ਸੀ। ਕਿਸ਼ਨ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਬਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮ 'ਚ ਹੱਥ ਵੰਡਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਪਹਾੜੀ ਪਥਰੀਲੀ ਜ਼ਮੀਨ। ਸਿੰਜਾਈ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ। ਖੇਤੀ ਇੰਦਰ ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਦੇ ਆਸਰੇ। ਕਿਸ਼ਨ ਬੋਲਦਾ ਨੂੰ ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਹਲ ਵਾਹੁੰਦਾ। ਬਿਜਾਈ, ਗੋਡੀ, ਕਟਾਈ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ। ਖੇਤਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾੜਾ ਬਣਵਾਉਂਦਾ। ਦਰਖਤਾ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਪੋਠੇ ਛਾਂਗਦਾ। ਪੰਠੇ ਸਿਰ ਤੇ ਘਰ ਲੈ ਆਉਂਦਾ। ਹੱਥ ਦੇ ਟੋਕੇ ਨਾਲ ਕੁਤਰਦਾ। ਲਵੇਰੇ ਨੂੰ ਟੋਭੇ ਜਾ ਖੂਹ ਤੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪਿਆਉਂਦਾ, ਨਹਾਉਂਦਾ। ਘਰ ਲਈ ਵੀ ਪੀਣ, ਨਹਾਉਣ ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਲਈ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੇਂਦਾ। ਰਸੋਈ ਲਈ ਬਾਲਣ ਦਿੰਦਾ। ਰੱਖਾ, ਝਾੜੀਆਂ ਤੋਂ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਭਰਜਾਈ ਸ਼ੀਲਾ ਨਾਲ ਵੀ ਕਈ ਹੋਰ ਘਰ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਮੋਟੇ ਕੰਮ 'ਚ ਹੱਥ ਵੰਡਾਉਂਦਾ। ਕੋਹਲੂ ਦੇ ਬੋਲਦ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਦੇ ਉਤਾਰੇ ਕੱਪੜੇ, ਪੁਰਾਣੇ ਬੂਟ ਤੇ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ। ਜ਼ਰਾ ਜਿੰਨੀ ਗਲਤੀ ਜਾਂ ਢਿੱਲ ਹੋਣ ਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਝਿੜਕਾਂ, ਗਾਲ੍ਹਾ ਤੇ ਵਟਕਾਰ। ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਈ-ਕਈ ਡੰਗ ਭੁੱਖੇ ਵੀ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਮੁਫ਼ਤ ਦਾ ਨੌਕਰ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਵੱਡੇ ਭਰਾ-ਭਰਜਾਈ ਨੂੰ ।

ਕਦੇ ਕੋਈ ਗੁਆਂਢਣ ਬੀਲਾ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿੰਦੀ, 'ਕੇ ਗੱਲ, ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕੁਆਰਾ ਈ ਰਖਣਾ ?" ਤਾਂ ਸ਼ੀਲਾ ਤਪਾਕ ਨਾਲ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦੀ, "ਗੁਣੀ ਦੇਣੀ ਐ ਇਨੂੰ ਸਿੱਧੜ ਨੂੰ ਕੁੜੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਆਪ ਤਾਂ ਸਾਭਿਆ ਨੀ ਜਾਂਦਾ, ਆਪਣੀਏ ਲਾਡੀਏ ਨੂੰ ਕੀਆ ਸਾਰੰਗ। ਅਜੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਕੱਠੇ ਆ, ਕੁਸੇ ਦੀ ਜੁਰਤ ਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸਾਡੇ ਕੰਨੀ ਔਖ ਚੁੱਕਣ ਦੀ। ਨਈਂ ਤਾਂ ਅੱਖ ਝਮਕਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਰੀਕਾ ਨੇ ਹੜਪੀ ਜਾਣਾ ਈਦਾ ਸਾਰਾ ਕੁਝ।" ਕਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਉਪਰੀ ਹਮਦਰਦੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਸ਼ੀਲਾ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਭਾਰ ਬਾਹਰ ਆ ਹੀ ਜਾਂਦੀ। ਅਨਪੜ੍ਹ, ਸਿੱਧਾ ਤੇ ਬੇਕਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਨਾ ਤਾ ਕਿਸ਼ਨ ਲਈ ਕੋਈ ਸਾਕ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਵਾਰਥੀ ਭਰਾ-ਭਰਜਾਈ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਦਿਨ ਲੰਘਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਕਿਸ਼ਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਇਕ ਅਨੋਖੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਗਈ ਸੀ। ਮਾਸਟਰ ਭਜਨ ਨੇ ਚਾਹ ਦਾ ਖਾਲੀ ਕੱਪ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਰੱਖਦਿਆਂ ਗਲਾ ਖੰਖਾਰ ਕੇ ਅੱਗੇ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ।

"ਇਸ ਪਿੰਡ 'ਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਧਰੋਂ ਇਕ ਅਨਜਾਣ ਜਵਾਨ ਔਰਤ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਰਾਤ ਉਹ ਇਧਰ ਸਰਾਂ, ਸਕੂਲੇ ਜਾਂ ਮੰਦਿਰ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰ ਲੈਂਦੀ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਪਿੰਡ 'ਚ ਘੁੰਮਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਮੁਹੱਲੇ ਤੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਹੜੇ। ਭਰਿਆ ਸਰੀਰ, ਕਣਕ ਵਿਨਾ ਰੰਗ, ਉਲਝੇ ਵਾਲ, ਸਿਰ ਪੈਰ ਨੰਗੀ। ਨੈਣ ਨਕਸ਼ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਪਰ ਆਕਰਸ਼ਕ। ਆਮ ਜਿਹਾ ਕੈਦ। ਆਪ ਹੀ ਮੁਸਕਰਾਉਣ ਲਗਦੀ ਤੇ ਕਦੇ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਗੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਤੇ ਲੱਗੇ ਚੁੱਪ ਦੇ ਜੰਦਰੇ

ਨਾ ਟੁੱਟਦੇ। ਉਹ ਸਹਿਮੀ ਉਦਾਸ ਤੇ ਵਿਰਾਨ ਜਿਹੀਆ ਅੱਖਾ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਘੁਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਕਾਫੀ ਖੋਜ-ਬੀਨ ਪੁੱਛ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸ ਔਰਤ ਦਾ ਕੋਈ ਬਹੁ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦਾ। ਸਾਰਿਆ ਦੀ ਰਾਏ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਔਰਤ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੰਤੁਲਤ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲ ਆਈ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਨਾ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣਿਆਂ ਬਾਰੇ। ਫਿਰ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਔਰਤ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਬਿਗੜੇਲ, ਅਵਾਰਾ ਤੇ ਵੇਲੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮੁਸ਼ਟੰਡਿਆ ਦੀ ਹਵਸ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿਆਣਿਆਂ ਨੇ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਚ ਸਲਾਹ ਕਰਕੇ ਉਸ ਔਰਤ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਘਰ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

"ਅੱਛਾ ਫਿਰ ਕੀ ਹੋਇਆ। ਢੇਰੀ ਇੰਟਰਸਟਿੰਗ ?" ਮੇਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

"ਬਸ ਫਿਰ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸ਼ਨ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਹੀ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਿਸ਼ਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਔਰਤ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਧਾ ਪੁਕਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਹਰ ਕੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਨ ਦੀ ਰਾਧਾ ਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਤੇ ਮੰਨਦਾ। ਹੁਣ ਕਿਸ਼ਨ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਰਾਧਾ ਦੀ ਚਾਕਰੀ ਕਰਦਾ। ਹਰ ਸਮੇਂ ਉਸੇ ਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਰਹਿੰਦਾ। ਆਪਣੀ ਰਾਧਾ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਖ਼ੁਸ਼ ਰੱਖਣ ਦੀ ਧੁੰਨ ਸਵਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਉਸ ਤੋਂ। ਸਾਰਿਆ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਅਪਣੱਤ ਤੇ ਨੇੜਤਾ ਨੇ ਪਾਗਲ ਜਿਹੀ ਲਗਦੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਹੱਸ-ਹੱਸ ਕੇ ਗੋਲਾ ਕਰਦੀ। ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਕਮਰਾ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਸਾਫ਼-ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਦੀ। ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਂਦੀ। ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸਨ ਉਸ ਨੂੰ ਭਰਜਾਈ ਸ਼ੀਲਾ ਦੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਖੁਆਂਦਾ। ਪਰ ਇਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਮੂੰਹ ਫਟ ਸ਼ੀਲਾ ਤੇ ਤਾਨ੍ਹਾ ਮਾਰਿਆ-

"ਕਿਸਨਿਆ ਉਣ ਤੂੰ ਜੀਧਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ, ਉਸੇ ਨੂੰ ਗਲਾ ਤਿੰਨ੍ਹ ਰੋਟੀਆਂ ਵੀ ਬਣਾਈ ਕੇ ਖੁਆਵੇ। ਸਾਡਾ ਤਾਂ ਤੂੰ ਡੱਕਾ ਨੀ ਦੋਹਰਾ ਕਰਦਾ। ਸਾਰੀ ਦਿਹਾੜੀ ਓਥੇ ਸਰ੍ਹਾਣੇ ਬੈਠਾ ਰੋਨਾ। ਉਹਦੀ ਲੇਲ-ਚੱਪ ਕਰਦਾ ਰੰਨਾ। ਮੋਤ ਨੀ ਪਕਦਾ ਦੇ-ਦੇ ਵਿਹਲੜਾ ਲਈ ਮੈਂਬਰ।"

ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਕਿਸ਼ਨ ਤੇ ਰਾਧਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਅਲੱਗ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਰਾਧਾ ਆਪ ਰੋਟੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਖੁਆਉਂਦੀ ਕਿਸਨ ਨੂੰ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਖ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਹ ਉਹੀ ਸੁਦੇਣ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸ਼ਨ ਵੀ ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਫੁਰਤੀਲਾ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਔਰਤ ਸਮਝਦਾਰ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਭਾਂਪ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਸਾਰਿਆਂ ਤੇ ਚਲਾਉਂਦੀ। ਸ਼ੀਲਾ ਭਰਜਾਈ ਦੇ ਹੱਥ ਕਿਸ਼ਨ ਨਿਕਲ ਗਿਆ