ਮੈਂ ਧਾੜਵੀਆਂ (ਡਾਕੂਆਂ) ਅਤੇ ਚੋਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਹਲੜ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਉਹ ਦੇਖੇ ਉੱਦਮੀ ਲੋਕ ਸਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਹਨ । ਜਿਥੋਂ ਤਕ 'ਘਾਲਣਾ' ਜਾਂ 'ਮਿਹਨਤ' ਦਾ ਸੁਆਲ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਮਿਹਨਤੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਮਿਹਨਤੀਆਂ ਵਿਚ ਫਰਕ ਕੇਵਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਅੰਨ ਉਪਜਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਪਜਾਏ ਹੋਏ ਅੰਨ ਨੂੰ ਖੋਹਣ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਅੰਨ ਉਪਜਾਉਣ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਵੀ ਇਕ ਰਜੋ-ਗੁਣੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਜਤਨ ਵਿਚ ਅਤੇ ਖੋਹਣ ਦੇ ਜਤਨ ਵਿਚ ਪਾਸਵਿਕਤਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਣਹੋਂਦ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਜਾਂ ਕਮਾਈ ਉੱਤੇ ਜੀਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਦੇ ਉਹ ਤਿੰਨ ਰੂਪ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਵਿਕਸਦੇ ਗਏ ਹਨ। ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਏਨਾ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਢਲੇ ਰੂਪ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਵੇਖੀ ਜਾਣੀ ਸੌਖੀ ਨਹੀਂ। ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਦੀ ਰੋਟੀ ਖੋਹਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਧਾੜਵੀ ਜਾਂ ਡਾਕੂ ਆਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹੋ ਡਾਕੂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਯੋਧੇ, ਜਰਨੈਲ ਅਤੇ ਵਿਜੇਤਾ ਬਣ ਕੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ, ਰਾਜੇ, ਮਹਾਰਾਜੇ, ਸਮਰਾਟ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਬਣੇ ਹਨ। ਵੱਡੇ ਹਿੰਸਕ ਪਸੂਆਂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਜਾਂ ਅਰਧ-ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਜੇਤਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿਚ ਤੁਰਨ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਪਣਾ ਸੁਭਾਗ ਵੀ ਸਮਝਦੇ ਆਏ ਹਨ।
ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੁਚੀਆਂ ਦੇ ਪਾਸਾਰੇ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਨਿਰਖਣਾ-ਪਰਖਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਸ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਲਈ ਸਮਾਂ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਮਨੋਰਥ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਉੱਤੇ ਜੀਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਦੇ ਉਸ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ 'ਚੋਰੀ' ਆਖਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਹਿ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਜਾਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਉੱਤੇ ਜੀਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਹਿੰਸਕ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਹੈ। ਹਿੰਸਾ ਬਿਨਾਂ ਇਉਂ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਜਤਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਜੇ ਅਤੇ ਜਦੋਂ
ਕਿਰਪਾ ਕਰਨੀ, ਗੁੱਸੇ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣਾ । ਮੈਂ ਭੁੱਲਣਹਾਰ ਹਾਂ ਅਤੇ ਹਰ ਭੁੱਲਣਹਾਰ ਖਿਮਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਾਜ਼ੁਕ ਥਾਵੇਂ ਹੱਥ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਦੁਹਰਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਮੈਂ ਗਲਤ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਵਾਂਗਾ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚੋਰ ਕਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ, ਠੀਕ ਉਵੇਂ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਬਾਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਕਹਿ ਕੇ ਕਿਸੇ ਬੁੱਧ, ਈਸਾ ਜਾਂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਕਰਨ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਚਾਰਲਸ ਡਾਰਵਿਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖਦਾ। ਜੇ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜਿਆ ਹੈ ਉਸ ਲਈ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ। ਜੇ ਵਾਪਾਰ ਅਤੇ ਵਾਪਾਰੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਸੋਮੇਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਚੰਗਾ ਜਾਂ ਬੁਰਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਚੰਗਾ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇਗਾ। ਜ਼ਰਾ ਮਨੁੱਖ ਵੱਲ ਹੀ ਝਾਤੀ ਮਾਰ ਵੇਖੋ । ਬਚਪਨ ਦੀ ਉਮਰੇ ਹਰ ਕੋਈ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਵਿਚ ਲੇਟਿਆ ਹੈ। ਕੀ ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਰੀ ਸਿਰ ਨਿਵਾ ਕੇ ਤੁਰੇ ?
ਮੈਂ ਵਾਪਾਰ ਨੂੰ 'ਚੋਰੀ' ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਜੰਗਲੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਪਸੂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਮਨੁੱਖ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਨਿਰੋਲ ਨਿੱਜੀ ਜਤਨ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦਾ ਭੋਜਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਚੁਰਾਉਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਭੋਜਨ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਅਪਣਾ ਲਈ, ਉਦੋਂ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਵੀ ਵਧ ਗਿਆ। ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਪਹਿਲਾਂ ਹੇਰਾ-ਫੇਰੀ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਹੁਣ ਵਾਲੀ ਵਧੇਰੇ ਕਰੜੀ ਮਿਹਨਤ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਇਹ ਚੋਰੀ ਜਾਂ ਹੇਰਾ-ਫੇਰੀ ਦੀ ਰੁਚੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਸੀ ਕਿ ਭੋਜਨ ਉਪਜਾਉਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਿੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਕੇ ਜਿਨਸਾਂ ਦੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਾਪਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰ ਸਕਣ ਲਈ ਸਾਧਾਰਣ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਚਤੁਰਤਾ ਦੀ ਲੋੜ
ਵਿਕਾਸ ਬਹੁਤੀ ਤੇਜ਼ ਤੋਰੇ ਨਹੀਂ ਤੁਰਦਾ। ਬਹੁਤੀ ਕਾਹਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਗੋਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ, ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਦੇ ਟੋਇਆਂ ਵਿਚ ਡਿੱਗ ਕੇ ਲੱਤਾਂ ਕੁੜਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੁਰਨੇਂ ਆਗੈ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਵਿਕਾਸ ਦਿਨਾਂ, ਮਹੀਨਿਆਂ ਜਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਦੀਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸੋਚ ਸੋਚ ਕੇ ਕਦਮ ਪੁੱਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵੇਰ ਏਨੀ ਲੰਮੀ ਸੋਚ ਪਿੱਛੋਂ ਪੁੱਟੇ ਹੋਏ ਨਿੱਕੇ ਕਦਮ ਵੀ ਗਲਤ ਸਿੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਮਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰੁਚੀਆਂ ਕਈ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰਕ ਅਨੁਭਵ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਏਨੇ ਹੀ ਲੰਮੇ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਪਰਪੱਕਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੁਚੀਆਂ ਜਾਂ ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਵੀ ਮੈਂ ਰੁਚੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਭਾਵੇਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ, ਰੁਚੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ 'ਲੋਕ' ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਹੈ।
ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਰੁਚੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਪਾਰਕ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸੰਭਵ ਸੀ; ਪਰ ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸ ਰੁਚੀ ਵਿਚੋਂ ਕੇਵਲ ਵਾਪਾਰਕ ਯੋਗਤਾ ਹੀ ਉਪਜੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਸਮਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵੀ ਉਸੇ ਰੁਚੀ ਦੀ ਉਪਜ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਇਸ ਅਨੁਮਾਨ ਦੀ ਦਲੀਲ ਵਜੋਂ ਮੈਂ ਪੁਰਾਤਨ ਯੂਨਾਨ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ 'ਚੋਰੀ' ਦੀ ਉਚੇਚੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਪਲੈਟੋ ਆਦਿਕ ਕਈ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਚਰੂਰ ਅਤੇ ਚੌਕਸ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਚੋਰੀ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗੇਰੀ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵਿਧੀ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਜ਼ਰਾ ਉਚੇਰੇ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਕੇ ਸੋਚੀਏ ਤਾਂ ਗੱਲ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤਕ ਠੀਕ ਵੀ ਹੈ। ਚੋਰ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਚੌਕਸ, ਸਾਵਧਾਨ ਜਾਂ ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਓਨਾ ਧਾੜਵੀ ਜਾਂ ਡਾਕੂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਡਾਕੂ ਤਾਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਖ਼ਬਰਦਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰ ਗਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ, ਨਿਰਦੰਤਾ ਅਤੇ ਆਰੰਥ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਸਰਾ
ਸੱਤ, ਚਿੱਤ, ਆਨੰਦ (ਸੱਚਿਦਾਨੰਦ) ਵਿਚਲਾ ਚਿੱਤ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਣ ਵਾਲੀ ਸਾਰੀ ਸਿਆਣਪ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਣ ਵਾਲੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਤਵਿਕ ਸਰੂਪ ਦੀ ਸਦੀਵੀ ਸੋਝੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਵਿਚਲੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਨੀਚ ਜਾਂ ਹੋਛੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਾਧਾਰਣ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਗਿਲਾਨੀ ਨਾਲ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਤਵਿਕ ਸਰੂਪ ਦੀ ਸੋਝੀ ਹੀ ਇਸ ਗਿਲਾਨੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿਚ ਇਹ ਸੋਝੀ, ਪਸ਼ੂ-ਮਨ ਵਿਚਲੀ ਸੋਝੀ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਹੋਰ ਵਿਕਸਾਈ ਦੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਹਾਨੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚੇਤਨ ਆਪੇ ਦੀ ਸੋਚੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂ ਕਹਿ ਕੇ ਉਲਾਹਮਿਆ ਜਾਂ ਨਿਰਾਦਰਿਆ ਜਾਣਾ ਵੀ ਆਮ ਹੈ।
ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵਾਪਾਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿਚਲੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦੀ ਨੀਚ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਤੇ ਮੁਨਾਫਾਖੋਰੀ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਵਾਪਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦੀ ਸਾਰਥਿਕ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਸ਼ੁੱਧ, ਸਾਤਵਿਕ ਬੋਧਿਕਤਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਝਲਸਫਿਆਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕੀ। ਇਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਣ ਇਹ ਸੀ ਅਤੇ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਸਦਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕੌਮਾਂਤ੍ਰੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਏ ਜਾਣੇ ਆਰੰਭ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਕਲਾ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵਾਪਾਰ ਕੋਲੋਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਹ ਆਸਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਲਾਰੇ ਧਰਮ ਨੇ ਸਾਰੇ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਲਾਈ ਰੱਖੋ ਸਨ।
ਵਾਪਾਰ-2
ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ
ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਸਿਖਰ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਉਸਦਾ ਸਮਾਜਕ ਢਾਂਚਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਮਾਜਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲੋੜ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਗਏ ਹਨ। ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ਦੇ ਆਰਥਕ, ਵਾਪਾਰਕ, ਵਿਦਿਅਕ, ਉਦਯੋਗਿਕ, ਸੈਨਿਕ, ਧਾਰਮਕ, ਵਿਗਿਆਨਕ, ਸੰਚਾਰੀ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਆਦਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਪਾਸਾਰਾ ਵਿਸਮਾਦਜਨਕ ਹੈ। ਕੁਝ ਇਕ ਆਧੁਨਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਉੱਨਤੀ ਦੀ ਉਪਜ ਆਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਬਹੁਤੇ ਅਜਿਹੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਪੁਰਾਤਨ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਵਧਿਆ, ਵਿਕਸਿਆ ਅਤੇ ਉੱਨਤ ਹੋਇਆ ਰੂਪ ਹੀ ਆਪੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਵਿਕਸਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਪਣੇ ਬੀਜ-ਰੂਪ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।
ਹੁਣ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਘੱਟ ਹੀ ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ (ਸ਼ਾਇਦ ਨਾ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇ) ਪਰ ਅੱਜ ਤੋਂ ਪੰਜਾਹ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਆਮ ਸੀ ਕਿ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਦਾਣੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹੱਟੀ ਵਾਲਾ ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਦਾ ਲੱਪਾ ਜਾਂ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਸੌਦਾ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਅਰਾਈ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵੇਚਣ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਭਾਅ ਪੁੱਛਣ ਉੱਤੇ 'ਕਟਕੇ ਸਾਵੀ' ਜਾਂ 'ਝੋਨਿਉਂ ਆਧੀ' ਆਦਿਬ ਆਖ ਕੇ ਜੁਆਬ ਦਿੰਦੇ ਸਨ; ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਬਜ਼ੀ ਅੱਧ ਸੇਰ ਕਟਕ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਅੱਧ ਸੇਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਝੋਨੇ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਨਾਲੋਂ ਅੱਧੀ ਮਿਲੇਗੀ। ਜਿਨਸਾਂ ਦੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੀ ਇਹ ਵਿਧੀ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਆਮ ਸੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋਰ ਕਈ ਥਾਈ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਆਪਣੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਾਰਾ ਵਾਪਾਰ ਜਿਨਸਾਂ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਲੜਨ ਲਈ ਕਲਚਰਾਂ, ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਅਤੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਉਦੋਂ ਉਹ ਕੇਵਲ ਲੋੜ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਲੜਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਕਬੀਲੇ
1. 'ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲੋਂ ਦੂਣੀ ਸਬਜੀ ਦੇ ਭਾਅ ਨੂੰ 'ਦੋ ਤੌਲ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।