ ਸੋਹਣੀ ਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਜਾਪਦੀ। ਸ਼ੀਲਾ ਨੂੰ ਇਹ ਸਾੜਾ ਵੀ ਮਾਰਦਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਖੇਤ ਬਿਸ਼ਨੇ ਤੇ ਕਿਸਨੇ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਸਨ। ਸਾਂਝੀ ਖੇਤੀ ਹੁੰਦੀ। ਹੁਣ ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਾਧਾ ਵੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਕੰਮ 'ਚ ਪੂਰਾ ਸਾਬ ਦਿੰਦੀ। ਇਕ ਦੀ ਥਾਂ ਦੇ ਜਣੇ ਕੰਮ ਕਰਾਉਂਦੇ। ਪਰ ਹੁਣ ਕਿਸਨੇ ਵੱਲੋਂ ਭਰਜਾਈ ਵੱਲ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦੇਣ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵਿਹਲਾ ਹੀ ਸਮਝਦੀ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਕਿਸ਼ਨਾ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਆਖੋ ਨਾ ਲਗਦਾ। ਹੁਣ ਰਾਧਾ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਸ਼ਨ ਤੇ ਸ਼ੀਲਾ ਦਾ ਕੋਈ ਜ਼ੋਰ ਵੀ ਨਾ ਚਲਦਾ। ਉਹ ਪਹਿਲਾ ਵਾਂਗ ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦਬਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦੀ। ਉਹ ਸਮਝਦੀ ਜੇਰੂ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਕਿਸ਼ਨਾ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥੋਂ

ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਹੈ।

ਫਿਰ ਉਹੀ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਗੋਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ੀਲਾ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਡਰਦੀ ਪਈ ਸੀ। ਕਿਸ਼ਨ ਤਾਂ ਸੀ ਅੰਗੂਠਾ ਟੇਕ ਪਰ ਰਾਧਾ ਦੇ ਚਾਰ ਜਮਾਤਾਂ ਪੜ੍ਹੀ ਲਗਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਬਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਪੈਸੇ ਮੰਗਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦੀ। "ਕਦੇ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇਨਾ ਕੰਮ ਕਰਾਂਦੇ ਉ. ਤੁਸਾਂ ਜੀ ਦਾ ਬੀ ਹੱਕ ਬਣਦਾ ਘਰੇ ਦੀਆਂ ਕਮਾਈਆ ਤੇ। ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੁਸਾਂ ਜੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੇ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਤੇ ਉਤਾਰ ਦੇ ਲੀੜੇ। ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘੱਟ-ਘੱਟ ਤੀਏ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਤਾਂ ਤੁਸਾਂ ਜਾ ਹੋਗੇ ਈ।

ਰਾਧਾ ਦੇ ਸਿਖਾਏ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜਦੋਂ ਕਿਸਨ, ਭਰਾ ਭਰਜਾਈ ਤੋਂ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਨਾਂਹ-ਨੁੱਕਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਘੜਣ ਲਗਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਲਗਦੀ। ਸ਼ੀਲਾ ਪਤੀ ਨੂੰ ਆਖਦੀ-

"ਇਹ ਸਿੱਧੜ ਇੰਨੇ ਜੱਗਾ ਕੁੱਥ, ਉਸ ਖਸਮਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣੀਏ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਤੋਤਾ ਬੋਲਦਾ। ਇੰਨੀ ਅਕਲ ਆਲਾ ਕਿਸਨਾ ਕੁੱਬੇ ਹਾ।"

ਭਰਾ ਭਰਜਾਈ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਵੇਖਦਿਆਂ ਰਾਧਾ ਨੇ ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ, "ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਗੀ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕੈਂਹ ਨੀ ਹੋਈ ਜਾਂਦੇ। ਅਸਾਂ ਜੋ ਆਪੇ ਕਮਾਗੇ ਤੇ ਖਾਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਕਦੋਂ ਭਾਈ ਹੱਥ ਅੱਡਾਂਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੌਕਰ ਬਣੀਕ ਰੋਹਰੀ।" ਕਿਸ਼ਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸੰਬੀ ਸੀ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਉਸਨੂੰ ਰਾਧਾ ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਸਮਝਾਉਂਦੀ, ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਉਨੀ ਕੁ ਗੋਲ ਕਰ ਛੱਡਦਾ। ਭਰਾ-ਭਰਜਾਈ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਕਰਾਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਣ ਜਾਂ ਤਰਕ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੇ ਉਸ ਪਾਸ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਹੁੰਦਾ।

ਕਿਸ਼ਨ ਮੂੰਹੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋਣ ਦੀ ਮੰਗ ਸੁਣ ਕੇ ਤਾਂ ਸ਼ੀਲਾ ਦੀ ਰਾਤਾਂ ਦੀ ਨੀਂਦ ਹੀ ਉਡ ਗਈ ਸੀ। ਨਾ ਦਿਨ ਨੂੰ ਚੇਨ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਰਾਧਾ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੌਕਣ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਹਰ ਸਮੇਂ ਇਸ ਰਸਤੇ ਦੇ ਕੰਡੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਲਭਦੀ ਪਰ ਕਿਸ਼ਨ ਦੀ ਮਾੜੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਵਕਤ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੀਲਾ ਤੇ ਆਪ ਹੀ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਬੁਰੀ ਨਜ਼ਰ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ।

ਇਕ ਦਿਨ ਦੁਰੇਡੇ ਪਿੰਡ ਆਏ ਕੁਝ ਲੋਕ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਰਪੰਚ ਮਿਲੇ।

"ਸਾਡੀ ਲਾਡੀ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਐ। ਅਸਾਂ ਜੇ ਉਨੂੰ ਲੈਣ ਆਏ

"ਤੁਸਾਂ ਜੋ ਛੇਆਂ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆ ਮਗਰੋਂ ਕੀਆ ਚੇਤਾ ਆਈ ਗਿਆ ਆਪਣੀਏ ਲਾੜੀਏ ਦਾ।" ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।

"ਸਾਡੀਆ ਲਾੜੀਏ ਦੇ ਦਿਮਾਗੇ ਵਿਚ ਨੁਕਸ ਪਈ ਗਿਆ ਹਾ। ਉਨੂੰ ਪਾਗਲਪਣੇ ਦੇ ਦੌਰੇ ਪੈਂਦੇ ਹੋ। ਉਦਾ ਅਲਾਜ ਚਲਾ ਦਾ ਹਾਂ। ਦਿਮਾਗੇ ਦੇ ਡਾਗਧਰੇ ਪਾਸੇ। ਈਆਂ ਦੀ ਇਕ ਰਾਤੀ ਦੌਰੇ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਘਰੋਂ

ਨਿਕਲੀ ਗਈ। ਫਿਰੀ ਰੱਖਾ ਬਾੜੀਆ ਟਪਦੀ ਇੰਨੀ ਦੂਰ ਪੁੱਜੀ ਗਈ। ਅਸਾਂ ਜੋ ਉਨੂੰ ਟੈਲੀ ਟੈਲੀਕੇ ਇਕੀਰੀ। ਹਾਰੀ ਕੇ ਅਸਾਂ ਜੇ ਸੋਚੀ ਲਿਆ ਹੈ। ਕੁੜੇ ਮਰੀ ਖਪੀ ਗਈ ਹੋਣੀ ਐ। ਸਾਜੇ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਈ ਨੀ ਆਇਆ ਕਿ ਲਾੜੀ ਹਿਮਾਚਲੇ ਦਾ ਬਾਡਰ ਟੋਪੀਕੇ ਤੁਹਾੜੇ ਪੱਖੇ ਆਈ ਗਈ ਹੋਗ। ਪਰ ਸਾਜ ਕਲ੍ਹ ਈ ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਸੇ ਬੰਦੇ ਨੇ ਦੱਸ ਪਾਈ। ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਗੁਪਤ ਰੱਖਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਤੇ, ਤਾਂ ਅਸਾਂ ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੈਣ ਆਏ ਹਾਂ।"

"ਪਰ ਉਣ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਲਾੜੀ ਇਕਦਮ ਠੀਕ ਹੈ। ਉਨੂੰ ਦਿੱਖੀ ਕੇ ਕੋਈ ਨੀ ਗਲਾਈ ਸਕਦਾ ਕਿ ਕਦੇ ਉਸ ਜਨਾਨੀਏ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਨੁਕਸ ਬੀ ਹੋਗ। ਅਸਾਂ ਜੋ ਹਰ ਪੇਖੇ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ, ਫਿਰੀ ਪਿੰਡ ਦਾ ਮਹੌਲ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਣ ਲਈ ਸਾਰੀਆ ਪੰਚੇਤਾ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰੀਕੇ ਉਨੂੰ ਕਿਸਨੇ ਕੋਲ ਬਿਠਾਈ ਤਾਂ ਹਾ। ਚਲੇ ਇਸ ਦੀ ਰਾਖੀ ਬੀ ਹੋਈ ਜਾਗ ਨਾਲੇ ਕਿਸ਼ਨ ਦਾ ਘਰ ਬੀ ਬਸਦਾ ਰੰਗ। ਚਲੇ ਉਣ ਪੁੱਛੀ ਦਿਖਣੇ ਆ ਕਿਸਨੇ ਨੂੰ ਕੇ ਗਲਾਂਦਾ ਉਹ।"

"ਪੁੱਛਣਾ ਕੇ ਐ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੀ, ਤੁਸਾਂ ਜੋ ਬਿਠਾਈ ਹੀ, ਉਣ ਤੁਸਾ ਜੋ ਸਾਡੀ ਲਾੜੀ ਦੁਆਈ ਦੇਗੇ। ਆਖਰ ਉਹ ਕਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਮੁੰਡੂਏ ਦੀ ਲਾਡੀ ਐ ਨਾ। ਅਸਾਂ ਜੋ ਬਿਆਹੀ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ।"

"ਲਾੜੀ ਨੂੰ ਪਿਛਿਉਂ ਹੀ ਦੌਰੇ ਪੈਂਦੇ ਹੋ।" ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।

"ਨਹੀਂ ਜੀ, ਸਾਡਾ ਮੁੰਡੂ ਵਿਆਹੇ ਮਗਰੋਂ ਛੇਤੀ ਈ ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕੇ ਨੂੰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਨੌਕਰੀ ਕਰੀਕੇ। ਕੰਪਨੀਏ ਦੀ ਸ਼ਰਤਾ ਕਰੀਕੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਤੋਂ ਪੈਲਾਂ ਉਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲੀ ਸਕਦੀ। ਜਾ ਵਿਰੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡੀਕੇ ਅੰਦਾ ਆਪਣਾ ਕਿਰਾਇਆ ਖਰਚੀਕ। ਅਸਾਂ ਜੇ ਸੋਚਿਆ ਚਲੇ ਔਖੇ ਸੌਖੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਕੱਟੀ ਲੈ। ਫਿਰੀ ਆਈ ਕੇ ਇਧਰਲੇ ਪੱਖੇ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਾਰ ਚਾਲੂ ਕਰੀ ਲੰਗ। ਪਿੰਡਿਉਂ ਲਾੜੀਏ ਨੂੰ ਏਹ ਕਸਰ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਨੂੰ ਪਾਗਲਪਣੇ ਦੇ ਦੌਰੇ ਪੈਣ ਲੱਗੀ ਪੇ। ਕਈ ਗਲਾਂਦਾ ਇਨੂੰ ਉਪਰੀਏ ਦੀ ਕਸਰ ਹੋਈਗੀ। ਕੋਈ ਗੁਲਾਂਦਾ ਬਾਬੇ ਨਰਾਜ਼ ਹੋਈਗੇ। ਅਸਾਂ ਜੇ ਈਦਾ ਬੜਾ ਅਲਾਜ ਕਰਾਇਆ ਹਾਂ। ਜਿੱਥੇ ਕੁਣੀ ਦੱਸ ਪਾਈ, ਅਸਾਂ ਜੇ ਈਨੂੰ ਉਥੇ ਈ ਲਈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ। ਕੋਈ ਸਾਧਾ ਸੰਤਾਂ ਦਾ ਡੇਰਾ ਨੀ ਛੱਡਿਆ। ਕਦੀ ਮਾੜਾ-ਮੋਟਾ ਵਰਕ ਪੈਂਦਾ। ਬੜੇ ਦਿਨਾ ਮਗਰੋਂ ਫਿਰੀ ਉਹੀਓ ਹਾਲ ਹੋਈ ਜਾਂਦਾ। ਕੋਈ ਗਲਾਂਦਾ ਇਨੂੰ ਪਾਗਲ ਖਾਣੇ ਛੋਡੀ ਦੰਗੇ। ਪਰ ਸਾਡਾ ਮਨ ਇਸ ਗੱਲ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹਾ। ਕੋਈ ਗਲਾਂਦਾ ਦਿਮਾਰੀ ਦੇ ਡਾਗਧਰੇ ਕੋਲ ਅਲਾਜ ਕਰਾਗੇ, ਬਾਬਿਆਂ, ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡੀਕੇ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੀ ਧਾੜੀ ਦੀ ਲਾੜੀ ਘਰ ਚਲੀ ਗਈ ਹੀ। ਅਸਾ ਪਿੰਡ ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਗਲਾਈ ਤਾਂ ਹਾ ਕਿ ਲਾੜੀਏ ਨੂੰ ਅਲਾਜ ਲਈ ਕਿਸੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਕੋਲ ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਭੇਜਿਆ ਹੋਇਆ। ਅਸਾ ਜੋ ਆਪਣੇ ਮੁੰਡੂਏ ਤੋਂ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਲਕੋਅ ਰੱਖਿਆ ਹਾ ਉਣ ਤਾਈਂ। ਪਰ ਉਣ ਸਾਡਾ ਮੁੰਡੂ ਪੰਜਾ ਸਾਲਾ ਮਗਰੋਂ ਪਿੰਡ ਪਰਤਣਾ। ਅਸਾਂ ਜੇ ਮੂੰਡੂਏ ਨੂੰ ਕੇ ਜਵਾਬ

ਦਿੰਗੇ। ਸਾਡੀ ਬੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਸਮਝੀ ਲੱਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਕਿਹੜੀ ਕਨੂੰਨੀ ਤੋਰ ਤੇ ਉਨੂੰ ਕਿਸਨੇ ਦੀ ਲਾੜੀ ਬਣਾਈ ਤਾਂ ਹਾ।"

ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਫੈਸਲਾ ਕਿਸ਼ਨ ਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਤੇ ਛੱਡਣਾ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝਿਆ। ਸਰਪੰਚ ਹਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਘਰ ਵੱਲ ਚਲ ਪਿਆ ਸੀ । ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਵੇਲਾ ਸੀ। ਰਾਧਾ ਕਿਸ਼ਨ ਲਈ ਚੁੱਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਰੋਟੀਆਂ ਸੇਕਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਸ਼ਨੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਜਦੋਂ ਤਾਈ ਮੈਂ ਫੁਲਕੇ ਰਾੜ੍ਹਦੀ ਆਂ ਤੇ ਦਾਲੀ ਨੂੰ ਤੁੜਕਾ ਲਾਨੀ ਆ, ਤੁਸਾਂ ਜੋ ਖੂਹੇ ਤੋਂ ਪਾਣੀਏ ਦਾ ਵੇਰਾ ਲਾਈ ਲੱਗ। ਸਵੇਰ ਦਾ ਤਾਜਾ ਪਾਣੀ ਨੀ ਭਰਿਆ। ਵਿਰੀ ਇਕੱਠੇ ਬਈ ਕੇ ਰੋਟੀ ਖਾਂਗੇ।"

ਕਿਸ਼ਨ ਆਦਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਚਾਬੀ ਦਿੱਤੇ ਖਡੌਣੇ ਵਾਂਗ ਬਣ ਉਠ ਖੜਤਾ ਸੀ। ਤੋਲੀਆ ਮੋਢੇ ਤੇ ਸੁੱਟ ਉਸ ਤੇ ਖਾਲੀ ਘੜਾ ਟਿਕਾ ਕੇ ਉਹ ਉਡਦਾ ਗਿਆ ਸੀ ਖੂਹ ਵੱਲ ਨੂੰ " ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਜਾਣ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ ਕਿ ਸਰਪੰਚ ਰਾਧਾ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ੀਲਾ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਮੌਕੇ ਦੀ ਤਾੜ ਵਿਚ ਹੀ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਬਿੱਲੀ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਡਿੱਕਾ ਟੁੱਟਿਆ ਸੀ। ਬਿਸ਼ਨਾ ਘਰ ਹੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਸੀਲਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਲਾਡੀਏ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਆਏ ਨੇ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਬਿਸ਼ਨੇ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਲੈਣੀ ਸੀ।"

"ਉਹ ਅਜੇ ਤਾਂ ਘਰ ਹੈ ਨੀ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਜੇ ਰਾਧਾ ਨੂੰ ਲਿਜਾਣਾ ਤਾਂ ਉਣੇ ਹੀ ਲਈ ਜਾਗ। ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਖੂਹ ਤੋਂ ਮੁੜਣ ਤੋਂ ਪੈਲਾ-ਪੈਲਾ। ਉਹ ਬੜਾ ਅੜ੍ਹਬ ਬੰਦਾ। ਜੇ ਅਤੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਫਿਰੀ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋਈ ਜਾਗ। ਉਨੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇਈ ਦੇਣੀ, ਮਰਨ ਮਾਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋਈ ਜਾਣਾ ਪਰ ਲਾੜੀਏ ਨੂੰ ਨੀ ਲਿਜਾਣ ਦੇਣਾ। ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਭਰਾ ਜੀ ਮੇਤੋਂ ਬਾਹਰੇ ਤਾਂ ਹੈ ਨੀ ਜੀ, ਮੈਂ ਜੇ ਗਲਾਈ ਦੇਣਾ ਉਨੂੰ ਮੰਨੀ ਜਾਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਿਕਰ ਮਤ ਕਰੋ ਤੁਸਾਂ ਜੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੋ ਮੈਂ ਆਪੇ ਸਮਝਾਈ ਦਿੱਗੀ।" ਸ਼ੀਲਾ ਦੀ ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੱਦ ਗਈ ਸੀ।

ਬਸ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਕੇ ਕਿਸ਼ਨ ਖੂਹੇ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਮੁੜਦਾ, ਉਹ ਰਾਧਾ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾ, ਜਬਰਦਸਤੀ ਲੈ ਗਏ ਸਨ। ਕਿਸ਼ਨ ਜਦੋਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਘੜਾ ਲੈ ਕੇ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਰਾਧਾ ਨੂੰ ਰਸੋਈ 'ਚ ਨਾ ਵੇਖਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅੰਦਰ-ਬਾਹਰ, ਘਰ ਦੇ ਪਿਛਵਾੜੇ ਸਾਰੇ ਲੱਭਿਆ। ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਹਾਕਾਂ ਮਾਰੀਆਂ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਭਰਜਾਈ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, "ਭਰਜਾਈ ਤੂੰ ਰਾਧਾ ਤਾਂ ਨੀ ਦਿੱਖੀ।" ਸ਼ੀਲਾ ਨੇ ਟਕੇ ਜਿਹਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਮਿਨੂੰ ਕੇ ਪਤਾ ਚਲੀ ਗਈ ਹੋਣੀ ਐ ਊਆ ਈ ਜੀਆ ਆਈ ਹੀ।"

ਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ, ਪਿੰਡ ਦਾ ਪੋਤਾ-ਪੋਤਾ ਛਾਣ ਮਾਰਿਆ ਸੀ। ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਭਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਧਾ ਨੂੰ। ਕਈ ਦਿਨ ਕੁਝ ਖਾਧਾ ਨਾ ਪੀਤਾ। ਗੁੰਮ-ਸੁੰਮ ਸੁੰਨਵੈਟਾ ਬਣਿਆ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ 'ਚ

ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦ ਉਸ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਰਾਧਾ ਉਸ ਨੂੰ ਛੰਡ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕਈ ਦਿਨ ਘਰ ਬਾਹਰ ਨਾ ਨਿਕਲਿਆ। ਬੰਦ ਕਮਰੇ 'ਚ ਬੈਠ ਕੇ ਅੱਥਰੂ ਵਹਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਾਇਆ ਉਸਨੇ। ਭਰਜਾਈ ਸ਼ੀਲਾ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਰੋਟੀ ਰੱਖ ਜਾਂਦੀ। ਜੀ ਕਰਦਾ ਖਾ ਲੈਂਦਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੁੱਤਿਆ ਨੂੰ ਪਾ ਛੱਡਦਾ ਜਾਂ ਛੱਤ ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦਾ ਪੰਛੀਆਂ ਲਈ।

ਫਿਰ ਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਸਕੂਲ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਵਾਲੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਖਾਤਰ ਹੁਣ ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਕਾਲੀ ਐਨਕ ਲਾਈ ਰੱਖਦਾ। ਪੈਂਟ ਸ਼ਰਟ ਡਾਇਰੀ ਪੈਨ ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਹੁਣ ਉਹ ਸੀਲਾ ਜਾਂ ਬਿਸ਼ਨ ਦੇ ਆਖੋ ਡੱਕਾ ਨਾ ਭੰਨਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਨਾ ਲਾਉਂਦਾ। ਬਸ ਖੂਹ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਢੋਅ ਢੋਅ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿਲਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਸਟਾਫ਼ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਕੂਲੇ ਪੁਜਦਿਆਂ ਹੀ ਜੋਗ ਗਿਲਾਸ ਲੈ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪੁੱਛਦਾ।

ਸਕੂਲ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਤੇ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਲਿਖਵਾ ਕੇ ਦਸਤਖਤ ਜਰੂਰ ਕਰਵਾਉਂਦਾ। ਛੋਟੀ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਦੁਕਾਨ ਅਤੇ ਕਈ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਪਾਣੀ ਦੇ ਘੜੇ ਭਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ। ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਮੰਗਦਾ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਇਆ ਹੋਣਾ ਉਸ ਨੇ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਬਰਾਤ ਇਸ ਮੰਦਰ 'ਚ ਮੋਥਾ ਟੇਕਣ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਸ਼ਨ ਆਪ ਹੀ ਸਿਹਰਾ ਖਰੀਦ ਕੇ, ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਨੱਚਣ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਬਰਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬਰਾਤ ਦੱਸਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।

ਇਨੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾ ਕੇ, ਮਾਸਟਰ ਭਜਨ ਮੈਨੂੰ ਸਕੂਲ ਦੇ ਇਕ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਕਮਰੇ ਵੱਲ ਲੈ ਗਏ ਸੀ। ਉਸ ਕਮਰੇ ਦੀ ਕੰਧ ਤੇ ਲੱਗੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਪੱਥਰ ਤੇ ਅੰਕਿਤ ਸ਼ਬਦ ਮੈਨੂੰ ਪੜ੍ਹਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ, "ਇਹ ਕਮਰਾ ਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਰਾਧਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਗਿਆਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦਾਨ ਦੇ ਕੇ ਬਣਵਾਇਆ।" ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੇਰਾ ਰੁੱਗ ਭਰ ਆਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਭਿੱਜੀਆ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮਾਸਟਰ ਭਜਨ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਸੀ।

"ਹਾਂ ਮਾਸਟਰ ਜੀ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉਣ ਬਦਲੇ ਜਿਨੇ ਪੈਸੇ ਮਿਲਦੇ, ਕਿਸ਼ਨ ਆਪਣੇ ਤੇ ਨਵਾਂ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਖਰਚ ਕਰਦਾ ਸੀ ਸਗੋਂ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹੀ ਪੈਸਾ ਖਰਚ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕਮਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਕਹਿਕੇ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਸਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰੀ ਇਜ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਾਏ ਪੈਸੇ ਵਿਚੋਂ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਸਟਾਫ਼ ਲਈ 'ਲੰਗਰ' ਦੀ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ।"

ਤਦ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਨ ਮੁੜ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆਣ ਖੜਤਾ ਸੀ। ਹੱਥ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਜੰਗ ਤੇ ਗਲਾਸ ਲੈ ਕੇ। "ਪਾਣੀ ਪੀ ਲੈਗ" ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸ਼ਨ ਧਰਤੀ ਤੇ ਵਿਰਾਜਿਆ, ਸਾਖਸ਼ਾਤ ਇੰਦਰ ਦੇਵਤਾ ਨਜ਼ਰ

ਆਇਆ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਸਾਰੇ ਜਹਾਨ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਆਪ ਅੰਤਰਮਨ ਤੀਕ ਪਿਆਸਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਉਸ ਦੇਵਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਤਮਸਤਕ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

12. ਪਹਿਲਾ ਸਕੂਲ

ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਸਕੂਲ, ਉਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚ, ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਸੀ। ਕੰਡਿਆਲੀ ਭਾੜੀਆਂ ਦੀ ਵਾੜ ਨਾਲ ਘਿਰੇ ਉਸ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦਵਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਦੇ ਮੇਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਲੱਕੜਾ ਗੱਡ ਕੇ ਬਾਂਸ ਦਾ ਫਲਟਾ (ਗੋਟ) ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੱਗੇ ਦਸ ਪੰਦਰਾਂ ਕਦਮ ਦੀ ਘੋੜੀ ਦਾਰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਤੇ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਮਸਾਂ ਸੌ ਡੇਢ ਸੋ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਜੰਗੀ ਪੰਧਰੀ ਜਿਹੀ ਥਾਂ। ਸਕੂਲ ਗਰਾਉਂਡ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਇਹ ਥਾਂ ਖੰਡ ਨਾਲੋਂ ਦਸ ਪੰਦਰਾਂ ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਸੀ। ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਵਾੜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉੱਗੇ ਅੰਬਾਂ, ਧੰਮਣਾ, ਸਰੀਹ, ਕਨਿਆਰਾ ਅਰਜਣ ਵਰਗੇ ਦਰੱਖਤਾ ਨਾਲ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਤੇ ਸਕੂਲ ਕੈਂਪਸ ਨੂੰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ। ਇੰਜ ਖੇਡ ਚ ਲੰਘਦਿਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਰੇ- ਭਰੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਝੁਰਮਟ ਕਾਰਨ ਸਕੂਲ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਤਾਂ ਲੁਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਪਰ ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੇ ਪੜ੍ਹਣ-ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀਆ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉਥੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਉਂਦੀਆਂ। ਸਕੂਲ ਦੇ ਇਕਦਮ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਖੇਡ ਨੇੜੇ ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ, ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਖੂਹ ਤੋਂ ਲੰਘਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸੰਘਣੀ ਪਰਦਾਦਾਰੀ ਵਿਚੋਂ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਸਕੂਲ ਦੀ ਟੀਨ ਦੀ ਛੰਤ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ। ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਤੋਂ ਮਿਡਲ ਤੱਕ ਮਸਾਂ ਸੋ ਕੁ ਬੱਚਿਆ ਦੀ ਚਹਿਲ ਪਹਿਲ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਕੁਝ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਕਰਕੇ ਸਕੂਲ ਲੱਗੇ ਹੋਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ।

ਸਕੂਲ ਦੀ ਗਰਾਉਂਡ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਡੰਗਾਰੇ ਤੇ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੇ ਡੱਬਿਆਂ ਵਾਂਗ ਇਕ ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਪੰਜ-ਛੇ ਕਮਰੇ ਉੱਤੇ ਟੀਨ ਦੀ ਤਿਕੋਨੀ ਛੰਤ। ਕੱਚਾ ਵਰਸ। ਕੱਚੀਆਂ ਕੰਧਾ। ਤਾਕੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਲਕੜੀ ਦਾ ਚੌਖਟਾ, ਬਿਨਾਂ ਪੋਲੇਦਾਰ ਕਿਸੇ-ਕਿਸੇ ਤਾਕੀ ਵਿਚ ਸਰੀਏ ਦੀ ਥਾਂ ਬਾਂਸ ਦੀਆਂ ਡੰਡੀਆਂ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਰੋਫ ਖੁਰਦਰੇ ਬਲੈਕ ਬੋਰਡ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਤੋਂ ਪੇਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਚਾਕ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਚਲਦਾ। ਤਾਕੀ ਰਾਹੀਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸੌਂਪ, ਬਿੱਛੂ, ਕਾਟ, ਨਿਉਲ ਵਰਗੇ ਜੰਗਲੀ ਤੇ ਖਤਰਨਾਕ ਜਾਨਵਰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੋਕ ਟੋਕ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਬਾਹਰ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਜਾਂਦੇ।

ਉਸ ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਮਰਾ ਸਟਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਚੌਕੀਦਾਰ ਸਾਲਗਰਾਮ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵੀ ਜਿਸ ਅੰਦਰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਅਗਿਹਾਨਾ ਬਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਕਮਰਾ ਧੂੰਏ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਦੂਸਰਾ ਕਮਰਾ ਸਕੂਲ ਦਾ ਆਫ਼ਿਸ ਸੀ। ਉਸ ਅੰਦਰ ਹੀ ਲੋਕੜ ਦੀ ਅਲਮਾਰੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀਆਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ। ਫਿਰ ਛੇਵੀਂ, ਸੱਤਵੀਂ ਤੇ ਅੱਠਵੀਂ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਕਮਰੇ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਵੀ ਦੇ ਕਮਰੇ। ਪਹਿਲੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਛੱਤ

ਚੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਧੂਏ ਕਾਰਨ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਕਿਸੇ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ। ਸਟਰ ਤੇ ਦਫ਼ਤਰ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀ ਪੈੜਾ ਬਣਾ ਕੇ ਐਠ-ਦੇਸ ਕੁਰਸੀਆਂ ਰੱਖਣ ਵਾਸਤੇ ਪੱਧਰੀ ਥਾਂ। ਇੱਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸਕੂਲ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ। ਉਹਤੋਂ ਰੋਥਲ ਦੇ ਪੇੜ ਦੀ ਛਾਂ। ਨੇੜੇ ਹੀ ਰੇਤ ਪਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਘੜੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬਣਾਈ ਥਾਂ। ਸਕੂਲ ਦੇ ਗੇਟ 'ਚ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਖੋਬੇ ਪਾਸੇ ਬਣਾਈ ਇਕ ਟੰਕੀ। ਜਿਸ 'ਚੋਂ ਬੱਚੇ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੇ।

ਛੋਟੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੱਥ 'ਚ ਤਖ਼ਤੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਣ ਤੇ ਸੁਕਾਉਣ ਲਈ ਖੂਹ ਵੱਲ ਆਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਕਈ ਬੱਚੇ ਪੈਰ ਨੰਗੇ ਹੁੰਦੇ। ਵਰਦੀ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਬੇਮੇਲੇ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ, ਪਾਟੇ-ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ। ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਠੰਡ ਵਿਚ ਕਈ ਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਸਵੈਟਰ ਕੋਟੀ ਤੋਂ, ਨਿੱਕਰ ਤੇ ਅੱਧੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਪਾ ਕੇ ਆਉਂਦੇ। ਸਰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਬਰਫ ਦੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਬਣੇ ਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਅੰਗਾਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਤਪਦੇ ਪੱਥਰਾਂ ਤੇ ਉਹ ਨੰਗੇ ਮਲੂਕ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲ ਕੇ ਆਉਂਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਕੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਛਾਨਣੀ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ। ਬੋਲੇ ਰੂਪੀ ਬਸਤਿਆਂ ਵਿਚ ਨਾ ਪੂਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾ ਕਾਪੀਆਂ। ਕਈ ਬੱਚਿਆਂ ਪਾਸ ਤਾਂ ਨਾ-ਮਾਤਰ ਦੀ ਪੰਜਾਹ ਪੇਸੋ ਫੀਸ ਵੀ ਦੇਣ ਨੂੰ ਨਾਂ ਹੁੰਦੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਧਿਆਪਕ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੀਸ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਾ ਦਿੰਦੇ।

ਬੱਚੇ ਕਈ-ਕਈ ਦਿਨ ਨਹਾਉਂਦੇ ਨਾ। ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਧਿਆਨ ਨਾ ਰੱਖਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਰੋਜੀ-ਰੋਟੀ ਦੇ ਜੁਗਾੜ ਤੋਂ ਹੀ ਫੁਰਸਤ ਨਾ ਮਿਲਦੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਗੈਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਤੇ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਵੀ ਨਾ ਦਿੰਦੇ। ਬੱਚੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਰਜ਼ੀ ਸਕੂਲ ਘੱਲ ਦਿੰਦੇ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਦੋ ਵਕਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਜੁਗਾੜ। ਆਪ ਕਰੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਤੋਂ ਬੇਖ਼ਬਰ। ਉਂਗਲਾਂ ਤੇ ਗਿਨਣਯੋਗ ਕੁਝ ਪਰਿਵਾਰ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਬਸ ਥੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਚੰਗੇ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾ ਦਾ ਰੇਟੀ ਫੁਲਕਾ ਥੋੜਾ ਸੋਖਾ ਚਲਦਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵੱਲ ਬੇੜਾ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿੰਦੇ । ਪੜ੍ਹਨ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ 'ਚ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ। ਇਹ ਬੱਚੇ ਸਕੂਲੋਂ ਮਿਲਿਆ ਹਮ ਵਰਕ ਵੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਹੀ ਨਿਪਟਾਉਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਘਰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਪੇ ਕਦੇ ਖੇਤਾਂ, ਖੂਹ ਜਾਂ ਖਾਲਿਹਾਨ ਵੱਲ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ। ਹਨੇਰ ਹੋਣ 'ਤੇ ਘਰ ਪਰਤਦੇ। ਬਿਜਲੀ ਸੀ ਨਹੀਂ। ਦੀਵੇ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਉਂਜ ਵੀ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਦੇ ਥੱਕੇ ਹਾਰੇ ਬੱਚੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸੋ ਜਾਂਦੇ। ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਬਿਜਾਈ, ਗੋਡੀ, ਕਟਾਈ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕਈ-ਕਈ ਦਿਨ ਛੁੱਟੀਆਂ ਕਰ ਜਾਦੇ।

ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੋਲੇ-ਭਾਲੇ, ਮਾਸੂਮ, ਬੇਬਸ, ਲਾਚਾਰ ਤੇ ਥੁੜਾਂ ਮਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਤਰਸ ਆਉਂਦਾ। ਭਿਅੰਕਰ ਸਰਦੀ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਸਵੈਟਰ ਤੇ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰਾ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮਨ ਭਾਵੁਕ ਹੋ ਉਠਦਾ।

ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਬੂਟ ਤੇ ਸਵੈਟਰ ਕੋਟੀ ਉਤਾਰ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਆ ਦਿਆਂ। ਪਰ ਮੈਂ ਇੰਜ ਕਰਕੇ ਕਿੰਨਿਆਂ ਕੁ ਦੇ ਤਨ ਢੱਕ ਸਕਾਂਗਾ। ਕਿੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੇ ਕਾਪੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਦੇ ਸਕਾਂਗਾ। ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗਰੀਬ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਬੱਚੇ ਬਹੁਤ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਸਨ। ਤੇਜ਼ ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਮਾਲਕ। ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਸੰਪਨ। ਪਰ ਉਹ ਵਿਚਾਰੇ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ, ਪੂਰੇ ਧਿਆਨ ਤੇ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਕਮੀ ਕਰਕੇ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਸ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਨਿਉਕਤੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਥੇ ਮਾਤਰ ਤਿੰਨ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ। ਸਮਾਜਕ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂ ਰਾਮ। ਜਿਹੜੇ ਸਾਰਿਆਂ 'ਚ ਸੀਨੀਅਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਕੂਲ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਯਾਨੀ ਮੁੱਖ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ। ਸਿਗਰੇਟ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ-ਪੀ ਕੇ ਖਖਲਾ ਹੋਇਆ ਸਰੀਰ, ਮਾਤਰ ਪਿੰਜਰ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ। ਗਿਡ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਧਸੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਡਰ ਜਿਹਾ ਲਗਦਾ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ 'ਹੱਡੀ ਰਾਜਾ' ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਿਹਾਇਤ ਸ਼ਰੀਫ, ਇਮਾਨਦਾਰ ਤੇ ਮਿਹਨਤੀ ਅਧਿਆਪਕ ਭਜਨ ਲਾਲ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਹਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ, ਲੰਮਾ ਪਤਲਾ, ਤਿੱਖਾ ਰੁਨਕ ਮਿਜਾਜ ਤੇ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਬੋਲ ਕੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲਾ। ਮੈਂ ਸਾਇੰਸ ਤੇ ਬਿੱਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਆਸਾਮੀ ਤੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਆਏ ਸੀ। ਸਾਥ ਬੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਅਧਿਆਪਕਾ ਵੀ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਤਿੰਨੇ ਟੈਂਪਰੇਰੀ ਆਧਾਰ ਤੇ ਨਿਉਕਤ ਹੋਏ ਸੀ। ਉਨਾਣਵੇਂ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਸਾਨੂੰ ਸਕੂਲ ਫਾਰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਫਿਰ ਇਕ ਦਿਨ ਜਾਂ ਛੁੱਟੀ ਆ ਜਾਣ ਤੇ ਵੱਧ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਬੇਕ ਪਾ ਕੇ ਮੁੜ ਨਿਉਕਤੀ ਪੱਤਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ।

ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨੇ ਅਧਿਆਪਕ, ਰੈਗੂਲਰ ਅਧਿਆਪਕਾ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਵਰਗੇ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੇ ਵਿਭਾਗ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਕੱਚੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਪੱਕੀ ਛੁੱਟੀ ਕਰ ਦੇਵੇ ਜਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਸਕੂਲ ਭੇਜ ਦੇਵੇ। ਇਹ ਤਲਵਾਰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਸਾਡੀ ਧੌਣ ਤੇ ਲਟਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਹਮਦਰਦੀ ਤੇ ਅਪਣੱਤ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਪਰ ਸਕੂਲ ਤੇ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਕਈ ਭੇਤ ਸਾਥੋਂ ਲੁਕਾ ਕੇ ਰੱਖਦੇ। ਕੋਈ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਸਾਨੂੰ ਨਾ ਦਿੰਦੇ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਅਸੀਂ ਸੰਗ- ਸੰਗ ਖਾਂਦੇ-ਪੀਂਦੇ, ਉਠਦੇ-ਬੈਠਦੇ, ਆਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰੀ ਇਕ ਫ਼ਾਸਲਾ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਥੋਂ, ਪਤਾ ਨਹੀ ਕਿਉਂ? ਇਸ ਗੋਲ ਦੀ ਸਮਝ ਨਾ ਪੈਂਦੀ।

ਸਕੂਲ ਅਕਸਰ ਦੇਰ ਨਾਲ ਹੀ ਲਗਦਾ। ਇਕ ਐਧਾ ਪੀਰੀਅਡ ਲਾਉਣ ਮਗਰੋਂ ਬੱਚੇ ਖੇਡਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ। ਕੁਝ ਗੰਭੀਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਬੱਚੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸਕੂਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਕਈ ਬੱਚੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਟਹਿਲ ਕਰਕੇ ਖੁਸ਼ ਰਹਿੰਦੇ। ਅੱਧੀ ਛੁੱਟੀ ਮਗਰੋਂ ਵੀ ਇਕ ਅੱਧਾ ਪੀਰੀਅਡ ਲਗਦਾ।

ਫਿਰ ਬਚਿਆਂ ਦੀ ਹਫੜਾ-ਤਫੜੀ ਜਿਹੀ ਮੋਚੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਅਧਿਆਪਕ ਉਸ ਗਰਾਉਂਡ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਬਣੇ ਆਪਣੇ ਕਮਰਿਆਂ ਅੰਦਰ ਜਾਂ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੀ ਸੰਘਣੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਕੁਰਸੀ ਮੇਜ਼ ਡਾਹ ਕੇ ਆਪਣੀ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪਾਸਿਉਂ ਹੀ ਸਕੂਲੋਂ ਆਣ-ਜਾਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਵੱਡੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵੱਲ ਉਹ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਘੱਟ ਵੱਧ ਹੀ ਗੇੜਾ ਲਾਉਂਦੇ ਜਾਂ ਦਖਲ ਦਿੰਦੇ। ਕਦੇ ਦਿਲ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਾ ਲਿਆ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਕੂਲ ਦੀ ਡਾਕ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈ। ਗੱਪਾ ਮਾਰ ਲਈਆਂ। ਸ਼ਹਿਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਪਕ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਅਖ਼ਬਾਰ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਖ਼ਬਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ।

ਉਸ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨਾਂ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੇ ਦਸੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਜਵਾਇਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਮੁੱਖ ਅਧਿਆਪਕ ਵੱਲੋਂ ਅੱਠਵੀਂ, ਸੱਤਵੀਂ ਤੇ ਛੇਵੀਂ ਤਿੰਨਾ ਜਮਾਤਾ ਤੇ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਫੰਡ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਵੀ ਤਿਮਾਹੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਲਈ ਫੰਡ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾ ਦਾ ਕੋਈ ਇਮਤਿਹਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਕਾਪੀਆਂ ਦੇ ਦੋ-ਦੋ ਪੇਜ ਕਢਵਾ ਕੇ ਦੇ ਚਾਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਲਿਖਵਾ ਕੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੀ ਫਾਰਮੈਲਟੀ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਸੀ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਦੇ ਰਿਜ਼ਲਟ ਰਜਿਸਟਰ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਪੇਪਰ ਢੰਡ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਪੈਸਾ ਕਿੱਥੇ ਜਾਂਦਾ, ਕੁਝ ਨਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ। ਚਰਚਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੁੱਖ ਅਧਿਆਪਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਰੀਬ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਪੈਸੇ ਨੂੰ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਮੀਟ ਸ਼ਰਾਬ 'ਚ ਉੜਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।

ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਸਕੂਲ ਦੇ ਹੀ ਚੌਕੀਦਾਰ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਪੈਗ ਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਮੁੱਖ ਅਧਿਆਪਕ ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲੋਰ ਵਿਚ ਕਈ-ਕਈ ਪੀਰਡ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਲਾਈ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਅਗਲੀ ਪਿਛਲੀ ਕਸਰ ਕੱਢ ਲੈਂਦਾ। ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਬੱਚੇ ਤੇ ਬਾਹਰ ਬੈਠੇ ਅਧਿਆਪਕ ਤੰਗ ਆ ਜਾਂਦੇ। ਨਸ਼ੇ 'ਚ ਉਹ ਛੇਤੀ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਾਸੂਮ ਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਿਹੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਛੱਡਦਾ। ਸਕੂਲ ਦੇ ਦਫਤਰ ਮੂਹਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਹੀ ਸਿਗਰਟ ਪੀਣਾ ਆਮ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਸੀ।

ਮੈਂ ਮੁਖੀ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਪੇਪਰ ਫੰਡ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਪਹਿਲ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪੈਸਿਆ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਦਸੰਬਰ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਲੈਣ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਬਵੰਡਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁਖੀ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਾ ਕਰਨਾ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਮੰਗਣਾ ਮੇਰਾ ਅਪਰਾਧ ਸੀ। ਮੁਖੀ ਮੇਰੇ ਤੇ ਵਰ੍ਹਾ ਪਿਆ ਸੀ।