ਰੋਮਨ ਜਾਕਬਸਨ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਬਲ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਕਾਰਜ ਵੱਲ ਹੈ। ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਵਕਤੇ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਸੰਦੇਸ਼ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਕਾਰਜ ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਾਰਜ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਕਾਰਜ ਦੌਰਾਨ ਵਕਤਾ ਆਪਣੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਹੀ ਗੰਭੀਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਇਸ ਮਾਡਲ ਨੂੰ ਵੀ ਕਵੀ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼-ਸੰਚਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਵੀ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਸਿਰਜਣ ਸਮੇਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਕਿਸ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਉਪਰ ਹੀ ਉਸਦਾ ਬਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੰਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹਨ। ਕਵਿ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਵੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਕਾਵਿ ਸਿਧਾਂਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਵੀ ਸਿਰਫ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਅਰਥ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕੋਣ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਵਿਸਥਾਪਤੀ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ:
ਦੇ ਟੋਟਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਤੋਂ ਟੁੱਟੀ,
ਇਹ ਮਹਿਲਾਂ ਦਾ ਇਕ ਢੇਕਾ ਦਾ
ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿਚ ਖਲਕਤ ਵੰਡੀ
ਇਕ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਜੋਕਾਂ ਦੀ ।19
ਕਵੀ ਇਸ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਸੰਸਾਰ ਰਾਹੀਂ ਜਿਸ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸੰਚਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਸੁਚੇਤ ਹੈ। ਇਥੇ ਕਵੀ ਕੋਲ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਹੈ। ਜਿਸ ਪਰਿਪੇਖ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਡਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਾਵਿ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਸਥਾਪਤ ਵੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜਿਸਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚੋਂ ਵਾਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਚਿੰਨ੍ਹ ਆਪਣੇ ਕੋਸ਼ਗਤ ਅਰਥਾਂ ਨਾਲੋਂ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਵਰਗਵੰਡ ਅਧਾਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਟੋਟਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਦੇ ਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੇ ਧੜੇ ਵੀ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਧੀਨ ਦੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਜਮਾਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਢੱਕ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸੋਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਜਮਾਤ ਦੀ ਪਛਾਣ
ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਕਾਵਿ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਇਕ ਵਿਚਾਰ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਵਿਚਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹੇਠ ਸਮਝੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪਰਿਪੇਖ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਸਲ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਸਲੇ ਰਾਹੀਂ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੈ।
ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿਧੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਜਿਸਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਬਿੰਦੂ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ ਜੋ ਰੂੜੀਗਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਦਵਾਨ ਸਮੁੱਚੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤਸੱਵਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੰਨ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਜੋ ਵਸਤੂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਲਖਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਮਤ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮਾਨਵ ਸਿਰਜਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਚਾਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜਕ ਸਾਰਥਕਤਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਮਾਜਕ ਵਰਤਾਰਾ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਸਮਾਜਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰ- ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਚਿੰਨ੍ਹਾ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸਾ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ । ਭਾਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖੀ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਲਿਖਤ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸੁਗਠਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਚਿੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ । ਸਾਹਿਤ ਇਸੇ ਸਾਮਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਰੂਪ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਰੀਵੀ ਅਰਥਾਂ 'ਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਸੇ ਭਾਵ ਅਰਥ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ਚਿੰਨ੍ਹ ਸੰਚਾਰ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਚਿੰਨੀਕਰਣ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਧੀਨ ਚੰਗਿਰਦੇ ਵਿਚ ਪਸਰੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਪਾਠ (Text) ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਚਿੰਨ੍ਰਿਤ (ਸਾਰ ਤੱਤ) ਸਮੁੱਚੀ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਮਾਡਲਿੰਗ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"20
ਸਾਹਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਿੰਨ੍ਹ ਰਾਹੀਂ ਸੰਚਾਰ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਢਾਲਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਜਿਸਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਵੀ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ। ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮੀਖਿਆ ਸਾਹਿਤ-ਪਾਠ ਨੂੰ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਪੱਛਮੀ ਚਿੰਤਕ ਦੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਉਲੇਖਯੋਗ ਹਨ, ਜੇ ਸਧਾਰਨ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਕਲਾ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ. ਤਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਲਾ ਕ੍ਰਿਤੀ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੁੱਚੀਆ ਕਿਰਤਾਂ ਪਾਠ ਹਨ।"21
ਹਰ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਚਾਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਹਿਚਾਣ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਹਨ, ਨਾਵਲ-ਰੂਪਾਕਾਰ ਦੇ ਆਪਣੇ । ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਸਾਹਿਤ ਰੂਪਾ ਬਾਰੇ ਵੀ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾ ਸਭ ਨੂੰ ਇਕ ਅਰਥਪੂਰਨ ਇਕਾਈ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਰਥ ਪੂਰਨ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਸੰਚਾਰ- ਸਿਧਾਂਤ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹਰ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿਸੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸਤਰ ਹਨ ਜੋ ਇਕ ਪਾਠ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਹੀ ਸੰਰਚਨਾ (Surface Structure)ਅਤੇ ਡੁੰਘੇ ਸੰਰਚਨਾ (Deep Struc- ture) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਤਹੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਬ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਠ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਸ਼ਗਤ ਅਰਥ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸਪਸ਼ਟ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੰਚਾਰਦੇ ਹਨ। ਡੂੰਘ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਰਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਲ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਮੁਖਤਾਬ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਪਾਠ ਦੀ ਸੂਖ਼ਮ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਡੂੰਘ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਰਚਨਾ ਦੇ ਜਟਿਲ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਡੀਕੇਡਿੰਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਕ ਪਾਠ ਵਿਚ ਲੁਪਤ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਹੀ ਪਾਠ ਦੇ ਅਰਥ-ਪ੍ਰਵਚਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਸਾਹਿਤਕ ਪਾਠ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਵਿਹਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਹਾਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਨਿਖੇੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਮਹੱਤਵ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਇਹ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਵੱਥ ਵਿਚਾਰ- ਧਾਰਕ ਅਸਲੇ ਰਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਮਾਤੀ ਚੇਤਨਾ ਵਜੋਂ ਸਮੁੱਚਤਾ 'ਚ ਉਘਾੜਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪਸੰਗ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਰੀਚਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ
ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਸੰਰਚਨਾ -ਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਆਰੰਭ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕੰਮ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਹ ਕਦਮ 1970 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪੁੱਟੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ, ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਕੰਵਰ, ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਅਤੇ ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਕੋਲਿਤਰੇ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮਾਡਲਾਂ ਬਾਰੇ ਮੁੱਢਲੀ ਜਿਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ । ਪਰੰਤੂ ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ ਅਤੇ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਕੰਵਰ ਦਾ ਕੁਝ ਕੰਮ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾ ਦਾ ਬਲ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪਾਰਗਾਮੀ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਭਾਸ਼ਾਗਤ ਜੁਗਤਾਂ ਤਕ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ:
ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ ਇਕ ਨਵਾਂ ਗਿਆਨ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ