ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ:

• ਡਾ. ਅਤਰ ਸਿੰਘ: ਆਲੋਚਨਾ ਚਿੰਤਨ (ਸੰਪਾ.), 1996
• ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ: ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ, 1999
• ਮੋਹਨ ਭੰਡਾਰੀ: ਸ਼ਬਦ ਸੰਵੇਦਨਾ (ਸੰਪਾ.), 2000
• ਪਰੰਪਰਾ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਹ, 2002, 2009
• ਦਲਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ(ਸੰਪਾ), 2004
• ਮਿੱਥ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ (ਸੰਪਾ.), 2005
• ਮੋਹਨਜੀਤ: ਸੁਹਜ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ (ਸੰਪਾ.), 2005
• ਪਾਠ ਤੇ ਪਰਿਪੇਖ, 2007
• ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ: ਇਤਿਹਾਸ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਸਾਹਿਤ (ਸੰਪਾ.), 2008
• ਸੰਵਾਦ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ, 2009
• ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ: ਵਰਤਮਾਨ ਤੇ ਭਵਿੱਖ (ਸੰਪਾ.), 2009
• ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ, ਟੈਗੋਰ ਰਚਨਾਵਲੀ-3 (ਸੰਪਾ.), 2010
• ਟੈਗੋਰ ਦੇ ਚੋਣਵੇਂ ਨਿਬੰਧ, ਟੈਗੋਰ ਰਚਨਾਵਲੀ-4 (ਸੰਪਾ.), 2010
• ਵਿਹਾਰ ਤੇ ਵਰਤਾਰਾ, 2012

ਤਰਤੀਬ

• ਆਰੰਭਿਕਾ

• ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ: ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਰਿਪੇਖ

• ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ-ਪੱਥ

• ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ

• ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ

• ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਆਲੋਚਨਾ

ਆਰੰਭਿਕਾ

ਸਾਹਿਤ, ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤਿੰਨ ਅਜਿਹੇ ਵਰਤਾਰੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਿਸ਼ਵ ਚਿੰਤਨ ਤੱਕ ਸਰਗਰਮ ਅਧਿਐਨ ਵਜੋਂ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨੇ ਕਈ ਵਿਸਤਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਵਿਚਾਰਵਾਦ ਜਾਂ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਆਦਿ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਜਾਂ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੀ ਸਥਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ।

ਸਾਹਿਤ ਮਾਨਵ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕਲਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਰੁਚੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੱਤਾਂ ਕਾਰਨ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਨਿਰੋਲ ਕਲਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸੂਖ਼ਮ ਤੇ ਜਟਿਲ ਚਿੰਤਨ ਸਰਗਰਮੀ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਇਕ ਫੈਸਲਾਕੁਨ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿਤਰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਭਾਵ ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਰਚਿਆ-ਮਿਚਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਸਲਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਭਾਰੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਭਾਰੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਦੀ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਖਿਆ ਪਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਇਕ ਸੁਚੇਤ ਕਾਰਜ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਅਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਤੌਰ ਤੇ

ਕਲਪਨਾ-ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ ਦੀ ਚਿੰਨ੍ਹ - ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਜੋ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਅਰਥੀ ਹੱਦ ਦਾ ਸੁਆਲ ਹਮੇਸਾਂ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਲਪਨਾ ਮੁਖ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਵਿਵੇਕਮਈ ਤੇ ਤਰਕਮਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅਚੇਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੂਸਰਾ ਇਹ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾਵਾਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਹੀ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਜੱਗ ਪਾਠਕ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਜੱਗ ਪਾਠਕ ਰਚਨਾਵੀ ਪਾਠ ਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਪਾਠ ਉਸਾਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਪ੍ਰਕਿਤੀ ਅਤੇ ਅਧਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਲੋਚਨਾ ਸਿਰਫ ਅੰਗ ਨਿਖੇੜ, ਵਿਗਿਆਨ, ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਜਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਫੈਸਲਾਕੁਨ ਰੋਲ ਵੀ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਸਮਾਜ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਇਕੱਠ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਅਜਿਹਾ ਸਮੂਹ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਮਾਨਵੀ ਮੁੱਲਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਂਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਅਸਾਂਵਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ ਮਲਕੀਅਤ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਹੋਵੇ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਅਗਾਂਊਂ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਚੀ ਗਈ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਤੀ ਜਮਾਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਆਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵੱਲ ਹੱਥਲੀ ਪੁਸਤਕ ਇਕ ਯਤਨ ਹੈ। ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੀਆ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੈ।

 ਇਉਂ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ, ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ, ਵਿਹਾਰਕ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ-ਵਿਸਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ, ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਰੂਪ 'ਚ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਤੁਹਾਡੇ ਸਨਮੁੱਖ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਹੋਰ ਯੁੱਧਾ ਵਾਂਗ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਯੁੱਧ ਵੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅੰਤ' ਅਤੇ 'ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਅੰਤ' ਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਉਭਾਸਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਉਂ ਹੀ ਲੇਖਕ ਦਾ ਅੰਤ' ਅਤੇ 'ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਅੰਤ ਵੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਉਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤ ਬੋਧ ਖ਼ਾਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਹਮਾਨ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਅੰਤ ਬੋਧ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਹੁਣਵੇਂ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮਹਾਂਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਅੰਤ' ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ 'ਚ ਚਰਚਿਤ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸਿੱਧੇ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਤੱਕ ਵਿਸਤਾਰ ਕੇ ਉੱਤਰ-ਆਧੁਨਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵਜੋਂ ਸਮਾਨਾਂਤਰ- ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਮਹਾਂਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੋਂਦ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸਰਬਹਾਰੇ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਮਹਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਮਹੀਨ ਤੇ ਸੂਖਮ ਰੂਪ 'ਚ

ਪੱਖ ਪੂਰਨਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸੁਚੇਤ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਮਰਹੂਮ ਡਾ. ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਦਾ ਮਸ਼ਕੂਰ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੰਧਿਕ ਸਾਥ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀਆਂ ਬਰੀਕ ਅਤੇ ਅੰਤਰੀਵੀ ਤੰਦਾਂ ਜਾਣੀਆਂ। ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਵੀ ਆਭਾਰੀ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੁਹੱਬਤ ਨਾਲ ਪੁਸਤਕ ਛਾਪੀ ਹੈ।

ਤੁਹਾਡੇ ਸੰਬਾਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਦਾ ਦਿਲੋਂ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਾਂਗਾ।

- ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ

31 ਦਸੰਬਰ  1998

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ,

ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ (ਲੜਕੀਆਂ)

ਸੈਕਟਰ-11. ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ

ਸਾਹਿਤ, ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ

ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਰਿਪੇਖ

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਮਾਨਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ ਸਮਾਜੀ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਪ੍ਰਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੇ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਣਾ ਹੀ ਅਨਿਵਾਰੀ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਪ੍ਰਤੀ ਮਾਨਵੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੁਝਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੇ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੁਆਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਧਾਰਾਵਾਂ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ, ਜੋ ਇਸੇ ਸੁਆਲ ਉਤੇ ਮੁੱਢੋਂ ਹੀ ਵੱਖਰੀਆਂ ਅਤੇ ਬੇਜੋੜ ਹਨ। "ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਅਤੇ ਭਾਵਵਾਦ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭੇਦ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੁਆਲ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦੇ ਭਿੰਨ ਰੁਖ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਉਹ ਮੁੱਖ ਸੁਆਲ ਹੈ ਮਨ ਅਤੇ ਭੂਤ, ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਅਸਤਿਤਵ ਦੇ ਪਰਸਪਰ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਸੁਆਲ ।"¹

ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨਧਾਰਾ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਦੇ ਕੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨੇ ਮਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਦਾ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਯਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਤੇ ਬਲ ਦੇ ਕੇ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਨੇਮ ਰਾਹੀਂ ਜਾਨਣ ਦਾ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਮੂਲੇ ਹੀ ਵੱਖਰਾ ਹੈ।

"ਇਸੇ ਲਈ ਪਲੈਟੋ ਤੋਂ ਹੀਗਲ ਤੱਕ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ-ਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਇਕ ਮੂਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਅਰਥ ਹੈ। ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਮਾਰਕਸ ਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲੇ ਮੂਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਵਰਗ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।"² ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਕਲਪ ਜਾਂ ਪ੍ਰਵਰਗ ਵਜੋਂ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮ

ਵਜੋਂ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਨੈਤਿਕ, ਕਾਨੂੰਨੀ, ਧਾਰਮਕ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ।

ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੰਗਠਿਤ ਪਦਾਰਥ ਭਾਵ ਮਨੁੱਖੀ ਦਿਮਾਗ਼ ਦਾ ਇਕ ਗੁਣ ਹੈ। ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਤੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਹੋਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। "ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਉੱਚੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਥੇਬੰਦ ਪਦਾਰਥ, ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਪਦਾਰਥਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਹੈ।'' ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਅਟੁੱਟ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚ ਬੱਝੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਚਿੰਤਕ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਅਨਿੱਖੜ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੰਨਦਾ ਹੋਇਆ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਣ ਦੇ ਉਚਤਮ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਦਾ ਹੀ ਨਾਅ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਇਹ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ।“

ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਦਵੰਦ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜਿਆ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਆਪਣੀ ਗੁਣਾਤਮਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲੋਂ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ। ਮਾਨਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਆਗਾਜ਼ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਿਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਸਤਿਤਵ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਕੋਲ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਫਿਰ ਮਾਨਵੀ ਕਿਰਤ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪੈਦਾਵਰੀ ਔਜ਼ਾਰ ਈਜਾਦ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲੋਂ ਵਿਲੱਖਣ ਗੁਣ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ । ਡਾ. ਕੇਸਾਬੀ ਇਸੇ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਨੂੰ ਮਾਨਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਨਿਖੇੜ ਤੱਤ ਸਮਝਦਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, "ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਇਕਸਾਰ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਸਮੁੱਚੇ ਤੋਰ ਤੇ ਉਸਨੇ ਪਸ਼ੂ ਦਸ਼ਾ ਤੋਂ ਸੰਦ ਬਣਾਉਣ ਵਰਤਣ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਦਸ਼ਾ ਵੱਲ ਵਿਕਾਸ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੈ।"⁵

ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਜਦੋਜਹਿਦ ਨੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਂਦਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੋਇਆ। ਮਨੁੱਖ ਦਿਮਾਗੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਜੱਗ ਅਤੇ ਚੇਤਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਾਲੀ ਚਿੰਤਨਧਾਰਾ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨਧਾਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਥਮ ਤੇ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਦੁਜੈਲੀ ਮੰਨਦੀ ਹੋਈ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਮਿਥਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਚੇਤਨਾ ਜੀਵਨ ਨੂੰ। "ਇਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਤਾ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰੋ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਐਨ ਉਲਟ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਹੋਂਦ ਹੈ, ਜੋ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।" ਇਹੋ ਮੂਲ ਨੇਮ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ ।

ਦੂਸਰੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਜੋ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿਸਦਾ ਸੰਸਾਰ ਚੇਤਨਤਾ ਵਲੋਂ ਸਿਰਜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇੱਛਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਮਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮਨੋਰਥ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਨੋਰਥਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਘਾਲਣਾ ਘਾਲਦੇ

ਹਨ । ਇਉਂ ਇਸ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅਕਲ, ਬੌਧਿਕਤਾ, ਵਿਚਾਰ ਮਨੋਰਥ ਜਾਂ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਮਿਥਦੇ ਹਨ।

ਦੋਹਾਂ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿਧੀ ਸਮਾਜ, ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹੀ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਸਮੁੱਚੇ ਵਰਤਾਰਿਆ ਪ੍ਰਤੀ ਝੂਠਾ, ਅਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਤਰਕਸੰਗਤ ਵਿਵੇਚਨ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਰਥਕ ਸਿੱਟੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪ੍ਰਯਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਦੋਹਾਂ ਪਹੁੰਚ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅੰਤਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਕ ਦਰਸ਼ਨਵੇਤਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਉਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਹ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਬਾਹਰੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜੋੜਦਾ ਜਦਕਿ ਭਾਵਵਾਦ (ਵਿਚਾਰਵਾਦ) ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਗਲਤ ਅਵਲੋਕਨ. ਇਕ ਝੂਠਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਆਧਾਰ ਸਮਾਜਕ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਪੈਦਾਵਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਬੱਝਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਾਰਾ ਦਾਰੋਮਦਾਰ ਇਸ ਉਪਰ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੋਵੇਗਾ ਬਿਲਕੁਲ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਚੇ ਤਨਾ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੋਵੇਗਾ। ਭਾਵ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਖ਼ਾਸਾ ਪੈਦਾਵਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਪੈਦਾਵਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਜਮਾਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਜਮਾਤੀ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਖਾਸੇ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਆਧਾਰ ਅਤੇ ਪਰਾ-ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਸਾਰਗਰਭਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪੈਦਾਵਰ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਬੱਝਦੇ ਹਨ ਜੋ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੈਦਾਵਰ ਦੇ ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਪੈਦਾਵਰ ਦੀਆਂ ਪਦਾਰਥਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ, ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪੜਾਅ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੈਦਾਵਰੀ ਸੰਬੰਧਾ ਦਾ ਸਮੁੱਚ ਹੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਆਰਥਕ ਢਾਂਚਾ ਜਾਂ ਅਸਲ ਬੁਨਿਆਦ ਹੈ। ਜਿਸ ਉਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਉਸਾਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਦਾਰਥਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪੈਦਾਵਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਮ ਸਮਾਜਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮ ਵਜੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਬਾਕੀ ਰੂਪ ਦਰਸ਼ਨ, ਧਰਮ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਵਿਗਿਆਨ, ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਵਿਚਾਰ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਨਾਲ ਅੰਤਰ-ਸਬੰਧਿਤ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਗਿਆਨ ਮੀਮਾਂਸਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਵਰਗ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਹੁੰਚ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਸਾਰਥਕ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਵਰਗ ਨੂੰ ਤਰਕਸੰਗਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ : ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੇ

ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਮਲ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰੰਭਕ ਪੜਾਅ ਸਮੇਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਗਰਮੀ ਅਤੇ ਸਮੂਹਕ ਹਿੱਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਮੂਹਕ ਯਤਨਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ। ਸਮਾਜ ਦੀ ਤੇਰ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਰੂਪ ਤੇ ਸੁਭਾਅ ਨਿਰੰਤਰ ਹੀ ਤਬਦੀਲ ਅਤੇ ਵਿਕਸਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖੀ ਹਿੱਤਾਂ, ਪ੍ਰਯੋਜਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਭਾਜਤ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਇਕ ਆਲੋਚਕਾ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਹੁਤ ਉਭਰਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈ । ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਆਰਥਕ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ, ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਤੇ ਮੁਲਾਕਣ ਇਸ ਪਦ ਤੇ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਧੂਰਾ ਜਾਪਣ ਲੱਗਾ।"⁹

ਪਰਿਭਾਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਤੋਂ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਦਾਰਸਨਿਕ ਡੈਸਟਟ ਦ ਟਰੇਸੀ (Destutt De Tracy) ਨੇ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾਰਸਨਿਕ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਬਾਰੇ ਇਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਮਝ ਉਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ । ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਜੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ (Zoology) ਦਾ ਇਕ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਅਸਲ ਜੁਜ ਸਾਡੀਆਂ ਬੰਧਿਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਪੰਚ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਮਰਤੱਖ ਵਿਸਤਾਰਾ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਧਾਰਨਾ ਪਰਾ-ਭੌਤਿਕਤਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਦਾਅਵਾ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰ ਹਦਸੀਲ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੇਖਿਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ' ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਇਹ ਹਾਂ ਮੁਲਕ ਅਰਥ ਸੰਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸੁਨਿਸਚਤ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ।"

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਕ ਅਨਿੱਖੜ ਅੰਗ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮਾਜਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੱਦ ਵਿਧੀ ਦਾ ਇਕ ਤਰਕ-ਸੰਗਤ ਸਿੱਟਾ ਅਤੇ ਅਨਿੱਖੜ ਅੰਗ ਹੈ । "¹² ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਮਲ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਨਿਰੰਤਰ ਬਦਲਦੀ ਅਤੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਰਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਬਾਕੀ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਭਾਵਪੂਰਤ ਹੈ।

"ਆਪਣੇ ਖੁਦਮੁਖਤਾਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹਰ ਯੁੱਗ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਅੰਤਮ ਲਖਸ਼ ਜਾਂ ਆਦਰਸ਼ ਵੱਲ ਸੋਧਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨਿਵਾਰਤਾ ਦੀ ਸੰਬਾਦਕ ਗਤੀ ਵਿਚੋਂ ਰੂਪ ਧਾਰਦੀ ਹੋਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇਸ ਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਯੁੱਗ ਸਾਪੇਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਯੁੱਗ ਸਾਪੇਖ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਯੁੱਗ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਵੇਕ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਤੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਆਤਮ ਸੰਪਨ ਸੰਗਠਨ ਜਾਂ ਸੰਰਚਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਯੁੱਗ ਦੇ ਵਿਰਾਟ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ

ਆਪਣੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਧਰਮ, ਦਰਸ਼ਨ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।"¹³

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਚਾਰਾ ਦਾ ਸਿੰਧ-ਪੱਧਰਾ, ਸਪਾਟ, ਇਕਹਿਰ ਵਰਤਾਰਾ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜਟਿਲ, ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਅੰਗ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਗਿਆਨ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਪੇਚੀਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਸਤਿਤਵ ਮੀਮਾਂਸਾ ਅਤੇ ਗਿਆਨ-ਮੀਮਾਂਸਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ¹⁴

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਦਾਰਸਨਿਕ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਸਮੁੱਚ ਵਜੋਂ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਅੰਗ ਵਜੇ ਵੀ ਜੇ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਦੇ ਕਾਰਜ ਹਿੱਤ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੂਹ ਵਰਤਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਚਿੰਤਕ ਦਾ ਮੌਤ ਹੈ ਕਿ, "ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨੜਾ ਦਾ ਉਹ ਅੰਗ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਮਾਜ ਸਾਹਮਣੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁੜਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸੰਬੰਧਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਜਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ¹⁵ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਭਾਵਪੂਰਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਦਿਆਂ ਇਕ ਹੋਰ ਰੂਸੀ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰ ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤ, ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਤੇ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਦਾ ਸਾਰ ਤੱਤ (ਨਿਚੜ) ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।^{16 ,}

ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਆਫ ਫਿਲਾਸਫੀ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ "ਰਾਜਸੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਨੈਤਿਕ, ਸੁਹਜਾਤਮਕ, ਧਾਰਮਕ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ¹⁷ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮ ਵਜੋਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਨ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰਥਕ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ (ਸੱਚਾ ਜਾਂ ਝੂਠਾ) ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜੀ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਧਾਰਮਕ, ਸਦਾਚਾਰਕ, ਕਾਨੂੰਨੀ, ਨੈਤਿਕ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਪੇਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਹੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਦਿਸਦੇ ਪੱਖ ਨਾਲੋਂ ਅੰਦਰਲੇ ਸਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਗਲਤ ਜਾਂ ਝੂਠੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਦਿਸਦੇ ਤੇ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਜਟਿਲਤਾ ਉਸਦੇ ਅੰਤਰੀਵੀ ਸਾਰ ਬਾਤਨ ਵਿਚ ਨਿਹਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦਿਸਦਾ ਤੇ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਵਿਕ੍ਰਿਤ ਅਕਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਸਹੀ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਝ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਉਸਦੇ ਇਸਦੇ ਪੱਖ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸਾਰ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥ ਆਪਣੇ ਦਿਖਦੇ ਪੱਖ ਰਾਹੀਂ ਕੋਵਲ ਪੁੱਠਾ ਜਾਂ ਵਿਕ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇਗਾ। ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਇਸ ਦਿਸਦੇ ਰੂਪ ਦਾ ਪੁੱਠਾਪਣ ਕੁਦਰਤੀ ਹੀ ਪੁੱਠੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰੇਗਾ।¹⁸ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਗਲਤ ਜਾਂ ਪੁੱਠਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਸਬੰਧੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖੀ

ਸਮੂਹ ਦੇ ਹਿੱਤਾ ਵਿਚ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਪ੍ਰਤੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੇ ਚਿੰਤਨ-ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦੇ ਹੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹਨ। ਇਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਨਿਰੋਲ ਅਮੂਰਤ, ਆਤਮਿਕ ਵਰਤਾਰਾ ਦੇਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਂ ਦੈਵੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦਰਸ਼ਨ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀਆ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਉਪਲਬਧ ਹਨ ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਮਲ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ ਅਥਵਾ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਨਿਰੋਲ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਸੰਕਲਪ ਵਜੋਂ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪਦਾਰਥਕ ਹੱਦ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਵਿਤਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਵਰਤਾਰਾ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਵਾਲੀ ਇਕਾਈ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਅੱਗੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਹੂਣਾ ਬਣਾ ਕੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦੂਸਰੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਇਸ ਉਪਰੋਕਤ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਪਰੀਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ -ਨਿਰੋਲ ਵਿਚਾਰਾ, ਸੰਕਲਪਾ ਤੱਕ ਜਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਦੈਵੀ ਗੁਣਾ ਤੱਕ ਘਟਾ ਕੇ ਦੇਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਹੋਂਦ ਦੇ ਪਦਾਰਥਕ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਉਪਜ ਵਜੋਂ ਨਿਰੂਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਮਾਨਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਆਰਥਕ ਰਿਸਤਿਆ ਉਪਰ ਆਧਾਰਤ ਸਮਝਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਕ ਨੀਂਹ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਇਸ ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਬਾਨੀ ਕਾਰਨ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ਆਰਥਕ ਆਧਾਰ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਪਰਾ-ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਢਾਂਚਾ ਥੋੜੇ ਬਹੁਤ ਫਰਕ ਨਾਲ ਘੱਟ ਜਾਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਉਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਉਚੇਚੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੀਆਂ ਆਰਥਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਪਦਾਰਥਕ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਾਂਗ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਸਹਿਤ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਕਾਨੂੰਨੀ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਜਾਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ -ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਰੂਪ ਹਨ, ਜਿਸਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹਨ।¹⁹

ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਕੁਝ ਚਿੰਤਕ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜ ਕੇ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਜਨ-ਸਧਾਰਨ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਹਾਲਤਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੋਨ ਹੋਏ ਭਾਵ ਵਿਚਾਰ, ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਰਸਮ-ਰਿਵਾਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਰੋਜ-ਮੇਰਾ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਪੱਧਰਾ ਅਤੇ ਆਮ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਦਾਰਥਕ ਆਰਥਕ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਾ ਜਨ-ਸਧਾਰਨ ਨਿਤਾ-ਪ੍ਰਤੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ

ਵਿਚਾਰਾਂ, ਭਾਵਾਂ, ਮਨੋਰਥਾ, ਆਦਤਾਂ, ਸੰਵੇਗਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੰਢਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਨਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।"²⁰ ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਜਨਤਕ ਚੇਤਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜਨ-ਵਿਚਾਰ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਰੂਪ ਸੱਖਿਆ ਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬੌਧਿਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੱਤ ਅਮਲੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਮ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਕ ਮਨੋ-ਵਿਗਿਆਨ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿਰਜਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਹ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਜੋਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਨੈਤਿਕ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਵਿਚਾਰਾ ਦਾ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਨੁਭਵ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਾਂਗ ਇਹ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਜਾਂ ਲੋਕ-ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਵਹਾਅ ਦਾ ਜੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਚੇਤਨ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਰਗਰਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਇਕ ਜਮਾਤ ਦੇ ਖਾਸ ਹਿੱਤਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਇਕੋ ਚੀਜ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜਕ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਸੁਭਾਅ: ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਜਨਮ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਤੇਰ ਵਿਚੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜਕ, ਆਰਥਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਬਣਤਰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਤੇਰ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਢਾਲਦੀ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਸਮੁੱਚ ਵਜੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਮਲ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਚਰਿਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਧਾਰਦੀ ਹੈ। ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਜਮਾਤੀ ਕਿਰਦਾਰ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵੀ ਜਮਾਤੀ ਚਰਿਤਰ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਰੋਧਾਂ ਭਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਮਤਾ ਦੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਜਮਾਤੀ ਆਦਰਸ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਜਾਂ ਦੂਜੀ ਜਮਾਤ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੁਤਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਆਦਰਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨ ਲਈ ਪ੍ਰਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਲਾ ਦਾ ਨਿਸਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਜਮਾਤ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦਲ ਦੇ ਹਿੱਤ ਪੂਰਦੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਲਈ ਉਸ ਜਮਾਤ ਅਤੇ ਦਲ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦੱਸਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਤਕੜਿਆ ਕਰਦੀ ਉਨਤ ਕਰਦੀ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਐਨ ਉਲਟ ਸਥਾਪਤ ਸਮਾਜਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਮਾਤੀ ਚੇਤਨਤਾ ਹੈ, ਇਹ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਬੇਧਾਤਮਕ ਕਦਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਆਦਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਵਿਚਾਰ ਅਪਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ।²¹

ਇਹ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸੋਸ਼ਿਕ ਅਤੇ

ਸ਼ੋਸਿਤ ਦੇਹਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਖ਼ਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼, ਜਿਹੜਾ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਦਾ ਅੰਤਰੀਵੀ ਲੱਛਣ ਹੈ।

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਹੁੰਚ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਥਾਹ ਪੁਆਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਾ ਪਿਛਾਂਹ ਖਿੱਚੂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਇਕ ਜਾਂ ਦੂਜੀ ਜਮਾਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਮਲ ਵਿਚ ਅਗਾਹਵਧੂ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਸਹੀ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਇਕ ਜਮਾਤ ਆਪਣਾ ਅਗਾਹਵਧੂ ਰੋਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਬੈਠਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਸਲੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸ ਜਮਾਤ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੱਚੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਉਸ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਗਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਅਨੁਕੂਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੋਈ 'ਵਿਭਿੰਨ ਜਮਾਤਾ ਦੇ ਪਦਾਰਥਕ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ²² ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਉਂਝ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਭਾਰੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੁਕਮਰਾਨ ਜਮਾਤ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦੇ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਤੇ ਸੇਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ। ਇਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਤੀਜੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਇਸੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਕਥਨ ਉਲੇਖ ਯੋਗ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਦੇ ਹੀ ਰਸਤੇ ਹਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਜਾਂ ਅਵਿਗਿਆਨਕ । ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾ ਕੇਵਲ ਅਵਿਗਿਆਨਕ । ਇਸੇ ਲਈ ਇਸਦੇ ਸੁਭਾ ਦਾ ਮੂਲ ਲੱਛਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧੀ । ਤੀਸਰੇ ਜਾਂ ਤਾ ਸਮਾਜਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰੁਖ ਵਗਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਹਾਓ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲਾ ਵਰਤਾਰਾ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਨ। ਚੌਥੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਮਾਤੀ ਸੁਭਾ ਵਾਲੀ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਮਾਤ ਰਹਿਤ ਜਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਰਬ ਸਾਂਝੀ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ ।²³

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਪਰੋਕਤ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਬਾਰੇ ਇਕ ਪਰਿਪੇਖ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਪਰਿਪੱਖ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਖੜ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰ- ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਕੇ ਦੇਖਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਵਿਚਰਧਾਰਾ ਬਾਰੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੇ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿਸਟੀਕੋਣ ਅਪਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪ : ਫਲਸਫਾ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਸਤੀ ਅਤੇ ਬੋਧ ਦੇ ਆਮ ਕਾਨੂੰਨਾ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਹਸਤੀ

ਦੇ ਸੰਬੰਧਾ ਬਾਰੇ ਸੰਕਲਪ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਫਲਸਫੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਹਨ : ਬੰਧਾਤਮਕ ਸੰਸਾਰ ਦ੍ਰਿਸਟੀ, ਵਿਧੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਸਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਾਹਰੀ ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਆਮਿਆਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵੱਲ ਅਤੇ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਕਾਰ ਹੋਇਆ ਸਿਸਟਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਐਸੇ ਅਸੂਲਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਬਾਰੇ ਬੋਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।²⁴ ਦਰਸ਼ਨ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਬੇਧਾਤਮਕ ਰੂਪ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਖਲਤ ਮਲਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਦਰਸ਼ਨ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਅਸਤਿਤਵ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੁਆਲਾ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਇਕ ਉਹ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ ਖਾਸ ਰੁਖ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਰੁਖ ਜੇ ਸਥਾਪਤੀ ਜਾਂ ਵਿਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦਰਸ਼ਨ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਤਰਕਸੰਗਤ ਹੱਲ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਇਕ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਗਿਆਨ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਤਾ, ਮਾਨਵੀ ਹੱਦ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਆਮਿਆਏ ਅਸੂਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਦਰਸ਼ਨ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਿਰਣਾਇਕ ਭੂਮਿਕਾ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਾਰਥਕ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਿੱਠ ਭੂਮੀ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ, ਅਦਿੱਖ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਨਿਯਮਬੱਧ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਜੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਹਰੇਕ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਕੀਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਜੀਵਨ ਕੀਮਤਾਂ, ਰੂਪ ਤੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਦਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। "²⁵

ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚਾਰਾ ਦਾ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੇ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਜਮਾਤ ਵਲੋਂ ਅਮਲ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਸਲਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਆਰਥਕਤਾ ਨਾਲ ਡੂੰਘੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕਾਗਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤੀ ਆਰਥਕ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਉਸਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਇਕ ਵਿਚਲੀ ਕੜੀ ਹੈ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਦੂਜੇ ਪਰਉਸਾਰ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹੇ ਰੁਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਅਦਿੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਖਾਸ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ ਅੰਗ ਠਹਿਰਾਉਣ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਉਂਜ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮ ਹੀ

ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾਵਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਆਰਥਕਤਾ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਸੰਬੰਧਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਜਮਾਤ ਦੀ ਨੀਤੀ, ਮੰਤਰ ਅਤੇ ਅਮਲ ਨੂੰ ਬੰਝਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਕੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਜਮਾਤੀ ਸੰਗਠਨ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਲ, ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼, ਰਾਜਨੀਤਕ ਲੜਾਈ ਆਦਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਬਣਤਰ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਜਾਂ ਵਿਸਥਾਪਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਨਜ਼ਰੀਆ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਥੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਵਿਚੋਂ ਅਹਿਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾ ਇਸਦੇ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨ-ਦੇਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਮਾਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਜਾਂ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਖਾਤਰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਜਮਾਤਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਧਰਮ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਅ, ਜੀਵਨ-ਕੀਮਤਾ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਦਰਭ ਉਸਾਰਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੇਤਨਤਾ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੈਦੀ ਜਾਂ ਅਲੋਕਿਕ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜਮਾਂਦਰੂ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾ ਨਹੀਂ । "ਧਰਮ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਅਨੋਖੇ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਦੇ ਸਿਵਾਏ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜੇ ਉਸਦੇ ਰੋਜ਼-ਮੇਰਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਦਾਰਥਕ ਸਕਤੀ ਪਰਾ-ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।"²⁶ ਧਰਮ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਕ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਅਜਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਧਵਾਸਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਮਾਨਵੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਪੈਦਾਵਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਪੱਧਰ ਬਹੁਤ ਨੀਵੀਂ ਸੀ । ਇਸ ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀਆਂ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਉਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਥੁੜ ਕਾਰਨ ਧਰਮ ਦਾ ਉਦੈ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਉਪਜ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਰੂਪ ਹੈ।

ਮਨੁੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਅਤੇ ਸੰਤੁਸਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਹ ਅਧੀਨ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਹ ਪੂਜਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਸਕਤੀਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਤਕਲੀਫ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ। ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾ ਆਦਿ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸਮੇਤ ਧਾਰਮਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਧਰਮ ਵੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਇਕ ਉਹ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜੇ ਧਾਰਮਕ ਚੇਤਨਤਾ ਧਾਰਮਕ ਸੰਕਲਪਾਂ, ਧਾਰਮਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਪੂਜਾ-ਵਿਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੜਾਅ ਤੇ ਧਰਮ ਇਕ ਯੁੱਗ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਣਕੇ ਉਭਰਿਆ। ਇਸ ਵਿਸ਼ਵ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਪਵਿੱਤਰ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਅਦਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮਾਨਵੀ ਮਨ ਵਿਚ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਰਚੇ ਗਏ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੁਹਾਵਰਾ ਧਾਰਮਕ ਹੈ। ਮੱਧ-ਕਾਲੀਨ ਸਾਮੰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਧਾਰਮਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਨਾ ਸਿਰਫ ਗਠਬੰਧਨ ਸੀ ਸਰੀ ਦੇਹਾ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਵੀ ਇਕ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਧਰਮ, ਸਾਹਿਤ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਆਪਣੇ ਇਕ ਸਿਸਟਮ ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ

ਆਈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਥਮ ਤੇ ਸਮਰੱਥ ਰਚਨਾ 'ਗੁਰਬਾਣੀ ਮੁੱਖ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਧਾਰਮਕ ਹੈ।

ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸੰਬੰਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁਹਾਵਰਾ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਆਪਣੇ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਠੋਸ ਕਾਰਨਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਕ ਇੱਛਤ ਕਲਪਿਤ ਲੋਕ ਦੇ ਮੰਤਵਾਂ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰ ਅਪਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ (ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ) ਵੀ ਧਰਮ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਜੋੜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਪਰਮਾਰਥਿਕ ਸੱਤਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

“ਵਿਗਿਆਨ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰਕ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।"²⁷ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸੋਚਣੀ ਬਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮੰਤਵ ਬੰਧ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਕੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਦੇ ਤਰਤੀਬ-ਬੋਧ ਗਿਆਨ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉਤੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸੰਕਲਪਾ-ਪ੍ਰਵਰਗਾ ਤੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਮੂਰਤ ਤਰਕਸੰਗਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰ ਤੱਤ ਬਾਰੇ ਹਮੇਸਾਂ ਅਨੁਮਾਨ, ਖ਼ਿਆਲੀ ਖਾਕੇ ਅਤੇ ਮਨੌਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਇਕ ਚਿੰਤਕ ਦਾ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ, "ਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿਚ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀਆਂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਹਰੀ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਵਰਤਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।"²⁸

ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਟਿਲ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਬੰਧ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਕਾਰਜਸੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਗਰਮੀ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਨੂੰ ਸਥੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਯਮ ਬੱਧ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਵਿਚ ਅਦਿੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਸਾਧਾਰਨੀਕਰਨ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਤਿੱਖੇ ਰੂਪ 'ਚ ਘੜਨ ਅਤੇ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਨਿਰਣਾਇਕ ਰੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਅਦਿੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੋਵੇਂ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਵਿਕਸਤ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮ ਹਨ। ਨੈਤਿਕਤਾ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਲੋਕ-ਸਮੂਹ ਦਾ ਆਪਸੀ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਹੈ ਜੋ ਚੰਗਾ-ਬੁਰਾ,

ਨਿਆ ਅਨਿਆ ਆਦਿ ਦੇ ਪ੍ਰਵਰਗਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨੈਤਿਕ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਜਮਾਤ ਦੇ ਆਦਰਸ਼, ਮੰਤਵ, ਅਸੂਲ ਅਤੇ ਨਜਰੀਏ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਨੈਤਿਕਤਾ ਸਮਾਜਕ ਬਣਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਛੋਟੀ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲੇਵਰ ਵਿਚ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ- ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜਕ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਆਮ ਪ੍ਰਵਾਣਿਤ ਨੈਤਿਕ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਤੇ ਉਸਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮਾਜਕ ਇਕਾਈ ਆਮ ਅਸੂਲਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਵਿਚੋਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਚੇਤਨਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਮੁਲਾਂਕਣ ਅਰਥਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਅਤੇ ਵਿਵੇਚਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।"²⁹

ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ, ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਘਟਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਣਿਤ ਅਸੂਲਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਹੀ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾ ਕੀਮਤਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪਾਂ, ਮੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਅਸੂਲਾਂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰੰਭਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮੂਹਕ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਹਿੱਤ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਉਥੇ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਨੈਤਿਕਤਾ ਵੀ ਜਮਾਤੀ ਕਿਰਦਾਰ ਵਾਲੀ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਕਿਰਦਾਰ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਅਕੀਦਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਕ ਜਮਾਤ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਮਾਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਵਿਚਾਰ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਅਸੂਲ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾ ਕੀਮਤਾ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਕਾਨੂੰਨੀ ਚੇਤਨਾ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਣਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਾਨੂੰਨੀ ਚੇਤਨਾ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਕਲਪਾਂ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਉਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਕ ਬਣਤਰ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਅਨੁਕੂਲ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਰਤਿਤ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਆਧਾਰ ਵਿਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਨਿਯਮ/ਅਸੂਲ ਵਿਚਾਰ ਸਦਾਚਾਰਕ ਨੀਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਚੇਤਨਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪਿੱਛੇ ਖਾਸ ਜਮਾਤੀ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੁਗਠਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੋਂਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਾਨੂੰਨ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਇਕ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿਚ ਭੁਗਤਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਇਥੋਂ ਹੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਰੋਧ ਪਨਪ ਉਠਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਜਮਾਤ ਕਾਨੂੰਨ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਕਰਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਅਸਤਿਤਵ ਨੂੰ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੜਾਅ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਾਗੀਰੂ ਅਤੇ ਸਾਮੰਤੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਮਰਦ ਦੀ ਗੁਲਾਮਾਨਾ ਜਿਹਨੀਅਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ । ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਸਿਸਟਮ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਵੀ ਅਧੀਨਤਾ ਵਿਚ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਔਰਤ ਮਰਦ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹਨ। ਇਹੋ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਜੇ ਸਮਾਜਕ ਅਸੂਲ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜਕ ਤੌਰ ਜਮਾਤੀ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨਜਰੀਏ ਤੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ

ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੰਕਲਪਾ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਾਰੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਗਿਆਨ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਇਕ ਸਰਗਰਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਵਰਤਾਰਾ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਦੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਸ ਲੋੜ ਦੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਲੋੜ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਖੁਸ਼ੀ ਜਾਂ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਲੋੜ ਸਮਾਜਕ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮੂਹਗਤ/ਸਮਾਜਗਤ ਲੋੜ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਇਸ ਲੋੜ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਿੱਧਾ, ਸਪਾਟ ਵਰਨਣ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਇਕ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਰਗਰਮੀ, ਸਰਗਰਮ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਿਕ ਉਸਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਲਾ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ 'ਚੋਂ ਨਿਰੂਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮਹੱਤਵ ਵੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਕਲਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੰਖਿਪਤ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ ਅਵਨੇਰ ਜਿਸ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਕਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਾਜਕ ਦੇ ਤਨਤਾ ਦਾ ਰੂਪ, ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਉਪਜ ਸੋਚਣ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਢੰਗ ਹੈ । ³⁰

ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਸੁੰਤਤਰ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਬਾਕੀ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਬੱੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਿਕ ਬਿੰਚ ਕਾਰਨ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੈ। ਸੁਹਜ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੁਆਲ ਹੈ । ਸੁਹਜ-ਚੇਤਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਾਲਤਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜਕ ਖਾਸੇ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਜਮਾਦਰੂ ਜਾ ਰੱਬੀ ਬਖ਼ਸਿਸ਼ ਨਹੀਂ । ਸੁਹਜ-ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਖੇਤਰ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੰਗੀਤ, ਚਿਤਰਕਾਰੀ ਬੁੱਤ-ਕਲਾ, ਭਵਨ- ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ, ਨ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿਤ ਵਾਂਗ ਕਈ ਹੋਰ ਖੇਤਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸੁਹਜ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਰੁਚੀਆਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਆਦਰਸਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੱਚ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦਾ ਸੱਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਫਿਰ ਵੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਕਲਾ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਇਕ ਸਿੱਧੇ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਿੰਬਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹ ਰਾਹੀਂ ਸਾਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਮੁੜ ਕਲਾਤਮਿਕ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਹੈ।

"ਇਸ (ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ) ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ ਵਸਤੂਗਤ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਉਚੇਚੇ ਤੇ ਵਿਕਸਤ ਰੂਪ ਯਥਾਰਥ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਲੱਖਣ ਚਰਿਤਰ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਅਸਤਿਤਵ ਤੇ ਨੁਹਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ³¹

ਸਾਹਿਤ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਵਿਸੇਸ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਬਿੰਬਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਤੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਸੰਭਵ ਹੈ ਭਾਵ ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਾਰਜ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਬਿੰਬਾਂ 'ਚ ਵਰਤੋਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਸ਼ਾ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਮ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਜੀਵਾ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪੈਦਾਵਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਖਾਸਾ ਸਮਾਜਕ ਬਣਦਾ ਹੈ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਕਲਾ ਇਕ ਸਮਾਜਕ ਕਾਰਜ ਹੈ।'³² ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਖਾਸਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੰਤਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਸੁਆਲ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰਥਕ ਪਹਿਲੂਆ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ । ਸੰਸਾਰ ਭਰਦੇ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾ ਵਿਚ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਪਰੰਤੂ ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਮੰਤਵਾਂ ਦੀ ਹੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਮੰਨਣ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ੰਕਾ ਉਤਪੰਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮੰਤਵ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕਣ, ਕਲਾਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੀ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਾਹਿਤ ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦਰਸ਼ਨ ਜਾਂ ਗਣਿਤ ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਲਹਿ ਜਾਵੇਗਾ। ³³

ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਸਤੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਜ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਜਾਂ ਵਿਵਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਤਮਸਾਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਚੇਤ- ਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਯਥਾਰਥ ਚਿਤਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੁਹਜ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਾ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਪੇਚੀਦਾ, ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਵਸਤੂ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਲਾਤਮਿਕ ਬਿੰਬ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਸਮਾਜਕ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮਹੱਤਵ ਆਦਿ ਉਸਦੇ ਅੰਤਰੀਵੀ ਸਾਰ ਵਿਚ ਲੁਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"³⁴ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਸਬੰਧ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹਥਿਆਰ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਬਾਨੀਆ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਉਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਕਲਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਥਿਆਰ ਹੈ। ³⁵

ਸਾਹਿਤ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਤ ਸਮਾਜਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਇਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਸਚਤ ਜਮਾਤ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਨੈਤਿਕ ਦਾਰਸਨਿਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਵਾਹਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਇਸਦਾ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਵੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ/ਕਲਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇਕ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਨਾ ਵੀ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਚਾਰ ਕਲਾ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਬਿਨ੍ਹਾ ਕਲਾ ਬੇਜਾਨ ਮਹੱਤਵ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਨਿਰਾਰਥਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਜਾਰਜ ਪਲੈਖਾਨਵ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਵਾਂਝੀ ਕੋਈ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀ ਸਕਦੀ। ³⁶

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਹੀ ਕਲਾ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੁਖ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ/ਕਲਾ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸਗੋਂ ਉਸਦਾ ਮੁਲਾਕਣ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਇਕ ਸੂਝ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਆਪਣੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਆਦਰਸ਼ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਾਜਕ ਆਦਰਸ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਲੁਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਇਸ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਵੇ ਪਰੰਤੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਹਰ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਸਮਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰਚਨਾਤਮਕ ਉਤੇਜਨਾ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਅਚੇਤ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਅਦੇਸ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬੇਸ਼ਕ ਯੁੱਗ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਉਹ ਕਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਦੁਆਰਾ ਯੁੱਗ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।"³⁷

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਨਿਰੋਲ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ, ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਜਦੋਂ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੀ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪਿੱਛੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਉਂ ਸਾਹਿਤ ਨਿਰਪੇਖ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਪੇਖਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹਥਿਆਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜਕ ਯੁੱਗ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਚਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਰੀ ਨਿਰੰਤਰ ਮਾਨਵੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਇਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਪਰੋਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ-ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਘਟਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਸਾਹਿਤ, ਅਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ : ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਨਤੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜਰੂਰੀ ਅਰਥ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਕ ਬਣਤਰ ਇਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲ, ਅਖੰਡ ਬਣਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਉਤਪਾਦਨ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਧੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੇ ਸਹਿਅੰਗ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਹਿਅੰਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਕ ਬਣਤਰ ਦੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਸਤੂਗਤ ਅਤੇ ਰੂਪਗਤ ਦੇਹ ਪੱਧਰਾਂ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਤੌਰ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਕ ਬਣਤਰ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਪੇਚੀਦਾ ਸਮੱਸਿਆਵਾ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਮੱਦਦ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਰਤਾਰਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਹੋਏ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਸਮਾਜਕ ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਡੇ ਲਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਢੇਰ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ

ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਕ ਬਣਤਰ ਵਜੋਂ ਨਿਯਮਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਭਰਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਸੰਕਲਪ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਕ ਬਣਤਰ ਦੀ ਖੋਜ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਆਧਾਰ ਤੇ ਯੁੱਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਣਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਮੁੱਚੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਮਲ ਨੂੰ ਇਕ ਨਿਰੰਤਰ ਗਤੀ ਵਿਚ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਰਥਕ ਨਤੀਜੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੇ ਇਕ ਬਣਤਰ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਬਣਤਰ ਤੱਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸਗੋਂ ਨੀਵੇਂ ਤੋਂ ਉਚੇਰੇ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸਿਰਫ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਹੀ ਪ੍ਰਚੰਡ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੇ ਮਾਨਵੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਕਸਤ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਣਤਰੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਵਰਨਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸਗੋਂ ਖੋਜਿਆ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਮਾਨਵ ਦਾ ਆਤਮਿਕ ਜਗਤ ਅਮੀਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਕ ਆਤਮਿਕ ਜਗਤ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਖੇਤਰ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹੈ।

ਸਾਹਿਤ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਸੂਖਮ ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਪੇਚੀਦਾ ਸਰਗਰਮੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਹਰ ਪੜਾਅ ਉਤੇ ਸਮਕਾਲੀਨ ਆਰਥਕ, ਸਮਾਜਕ, ਧਾਰਮਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਅਮਲ ਦੌਰਾਨ ਸਮਕਾਲੀਨ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੱਕ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵੀ ਸਮਕਾਲੀਨ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪੈਦਾਵਰ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੁਭਾਅ ਕਰਕੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਅਮਲ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਲਸਣੀ ਅਮਲ ਰਾਹੀਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਰੀਚਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮਹਿਜ਼ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਮਾਤਰ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸਰਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰਾਂ ਤਹਿਤ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਸਮਾਜਕ ਅਮਲ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਚੀਨੀ ਚਿੰਤਕ ਮਾਓ- ਜੇ-ਤੁੰਗ ਨੇ ਨਿਖੇੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ "ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਹਿਮ ਹੈ। "³⁸

ਆਲੋਚਨਾ ਜਾ ਸੁਹਜ ਸਾਸਤਰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੁਭਵ ਹੇਠ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਨੇਮਾਂ ਨੂੰ ਸੰਖਿਪਤ ਤੌਰ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਨੋਮ ਕਲਾ ਵਿਚ ਸਰਬ ਪੱਖੀ ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਪ੍ਰਗਟਾਓ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਆਲੋਚਨਾ ਜਾਂ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਲਾਤਮਿਕ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਖਾਸੇ ਕਲਾ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਾਰ ਤੱਤ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਲੋਚਨਾ ਜੇ ਸੁਹਜ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਗਟਾਵਿਆਂ ਵਿਚ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਕੇ ਉਸਦਾ ਮਹੱਤਵ ਅਤੇ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਕਲਾ ਵਿਚ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੋਵੇ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਆਲੋਚਨਾ ਹੋਵੇਗੀ।

ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਜਾ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਵਿਸਿਆ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਗਿਆਨ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਕਰਦੀ

ਹੈ। ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਢਾਂਚੇ ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੇ ਸਾਰ ਤੱਤ ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਇਹ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖਣੇ ਹਟ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਕ-ਪਾਸੜ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।³⁹

ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਜਾਂ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਖਾਸਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਦਰਸਨ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਨੋਰਥ ਅਤੇ ਲੱਛਣ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨੇਮ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਹਜ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਚਾਈ ਦਾ ਬੰਧ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣਾ ਕਾਰਨ ਵਿਲੱਖਣ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਕਲਾ ਦੇ ਬਾਕੀ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀ

“ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢੇ ਗਏ ਸਿੱਟੇ ਸੰਗੀਤ ਉੱਪਰ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢੇ ਗਏ ਸਿੱਟੇ ਨਾਟਕ ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।"⁴⁰

ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਸੁਚੇਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਕਾਰਜ ਹੈ, ਆਲੋਚਨਾ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਕਾਰਜ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਅਮਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸੰਸਲੇਸਣੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣੀ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ "ਆਲੋਚਨਾ ਅਰਥ ਨਿਖੇੜਿਆਂ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਹੈ, "⁴¹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਫਰਕ ਹੈ। ਇਹ ਬੁਨਿਆਦੀ ਫਰਕ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵੀ ਅੰਤਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਸ਼ਬਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਤੋਂ ਉਪਰ ਉਠ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਤਰੀਵੀ ਅਰਥ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਆਪਣੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਡੂੰਘੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਸੰਚਾਰ ਨੂੰ ਆਲੋਚਨਾ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚਿੰਤਕ ਪੀਅਰੇ ਮਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, "ਆਲੋਚਕ ਇਕ ਨਵੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਕਿਰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਵਖਰੇਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿ ਇਹ ਜੋ ਕੁਝ ਦਿਸਦੀ ਹੈ ਇਸਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ।⁴²

ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਜਿਥੇ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪੁਨਰ- ਸਿਰਜਣਾ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਕਲਪਨਾ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਵੇਕ ਉਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਵੇਕ ਕਾਰਨ ਆਲੋਚਨਾ ਕਲਾ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਨੇਮਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਚਿਤਰ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਮੁਲਕ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੁਆਲ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਚਿੱਤਰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਗੋਲ ਕਿ ਪੇਸ਼ ਚਿੱਤਰ ਲੇਖਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਕਿਥੋਂ ਤੱਕ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੈ, ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਹੈ।⁴³ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿੱਤਰ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਨੇਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪੁਸਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾ ਇਕ ਸਰਗਰਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਅੰਗ ਨਿਖੇੜ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿੱਤਰ ਦਾ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਉਸਦੇ ਸਮਾਜਕ ਰੋਲ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨਿਰਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਉਘਾੜਦੀ

ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਜਮਾਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਤਾ ਅਨੁਕੂਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। "ਕਿਸੇ ਵੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਸਮਾਜਕ ਗਰੁਪ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਅਤੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।"⁴⁴ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਹੱਲ ਆਲੋਚਕ ਉਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਆਲੋਚਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਿਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ⁴⁵ ਸਾਹਿਤਕ ਬਣਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰਥਕ ਅਤੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਵੱਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਦਮਿਤਰੀ ਮਾਰਕੋਵ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਪੂਰਨ ਢੰਗ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਬੰਧ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਖੁਦ ਬਣਤਰ ਦੇ ਤੱਤ ਦੀ ਜਾਂ ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਬਣਤਰੀ ਐਸ ਵਿਚਾਲੇ ਸਹੀ ਜੋੜ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਇਕ ਨਾਕਾਫੀ ਗੱਲ ਹੈ ਠੇਸ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਨਿਰੀਖਣ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਨਿਰੰਤਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਹੁੰਚ ਸਾਹਿਤਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਆਰੰਭਕ ਨੁਕਤੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਸਤੂ ਤੇ ਕਲਾਮਈ ਰੂਪ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਲਗਣ ਵਿਚ ਲਵੇਗੀ ।⁴⁶

ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ "ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕਦੇ ਵੀ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਸਹੀ ਸਮਝ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ।"⁴⁷

ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਭਾਰੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮੁਦਾਖ਼ਲਤ ਕਰਕੇ ਇਕ ਸੇਧ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਸੁਚੇਤ ਕਾਰਜ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਮਾਜਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਸਥਾਪਤੀ ਜਾਂ ਵਿਸਥਾਪਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਓਪਰੀ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਿਆ ਜੀਵਨ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਸਾਰ ਤੱਤ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਰਹਿਤ ਲੱਗੇ, ਪਰੰਤੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਲਾ ਕਲਾ ਲਈ ਜਾਂ ਕਲਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਆਦਿਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵੀ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਉਪਜੀਆ ਹਨ ਜੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਹਿੱਤ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਮੀਖਿਆ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜਮਾਤੀ ਹਿੱਤਾ ਦੀ ਕਾਰਜ- ਸਿੱਧੀ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾ ਉਪਰ ਆਲੋਚਕ ਦੀ ਟੀਕਾ-ਟਿੱਪਣੀ ਮੁਲਾਕਣ, ਵਿਆਖਿਆ, ਵਿਸ਼ਲੇਸਣ ਜਾਂ ਮਹਿਜ਼ ਅਰਥ-ਨਿਖੇੜਿਆਂ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸਗੋਂ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਕਾਰਜ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸੀ ਚਿੰਤਕ ਦੀ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਧਾਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾ ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਮੁਲਾਕਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਸਲਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ

ਧਿਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਡੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਦੀਆਂ ਇਕ ਸਮੇਂ ਭਾਰੂ ਵਿਧੀਆਂ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਭਾਰੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਲਗਭਗ ਹਰ ਵਿਧੀ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਜੀਵਨ ਚੋਖਟੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਜੀਵਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਜਾਂ ਕੀਮਤਾ ਦੇ ਚੌਖਟੇ ਦੇ ਸਥਾਪਤੀ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜਾ ਜੁੜਦਾ ਹੈ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਕ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਯਤਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਰਉਸਾਰ ਵਿਚ ਚਲ ਰਹੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਲੜਾਈ ਦਾ ਅੰਗ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਆਲੋਚਕ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇਕ 'ਸੁਹਜ ਇਕਾਈ' ਸੰਰਚਨਾ ਜਾਂ ਰੂਪ ਵਿਧੀ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅਜਿਹੀ ਅਧਿਐਨ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਉਹ ਇਕ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਹੀ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਉਹ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜੀਵਨ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਪੱਖ ਵੀ ਪੂਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਅਚੇਤ ਜਾਂ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਚਲ ਰਹੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਇਕ ਧਿਰ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਉਂ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਸਲਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਆਲੋਚਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਹੈ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ ।⁴⁸

ਉਪਰੋਕਤ ਲੰਮੇ ਕਥਨ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਸਲੇ ਦੀ ਜੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੋਧ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਹਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਟੁੱਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੁਹਜ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਸਲੇ ਬਾਰੇ ਇਕ ਹੋਰ ਚਿੰਤਕ ਵੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਵਿਸਤਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਅਸਲ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਅੰਸ਼ ਸੁਹਜ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਇਕ ਸੁਜੜਤ ਭਾਗ ਹਨ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਅਟੁੱਟ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਸਾਹਿਤ ਬਿਲਕੁਲ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ।⁴⁹

ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਉਸਦੀ ਜਮਾਤੀ ਹੱਦ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਅਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਵਲੇ ਸਮਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਮਾਤੀ ਹਥਿਆਰ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਕਲਾ ਜਮਾਤਾ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹੈ। ਜਿਸਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਰੁਖ ਆਪਣੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪੈਂਤੜਾ ਸਿਰਜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। "⁵⁰

ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਦਾ ਮੁਲਾਕਣ ਕਰਤਾ ਜਾਂ ਆਲੋਚਕ ਜੇ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੋਚ ਨੂੰ ਉਘਾੜਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵਾਂਗ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਲੋਚਕ ਸਾਹਿਤਕ ਸੱਚ ਨੂੰ ਉਘਾੜਦੇ

ਸਮੇਂ ਸਿਰਫ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਜਮਾਤੀ ਪਹੁੰਚ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਹੀ ਉਜਾਗਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੀ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਆਸਰੇ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿਤਰ ਆਪਣੇ ਅਰਥ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਲੋਚਕ ਦੀ ਮੁਲਾਕਣ ਵਿਧੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ਨਾਲ ਅਟੁੱਟ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਆਧਾਰ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਕਾਰਜ ਦਰਮਿਆਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਮੰਤਵ ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਇਹ ਸਿਰਜਣਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਚਿੰਤਨ ਸਰਗਰਮੀ ਵਜੋਂ ਆਤਮਿਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਵੀ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਨਿਰੋਲ ਸੁਹਜਮਈ ਅਭਿਵਿਅੰਜਨ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਨੋਰਥ-ਬੱਧ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਅਧੀਨ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜੋ ਸਿੱਧੜ ਅਤੇ ਸਪਾਟ ਹੋਵੇ । ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤਹਿਤ ਇਕ ਮੰਤਵ ਭਰਪੂਰ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ -ਦੇ ਆਤਮਿਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਇਹ ਤੱਤ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਸਲਾ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਮਸਲਾ ਵੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਮਾਜਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਵਰਤਾਰਾ ਨਹੀਂ । ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਅਕ ਬੁਰਜੂਆ ਜਾਂ ਸਾਧਨ ਯੁਕਤ ਜਮਾਤ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਹਕੀਕੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰੋ। ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਣੇਗਾ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅੰਗ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਉਸਦੀ ਕਿਰਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਬਾਹਰਾ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਸਮੇਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੂਝ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। "ਇਸ ਲਈ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਰਚਨਾਕਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਠੋਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਬੰਧਾ ਦੀ ਸਮਝ ਆਵੇਸ਼ਕ ਹੈ।⁵¹ ਇਹ ਠੋਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਰਥ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਸਮੇਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਸਵੱਟੀ ਸਮਾਜਕ ਪਰਿਪੇਖਤਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕਤਾ ਵਿਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਉਪਰ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਪਰੰਪਰਾ ਪ੍ਰਤੀ ਕੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਕਾਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨੇਮਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਤਾਂ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਆਲਚਨਾ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨੇਮਾਂ ਅਤੇ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਕਸਵੱਟੀ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕ

ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਪੜਾਅ ਦੀ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਪਰਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਪੜਾਅ ਦੀ ਉਹ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਤਸਵੀਰ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਲਾਵੈਂਥਲ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ, ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲੇਖਕ ਦੇ ਕਾਲਪਨਿਕ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਉਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਜੋੜੇ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹ ਲਏ ਗਏ ਹਨ। ⁵²

ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਸਮੇਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਨੂੰ ਗੈਰਹਾਜਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਸਾਹਿਤਕ ਸੱਚ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਹਾਵਰੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਵਸਤੂ (Manifest Content) ਅਤੇ ਲੁਪਤ ਵਸਤੂ (Latent Content) ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੋਰ ਅਰਥ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਅਰਥ ਤੋਂ ਐਗੇ ਉਸਦੇ ਲੁਪਤ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਰ ਗਰਭਿਤ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮੁੱਲ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਲਾਕਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮੀਖਿਅਕ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜਾਂ ਨਿੱਜੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਸਤੂ ਘਟਨਾ, ਤੱਥ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਉਤੇ ਆਰੋਪਣ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਵਸਤੂਗਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ^{53 '}

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਲੋਚਕ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ, ਸਥਿਤੀ ਤੱਥ ਜਾਂ ਕਿਰਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰੇ ਕਿ ਵਿਵੇਚਨ ਵਸਤੂ ਵਿਚ ਨਿਹਤ ਅਸੰਗਤੀ ਜਾਂ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਆਪਣੇ ਜੀਵੰਤ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਵਿਸਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਪੁੱਜੇ ਭਾਵ ਵਸਤੂਪਰਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਵੇਕ ਦੇ ਨਾਲ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਵਿਗਿਆਨਕਤਾ ਅਤੇ ਕਿਰਤ, ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਤੇ ਕਿਰਤ, ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਤੇ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸਮੱਗਰਤਾ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਨਿਰਪੱਖਤਾ, ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤਾ ਜਾਂ ਪੱਖਪਾਤ ਦਾ ਸੁਆਲ ਸਾਹਿਤ ਕਲਾ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਕਲਾ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਉਠਾਇਆ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਕ ਬਣਤਰ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਜਿਸ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਅਮਲ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਵੇਗਾ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਅਲੋਚਨਾ ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਵਾਹਕ ਬਣਾਉਣੀ । ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ। ਜਮਾਤੀ ਧਿਰਬੰਦੀ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਤਾ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਆਦਿ ਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸੈਸ਼ਕ ਅਤੇ ਸੈਸ਼ਿਤ ਜਮਾਤ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜਮਾਤੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਤੋਂ ਸੁਹਜ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਉਦੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜਕ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਤੀਖਣਤਾ ਫੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੀਖਣਤਾ ਨਾਲ ਜਮਾਤੀ ਖਾਸਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਤਿੱਖਾ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਮਾਜਕ ਉਦੇਸਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਠੋਸ ਸਮਾਜਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਨਾਏ ਹੁੰਦੇ

ਹਨ। ਆਲੋਚਕ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਮੰਤਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਤਰਕ ਰਾਹੀਂ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਰਤ ਦੀ ਅੰਤਰਵਸਤੂ ਵਿਚ ਲੁਪਤ ਹੈ । ਇਸ ਲੁਪਤ ਵਸਤੂ ਦੇ ਅਰਥ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਅਸਤਿਤਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਉਸਦੇ ਜਮਾਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਖਾਸੇ ਨੂੰ ਉਘਾੜਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਆਲੋਚਕ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨਜ਼ਰੀਆ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨਜ਼ਰੀਆ ਜਿੱਥੇ ਸਾਹਿਤਕ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪਾਸਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚਲ ਰਹੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਤਮਿਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਡੂੰਘਾਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਂਦਾ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਰਾਹੀਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸੰਕਲਪ ਆਲੋਚਨਾ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਤੀ ਕਈ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਯਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਰਿਪੇਖ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਵਿਭਿੰਨ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਵਸਤੂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਮਾਜਕ ਰੋਲ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਹਿੱਤਾ ਦੀ ਸੂਖ਼ਮ ਅੰਤਰ-ਸੂਝ ਵੀ ਉਘੜ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਆਲੋਚਨਾ ਮਹਿਜ ਮੁਲਾਂਕਣ ਨਹੀਂ, ਹੋਰ ਸਮਾਜਕ ਅਮਲ ਵਾਂਗ ਇਕ ਵਿਵੇਕਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਮੁੱਖ ਅਮਲ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਤਮਿਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਨਿਰਣਾਇਕ ਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਹਵਾਲੇ ਅਤੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ

1.       ਵੀ. ਕੈਲੇ ਅਤੇ ਐਮ. ਕੰਵਲਜ਼ੈਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਸਮਾਜ ਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ, ਪੰਨਾ 303.

2.       ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ : ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਵਰਗ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ (ਸੰ. ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਅਰਸੀ), ਪੰਨਾ 40.

3.       ਵੀ. ਜੀ. ਅਵਨਾਸੀਏਵ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਗਿਆਨ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਨਿਯਮ, ਪੰਨਾ 67,

4        V. Krapvin, What is Dialectical Materialism, ਪੰਨਾ 116.

5.       ਉਧਰਿਤ ਟੀ. ਆਰ. ਵਿਨੋਦ, ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਦਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਧਿਐਨ, ਪੰਨਾ 17.

6.       Marx. Engels, On Literature and Art. ਪੰਨਾ 4.

7.       ਵੀ. ਕੈਲੇ ਅਤੇ ਐਮ. ਕੇਵਲਜਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਸਮਾਜ ਕੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ 303.

8.       Karl Marx, Preface, A Contribution to the Critique of Political Economy, ਪੰਨਾ 20-21.

9.       ਕੰਵਲਜੀਤ ਕੌਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ, ਅਣ ਪ੍ਰਕਾਸਤ ਸੰਧ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਪੰਨਾ 5.

10.     Jorge Larrain. Concept of ideology, ਪੰਨਾ 11.

11.      ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਅਰਸ਼ੀ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ, ਪੰਨਾ 28.

12      ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ : ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਵਰਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ (ਸ. ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਅਰਸੀ), ਪੰਨਾ 35.

13      ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾਵਾਂ ਦੇ ਰਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਆਧਾਰ, ਪੰਨਾ 26.

14.      ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਵਰਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ (ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਅਰਸੀ), ਪੰਨਾ 39. ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ, ਪੰਨਾ 247-48.

15.      ਵੀ ਕੈਲ ਅਤੇ ਐਮ. ਕੇਵਾਲਜੈਨ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਸਮਾਜ ਕੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ, ਪੰਨਾ 247-48

16.     G. Glezerman and Kursanov, Historical Materialism-Basic Problems, ਪੰਨਾ 258.

17.      Richard. R. Dixion and Murad Saifulin (Ed.), ਪੰਨਾ 206.

18.      ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ : ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਵਰਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ, ਪੰਨਾ 46.

19.     Kari, Marx. Preface, A Contribution to the Critique of Political Enonomy, ਪੰਨਾ 21.

20.     ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਵਰਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ, ਪੰਨਾ 43.

21.      Yu. A. Lukin, Ideology and Art, Marxist Leninist Aesthetics and Arts, ਪੰਨਾ 104.

22.     ਵੀ. ਕੈਲੇ ਅਤੇ ਐਮ. ਕੇਵਾਲਜ਼ੇਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ: ਸਮਾਜ ਕੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਪੰਨਾ 262

23.     ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ: ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਵਰਗ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ, ਪੰਨਾ 57.

24.     ਵੀ. ਬੇਰਦੇਵ, ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਫਲਸਫਾ, ਪੰਨਾ 5.

25.     ਕੰਦਲਜੀਤ ਕੌਰ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ਅੰਟ-ਪ੍ਰਕਾਸਤ ਸੰਧ-ਪ੍ਰਬੰਧ, ਪੰਨਾ 17.

26.     ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ, ਪੂੰਜੀ, ਖੰਡ-1, ਪੰਨਾ 423.

27.     ਟੈਰੀ ਈਗਲਟਨ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 31.

28.     Darbara Singh, Reading Caudwell, ਪੰਨਾ 59.

29.     ਕੰਵਲਜੀਤ ਕੌਰ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ਅਣ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਸੋਧ-ਪ੍ਰਬੰਧ, ਪੰਨਾ 12.

30.     Avner Zis, Foundations of Marxist Aesthetics, ਪੰਨਾ 30.

31.      ਜੁਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਹਿਰੂ, ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ, ਪੰਨਾ 5-6.

32.     Christopher Caudwell, Studies in a Dying Culture, ਪੰਨਾ 44.

33.     ਅਤਰ ਸਿੰਘ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਪੰਨਾ 70.

34.     ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਭੂਮਿਕਾ, ਮਿੱਥ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ (ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ), ਪੰਨਾ 10.

35.     Marx, Engles. On Literature and Art, ਪੰਨਾ 22.

36.     ਕਲਾ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ, ਪੰਨਾ 36.

37.     ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਆਧਾਰ, ਪੰਨਾ 4.

38.     ਉਧਰਿਤ, ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ, ਚਿੰਤਨ-ਚੇਤਨਾ, ਪੰਨਾ 34.

39.     ਦਮਿਤਰੀ ਮਾਰਕੋਵ, ਸੰਸਲਿਸਟ ਸਾਹਿਤ: ਵਿਗਾਸ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੰਨਾ 125.

40.     Avner Zis, The Foundations of Marxist Aesthetics, ਪੰਨਾ 15.

41.      ਸਾਹਿਤ ਵਿਗਿਆਨ ਪੰਨਾ 119.

42.     A Theory of Literary Production, ਪੰਨਾ 7.

43.     G. Lukacs, Studies in European Realism, 10.

44.     V. Shcherbina, Lenin and Problems of Literature, ਪੰਨਾ 98,

45.     ਨਿਰਮਲਾ ਜੈਨ, ਸਾਹਿਤਯ ਕਾ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਪੰਨਾ 7.

46.     ਸੈਸ਼ਲਿਸਟ ਸਾਹਿਤ ਵਿਗਾਸ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਪੰਨਾ 127.

47.     ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ, ਪੰਨਾ 12

48.     ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਨਵੀਨ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਪੰਨਾ 11.

49.     ਦਮਿਤਰੀ ਮਾਰਕੋਵ, ਸੋਸਲਿਸਟ ਸਾਹਿਤ ਵਿਗਾਸ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਪੰਨਾ 126.

50.     ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਨਵੀਨ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਪੰਨਾ 12.

51.      ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇਯ, ਸਾਹਿਤਯ ਕੇ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ, ਪੰਨਾ 13.

52.     ਉਧਰਿਤ, ਨਿਰਮਲਾ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤਯ ਕਾ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ, ਪੰਨਾ 40.

53.     ਸ਼ਿਦ ਕੁਮਾਰ ਮਿਸ਼ਰ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਯ ਚਿੰਤਨ, ਪੰਨਾ 411.

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ-ਪੱਥ

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਉਲੀਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਇਕ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਮੱਤਭੇਦ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਲੋਚਕ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਲੋਚਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਿਸਨੇ ਸਾਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸ, ਸਾਹਿਤ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਅਤੇ ਕਾਵਿ- ਕਿਰਤਾ ਨੂੰ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅਗਾਂਹ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਆਲੋਚਕ ਤਸਵਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਪੂਰਵਲੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਆਲੋਚਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਅਜਿਹੇ ਵਾਦ ਵਿਵਾਦ ਵਿਚ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਾਰੰਭ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਦੇ ਪਰਸਪਰ ਮੌਤ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਮੌਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਥਮ ਆਲੋਚਕ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਉਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਟੀਕਾ-ਟਿੱਪਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵੰਨਗੀ ਸੀ । ਦੂਜਾ ਮੌਤ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਿਗਰ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹਨ। ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਤੇ ਅਮੀਰ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਾਂ, "ਜਾਂ "ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ"। ਇਸ ਵੇਗ ਅਧੀਨ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ਜਾ ਫਿਰ ਉਕਾ ਹੀ ਨਿਗੂਣਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਵਾਂਗ ਆਲੋਚਨਾ ਵੀ ਇਕ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਅਮਲ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਸਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਕੇ ਹੀ ਇਸਦਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।"¹

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਆਰੰਭ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਆਲੋਚਕ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਚ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ, "ਇਕ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਬਾਣੀ ਉਪਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਕੀਤੀ ਟੀਕਾ ਟਿੱਪਣੀ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਪਹਿਲੇ ਆਲੋਚਕ ਮੰਨੇ ਗਏ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਕਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ (ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਸਾਹਿਤ, ਟੀਕੇ. ਗੈਸਟਾਂ

ਹੁਕਮਨਾਮਿਆਂ ਤੇ ਰਹਿਤਨਾਮਿਆਂ ਆਦਿ) ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਥਮ ਵੰਨਗੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ 'ਚੋਂ ਜੋ ਨੁਕਤਾ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਕ ਲੰਬੀ ਤੇ ਅਮੀਰ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਹਨ ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸੰਜੀਦਾ ਤੇ ਨਿਗਰ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹਨ।"²

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਉਲੀਕਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਰਿਪੇਖ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਉਪਭਾਵਕ ਅਤੇ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਦਵਾਨ ਗੁਰੂ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਵਿ-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਥਮ ਆਲੋਚਕ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਤੇ ਆਪਣਾ ਬਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਨ ਅਨੁਸਾਰ, "ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪਰਖ-ਪੜਚੋਲ ਦਾ ਜਨਮ ਪੰਦਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਰਵੇਸ਼ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੂਰਬ-ਕਾਲੀ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਆਦਿ ਕਵੀ ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਕੁਝ ਬਚਨਾ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਜਾਂ ਟੀਕਾ- ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਕੇ ਇਸਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ।³ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੱਧ ਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ, ⁴ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ⁵ ਹੋਰੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਦਰਅਸਲ ਸਾਡੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸਥਿਤੀ ਅਜਿਹੀ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜਿਹੜਾ ਕੋਈ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਲਗਭਗ ਉਸ ਸਭ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਜੇ ਕੁਝ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਨਾ ਦੇ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ।"⁶ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਨਿਸਚਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਮਿੱਥ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਇਸ ਨੂੰ ਤਰਕ ਸੰਗਤ ਅਤੇ ਵਿਵੇਕ ਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਬਣਨ ਦਿੰਦਾ। "ਯਥਾਰਥ-ਬੋਧ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਵੇਕਮਈ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਅਨੁਭਵੀ (Experimental)⁷ ਹੈ। ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਅਨੁਭਵੀ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬਿਰਤੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ ਅੰਕਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਗਿਆਨ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਤਾਰਕਿਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਟ ਦੀ ਘਾਟ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀ ਸੀਮਾ, ਖੇਤਰ, ਸੁਭਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੋਂਦ ਵਿਧੀ (Mode of Existence) ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦੇ ਦਿਆਂ. ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਜਨਮ-ਸਾਖੀਆ ਵਰਗੀ ਸਰਧਾਲੂ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਰਲਗਡ ਕਰਦਿਆਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਦਿ ਪੁਰਖ' ਵੀ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਹੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।"⁸

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਆਲੋਚਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਨਿਗੁਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਮੱਧਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਹੱਤਵ ਉਤਨਾ ਹੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ

ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਆਗਮਨ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਥੱਲੇ ਹੋਇਆ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਮੌਤ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਨੂੰ ਮੌਦੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਲੋਚਕਾ ਦੀਆ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਅਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਪੜਾਅ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਮਿਥਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ, ਹਾਫ਼ਿਜ ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ ਅਹਿਮਦ ਯਾਰ ਆਦਿ ਹਨ।⁹ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਪਭਾਵਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਸੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਦਿ ਮੰਨ ਲੈਣਾ ਤਰਕ ਸੰਗਤ ਨਹੀਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਮੁੱਚੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਹੋਂਦ ਸਥਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵਿਸਲੇ ਸਣ ਲਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਹੁੰਚ ਵਿਧੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਅਨੁਭਵੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾਮਈ ਅਤੇ ਉਪਭਾਵਕੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਆਲੋਚਨਾ ਬਾਰੇ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਸਾਰਥਕ ਜਾਪਦੀ ਇਹਨਾਂ ਕਾਵਿ-ਪੰਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਮੰਨਣਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰਕ-ਸੰਗਤ ਨਹੀਂ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਨੁਕਤੇ ਅਵੱਸ਼ ਹੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।¹⁰

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਅਸਲ ਆਰੰਭ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਅਗਲਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੜਾਅ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"¹¹ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਇਕ ਹੋਰ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਵੀ ਹੈ ਕਿ, ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਇਕ ਅਟੁੱਟ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਕਾਈ ਵਜੋਂ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਹੀ ਜਾਣਿਆ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ । ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਸੁਭਾਵਿਕ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸਾਵੀਂ ਤੇਰ ਵਿਚ ਬੱਝਣ ਦੀ ਥਾਂ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਹੋਇਆ। ¹² ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਆਲੋਚਨਾ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰਾ ਤੋਂ ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਪੂਰਨ ਭਾਂਤ ਸੁਚੇਤ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਇਸ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਉਹ ਦੌਰ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਥੋਂ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਆਰੰਭ ਦੀ ਆਧਾਰਸ਼ਿਲਾ ਮਿਥੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਆਲੋਚਨਾ ਆਰੰਭ ਨੂੰ ਮਿਥਦੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਆਲੋਚਕ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਮਿੱਥ ਸਕਦੇ ਹਾਂ. ਜਿਸਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿਤ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਸੰਕਲਨ, ਸਾਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸ, ਖੋਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀਆ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਪੇਸ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਬਾਵਾ ਸਿੰਘ, "ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਥਮਕਾਰ ਹੈ।"¹³ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਸਾਹਿਤ ਖੋਜ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਪੱਧਰ ਉਪਰ ਆਪਣੀ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਵਸਤੂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਥਮ ਅਧਿਏਤਾ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਹੈ।¹⁴ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ, "ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਤਰਤੀਬ-ਬੱਧ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਿਖਣ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਯਤਨ ਦਾ ਮਾਣ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।"¹⁵ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ

ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸੰਸਕਾਰ ਦਾ ਆਰੰਭ ਇਹੋ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।¹⁶ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾ ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ¹⁷ ਮਹਿੰਦਰ ਪਾਲ ਕੋਹਲੀ,¹⁸ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ¹⁹ ਅਤੇ ਸਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ²⁰ ਆਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਏਤਾ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰੂਪ 'ਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਪਹਿਲਾ ਸਾਹਿਤ ਖੋਜੀ, ਅਧਿਐਨ ਕਰਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਵਿਵੇਕ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਸੀ। ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਹਿਤਕ ਖੋਜ, ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ । ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ, ਸਾਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਖੋਜ ਦੇ ਅੱਡੇ ਅੱਡਰੇ, ਨਿੱਖੜਵੇ ਖੇਤਰਾ ਅਤੇ ਰੀਤੀਆ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਇਹ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਮਿਸ਼ਰਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਹਨ।²¹

ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਆਲੋਚਨਾ ਪੁਸਤਕਾਂ ਹੰਸ ਚੋਗ, ਕੋਇਲ ਕੂ, ਬੰਬੀਹਾ ਬੋਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਰਾਹੀਂ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪਛਾਣ ਸਥਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਲਈ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਸਾਹਿਤਕ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆ ਕਰਨ ਉਪਰ ਸੀ । ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ, "ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੇ ਆਹਰ ਵਿਚ ਸੀ।²² ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਜੀਵਨੀ ਮੂਲਕ ਵਿਆਖਿਆ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਚੋਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁਣਕੇ ਫਿਰ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਮਈ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੰਸ ਚੋਗ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਉਹ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥੀ ਸਾਰ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਾਰਜ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿਧਾਂਤ-ਰਹਿਤ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਖਾਸ ਅਧਿਐਨ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਿਆਂ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਾਤਮਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਸਾਮਈ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਸਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਾਰਜ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਛਾਣ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਪੂਰਨ ਭਾਂਤ ਚ ਉਹ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਅਚੇਤ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਨੇ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਤੱਕ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਅਚੇਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਦੌਰ²³ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਿਹਾ ਹੈ।

ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਕਰਕੇ ਯਥਾਰਥਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸੱਚ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵਾਂਝੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਤਰਕਮਈ ਅਤੇ ਵਿਵੇਕਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੀ। ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਹਿਮ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਗਲਪੀਕਰਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੇ, 'ਖਿਆਲ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਪਰ ਸੋਚ ਦੀ ਟਕਸਾਲ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀ ਮਸ਼ੀਨ ਏ ਜੋ ਇਸ ਖਿਆਲ ਨੂੰ ਅਚਰਜ ਸਾਚੇ ਵਿਚ ਢਾਲ ਦਿੰਦੀ ਏ । ਇਹ ਮਸ਼ੀਨ ਰੱਬੀ ਦਾਤ ਏ। ਇਕ ਕਵੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚੋਂ ਈ ਉਚੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੰਮਦਾ

ਏ । ਹਾਂ ਬਾਹਰਲੇ ਤਜਰਬੇ ਤੇ ਜ਼ਾਹਰਾ ਵਿਖਾਵੇ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸੱਚ ਵਧਦੀ ਏ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਰਚਨਾ ਵੇਖ ਵੇਖ ਰੰਗ ਚੜ੍ਹਦਾ ਏ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਪੁੱਛੇ ਜੀ ਇਹ ਸੋਚ ਕੀ ਬਲਾ ਏ ? ਇਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨ ਏ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਚ ਖਿਆਲ ਜਾ ਕੇ ਜਦ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ ਏ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਤਜਰਬੇ ਤੇ ਜ਼ਾਹਰਾ ਵਿਖਾਵੇ ਦਾ ਇਕ ਨਿਆਰਾ ਈ ਰੰਗ ਚੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਕੁਲ ਤਜਰਬੇ ਤੇ ਰਚਨਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਬੰਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।" ²⁴

ਉਪਰੋਕਤ ਕਥਨ ਖਿਆਲ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਦਾਤ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਚੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਜਮਾਂਦਰੂ ਕਹਿ ਕੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤਕ ਤੱਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਕਥਨਾਂ ਦੀ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਭਰਮਾਰ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਉਸਦੀ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪਹਿਲੂ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਸਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸਿਧਾਂਤਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਧੀ ਦੀ ਸੁਚੇਤ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਨਹੀਂ ਭਰਦਾ। ਉਸਨੇ ਉਰਦੂ ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਅਲੰਕਾਰ ਸੰਪਰਦਾਇ ਆਦਿ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਜਿਆਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਹੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਅੰਤਰਮੁਖਤਾ * ਇਕਪਾਸੜ ਤੇ ਪੇਤਲੀ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਇਸ ਨੂੰ ਪੋਤਲਾ ਜਿਹਾ ਸਾਰ ਤੱਤ ²⁵ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੇਤਲਾ ਸਾਰ ਤੱਤ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸਮਾਜ ਉਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। "ਏਸ ਦੇ ਉਲਟ ਬੁਰੀ ਕਵਿਤਾ ਸੋਸਾਇਟੀ ਤੇ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਕਰਦੀ ਏ। ਇਸਕੀਆ ਬੈਂਤਬਾਜ਼ੀ ਔਲੜ ਤਬੀਅਤਾਂ ਤੇ ਪਿਆਰ ਭਰੇ ਕਿੱਸੇ ਕਹਾਣੀਆ ਅਨਜਾਣ ਰੀਭਰੂਆਂ ਤੇ ਨੱਢੀਆਂ ਤੇ ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ ਅਸਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਵਿਤਾ ਆਪਣਾ ਜ਼ਾਹਰਾ ਅਸਰ ਝਟ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਪੌੜੇ ਪੜ੍ਹੇ ਤੇ ਘੋਟ ਸਮਝ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਕਿੱਸੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਹੀਂ ਦੇਣੇ ਚਾਹੀਦੇ।"²⁶

ਵਿਹਾਰਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਾਰ ਤੇ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਉਪ-ਭਾਵਕਤਾ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

"ਹੀਰ ਰਾਝੇ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿਚ ਰਾਂਝਾ ਢਿੱਲੜ ਸੀ, ਏਥੇ ਸਾਹਿਬਾ, ਹਾਂ ਜੇ ਕਦੀ ਹੀਰ ਤੇ ਮਿਰਜੇ ਦੀ ਜੋੜੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਲੋਕੀ ਇਸ਼ਕ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਦੀ ਨਾ ਭੁਲਦੇ ਤੇ ਜੰਗ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਧੜੱਲੇ ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਏ ? "²⁷

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਾਰਜ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਾਰੰਭ ਏਥੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੁੱਢਲੇ ਦੌਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਖਾਸੇ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਇਕ ਚਿੰਤਕ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਰੂਪ ਦਾ ਆਰੰਭ ਇਸ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਅੰਗ-ਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੱਧ-ਸ਼ਰੇਣੀ ਰਾਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ. ਇਸ ਜਮਾਤ ਦੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਭਾਰਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਅਤੇ ਰੁਮਾਂਚਕ ਹੀ ਹੈ।²⁸

ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਰੁਖ਼ ਅਧੀਨ

ਅਗਲਾ ਆਲੋਚਕ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਉਸਦੀਆਂ ਦੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ 'ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਵੇਂ ਲਿਖੀਏ ਤੋਂ ਬਰੀਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ । ਉਸ ਨੇ ਸਾਹਿਤ - ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਧਾਉਣੀ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇ ਕੇ ਇਸ ਕਾਰਜ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਲੋਚਕ ਘੱਟ ਅਤੇ 'ਚਾਖਾ ਵਧੇਰੇ ਸਮਝਦਾ ਸੀ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਅਤੇ ਥਾਪਨਾ ਦੀ ਸੁਰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਦੀ ਥਾਂ, ਉਸਦੀ ਪਹੁੰਚ ਪ੍ਰਸੰਸਾਤਮਕ ਵਧੇਰੇ ਸੀ।"²⁹ ਦਰਅਸਲ ਪ੍ਰਿੰ. ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪਛੜੇਵੇਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸੁਹਿਰਦ ਭਾਵਨਾ 'ਚੋਂ ਉਪਜੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਾਲੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸੁਚੇਤ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਅਸਾਹਿਤ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰ ਵਾਕਰ ਸੀ । ਸਾਹਿਤ ਨਿਰੀ ਤੁਕਬੰਦੀ ਜਾਂ ਲਿਖਤੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। ਕੋਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿਗਿਆਨ, ਭੂਗੋਲ, ਹਿਸਾਬ, ਧਾਰਮਿਕ ਨਿਰਣੇ ਜਾਂ ਪੁਲੀਟੀਕਲ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਗਿਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ।"³⁰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪਹੁੰਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਪਰੰਤੂ ਅਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਿਲੂ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਤਨਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਵਿਚਾਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਉਲੇਖਯੋਗ ਹੈ।

"ਪ੍ਰਿੰ: ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਸੰਬੰਧੀ ਸੰਘਣਾ ਅਤੇ ਤਾਰਕਿਕ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਪ੍ਰਤਿ ਸੁਚੇਤ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਸੰਦੇਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। "³¹

ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਿਆ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪੇਖੋਂ ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਉਪਰ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਸਾਮਈ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਇਸੇ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਪੋਕ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਮਸਲਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੀ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਪਸੰਦ ਦੀਆਂ ਕਾਵਿ ਟੂਕਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਜਟਿਲ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪੱਖੋਂ ਸਤਹੀ ਪੱਧਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਮਾਤਰ ਹੀ ਸਮਝਦੀ ਹੈ। ਮਹਿੰਦਰ ਪਾਲ ਕੋਹਲੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, "ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਮਈ ਹੈ। ਉਹ ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਮੁੱਚਤਾ 'ਚ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਇਕ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ. ਇਸੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਗੁਣ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੈ। ^"32

ਇਉਂ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਸਾਮਈ ਨਿਰਣਿਆ ਉਪਰ, ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਤੱਥ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨਾਲੋਂ ਸਿਰਫ ਸਮਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਵੱਲ

ਜਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਦੇਣ³³ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਤਰੀਵੀ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੂਪ ਉਹੀ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ।

ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰੋ: ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਨੁਭਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਦਰਸ਼ਨ, ਧਰਮ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਅੰਸ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਪ੍ਰੋ: ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, The Spirit of Oriental Poetry. ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਲੇਖ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾ, ਕਵੀ ਦਾ ਦਿਲ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਪੁਰ ਕਟਾਖਯ ਆਦਿ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਉਸਦੇ ਕਾਵਿ-ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦੀ ਤੱਤ ਦੀ ਭਰਮਾਰਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਦੈਵੀ ਅਤੇ ਰੱਬੀ ਸ਼ੈਅ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।

"ਕਵਿਤਾ ਸਿਰਫ ਅੰਦਰ ਦੀ ਆਵਸਥਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ। ਵਿਚ ਧੁਰੀ-ਬਾਣੀ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੀ ਰੋਮ ਰੋਮ ਵਿਚ ਪਰੋਈ ਬੋਲਦੀ ਹੈ । ਇਉਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਕੁਛ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਰੱਬੀ ਚਰਿੱਤਰ ਹੈ, ਇਹ ਰੱਬ ਹੋਣ ਦਾ ਇਕ ਸਵਾਦ ਹੈ।"³⁴

ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਮੇਏ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਮਿੱਠੇ ਬਚਨ ਕਵਿਤਾ ਹਨ।³⁵ ਜਾਂ 'ਕਵੀ ਤਾਂ ਦੂਰ ਪਹੁੰਚੀ ਰੱਬ ਦੀ ਕਰਾਮਾਤ ਹੈ। ਉਹ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਹੈ।³⁶ ਆਦਿਕ ਕਥਨ ਉਸਦੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਹੋਣ ਦੀ ਰਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰੋ: ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ The Spirit of Criental Poetry ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਰਥਕ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਰੱਬੀ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਵੀ ਗੁਰੂ-ਬਾਣੀ ਕਾਰਨ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਚਿੰਤਨ ਬਾਰੇ ਇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ, "ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਉਸਦਾ ਕਾਵਿ- ਸਿਧਾਂਤ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾਤਮਕ ਅਤੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।"³⁷

ਉਪਰੋਕਤ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਸਥਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਅਤੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਤੱਤ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨਜਰੀਆ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਾ ਬਣਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ 'ਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਕੇ ਅੰਤਮ ਤੌਰ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਨੁਹਾਰ ਸਥਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਇਕ ਨਿਯਮ ਬੱਧ, ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਯਤਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਲੇਖਕ ਦਾ ਦੌਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ, ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਰਦੀ, ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੋਹਲੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਕਸੇਲ, ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਨੂੰ ਗਿਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ', 'ਸੂਫੀਆ ਦਾ ਕਲਾਮ! ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਆਦਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਕਈ ਨਵੇਂ ਆਧਾਰ ਸਾਹਮਣੇ

ਲਿਆਦੇ । ਉਸਨੇ A History of Punjabi Literature ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਕੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਤੱਥ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤੇ। ਉਸਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਏਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕਾਲ-ਕ੍ਰਮਕ ਵੰਡ ਰਾਹੀਂ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ। "ਉਸਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਇਕ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਕਾਲ-ਵੰਡ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ³⁸

ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ ਦੀ ਅਧਿਐਨ ਵਿਧੀ ਵੀ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਸਾਹਿਤ ਬਾਹਰੀ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਹੋਂਦ-ਵਿਧੀ ਅਸਪੋਸਟ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਯੁੱਗ ਕੀਮਤ, ਸਥਾਨ ਕੀਮਤ, ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਕੀਮਤ, ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਕੇ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪੁਸਟੀ ਬਹੁਤ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਕਾਰਜ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਿਆ ਹੋਇਆ ਯਥਾਰਥਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵਿਧੀ-ਵਿਹੂਣਾ ਅਧਿਐਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਮਿਸ਼ਰਤ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਅਧਿਐਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਨੇ ਇਉਂ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। 'ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਜਤਿੰਦਰ ਸਾਹਿਤ ਸਰੋਵਰ ਨਾਮੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਜੀਵਨੀ-ਮੁਲਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮੂਲਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਮਿਲਰੀਤੇ ਦੀ ਚੰਗੀ ਮਿਸਾਲ ਹਨ। ਉਹਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਵੀ ਅਤੇ ਕਵੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਹਦੀ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਕ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਉਪਰ ਟਿਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।"⁴⁰

ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਈ ਪੱਖਾ ਤੋਂ ਵਿਕਾਸ ਵੱਲ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਪਿਛੇਕੜ, ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾ- ਕਾਲ ਸੰਬੰਧੀ ਤੱਥ ਮੂਲਕ ਵੇਰਵੇ ਆਦਿ ਗਿਆਨ ਵੱਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਘੇਰਾ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਹੋਰ ਅਜਿਹੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਤਰੁੱਟੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਚਨਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸਾਰ ਤੱਤ ਉਪੇਖਿਅਤ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪੱਖ ਅਚੇਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਵੇਕਸ਼ੀਲ ਸੰਜਮ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿੱਤਰ ਜਾਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਵ ਸਾਰ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਤੇ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣੇ ਖੁੰਝ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। "ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਧੀ ਮੂਲਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਵੀ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਰਚਨਾ ਦੇ ਉਦਭਵ ਦੇ ਕਾਰਣਾਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿਚ ਮਗਨ ਹੋ ਕੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਖੁਦ ਮੁਖਤਾਰ ਹੋਂਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਅਵਹੇਲਨਾ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ⁴¹

ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਸਾਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਲੇਖਨ ਪਰੰਪਰਾ ਰਾਹੀਂ ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਰੋਮਾਂਚਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਰਖ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਝੁਕਾਅ ਆਦਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਬਿਰਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਰਦੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਹੈ।

"ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਣ ਵਲ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਡਾ. ਗੁਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਰਦੀ ਨੇ ਪੁੱਟਿਆ। ਉਹ ਰੂਪ ਤੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਰਗ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ⁴² ਇਸ ਵਰਗੀਕਰਣ ਨੂੰ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚਿੰਤਨ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਤਰਕ-ਸੰਗਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕੇ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਬੀਰ ਰਸ ਕਵਿਤਾ ਸੂਫੀ ਕਵਿਤਾ, ਸਿੱਖ ਕਵਿਤਾ ਆਦਿ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਚਾਰਦਾ ਹੈ।

ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਰਦੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਉਹ ਕੁਝ ਵੀ ਯਥਾਰਥਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਦਰਸ਼ਕ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵੀ ਰੂਪ ਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਸਮੇਂ ਕਾਵਿਕ ਬਿਰਤੀ ਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੇ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। "ਜਜ਼ਬਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਹੋਰ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਏਨਾ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਉਛਲ ਉਛਲ ਪੈਂਦਾ ਵਿਲਕਦਾ। ਮਨ ਉਡਾਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਖਿਲਾਰਾ ਵੀ ਹੈ, ਪਰ ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਇਹ ਉਡਾਰੀ, ਉਥੇ ਇਨੀ ਉਡਾਰੂ ਹੱਥ ਵਿਚ ਫੜੀ ਨਾ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ, ਤ੍ਰੇਲ ਮਣੀਆਂ ਵਾਂਗ ਜਾਂ ਬੱਦਲ ਦੀ ਛਾਉਂ ਵਾਂਗ, ਜਾ ਸੁਗੰਧੀ ਦੀ ਧੁਖਣੀ ਖਿਲਰਨੀ ਵਾਂਗ, ਛਾਈ ਮਾਈਂ ਜਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।"⁴³

ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਸੰਕਲਪ ਰਹਿਤ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਵਿਵੇਕ ਆਦਰਸ਼ਕ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਕਾਵਿਮਈ ਸ਼ੈਲੀ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤ ਕਰਕੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਅਵੱਸ਼ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਰਥਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ਜੋ ਸਾਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਅਲਪ ਸੂਝ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਚਿੰਤਨ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਅਨੁਭਵੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਬਾਰੇ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ, "ਕਾਵਿ ਦੀ ਹੋਂਦ-ਵਿਧੀ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਡੇ ਆਲੋਚਕ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਚੇਤਨਾ ਨਹੀਂ । ਸਾਰੀ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਤਮਕ ਹੈ । ਉਹ ਕਾਵਿ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।⁴⁴

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਮੁੱਚੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਉਲੰਘ ਨਾ ਸਕੀ। ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅਸਲ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਰਥਕ ਅਧਿਐਨ ਜਾਂ ਵਿਸਲੇਸ਼ਣ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜਮਾਤੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਸਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਸਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਨਾ ਸਕੀ। ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਤੱਕ ਦੀ ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾ ਤਾ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕੋਈ ਸੁਤੰਤਰ ਸਾਖਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਸਲਾ । ⁴⁵

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾਮਈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਾਲੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਸਬੀਰ

ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਧਾਰਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਿਸੇ ਸੰਕਲਪਾਤਮਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੀ ਹੈ ਸਕਦੀ ਸੀ। ⁴⁶

ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਕੰਵਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ : "ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਹ ਵਿਦਵਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਸਾਹਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਸਾਹਿਤ ਬਾਹਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀਆ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉਤੇ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੀਖਿਆ ਪਾਸ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ । ⁴⁷

ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ ਇਸ ਨੂੰ ਇਉਂ ਪੁਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ : 1940 ਈਸਵੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਲੋਚਕਾ ਦੇ ਨਿਰਲ ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮਾ ਅੰਤਰਮੁਖਤਾ ਉਲਾਰ ਅਤੇ ਇਕ ਪਾਸੜ ਭਾਵ ਪੂਰਤ ਉਕਤੀਆਂ ਤੀਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਸੀ । ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਕੋਲ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਧੀ, ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਹੀ ਸੀ। ⁴⁸

ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਿਆਨ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਮਲ ਦਾ ਸੁਆਲ ਹੈ, ਉਥੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪੱਸਟ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਅਨੁਭਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸੁਚੇਤ ਤਾ ਨਹੀਂ ਪਰੰਤੂ ਅਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿਧਾਤਮਕ ਆਧਾਰ ਆਦਰਸਵਾਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਰਹੱਸਵਾਦ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ, ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦ ਆਦਿ ਦੇ ਤੱਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਪਰੰਤੂ ਕਈ ਆਲੋਚਕ ਇਸ ਨੂੰ ਆਲੋਚਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਜੇ ਤਰਕਸੰਗਤ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ ਭਾਵੇ ਇਹ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਿਧਾਂਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਚਲਦੀ। ਤੇਜਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਬਹੁਤਾ ਤਰਕਸੰਗਤ ਨਹੀਂ "ਦਰਅਸਲ ਸੇਖੋਂ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ (ਜਿਸਨੂੰ ਆਲੋਚਨਾ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ) ਵਿਚ ਮਧਕਾਲੀ ਸੁਰ ਵਾਲੇ ਅਰਧ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਸੀ।⁴⁹

ਸੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਰੋਸਨੀ ਵਿਚ ਪੂਰਵ ਸੇਖੋਂ ਕਾਲ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਵਸਥਾ ਜਾਂ ਵਿਧੀਗਤ ਆਲੋਚਨਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਭਾਵੇਂ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾਤਮਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮਾਂ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ 'ਚ ਸਿਧਾਤਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਘੜਨ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਕਾਵਿਕ ਬਿਰਤੀ ਵਾਲੀ ਹੋ ਨਿਬੜੀ। ਇਸ ਨੇ ਨਾ ਹੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਰਗੇ ਗੰਭੀਰ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪਰਿਪੇਖ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦੇ । ਏਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਵਿਵੇਕ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਭੂਮੀ ਜ਼ਰੂਰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

"ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ' ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ

ਵਾਰ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੁਹਾਦਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿਧਾਂਤ ਬੰਧ, ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਮਲ ਦਾ ਸਰੂਪ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ।⁵⁰ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਜਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲੋਕ-ਹਿੱਤਾ ਦਾ ਉਭਾਰ 1917 ਦਾ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ 1930 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਲੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ। 'ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਮੁਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਉਭਰੇ ਲੋਕ ਹਿੱਤ ਦੇ ਪੈਂਤੜੇ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਾਲ ਸਮੁੱਚੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਾਂਗ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝਦਾ ਹੈ।"⁵¹ ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹਸਤਾਖਰ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਹੈ। "ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੇ ਆਲੋਚਕ ਅਤੇ ਚਿੰਤਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਾਦ- ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੋਢੀ, ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।⁵²

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਆਲੋਚਕ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਆਪਣੀ ਪੂਰਬਲੀ ਆਲੋਚਨਾ ਜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ, ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮਾ, ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਧਾਰਮਕ, ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਵੇਕ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਸੀ, ਨਾਲ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨਿਖੇੜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਿਆਨ ਤਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸੂਝ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਪ੍ਰੇਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਅਨੁਭਵ ਸਾਰ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸਮਝਦੀ ਹੈ। ਸੇਖੋਂ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਾਵਿ ਦੀ ਹੱਦ-ਵਿਧੀ ਉਹਦਾ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ । ਸਿਧਾਂਤ ਬੰਧ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਮਾਧਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ। ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਉਸਦੀ ਵਿਹਾਰਕ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਵੱਖਰਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਸਪੋਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਵੀ ਇਹ ਮੰਨਣੋਂ ਨਹੀਂ ਝਿਜਕਦੇ ਕਿ ਦਰਅਸਲ ਸੇਖੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮੀਖਿਅਕ ਹੈ ਜੋ ਸੁਚੇਤ ਪੱਧਰ ਉਪਰ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ ਨੂੰ ਤਾਰਕਿਕ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।"⁵³ ਸੇਖੋਂ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸੰਘਰਸ ਜਦੋ-ਜਹਿਦ, ਆਰਥਿਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਰਿਪੇਖ, ਇਨਕਲਾਬ ਆਦਿਕ ਚੋਂ ਉਭਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਮਾਜਕ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ. ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਇਕ ਸਮਾਜਕ ਕਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਿਰਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਜਾ ਕਾਰੀਗਰੀ। ਇਸ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਸਮਾਜਕ ਕਲਿਆਣ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿਚ ਭਾਗ ਪਾਣਾ ਤੇ ਨਵੀਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋ ਰਹੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਕਿਰਤੀ ਸ੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ

ਕਰਨਾ ਹੈ ।⁵⁴

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੇਖੋਂ ਆਲੋਚਨਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਕਰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਜਸੀ ਸੰਦਰਭ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤਕ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੀ ਚੇਤਨਤਾ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਸੇਖੋਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਰਾਜਸੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਾਹਿਤ, ਕਿਸੇ ਬਹਾਨੇ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ. ਸਮੇਂ ਦੀ ਰਾਜਸੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਜਾ ਗਾਵਿਲ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ। ⁵⁵

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤਕ ਮਸਲਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਆਰੰਭਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਸਾਹਿਤਿਆਰਥ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯੋਗ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆ, ਕਹਾਣੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਹੋਰ ਸੰਪਾਦਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਕੋਲਿੱਤਰੇ ਨਿਬੰਧਾ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆ ਬਹੁਤ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਸਵੈ-ਵਿਰੋਧੀ ਸਿੱਧੜ ਮਾਰਕਸੀ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਵੀ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਮਾਰਕਸੀ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੇ ਦਵੰਦਾਤਮਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਾਲੀ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪਹੁੰਚ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ ਰਾਹੀਂ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਆਲੋਚਨਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ 'ਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਰਹਿ ਕੇ ਵਿਗਿਆਨਕਤਾ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ।

ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ਤੋਂ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਗਲਾ ਆਲੋਚਕ ਪ੍ਰੋ: ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੇਖੋਂ - ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਮਕਾਨਕੀ ਅਤੇ ਸਿੱਧੜ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਹੋਂਦ 'ਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਆਲੋਚਕ ਇਕੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਆਪਣੀ ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਢੇਰ ਅੰਤਰ ਹੈ । ਪ੍ਰੋ: ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਧਾਰਾ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਆਲੋਚਕ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰਿਆ ਅਤੇ ਅਜੇ ਤੱਕ 'ਸੇਧ' ਪਰਚੇ ਦੁਆਰਾ ਸਦ-ਜੁਆਨ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ: ਸੇਖੋਂ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਤੁਰਿਆ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਦੇਵੇਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੇਲਾਂ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਖਲੋਤੇ ਹਨ, ਪਰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਇਕੋ ਹੈ।"⁵⁶

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋ: ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਬਾਰੇ ਲਿਆ ਗਿਆ ਨੋਟਿਸ ਅਤਿ ਗੰਭੀਰ ਨਾ ਹੈ ਕੇ ਈਰਖਾ ਅਤੇ ਸਤਹੀ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ । ਕੁਝ ਆਲੋਚਕ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਢ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। 57 ਅਤੇ ਕੁਝ ਗੈਰ-ਮਾਰਕਸੀ, ਬੁਰਜਵਾ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਵੀ ਗਰਦਾਨਦੇ ਹਨ ।58 ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। "ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਦੂਸਰਾ ਵੱਡਾ ਆਲੋਚਕ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।⁵⁹

ਪ੍ਰੋ: ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਹਿਤ, ਸਭਿਆਚਾਰ, ਧਰਮ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਇਨਕਲਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਸੰਬੰਧੀ ਚਰਚਾ ਛੇੜ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਇਕ

ਨਵਾਂ ਪਾਸਾਰ ਲਿਆਂਦਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਮਝ, ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੋਮੇ, ਯਥਾਰਥਵਾਦ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਸੱਚ, ਸਿੱਖ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ, ਆਏ ਇਨਕਲਾਬ ਕੁਰਾਹੇ ਕਿਉਂ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਾਵਲ ਚੇਤਨਾ ਆਦਿ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਮਾਰਕਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਵੱਥ ਅਤੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਦਵੰਦਮਈ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। "ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਸਤੂ, ਜਜਥਾ, ਪੂਰਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ. ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"⁶⁰

ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਿਆਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, "ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪਦਾਰਥਕ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਤਾਕਤਾਂ ਹੀ ਮਤਲਥ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪ ਵੀ ਸਮਾਜਕ ਪੈਦਾਵਰ ਹੈ।"⁶¹

ਪ੍ਰੋ. ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਝੁਕਾ ਮੱਧਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਗੁਰਮਤ ਸਾਹਿਤ, ਸੂਵੀ ਕਾਵਿ, ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਆਦਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਸਮਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਵੀ ਉਸਨੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੱਧਕਾਲੀ ਵਿਰਸੇ ਤੇ ਉਸ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਹਿੱਤ ਹੀ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਇਸ ਮੱਧਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਬਾਰੇ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ, "ਮੱਧਕਾਲ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਦੇਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਯੁੱਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਵਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾ ਨੂੰ ਉਸ ਵਿਚ ਪੇਸ਼-ਨਿਰੋਲ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉਤੇ ਹੀ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ. ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਕ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਰ ਨੂੰ ਸਹੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। 62

ਪ੍ਰੋ. ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਅਲੋਚਨਾ ਦੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪੱਖ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਵੱਡੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਹਾਰਕ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਤ ਵਿਧੀ ਦਾ ਅਨੁਸਾਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਉਸਦੀ ਇਹ ਸਿੱਧੜ ਧਾਰਨਾ ਕਿ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅੱਜ ਤੱਕ ਚੈਟੀ ਦਾ ਕਵੀ ਜੰਮਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਲਾਰ ਬਿਰਤੀ ਦੇ ਕਥਨ ਹੋਰ ਵੀ ਪੁਸਟੀ ਹਿੱਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਨਿਸਚਿਤ ਢਾਂਚਾ ਨਾ ਹੋਣਾ ਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਪਾਸਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਜਾਣਾ ਮੁੱਖ ਕਮਜੋਰੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਉਸਦੀ ਸੰਕਲਪਾ ਦੀ ਹੈਰਾਨਕੁਨ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸਾਹਿਤ ਪਾਠਾਂ ਦੇ ਉਘੜੇ ਦੁਘੜੇ ਅਤੇ ਅਸੰਗਠਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਵਿਧੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਘਾਟ, ਬੇਲੋੜਾ ਵਿਸਥਾਰ ਜਾਂ ਦੁਹਰਾਓ ਆਦਿ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰੰਤੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਉਹ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਆਧਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਨਿੱਠ ਕੇ ਕੀਤੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਇਕ ਵਿਸਤਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ:

"ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਇਕ ਦਰਜਾ ਹੋਰ ਉਤਾਂਹ ਕਰਦਿਆ. ਇਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ⁶⁵

ਪ੍ਰੋ. ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਲੋਚਨਾ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਨਾਲੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ 'ਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਤਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵਧੇਰੇ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਰਚਨਾ ਪਾਨ ਉਪਰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਰਹਿ ਕੇ ਸਾਹਿਤ ਚਿੱਤਰ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਤੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਿਣਨਯੋਗ ਨਾਂਅ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੁੱਢਲੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਹਸਤਾਖਰ ਸਮਝਿਆ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵਿਸਤਾਰਿਆ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ । ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਅਨੁਸਾਰ, ਪ੍ਰੋ. ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਨੇ (ਜਿਸਦਾ ਨਵੇਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਹੈ।) ਅਜੇਹਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪਾਤਮਕ ਘੇਰੇ ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਮਕੈਨਿਕੀ ਸੰਕੀਰਣਤਾ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਹੈ ।"⁶⁶

ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਤਰੀਵੀ ਲੱਛਣਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੁਤੰਤਰ ਹੱਦ ਉਪਰ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਆਮ ਪੱਛਮੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਧੀਆ ਦੇ ਆਰੋਪਣ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਉਸੇ ਸਾਹਿਤ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚੋਂ ਖੋਜਣ ਤੇ ਬਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਚੋਂ ਉਸਦੇ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਪਰਿਪੇਖ ਉਭਾਰੇ ਜਾ ਸਕਣ । ਸਮਦਰਸ਼ਨ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਬੰਧ ਸਿਰਜਣਾ ਤੇ ਸਮੀਖਿਆ ਇਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਪ੍ਰਤੀ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ. ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤਾ ਅਧਿਐਨ ਕਥਨੀ ਸਵੈਵਿਰੋਧ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਿਆ । ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੌਤ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਮੌਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਹ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸੇਖੋਂ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਤੋਰਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ⁶⁷ ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ⁶⁸ ਅਤੇ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ⁶⁹ ਦਾ ਨਾਂਅ ਉਲੇਖਯੋਗ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਮੱਤ ਦੇ ਉਹ ਚਿੰਤਕ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਉਸਨੂੰ ਕਲਾਕਾਰੀ ਸਮੀਖਿਆ ਅਨੁਸਰਣਵਾਦੀ, ਖੰਡਿਤ ਬਿਰਤੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਾਹਰੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ, ⁷⁰ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਕੰਵਰ,⁷¹ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ, ⁷² ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ⁷³ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਂਅ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਨਣ ਯੋਗ ਹਨ।

ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਦੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਕਾਵਿ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਮਾਰਕਸੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਪੁਸਤਕ ਕਾਵਿ-ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਨੈਮ ਬਾਰੇ ਮਾਰਕਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

"ਸਾਡੇ ਬਹੁਤੇ ਕਵੀ ਇਸੇ ਲਈ ਭਾਵੇਂ ਵਸਤੂ ਪੱਖੋਂ ਕਿਤਨੇ ਵੀ ਯੁੱਧ ਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਣ, ਜੇ ਉਹ ਵਸਤੂ ਦਾ ਅਨੁਸਾਰੀ ਰੂਪ ਲਭ ਵਰਤ ਜਾਂ ਘੜ ਸਕਦੇ -ਜਿਸਦਾ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਣਹੋਂਦ 'ਚੋਂ ਉਪਜਦਾ ਹੈ - ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਉਤਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੁਨੇਹੇ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਤੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿਚ ਘੋਲਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਰਹਿਣਗੇ।"⁷⁴

 ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਪ੍ਰਤੀ ਉਹ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਤਾਰਕਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ, "ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਦੇ ਪਿਆਰ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਮਰਦ ਦੇ ਪਰਸਪਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਕ, ਆਰਥਕ ਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ।"⁷⁶

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਆਧਾਰ ਮਾਰਕਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਨਵੇਂ ਪਾਸਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਤੀਜੀ ਪੁਸਤਕ ਸਮਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਸਿਰਜਣਾ ਤੇ ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀ ਨਵੇਂ ਪਾਸਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਾਰ ਹੋਂਦ ਮੰਨਣ ਤੇ ਬਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ, ਧਰਮ, ਦਰਸ਼ਨ ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ਬਦ, ਸਮਾਜ, ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ, ਸਾਹਿਤਕ ਕਲਾ ਦਾ ਦੂਸਰੀਆਂ ਕਲਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਅੰਤਰ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਿਸਤਾਰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਸੰਵੇਦਨਾ ਵਿਹਾਰਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਹੋਰ ਮੁੱਲਵਾਨ ਪੁਸਤਕ, ਜਿਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸਾਰ ਰਾਹੀਂ ਮਾਨਵ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਤਾਲਾਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਉਂ ਉਸਦਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਨੁੱਖ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਕਲਪ, ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਪਰਿਪੇਖ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ।

ਕੁਝ ਆਲੋਚਕ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਇਕ ਸਵੈ-ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਦੇਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਬਿਰਤੀ ਖੰਡਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਖੰਡਿਤਾ ਇਕ ਵਿਰੋਧ ਉਤਪੰਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਅਧਿਐਨ ਸਮੇਂ ਕਈ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੀਆ ਤੱਥ-ਵਿਹੂਣੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਧੁੰਦਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ: "ਉਸਦੀ ਨਿਰਪੇਖ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰ ਜਾ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਮੁਲੰਕਣ ਦੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਖਰਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ । ⁷⁶ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਿਰਪੇਖ ਨਹੀਂ ਸਾਪੇਖਕ ਹੈ ਅਸਤਿਤਵਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਵਾਂਗ ਨਿਰਪੇਖ ਅਸਤਿਤਵ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਪੇਖਕ ਅਸਤਿਤਵ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਵਿਸਤਾਰਦੀ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਆਯਾਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਗਿਣਨਯੋਗ ਹੈ। ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੁਅੰਦਵਾਦੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦਿਆਂ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਡੂੰਘੇਰਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਸੁਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ ।"⁷⁷ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਡਾ: ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰੂਪ ਦੇਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ। ⁷⁸

ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤ- ਨਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਕੁਝ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ

ਆਪਸੀ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਲਿੱਪੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਵੰਚਿਤ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਲੋਚਕ ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਦੀਆਂ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲਿਪੀ ਅੰਤਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਕ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਲੋਂ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਸੁਰ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਇਹ ਇਸਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਕਾਰਨ ਹੈ। "ਇਸ ਪੁਸਤਕ (ਸੋਧਾ, ਸਾਰਾ ਤੇ ਹੋਰ ਲੇਖ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਕੇ ਇਹ ਗੱਲ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨੀ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸੰਬੰਧੀ ਇਤਨੀ ਸੁਗਮ, ਇਤਨੀ ਸਾਰਥਕ ਤੇ ਇਤਨੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮੀਖਿਆ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਰਚੀ ਗਈ। ⁷⁹

ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਨਿਖੜਵੀਂ ਪਛਾਣ, ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਪਾਠ ਦੀ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ-ਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਭਰਪੂਰ ਵਿਆਖਿਆ ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਮਈ ਜੁਗਤਾਂ ਵਿਚ ਨਿਹਤ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਸਮਾਜਕਤਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਤੋਂ ਵਿਛੁੰਨ ਕੇ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਰਾਹੀਂ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ, "ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਵੱਡੀ ਰੀਤ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਸੰਬੰਧ ਦੱਸਿਆ ਜਾਵੇ ਪਈ ਮੇਰੀ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਪਰਖਣ, ਪੜ੍ਹਨ ਤੇ ਸਮਝਣ ਦਾ ਰਾਹ ਏਸੇ ਰੀਤ ਰਾਹੀਂ ਜੇ, ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ⁸⁰

ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਦੇ ਲੁਪਤ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਰਾਹੀਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਸਿਧੇ ਸਾਦੇ ਮਕਾਨਕੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸੜਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਕੀਮਤਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟਕਰਾਉ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਰਮਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਉਹ ਹੀਰ ਤੇ ਰਾਂਝੇ  ਪੂਰਨ ਰਸਾਲੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰੂਪਾਂ 'ਚ ਉਘਾੜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੁਭਵ ਸਾਰ, ਸੰਕਟ ਸਮਾਜਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਵਿਰੋਧ ਫੜਦਾ ਹੈ। "ਸੱਯਦ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਿਸੇ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿਚ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਵੱਖ ਵੱਖ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ (Signs) ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਹੈ। ਉਹ ਰਚਨਾ ਦੇ ਪਾਠ ਵਿਚੋਂ ਪਾਤਰ, ਘਟਨਾਵਾਂ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਜੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਿਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਵਿਆਖਿਆਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।"⁸¹

ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਕ ਪੱਖ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿਧਾਂਤ ਖੋਜਣ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਅਧਿਐਨ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ। ਉਸਦਾ ਪਰਖ ਬਾਰੇ ਮੀਆ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖ਼ਸ਼ ਦਾ ਵਿਚਾਰ' ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਿਬੰਧ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਆਲੋਚਕ ਇਕ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਵਿਵੇਕਸ਼ੀਲ ਉਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਰਖ ਲੇਖ ਲਈ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚਲੇ ਕਾਵਿ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਉਸਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ, "ਲਫਜ਼ ਤੇ ਰਮਜ, ਹਯਾਤੀ ਦਾ ਜ਼ਾਹਰ ਤੇ ਥਾਤਨ, ਇੰਜ ਇਕ ਜੁੱਸਾ ਹੋਏ ਪਏ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਗੁਪਤੀ

ਦੇ ਇਕੋ ਵਜੂਦ ਵਿਚ ਲਾਠੀ ਤੇ ਤਲਵਾਰ ਜਿਵੇਂ ਫੁੱਲ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿਚ ਤੇ ਚਿਟਿਆਈ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਕਾਲਰ ਵਿਚ ਤੇ ਸੂਰਜ ਰੁੱਖਾਂ ਓਹਲੇ। "⁸²

ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਵਿ-ਬਣਤਰ ਰਹੀ ਉਸਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਰਮਜ਼ ਨੂੰ ਉਘਾੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਵੇਕ, ਸਾਹਿਤ, ਪਰੰਪਰਾ, ਤਰਕ, ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਮਾਰਕਸੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ। ਵਿਹਾਰਕ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਨਾਬਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਵਜੋਂ ਉਘਾੜਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਚੂਚਕ, ਕੈਦੇਂ, ਖੇੜੇ, ਕਾਜੀ ਨੂੰ ਸੰਸ਼ਿਕ ਜਮਾਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਵਜੋਂ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਅਧਿਐਨ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਪਿੱਛੇ ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ।

ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਵਿਕਸਤ ਪੱਛਮੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਨੇਮਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਅਰਥਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਰੁਚਿਤ ਹੈ। ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਲ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਜਿੱਥੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਤਰਕ ਪੂਰਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਦਾ ਸਰਬਾਂਗੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵ ਸਾਰ ਨੂੰ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸੱਯਦ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਮਾਰਕਸੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਗੁਣਾਤਮਕ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ, "ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਅਗਲਾ ਗੁਣਾਤਮਕ ਵਿਕਾਸ, ਸੰਯਦ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ।"⁸³

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ 1960ਵਿਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਇਕ ਖਾਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਜਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਸੁਚੇਤ ਕਾਵਿ ਲਹਿਰ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਾ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਥੇ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਕਥਨ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹੈ, "ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ 1960-70 ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਕੁਝ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਧਾਰਾ ਵਿਚਲੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀ (Dogmatic) ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ-ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕਤਾ, ਲਚਕਤਾ, ਬੰਧਿਕਤਾ, ਬਹੁਮੁੱਖਤਾ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕਤਾ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਪ੍ਰਾਰੰਭ ਕੀਤੇ। ⁸⁴

ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਕਾਵਿ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਵੀ/ਚਿੰਤਕ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸਮੀਖਿਆਗਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, "ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਆਏ ਮੂਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਵਿਧੀ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰੀਵੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ

ਨੰਗਾ ਕਰਕੇ ਬੇਸੀਦਾ ਕਰਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਰੂੜੀਗਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਗ੍ਰਾਮੀ ਠਹਿਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।⁸⁵

ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪੂਰਵਲੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਵਿਗਠਨ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਅਤੇ ਆਰੰਭੀ ਨਵੀਂ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਦਰਸਾਇਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਵਿਗਠਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸਿਰਜਣਾਤਮਰ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਸਗੋਂ ਸਮੀਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ । ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਇਕ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸਮੀਖਿਆਤਮਕ ਕਿਰਿਆ ਨੇ ਹੋਂਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।⁸⁶ ਇਸ ਕਾਵਿ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਸਿਰਜਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦੇ ਸਤਹੀ ਤੇ ਮਕਾਨਕੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਨਿਖੇਧ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।⁸⁷

ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਨਾਮੀ ਆਲੋਚਨਾ ਧਾਰਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਆਲੋਚਕ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਰਵਿੰਦਰ ਰਵੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤਾਂ ਯਤਨ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ ਦਾ ਜਮੂਦ ਤੋੜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਮੀਖਿਆਤਮਕ ਮਕੈਨਕੀਪਨ ਅਤੇ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੁੱਚੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਰੌਚਿਕ ਸਿੱਟੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚਿੰਤਕ ਵਿਰਾਰਕ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਮੁਹਾਵਰੇ ਰਾਹੀਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਉਸਾਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਸੰਦਰਭ ਤੇ ਉਸਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਕੇ, ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚਤਾ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਕਾਈਆ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਨਾਂਹ ਵਾਚਕ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਸਮੀਖਿਅਕ ਨਿਰਾਧਾਰ, ਨਿਰਮੂਲ ਗੈਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਭਰਪੂਰ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਿਆਂ ਪਵਨ ਸਮੀਰ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੜਾਅ ਉਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪ੍ਰਸੰਸਾਤਮਕ ਸਮੀਖਿਆ ਦੇ ਝਾਉਲੇ ਹੇਠ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਵਿਚ ਆ ਰਹੇ ਸੰਦਰਭਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣਧਾਰੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਹੇਠ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਅੰਤਰ-ਮੁਖੀ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।... ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ/ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੀਖਿਆ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਵਾਦੀ - ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਵਾਦ ਵਜੋਂ. ਬਦਲ ਵਜੋਂ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਅਖੌਤੀ ਅਗਲੇਰੇ ਵਿਕਾਸ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰਡਾ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੁਅੰਦਾਤਮਕ ਨਿਖੇਧ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੇਖੋਂਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਵੀ ਵਿਚਲਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਸਮੀਖਿਅਕ ਕੋਲ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਨਵਾਂ ਉਛਾੜ ਤਾਂ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਵਿਚਲੀ ਵਸਤੂ ਬੁਰਜੂਆ ਸੀ। "⁸⁸

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੇ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿਚ ਮਕਾਨਕੀਪਨ ਤੋੜਿਆ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਨੇ ਬੁਰਜੂਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਰਾਹੀਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੱਛਮੀ ਬੁਰਜੂਆ ਸਾਹਿਤਕ ਰੁਚੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ, ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਰੰਪਰਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਤੋਂ ਤੋੜਨਾ, ਰਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗ ਰਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ, ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਨਿਕਟ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਉਸਨੂੰ ਸਮੁੱਚਤਾ ਤੋਂ ਵਿਛੁੰਨਣਾ, ਬਾਹਰਮੁਖਤਾ

ਦੀ ਬਜਾਏ ਅੰਤਰ ਮੁਖਤਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਬੀਜ-ਰੂਪੀ ਬੁਰਜੂਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ 'ਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ, ਜੋ ਮਾਰਕਸੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸੀ ਉਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਇਸੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਰਾਹੀਂ ਹੋਇਆ ਤੇ ਫਿਰ ਸੱਤਰਵਿਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਪਰਿਚਯ ਵੀ ਹੋਇਆ ਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲੇ। ਇਹ 1970 ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਪੱਛਮੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰੂਪਵਾਦ, ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ, ਸਿਸਟਮ ਸਿਧਾਂਤ, ਥੀਮ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨ ਆਦਿ ਸੰਕਲਪ/ਵਿਧੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ। ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਾਰਜ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਮਾਡਲਾਂ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਤੁਆਰਫ ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ: ਗਿੱਲ ਨੇ ਕਰਵਾਇਆ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਰੂਪ 'ਚ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਹੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜੋ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ ਦਿੱਲੀ ਸਕੂਲ ਰਾਹੀਂ ਪਾਸਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਕੰਵਰ, ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ, ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ, ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਪੁੰਨੀ, ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ, ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ, ਹਰਚਰਨ ਕੌਰ, ਦੇਵਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ ਗਿੱਲ ਆਦਿਕ ਆਲੋਚਕ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਚਲੀ ਆਲੋਚਨਾ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਉਸਾਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹੋਂਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਉਪਰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਮਝਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਨਿਰਪੇਖ ਰੂਪ 'ਚ ਉਘਾੜਦੀ ਹੈ। "ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਅਸਲ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਛੂਹਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਇਕਾਈ ਮੰਨ ਕੇ ਉਸਦੇ ਅੰਗਾਂ ਪ੍ਰਤਿਅੰਗਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਉਸਦੇ ਸਰਬਾਰਥ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਵਾਇਆ। ਆਤਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਡਾ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਮੀਖਿਆ ਪੁਸਤਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਅਜੇਹੀ ਪਿਰਤ ਪਾਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਿਖੇੜਾ ਬਿਰਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ⁹⁰

ਇਹ ਆਲੋਚਨ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਸਾਹਿਤ ਬਾਹਰੀ, ਜੀਵਨੀ-ਮੂਲਕ ਅਤੇ ਬਹਿਰੰਗ ਵਿਧੀ ਕਹਿ ਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਅੰਤਰੰਗ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ. ਇਹ ਚਿੰਤਕ ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ, ⁹¹ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ, ⁹² ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ,⁹³ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ⁹⁴ ਆਦਿ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਿਸਲੇਸ਼ਣਮਈ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੀਖਿਆ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚਿੰਤਨ, ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਗਿਆਨ ਵੱਲ ਮੋੜਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਇਕਾਈ

(ਮਾਨਵੀ ਮੁੱਲਾ ਤੋਂ ਵਿਹੂਣੀ) ਮੰਨ ਕੇ ਉਸਦੀ ਆਂਤਰਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਲੱਭਣ ਦੇ ਯਤਨ 'ਚ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਲੇਖਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਆਦਿ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਸਾਹਿਤ ਬਾਹਰੇ ਵੇਰਵੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੁਆਲ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਆਧਾਰਿਤ ਉਹ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਵਸਤੂਗਤ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹਾਂ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਂ ਪਾਰਗਾਮੀ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੀ ਰਚਨਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਰੂਪਵਾਦੀ ਵਿਧੀ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਬਾਹਰੀ, ਨਿਸਰੇਵਾਦੀ ਅਤੇ ਮੁੱਲਵਾਦੀ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੇ ਡਟਵਾਂ ਵਿਰੋਧ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਧੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਨਿਰਪੇਖ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨੂੰ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰੇਮਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪਛਾਣਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨਿਖੇੜਾ ਬਿਰਤੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ 'ਅਰਥ ਨਿਖੇੜਿਆਂ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ^"95 ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰੂਪਵਾਦੀ, ਸਿਸਟਮੀ, ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਰੂਪਵਾਦ, ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨ ਥੀਮ ਵਿਗਿਆਨ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਮਾਡਲ ਸੰਯੁਕਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਾਏ ਹੋਏ ਵੀ ਹਨ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸੰਬਾਦ ਨਿਰੰਤਰ ਤਿੱਖੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਬੁਰਜੂਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਕਤਾ ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ. "ਰੂਪਵਾਦੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪਵਾਦੀ ਚੌਖਟੇ ਵਿਚ ਸੰਕਲਪਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਵੇਂ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸੰਰਚਨਾ ਸੰਬੰਧੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੌਤ ਵੀ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਕਸਿਤ ਬੁਰਜੂਆ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ (Objective Idealistic) ।"⁹⁶

ਇਕ ਹੋਰ ਆਲੋਚਕ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ : "ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਇਹ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਰਿਪੇਖ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜ ਕੇ ਕੇਵਲ ਸਾਹਿਤ ਕਿਰਤ ਵਜੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਪੈਟੀ ਬੁਰਜੂਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੇ ਪਰਦੇ ਹੇਠ ਕਰਦੇ ਹਨ।" ⁹⁷

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਪੱਥ ਤੇ ਜਿਥੇ ਬੁਰਜੂਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਸੁਚੇਤ ਦੌਰ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਇਸ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਵ- ਪਰਿਪੇਖ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਪੂਰਵਲੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਲੋਂ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਆਲੋਚਕ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ-ਪੱਧਰ ਤੇ ਨਵੀਆਂ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਤੋਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ, ਤੇਜਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ, ਟੀ ਆਰ ਵਿਨੋਦ ਅਤੇ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਕੇਸਰ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸਿਰਜਣਾ, ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ ਆਦਿ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਨਾਅ ਵੀ

ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੌਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਇਕ ਖਾਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਪਰਿਪੇਖ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਆਧਾਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਵ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਆਲੋਚਕ ਇਸ ਪਰਿਪੇਖ ਨੂੰ ਚਿੰਤਨ ਪੱਧਰ ਉਪਰ ਅਪਣਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਵਿਚ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਵਿਧੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮੋੜ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਤੇ ਪੂਰਵਲੀ ਰੂਪਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਹੈ, "ਪਹਿਲੇ ਦੋਰ ਦੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਪਿਵੇਂ ਜਿਸ ਰੂਪਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਉਦੈ ਹੋਇਆ ਸੀ. ਉਹ ਦੌਰ ਵੀ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਤੇ ਆਲੋਚਨਾ-ਪਰੰਪਰਕ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਤੋਂ ਅਗੇਰੇ ਚਿਹਨ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੇ ਚਰਚਾ ਤੇ ਵਿਧੀਆਂ ਵੱਲ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸਮਰੱਥਾ ਨਾਲ ਘੋਖਿਆ ਗਿਆ। ਨਵੀਂ ਆਲੋਚਨਾ ਇਸੇ ਲਈ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪਵਾਦ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ⁹⁸

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਪੜ੍ਹਾਵਾਂ ਤੇ ਅਰੀਰੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਰਚਨਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਨਿਸਚੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਮਾਤੀ ਪੈਂਤੜਾ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਤਰਕ ਪੂਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਿਰਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਇਉਂ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਹ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਨਿਸ਼ਚੇਵਾਦੀ - ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਰਚਨਾ ਦਾ ਮੁਲੰਕਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਪ੍ਰੰਪਰਕ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਵਿਹਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ । ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਨਵ- ਆਲੋਚਨਾ ਟੈਕਸਟ 'ਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਚੇਤਨਾ ਤੇ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਬੜੇ ਸੰਜਮ ਤੇ ਸਪੱਸਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਉਂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵੀ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਇਕ ਯਾਤਰਾ ਤੈਅ ਕਰ ਆਈ ਹੈ। ⁹⁹

ਅਜੋਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਸਰਲ ਅਰਥੀ ਸਾਰ ਤੋਂ ਉਸਦੇ ਅਸਲ ਵਸਤੂ ਸਾਰ ਦੇ ਗਹਿਨ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਪਰਿਪੇਖ ਤੋਂ, ਇਕ ਤਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਜੋਂ ਦੇਖਣ ਦੇ ਯਤਨ ਪ੍ਰਾਰੰਭ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਧੀ, ਉਸਦਾ ਜਟਿਲ ਬਣਤਰ ਸੰਸਾਰ, ਉਸਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅੱਜ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਮਾਜੀ ਮਹੱਤਵ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਇਕ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਕ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ. "ਅੱਜ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪੱਧਰ ਉਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਤਿਆਂ ਉਪਰ ਬਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹਨ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ/ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਜਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਜੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਨੂੰ ਅਸਲੀ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇਕ ਮੁਹਾਵਰਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਮੁਹਾਵਰੇ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਅਸਲੀ ਅਰਥ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਰਥਾਤ ਸਮਾਜਕ ਮਨੁੱਖੀ ਵਸਤੂ ਖੋਜਿਆ ਜਾਵੇ। "¹⁰⁰

ਉਪਰੋਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਪੱਥ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ

ਨਿਸਚਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕਈ ਪੜਾਅ ਤੈਅ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੜਾਅ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦੌਰਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਅਜੋਕੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਤਹੀ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮਾਂ ਜਾਂ ਮਾਨਸਿਕ ਉਨਾਰਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਧਾ-ਧੁੰਦ ਅਪਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਦੌਰ ਖਤਮ ਹੋ ਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸੀ ਕ੍ਰਿਤ ਗਿਆਨ ਖੇਤਰ ਬਣਾਉਣ ਵੱਲ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਾਂ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਵਾਦ ਨਹੀਂ । ਕੇਵਲ ਇਕ ਵਿਧੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਗੁਰਮਤ ਕਾਵਿ, ਸੂਫੀ ਕਾਵਿ, ਕਿੱਸਿਆਂ, ਕਲੋਰ ਤੇ ਹੋਰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਅਧਿਐਨ ਬਹੁਤ ਬਰੀਕੀ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਮੇਰਾ ਯਕੀਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਲਈ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਜੁਗਤਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਵਿਚ ¹⁰¹

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਕਥਨ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਆ ਰਿਹਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਰਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਚੇਤਨਾ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸਮੀਖਿਆ ਮਾਡਲ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਈ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਵਲੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਜੂਦ ਤੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਆਧਾਰ ਭੂਮੀ ਬਣਦੀਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸੰਦੇਹ ਦੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਇਕ ਬੰਦ ਸੰਸਾਰ ਵਜੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ, ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਮਸਲੇ ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਰੱਖ ਕੇ ਸਿਰਫ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਜੁਗਤਾਂ ਤੇ ਉਸਦੀ ਨਿੱਜਗਤ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚੋਂ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਆਏ ਹਾਂ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਇਕ ਫੈਸ਼ਨ ਵਜੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰਥਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪ੍ਰਮਾਣਕਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਇਸੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਨਿੱਠ ਕੇ ਤੂਰੀ ਹੈ।¹⁰²

ਹਵਾਲੇ ਅਤੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ

1.  ਪ੍ਰਵੇਸ਼ਿਕਾ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ, ਪੰਨਾ 7.
2.  ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੀਖਿਆ ਸੰਸਕਾਰ, ਪੰਨਾ 12.
3.  ਪਰਖ ਪੜਚੋਲ, ਪੰਨਾ 1.
4.  ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਇਤਿਹਾਸ, ਪੰਨਾ 213.
5.  ਪ੍ਰਵੇਸ਼ਿਕਾ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਸਰੂਪ, ਪੰਨਾ 12.
6.  ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਵਿਰਸਾ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਨਾ 148.
7.  ਉਹੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਨਵੀਨ ਆਲੋਚਨਾ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਪੰਨਾ 32.
8.  ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 39.
9.  ਕੰਵਲਜੀਤ ਢਿੱਲੋਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਪੰਨਾ 25-26
10.  ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਰਵੀ ਚੇਤਨਾ, ਪੰਨਾ 190.
11.  ਉਹੀ,ਪੰਨਾ 191  
12.  ਕੰਵਲਜੀਤ ਢਿੱਲੋਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਪੰਨਾ 23.
13.  ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜਨਵਰੀ, 1977.
14. . ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਹਾਰ, ਪੰਨਾ 41.
15.  ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 42.
16.  ਅਜੋਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀ, ਪੰਨਾ 28.
17.  ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ : ਰੂਪ ਅਧਿਐਨ ਪੰਨਾ 42.
18.  Influence of the West on Punjabi Literature, ਪੰਨਾ 191
19.  ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੀਖਿਆ ਸੰਸਕਾਰ, ਪੰਨਾ 12.
20.  ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 14.
21.  ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ: ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਹਾਰ, ਪੰਨਾ 41. 22.
22.  ਅਜੋਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀ, ਪੰਨਾ 28.
23.  ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ        (ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਅਰਸ਼ੀ) ਪੰਨਾ 189.
24.  ਪ੍ਰੇਮ ਕਹਾਣੀ ਪੰਨਾ 4.
25.  1950 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੁਨੀਆ, ਮਾਰਚ-ਅਪ੍ਰੈਲ, 1974, ਪੰਨਾ 53.
26.  ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੇਮ ਕਹਾਣੀ, ਪੰਨਾ 40.
27.  ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਨਵੀਨ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪੰਨਾ 23-24,
28.  ਉਹੀ, ਪੰਨਾ 119.
29.  ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 43.
30.  ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਵੇਂ ਲਿਖੀਏ, ਪੰਨਾ 103.
31.  ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ: ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਹਾਰ, ਪੰਨਾ 46.

32. The influence of the West on Punjabi Literature, ਪੰਨਾ 46.

33. ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ: ਰੂਪ ਅਧਿਐਨ, ਪੰਨਾ 42.

34. ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ (ਸ.). ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਾਰਤਕ, ਪੰਨਾ 28.

35. ਉਹੀ, ਪੰਨਾ 13.

36. ਉਹੀ, ਪੰਨਾ 15.

37. ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਰਵੀ ਚੇਤਨਾ, ਪੰਨਾ 192-93

38. ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 42.

39. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ, ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ, ਪੰਨਾ 53.

40. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ: ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਹਾਰ, ਪੰਨਾ 52.

41. ਉਹੀ, ਪੰਨਾ 52-53.

42. ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ: ਰੂਪ ਅਧਿਐਨ, ਪੰਨਾ 43.

43. ਰੋਮਾਚਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ, ਪੰਨਾ 9.

44. ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਪੁੰਨੀ, ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਕਾਵਿ-ਅਧਿਐਨ, ਪੰਨਾ 24.

45  ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਨਵੀਨ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪੰਨਾ 24.

46  ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਇਕ ਪਰਿਚਯ, ਪੰਨਾ 24.

47.  ਭੂਮਿਕਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੀਖਿਆ ਪੰਨਾ 7.

48.  ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 43.

49.  ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਕਲਾ, ਪੰਨਾ 87.

50.  ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ,        ਪੰਨਾ 190.

51.  ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ, ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਨਵੀਨ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਪੰਨਾ 24.

52.  ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 44.

53.  ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ (ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਅਰਸੀ), ਪੰਨਾ 203.

54.  ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ, ਪੰਨਾ 85. 55 ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਸਿਰੋਮਣੀ, ਪੰਨਾ 18.

56.  ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਕੁਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਕਾਗ, ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪੰਨਾ 8.

57.  ਹਰਜੀਤ ਗਿੱਲ, ਸੇਧ, ਜੂਨ1974. , ਪੰਨਾ 14.

58.  ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਸਹਿੰਸਰਾ, ਇਤਿਹਾਸਕ-ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 168-69

59.  ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ, ਮਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 162.

60.  ਪ੍ਰੋ. ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ,ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੋਮੇ, ਪੰਨਾ 52.

61.  ਉਹੀ, ਪੰਨਾ 70.

62  ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 160.

63.  ਸੇਧ 1972 ਅਗਸਤ, ਪੰਨਾ 2.

64. ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ: ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਕਲਾ, ਪੰਨਾ 106.

65. ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 162.

66. ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ- ਇਕ ਪਰਿਚਯ ਪੰਨਾ 5.

67. ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਬਾਬਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਪੰਨਾ 4.

68. ਸੂਫੀਵਾਦ ਤੇ ਹੋਰ ਲੇਖ ਪੰਨਾ 110.

69  ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ, ਚਿੰਤਨ-ਚੇਤਨਾ, ਪੰਨਾ 134,

70. ਸਿਸਟਮੀ, ਪੰਨਾ 6.

71.  ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 8.

72. ਬਦਲਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਪੰਨਾ 117.

73. ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ : ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਹਾਰ, ਪੰਨਾ 150.

74. ਕਾਵਿ ਅਧਿਐਨ, ਪੰਨਾ 24.

75.  ਉਹੀ,ਪੰਨਾ 191-92.

76. ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ, ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ: ਕਾਵਿ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਪੰਨਾ 16.

77. ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ, ਚਿੰਤਨ ਚੇਤਨਾ, ਪੰਨਾ 132.

78. ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ: ਰੂਪ ਅਧਿਐਨ, ਪੰਨਾ 44.

79. ਅਤਰ ਸਿੰਘ, ਸੋਧਾ, ਸਾਰਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਲੇਖ, ਜਿਲਦ ਤੇ ਛਪੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਚੋਂ।

80. ਸੇਧਾ ਸਾਰਾ ਤੇ ਹੋਰ ਲੇਖ, ਪੰਨਾ 66.

81.  ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 108.

82. ਸੇਧਾਂ, ਸਾਰਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਲੇਖ ਪੰਨਾ 64. 83. ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪੰਨਾ 199. 84. ਉਹੀ, ਚਿੰਤਨ- ਚੇਤਨਾ, ਪੰਨਾ  137.

85. Punjabi Literature in Perspective, ਪੰਨਾ 41.

86. Ibid, ਪੰਨਾ 41.

87.  Ibid, ਪੰਨਾ 42. 88. ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ, ਪੰਨਾ 141.

89. ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਅਧਿਐਨ ਪੰਨਾ 44.

90. ਸਾਹਿਤਕੀ, ਪੰਨਾ 8.

91.  ਸੁਹਜ ਸਿਰਜੀ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ, (ਸੰਪਾ. ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ ਗਿੱਲ,), ਪੰਨਾ 103-04.

92.  ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਿੰਦੂ, ਪੰਨਾ 107.

93.  ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਪੰਨਾ 9-10.

94.  ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ: ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਹਾਰ, ਪੰਨਾ 228-29.

95.  ਸਾਹਿਤ ਵਿਗਿਆਨ ਪੰਨਾ 119.

96. ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ, ਪੰਨਾ 195.

97. ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ, ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ: ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਪਰਿਪੇਖ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ, ਪੰਨਾ 227.

98. ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਹਾਰ, ਪੰਨਾ 7.

99. ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਸਿਧਾਤਕ ਪਰਿਪੇਖ, ਪੰਨਾ 7-8.

100.ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ, ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ, ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਪੁਨਰ ਵਿਚਾਰ (ਸ. ਹਰਚਰਨ ਕੌਰ), ਪੰਨਾ 134.

101. ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ, ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਹਾਰ, ਪੰਨਾ 13.

102.ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ, ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਰਾ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ:   ਪੁਨਰ ਵਿਚਾਰ, ਪੰਨਾ 133.

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਧਾਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸੁਚੇਤ ਧਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਉਦੇਸ ਲੈ ਕੇ ਉਦੈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਅੰਦੋਲਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਅੰਦੋਲਨ, ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਦੁਨੀਆ ਸਾਹਮਣੇ ਦੂਸਰੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਦੇ ਆਸਾਰ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਨਾਲ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਾਮਰਾਜ, ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਤੇ ਨਾਜੀਵਾਦ ਵਿਰੁੱਧ ਉਠੀ ਸਾਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਲਹਿਰ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।"

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਆਧਾਰ ਦਾ ਧਾਰਨੀ, ਇਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਣੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਸੁਹਜ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਵੇਕ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ, ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਅਰਥ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦਾ ਪ੍ਰਯਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ: ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਇਕ ਭਵਿੱਖਾਰਥੀ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਹੈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ। ਇਸੇ ਗੱਲ ਵਿਚ ਇਹ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਧਰਮ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ, ਪੁਨਰ-ਉਥਾਨਵਾ ਦੀ ਬਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ । ਜਿਥੇ ਧਰਮ-ਚੇਤਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਨ ਵਾਲਾ ਕਾਵਿ ਗਗਨਮੁਖੀ ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਉਥਾਨਵਾਦੀ ਤੇ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੀਤਮੁਖੀ ਸੀ, ਉਥੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਧਾਰਾ ਕੌਮੀ ਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਅਗਾਹ ਵਧੂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਸਾਮਰਾਜ ਤੇ ਨਾਜੀਵਾਦੀ ਤੇ ਫਾਸੀਵਾਦੀ ਰੁਝਾਨਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉਠੀਆਂ ਅਮਨ ਲਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਰਾਜਸੀ ਮਾਡਲਾਂ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰ ਹੋ ਕੇ ਸਾਮਵਾਦ ਦੇ ਭਵਿੱਖਾਰਥੀ ਸੁਪਨੇ ਨਾਲ ਜਾ ਜੁੜਦੀ ਹੈ।²

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਧਾਰਾ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਇਕ ਮੱਤ ਹਨ। ਸਿਧਾਂਤਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸੀ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਇਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜ, ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ

ਸਿਧਾਂਤ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਮਾਜਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨੇਮਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਦੀ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ ਵੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਸੰਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦਾ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਆਰੰਭਕ ਦੌਰ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਵੀ ਸਨ। ਅਜਿਹੇ ਦਵੰਦ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਇਕ ਦਵੰਦ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਨ । ਉਹ ਭੂਤ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਾਂਹ-ਖੋਜੂ ਸਿੱਧ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੇ ਤਿਆਗ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਅਧੀਨ ਲਿਖੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕ ਬਨਾਉਟੀ ਜਾਂ ਸੱਚੇ ਬੱਧ ਢਾਂਚੇ ਵਿਚ ਜਕੜ ਕੇ ਉਸਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਇਸ ਤੱਥ ਵਲੋਂ ਅੱਖਾਂ ਫੇਰੀ ਬੈਠੇ ਸਨ ਕਿ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।'³

ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਧਾਰਾ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਹਿੱਤੂ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਭਰਪੂਰ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਮੰਤਵਾਦੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਤੇ ਸੁੱਟ ਮਾਰ ਕੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੁਚੇਤਨਾ ਜਗਾਈ। "ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ, ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨਤਕ ਮੁਹਾਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਨਾਤਨੀ ਸਾਮੰਤਵਾਦੀ ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਬਣਤਰ ਉਤੇ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।⁴

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਖਿਪਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਸੰਖਿਪਤ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦਾ ਉਦਭਵ ਫਾਸੀਵਾਦ ਅਤੇ ਨਾਜੀਵਾਦੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਪਰ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਿਰਲੇਪ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਦੂਸਰਾ ਭਾਰਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਿਸ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਸੀ. ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੀ। ਇਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਮੌਤ ਵਾਚਣਯੋਗ ਹੈ, ਫਾਂਸ਼ੀਵਾਦ ਤੇ ਨਾਜ਼ੀਵਾਦ ਦੀ ਘੋਰ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆਵਾਦੀ, ਸ਼ਾਵਨਵਾਦੀ, ਗੈਰ- ਮਨੁੱਖੀ ਤੇ ਜਨਤੰਤਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਸਾਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਤੇ ਨਾਜੀਵਾਦ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਸੀ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਇਸ ਅਣ-ਮਨੁੱਖੀ ਤੇ ਅੰਤ ਦੀ ਸੱਜ-ਪਿਛਾਖੜ ਰਾਜਨੀਤਕ-ਆਰਥਕ, ਸਮਾਜਕ ਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਅਣਭਿੱਜ ਕਿਵੇਂ ਰਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ?⁵

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਦਭਵ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਸੀ । ਇਸ ਸਾਮਰਾਜ ਅਧੀਨ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੋਸ਼ਣ ਦੂਹਰੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਇਕ ਤਾਂ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਸਿੱਧਾ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸੋਸ਼ਣ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਾਮੰਤੀ ਅਤੇ

ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੋਸ਼ਣ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਭੁੱਖ, ਬੇਕਾਰੀ, ਗੁਲਾਮੀ ਅਤੇ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਸੀ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨਤਕ ਮੁਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵੀ ਸਰਗਰਮੀ ਸਹਿਤ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ । ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ । ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਦੇਸੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਮੱਧਵਰਗੀ ਅਤੇ ਸਾਮੰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੱਧ ਵਰਗ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾ ਦੇ ਲੋਕ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨਤਕ ਮੁਹਾਜ ਸੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੋਈ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ । "ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਿਸ਼ਠ-ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਸ੍ਰੇਣੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿੱਲਨ ਦਾ ਚਰਿਤਰ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਮੱਧ-ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਵਰਗ ਚਰਿਤਰ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਸੀ। ਕਿਰਤੀ-ਕਿਰਸਾਣ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਵਿਚ ਰੋਸ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਜੇ ਚੇਤਨਤਾ ਜਾਗ ਰਹੀ ਸੀ ਉਸ ਲਈ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਵਿਵੇਕ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ। ਸਾਮਰਾਜੀ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਤਤਕਾਲਕ ਲੋੜ ਸੀ।⁶

ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਦਮਨ, ਨਾਜ਼ੀਵਾਦ ਅਤੇ ਵਾਸੀਵਾਦੀ ਰੁਚੀਆਂ ਦਾ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਡਰ ਅਤੇ ਸਹਿਮ ਸੀ । ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਇਸ ਆਤੰਕ ਨੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। "ਇਸ ਸਾਰੇ ਆਤੱਕ ਤੋਂ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ ਦੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਲੋਕਾਂ, ਧਨਾਢਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮਨਾ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚਿੰਤਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਆਤੰਕ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਘਾਤਕ ਸਮਝਿਆ। ⁷ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਅਤੇ ਨਾਜੀਵਾਦ ਨੇ ਇਕ ਸੰਕਟ-ਗ੍ਰਸਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਹੋਂਦ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਨੇ ਮਾਨਵੀ ਹੋਂਦ ਅਸਤਿਤਵ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਬਾਰ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਭਵਿੱਖ ਵੱਲ ਧਕੇਲ ਦਿੱਤਾ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਨਜਾਕਤ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਇਉਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਿਧਾਤਕ ਪੇਖ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਵਿਵਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਅਤੇ ਮਾਨਵ- ਹਿਤੈਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਯੂਰਪ ਦੀ ਸੰਕਟ ਕਾਲੀਨ ਸਥਿਤੀ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਾਹੌਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਸੂਝਵਾਨ ਅਤੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹ ਵੀ ਭਾਵਨਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਵੀ ਪਿਆ ਜੋ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਫਾਸਿਜ਼ਮ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਵਿਰੋਧਾਂ ਭਰਪੂਰ ਸੀ । ਭਾਰਤ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਨਾਲ ਇਥੋਂ ਦੇ ਸਾਮੰਤੀ ਸਮਾਜ ਤੇ ਪਿਛਾਂਹ ਖਿਚੂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਚੇਤਨਤਾ ਪ੍ਰਚੰਡ ਹੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤੇ ਸੰਕਟਾਂ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਸਨ। ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਖਾਤਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੌਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਚੱਲੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਇਕ ਜਨਤਕ ਮੁਹਾਜ਼ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਅਜਿਹੇ

ਜਨਤਕ ਮੁਹਾਜ਼ ਦਾ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, "ਬਦੇਸੀ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ, ਦੇਸੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਅਤੇ ਸਾਮੰਤਵਾਦ ਦੇ ਦੂਹਰੇ ਅਤੇ ਤੀਹਰੇ ਹਮਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਜਾ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਭਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਲੈਟੂ ਜਮਾਤ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਦੇ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚੁਣੋਤੀ ਦੇਣ ।⁸

ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਫਾਸਿਸ਼ਟ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਸੰਮੇਲਨ ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1934 ਵਿਚ ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਵਿਚ ਬੁਲਾਇਆ ਪਰੰਤੂ ਅਸਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਲਈ 1905 ਵਿਚ ਹੈਨਰੀ ਬਾਰਬੂਜ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਪੈਰਿਸ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਜਿਥੇ ਇਸ ਸੰਘ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਯਾਸ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਨਾ ਵਿਸ਼ਵ ਲੇਖਕ ਸੰਮੇਲਨ (World Con gress of Writers for the Defence of Culture)ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿਚ ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਰੋਮਾਂ ਰੋਲਾ, ਟਾਮਸ ਮਾਨ ਵਰਗੇ ਲੇਖਕ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਜੋ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਉਸ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ:-

ਲੇਖਕ ਸਾਥੀਓ। ਮੌਤ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰੇ। ਸਾਡੀ ਕਲਮ ਸਾਡੀ ਕਲਾ. ਸਾਡਾ ਗਿਆਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਰਤਿਆ ਜਾਏ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ. ਜੋ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਗਲਾ ਘੁੱਟਦੀਆਂ ਹਨ, ਪੈਸੇ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਰਾਜ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਫਾਸਿਜ਼ਮ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਨਿਤਾਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਚੂਸਦੀਆ ਹਨ।⁹

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦਾ ਹੱਦ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਕੰਮੀ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਿੱਟਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਆਲੋਚਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਨੂੰ ਪੱਛਮ ਦੀ ਹੀ ਦੇਣ ਸੜਦੇ ਹਨ ।¹⁰ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕਹਿਣਾ ਤਰਕ ਰਹਿਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਕੀਤਾ ਅਧਿਐਨ ਇਹੋ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦਾ ਉਦਭਵ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ। ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨਾ ਵੀ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਸੀ । 1935 ਈ. ਦੇ ਕੰਮਾਂਤਰੀ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਮੁਲਕ ਰਾਜ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਨਾਲ ਹੀ 1936 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਲਖਨਊ ਵਿਖੇ ਪਹਿਲਾ ਸੰਮੇਲਨ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਦਾ ਭਾਸ਼ਨ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਉਲੀਕੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਨੇ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਬਣਨ ਦੀ ਲੋੜ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੀ ਲੋੜ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਬਾਰੇ ਬੋਲਦਿਆਂ ਉਸ ਕਿਹਾ: ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬੜੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਿੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਸਮਾਜ ਜਨਮ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਮਾਰਗ ਤੇ ਲਿਜਾਣ ਵਿਚ

ਜੁੱਟ ਜਾਣ । ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਪੁਰਾਣੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਘਟਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਭੱਜ ਕੇ ਭਗਤੀ ਦੀ ਓਟ ਵਿਚ ਜਾ ਛੁਪਿਆ ਹੈ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਰੂਹ ਤੇ ਬੇ ਅਸਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਭਗਤੀ ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਵਲੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਬਲਵਾਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਉਪਭਾਵਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਵਧੇਰੇ ਹੈ । ਬੁੱਧੀ ਤੇ ਵਿਵੇਕ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਓਹਲੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ, ਸਗੋਂ ਹੋਂਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਵਰਤਮਾਨ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਅਸਲੀਅਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਅਸਲੀਅਤ ਹੈ, ਸਾਡੀ ਰੋਟੀ ਦੀ ਮੰਦਹਾਲੀ ਦੀ, ਸਾਡੀ ਸਮਾਜਕ ਗਿਰਾਵਟ ਦੀ, ਸਾਡੀ ਰਾਜਸੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀ । ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ਾਦ, ਬੇਰੁਖੀ ਤੇ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੱਲ ਲਿਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਿਛਾਂਹ-ਖਿੱਚੂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜੋ ਸਾਡੇ ਵਿਚ ਪਰਖ-ਨਿਰਖ ਦੀ ਸੋਝੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਡੀਆ ਮਹਾਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਕਲ ਤੇ ਦਲੀਲ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਤੇ ਪਰਖਣ ਲਈ ਉਕਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਨਰੇਆ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਤੇ ਇਕਸੁਰਤਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ¹¹

ਉਪਰੋਕਤ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਕਿਹੈ ਜਿਹੀ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਦੀ ਆਧਾਰਸ਼ਿਲਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਹੋਰ ਸੰਮੇ ਲਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਵਿਚਾਰ, ਮਨੋਰਥ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਇਕ ਵੇਖਰਾ ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੀ ਉਸਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਇਥੇ ਇਹ ਧਿਆਨ ਹਿੱਤ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਧਾਰਾ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਹੀ ਪੂਰਨ ਭਾਂਤ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਆਧਾਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਿਧਾਂਤ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰ, ਨਹਿਰੂਵਾਦੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਭਾਵਨਾ, ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਸੋਚ ਆਦਿਕ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਿਲਤ ਸਨ । ਇਹੋ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਿਰਜਣਧਾਰਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਇਕ ਸਾਂਝਾ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੁਚੇਤਨਾ ਦਾ ਮੁਹਾਜ਼ ਤਾਂ ਉਸਰ ਗਿਆ ਪਰੰਤੂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਜਮਾਤੀ ਜਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਇਕ ਸੁਗਠਿਤ ਇਕਾਈ ਨਾ ਬਣ ਸਕਿਆ। "ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਗੈਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਜਨਵਾਦੀ, ਸੰਸਲਿਸਟ, ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਤੇ ਫਰਾਇਡੀਅਨ ਆਦਿ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਲੇਖਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਇਕ ਇਕਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।"¹²

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ : ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਰਲਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਮਾਰਕਸੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸੀ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਹਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਹਰ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਨਾਲ ਹੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਵੀ ਹੋਵੇ। ¹³

ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਨੁਕਤੇ ਉਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦਿਆਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਜਾਂ ਰੂਪ ਨਿਰਧਾਰਨ ਸਮੇਂ ਸਾਡੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰੀ ਉਪਰ ਵਧੇਰੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੰਮੇਲਨਾ ਵਿਚ ਐਲਾਨਨਾਮੇਂ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਹੀ ਸਾਡੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮੂਲ ਸਥਾਪਨਾ ਸਾਹਿਤ/ਕਲਾ ਨੂੰ ਜਨਹਿੱਤਾਂ 'ਚ ਵਰਤਣ ਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਿਰਫ ਸੁਹਜ ਜਾ ਕਲਾ ਲਈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਾਨਵੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਪਰੀਤ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ/ਕਲਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਸਾਰੂ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਲੰਦਨ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ 'ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਐਲਾਨ-ਨਾਮੇ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਭਾਰੀ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰੇਗਾ। "ਇਸ ਸਭਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੁਜਾਰੀਆਂ, ਪੰਡਿਤਾਂ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਰਤੀਸ਼ੀਲ ਵਰਗ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿਚੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਾ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਲਿਆਉਣੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਉਜਲ ਕਰ ਸਕੀਏ ।"¹⁴

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਕੰਮੀ ਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਹਰ ਤਰੂ ਦੀ ਸੰਸ਼ਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਉਸਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਰੈਟੀ, ਸਾਡੀ ਚਰਿਤਰਤਾ, ਸਾਡੀ ਸਮਾਜਿਕ ਗਿਰਾਵਟ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਧੀਨਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸਨ¹⁵ਮੁਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਣਗੇ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਤ ਵਿਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਰਚਣੇਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਮਜਦੂਰਾਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੇ ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸੋਸਿਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਗਰਤੀ ਹਿੱਤ ਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੱਕ ਸੱਚ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਭਰਪੂਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚਿੱਤਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਕਲਕੱਤਾ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉਭਾਰ ਕੇ ਪੇਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ. ਅਸੀਂ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਕਾਰਗਰ ਵਸੀਲਾ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ¹⁶ ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਪਣੇ ਰਚਣੇਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜਨ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣ ਦਾ ਇਛੁੱਕ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਨਿਰੋਲ ਇਹੋ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਲਾ ਰਹਿਤ ਹੋਵੇ ਸਗੋਂ ਕਲਾਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵੀ ਇਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਲਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"¹⁷

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਮੱਧਕਾਲੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਤੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣ ਲੱਗਿਆ। ਇਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚੰਡ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਇਕ ਭੂਮੀ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ, ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰੋ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮੱਧਕਾਲੀ ਅਤੇ ਅਤੀਤਮੁਖੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਤੇ ਸੱਟ ਮਾਰਦਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ।

 

ਰੱਬ ਇਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬੁਝਾਰਤ

ਰੱਬ ਇਕ ਗੋਰਖ ਧੰਦਾ

ਖੋਲ੍ਹਣ ਲੱਗਿਆਂ ਪੇਚ ਇਸਦੇ

ਕਾਫ਼ਰ ਹੋ ਜਾਏ ਬੰਦਾ

ਕਾਵਰ ਹੋਣੋਂ ਡਰ ਕੀ ਜੀਵੇ

ਖੋਜੋਂ ਮੂਲ ਨਾ ਖੁੰਝੀ

ਲਾਈਲਗ ਮੋਮਨ ਦੇ ਕੋਲੋਂ

ਖੋਜੀ ਕਾਫ਼ਰ ਚੰਗਾ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਟਜਟਧਾਰਾ ਵਿਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਮੌਜੂਦ ਸੀ । ਇਹ ਧਾਰਾ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੜੀ ਅਜਿਹੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵੀ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਲੋਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਸਕਣ। ਇਸ ਸੰਘ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੂਤਰਾ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ। ¹⁹ ਦਾ ਤੂਤਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੀ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਸੂਤਰ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸ -ਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਸਹੀ ਸੇਧ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਲੇਖਕ, ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ- ਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸੇਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦਵੰਦਵਾਦ ਪਦਾਰਥ ਵਾਦ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਚਿਤਰਿਆ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਕ, ਆਰਥਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮਾਨਵ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਚਿਰਾਗ ਜਗਾਏ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਈ ਇਕ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ।"²⁰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸੀ ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਾਕਮਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਆਜਾਦੀ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਇਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਦਕਾ ਹੈ

ਨਾਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਜੋ ਸੋਧਰਾ ਜਾਗੀਆ

ਖਾ ਕੇ ਧੱਫਾ ਫੇਰ ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਪਈਆਂ

ਮੰਨਿਆ ਚਾਨਣ ਨੇ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਆਕਾਸ਼

ਧਰਤ ਪਹਿਲੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਚੁੱਪ ਤੇ ਉਦਾਸ ।²¹

ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਨੇ ਕੁਝ ਕੁ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਲਕਸ਼ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੋ ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਧਾਰਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਹਿਲੂ ਬਣੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸੇਧ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਇਕ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੂਲ ਲਕਸਾਂ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

• ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:
• ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ, ਨਾਜ਼ੀਵਾਦ ਅਤੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਵਿਰੋਧ
• ਧਾਰਮਕ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਛੂਤ-ਛਾਤ, ਫਿਰਕਾ ਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ
• ਮਨੁੱਖੀ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ-ਦਮਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ
• ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਅਤੇ ਸਾਮੰਤਵਾਦੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ
• ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ
• ਸੰਸਾਰ ਅਮਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਤਸਾਹਿਨ ਦੇਣਾ
• ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਰਤੀ-ਕਿਸਾਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਜਲੇ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਧਾਰਾ ਦੇ ਇਹ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸੰਕਲਪ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਅਤੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਮੂਲੀਅਤ ਸੀ । ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਹਿਲੂ ਸਮੁੱਚੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਜਨਤਕ ਉਭਾਰ ਨੂੰ ਉਸਾਰਨ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਮਾਨਵੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਇਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਂਦਾ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਚਿੰਤਕ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਆਪਣੀ ਚੜ੍ਹਤ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲਹਿਰ ਦੀ ਇਹ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਪੁਰਾਣੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜਕੜ ਨੂੰ ਤੋੜਦਿਆਂ ਕੌਮੀ ਆਜਾਦੀ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਲੋਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮੁਹਾਵਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਰਹੀ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਆਪੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸੀ ।²²

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਵਿਚ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ, ਨਾਜੀਵਾਦ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਨ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲਿਖ ਕੇ ਸਮੂਹਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜਗਾਈ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਚੱਲੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਭਰਵਾਂ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆ ਰਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ. ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਬਦਕ ਰੂਪ ਦੇਣ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੇ ਮਾਰਗ ਉਤੇ ਚਲਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਸਿੱਧ ਹੋਣ।²³ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਨਿਜ਼ਾਮ ਵਿਰੁੱਧ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਚੰਡ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਤਬਾਹ ਦੀ ਬਣਕੇ ਤਬਾਹੀ ਮੈਂ ਆਵਾਂ

ਜੋ ਖਲਕਤ ਮੁਕਾਵੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਮੁਕਾਵਾਂ।

ਮੈਂ ਨੀਰੋ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਮੈਂ ਕਾਰੂ ਦਾ ਵੈਰੀ।

ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਅਯਦਹਾ ਨਾਗ ਜ਼ਹਿਰੀ।

ਮੇਰੇ ਬੇਲ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ 'ਚ ਨੇਜ਼ਾ

ਮੇਰੀ ਗਰਜ਼ ਤੋਂ ਕੈਟ ਹਨ ਰੇਜ਼ਾ ਰੇਜਾ

ਮੈਂ ਕੁਤਬ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਗਰਮਾ ਦਿਆਂਗਾ,

ਮੈਂ ਭੋਂ ਨਾਲ ਅੰਬਰ ਨੂੰ ਟਕਰਾ ਦਿਆਂਗਾ ।²⁴

ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਧਾਰਮਿਕਤਾ, ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਛੂਤ-ਛਾਤ ਅਤੇ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਨੇ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜੇ ਤ੍ਰੇੜਾਂ ਪਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦਾ ਇਕ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਹਿਲੂ ਸੀ । ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਬੁਰੀਆਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਨੂੰ ਲੁਟੇਰੀ ਜਮਾਤ ਧਾਰਮਕ ਅਤੇ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾੜਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਮਾਨਵੀ ਸੰਸ਼ਣ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਰਹੇ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਸਾਹਿਤ ਲੁਟੇਰੀ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਯਥਾਰਥਕਤਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਦੇ ਅਰਥਾਂ 'ਚ ਵਿਅਕਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਨਵੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਗੁਆ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਖਤ ਨੋਟਿਸ ਲੈਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਪੁਰਾਣੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਕੇ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਦੀ ਓਟ ਵਿਚ ਜਾ ਛੁਪਿਆ ਹੈ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਰੂਪ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਤੇਜ- ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣ-ਰਹਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। " ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਅਜਿਹੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਪਈ ਵਹਿਮ ਭਰਮ, ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਭੇਦ ਭਾਵ ਮਿਟਾਉਣ ਵਾਲੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਰਚਣ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਰਬਪੱਖੀ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਤੋਂ ਨਿਜ਼ਾਤ ਪਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਧਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਰਾਹੀਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਨਿਜਾਮ ਦੇ ਕੀਮਤ- ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਅਜਿਹੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਹੋਇਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਛਡ ਦੇ, ਚੂੜੇ ਵਾਲੀਏ ਕੁੜੀਏ।

ਛਡ ਦੇ ਸੋਨੇ ਲੱਦੀਏ ਪਰੀਏ।

ਛਡ ਦੇ, ਛੜ ਦੇ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ

ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਤੇਰੇ ਗਿਰਾਂ

ਜਿੱਥੇ ਵੀਰ ਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ

ਸਿਰੇ ਮਾਰ ਧੁੱਪੇ ਸੁੱਟ ਜਾਂਦੇ

ਜਿੱਥੇ ਲਖ ਮਣਾ ਦਾ ਲੇਹਿਆ

ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਹੋਇਆ.

ਜਿੱਥੇ ਕੈਦਖਾਨਿਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾ,

ਮੀਲਾਂ ਤੀਕ ਵਲਗਣਾਂ ਵਲੀਆਂ

ਜਿੱਥੇ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ਨਾਂਅ ਥੱਲੇ

ਦਰਿਆ ਕਈ ਖੂਨ ਦੇ ਚੱਲੇ

ਜਿੱਥੇ ਵਤਨ ਪ੍ਰਸਤੀ ਤਾਈਂ

ਜੁਰਮ ਸਮਝਦੀ ਧੱਕੇ ਸ਼ਾਹੀ ਦਿਲ

ਦੀਆ ਘੁੰਡੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹ ਨਾ ਸਕਣ

ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਤੇਰੇ ਗਿਰਾ ²⁶

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਅੱਗੇ ਮਨੁੱਖੀ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ-ਦਮਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ। ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਸੰਸ਼ਣ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਹੈ। ਸਾਮੰਤਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਔਰਤ ਕੇਵਲ ਐਸ. ਇਸ਼ਰਤ ਦੀ ਵਸਤ ਵਾਂਗ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਵਿਚ ਔਰਤ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਫਿਰ ਵੀ ਔਰਤ ਮਰਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਹੀ ਭੋਗਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਲੁੱਟ ਨੂੰ ਨਕਾਰ ਕੇ ਵਿਤਕਰੇ ਭਰੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਉਥੇ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਉਤੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਦਮਨ ਵਿਰੁੱਧ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਵਰਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਕਰਦਿਆਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: "ਮਰਦ ਹੁਣ ਵੀ ਆਪਣੀ ਇਸ ਪਰੰਪਰਕ ਧਾਰਨਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਕਿ ਇਸਤਰੀ ਉਸਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਲਈ ਹੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਿਰਫ ਉਸਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀ ਵਸਤ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਰੂਰਤ ਹੈ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਪੁਰਾਤਨ ਕਰਜ ਨੂੰ ਦੁਕਾਵੇ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਅੱਧੀ ਆਬਾਦੀ ਗੁਲਾਮ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਮਨੋਵਿਰਤੀ ਦਾ ਸਹੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਉਸਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੀ ਸਨਮਾਨ ਪੂਰਨ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।^"27

ਇਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਪਸ਼ਟ ਸਥਾਪਨਾ ਇਹੋ ਸੀ ਕਿ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰਤਾ ਦਾ ਹੱਕ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨਯੋਗ ਸਥਾਨ ਹੋਣ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੇ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੁਲਮ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਅਸਤਿਤਵ ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪਹਿਲੂ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਕਵਿੱਤਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਇਸੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਜ਼ਬਾਨ ਦਿੱਤੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਉਪਰ ਨਿੱਠ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ। ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ- ਦਮਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । 'ਰੂਪਧਾਰਾ ਉਸਦਾ ਨਾਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਤਰੀ ਮੁਖੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਉਭਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸਹਿਜੇ ਹੀ

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਗੁਆਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ।

ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਸਿਰਫ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਨਾਜੀਵਾਦ ਦਾ ਹੀ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੌਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਘ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਤੰਤਰ ਤੇ ਲੋਕ-ਜਮਹੂਰੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਮੁਹਾਜ ਸਾਮਰਾਜੀ ਚਾਲਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਅਤੇ ਸਥਾਪਨਾ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਸੀ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸੰਘ ਦੇ ਪੇਸ਼ਨਾ-ਪੱਤਰ ਦਾ ਸਾਰ ਅੰਸ 'ਸਵਾਧੀਨਤਾ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਜਨਤੰਤਰਵਾਦ"²⁸ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸੰਘ ਦਾ ਕੰਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੁਝ ਨਰਮ ਰਵੱਈਏ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਕੌਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਸੋਸਣ ਵਿਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਸਾਮੰਤਵਾਦ ਦੀ ਭਾਈਵਾਲ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਇਸੇ ਜਮਾਤ ਦਾ ਮੋਹਰੀ ਅਤੇ ਅਗਵਾਈ ਭਰਿਆ ਰੋਲ ਸੀ। ਇਹ ਚਮਾਤ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਉਸਾਰੂ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਆਪਣੇ ਜਮਾਤੀ ਸੁਭਾਅ ਵਜੋਂ ਦੇਵ ਦੀ ਜਨਤਾ ਦਾ ਸੋਸਣ ਵੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਕੌਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦੇ ਉਸਾਰੂ ਰੇਲ ਦਾ ਸੁਆਲ ਹੈ ਉਹ ਨਿਸਚੈ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਉਸਾਰੂ ਰੇਲ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਹਿੱਤਾ ਦੀ ਉਪਜ ਸੀ, ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਜਾਦੀ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਮਾਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਲੜ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਜਿੱਥੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਸੀ ਉਥੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਸਪਸ਼ਟ ਅਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨਜ਼ਰੀਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਮੁਹਾਜ ਉਸਾਰੇ ਜੋ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਰਥਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਪ੍ਰਤੀ ਘੋਲ ਕਰੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਆਰੰਭੇ।

ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਅਜਿਹੀ ਲੋਕ-ਜਮਹੂਰੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਮਾਤੀ ਚੇਤਨਾ ਜਾਂ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਪਰਿਪੇਖ ਰਾਹੀਂ ਉਸਾਰਦਾ ਹੈ :

ਇਕ ਵੇਰਾਂ ਜੇ ਰਲ ਕੇ ਹਿੰਦੀਓ

ਨਚ ਪਓ ਏਦਾਂ ਨਾਲ ਵਲੋਂ.

ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਣ ਫਿਰ ਸੱਚ ਤੁਹਾਡੇ

ਸੁਪਨੇ ਅਤੇ ਖਿਆਲ ਵਲੋਂ 1²⁹

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਤੇ ਸੱਜ-ਪਿਛਾਖੜੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਡਟ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਅਮਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਰੂਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰੂਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕਰਕੇ ਸੇਸਿਤ ਵਰਗ ਵਿਚ ਜਾਗਰਤੀ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੂਮਿਕਾ

ਨਿਭਾਈ। ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਧਾਰਾ ਵਿਚ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਰਚਿਆ ਗਿਆ । ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ, ਨਾਵਲ, ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਇਸ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ ਧਾਰਾ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥ ਵੱਲ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਧਾਰਾਂ ਵਾਲੀ ਮਾਨਵਾਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਧਾਰਣ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਇਹ ਕਾਵਿਧਾਰਾ ਵਰਗ ਚੇਤੰਨਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਸਾਧਨਾ ਲਈ ਵਰਗ ਚੇਤੰਨਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕਰਨ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।"³⁰

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਆਪਣੀ ਪੂਰਵਲੀ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ-ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਰਗਾ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੋਵੇ। ਗਤੀਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅਜਿਹੀ ਜਮਾਤੀ ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਸਰਲੀਕ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੈ।

ਕਿੱਕਰਾ ਵੇ ਕੰਡਿਆਲਿਆ।

ਉਤੋਂ ਚੜ੍ਹਿਆ ਚੇਤ ।

ਜਾਗ ਪਈਆ ਅੱਜ ਪੈਲੀਆ

ਜਾਗ ਪਏ ਅੱਜ ਖੇਤ।

ਕਿੱਕਰਾ ਵੇ ਕੰਡਆਲਿਆ

ਉਤੋਂ ਚੜ੍ਹਿਆ ਪੋਹ,

ਹੱਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ

ਆਪੇ ਲੈਣਗੇ ਖੋਹ।³¹

ਪ੍ਰਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਕਿਰਤੀ-ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਉਜਲੇ ਭਵਿਖ ਅਤੇ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੀ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਿਸ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰਬਹਾਰੇ (ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ) ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੀ ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਵਰਗ ਦੇ ਉਜਲੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, "ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਲੈਨਿਨਵਾਦ ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ (ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ) ਦੀ ਵਿਚਾਰਾਧਾਰਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ਾ ਦੇ ਹਿੱਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰਾ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਦੀ ਆਵਸ਼ਕਤਾ ਨੂੰ ਸਿਧਾਤਕ ਰੂਪ ਤੇ ਪੁਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤੀਜਾ ਇਹ ਜਨ ਸਧਾਰਨ ਦੀਆਂ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਹਿੱਤਾ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਰੂਪਾਂਤਰਣ, ਨਿਆਂ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਜਨ ਸਧਾਰਨ ਅਤੇ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਭਰਾਤਰੀਤਵ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹਥਿਆਰ ਹੈ।^"32

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਯਥਾਰਥਕ ਚਿਤਰਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਗਾਉਂ

ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਆਪਣੀ ਸਮੁੱਚੀ ਵਸਤੂ ਇਸੇ ਹੀ ਵਰਗ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਮੁੱਚਤਾ ਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। "ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਾਜਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਕਿਰਤੀ (ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ) ਤੇ ਕਿਸਾਨੀ, ਦੇਵੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤੱਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁੜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ੍ਰੇਣੀਆਂ ਦਾ ਪੱਖ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਹੀ ਲਕਸ਼ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।³³

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ, ਗਰੀਬ, ਨਿਮਨ ਵਰਗ ਸਾਧਨ ਹੀਣ ਵਰਗ ਦੇ ਪਾਤਰ ਹੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੱਟੀਆਂ ਦਾ ਗੀਤ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਦੇ ਨਾਵਲ. ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਅਤੇ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਇਤੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਯਥਾਰਥ ਅਜਿਹਾ ਵਿਆਪਕ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਜੋ ਹਰੇਕ ਯੁਗ ਵਿਚ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਹੋਵੇ । ਹਰ ਯੁਗ ਵਿਚ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਰੂਪ ਤੇ ਪ੍ਰਕਿਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਤੋਰ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਸਥਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚੇ ਤਨਾ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਇਕ ਰਚਨਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਜੀਵਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਸਰੋਕਾਰ ਹੈ। ਇਹੋ ਦ੍ਰਿਸਟੀਕੋਣ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਸਹੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਸਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਰੋਕਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਹੈ। ਇਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਯਥਾਰਥਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਯਥਾਰਥਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਹੋਣਾ ਆਵਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਉਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੁਖ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੇ ਲਈ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ, ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੇੜੀ ਦਾ ਸਹੀ ਪਰਿਪੇਖ ਉਸਦਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਤੇ ਪੂਰਨ ਭਾਂਤ ਗਿਆਨ, ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਨੁਭਵ, ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਅਨਿਵਾਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਕਥਨ ਅਰਥ-ਭਰਪੂਰ ਹੈ।

"ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਲੇਖਕ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਜੀਵਨ-ਦਰਸ਼ਨ ਕਿਸਾਨ-ਮਜ਼ਦੂਰ ਸ੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜ ਸੰਕਲਪ ਬੱਧਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਸ ਸ੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਪਰਿ-ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਮੱਗਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਲਈ ਗੂੜ੍ਹ ਤੇ ਉਚਤਮ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਆਵੱਸ਼ਕਤਾ ਅਨਿਵਾਰੀ ਹੈ। ³⁴

ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਰੂਪ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀਵਾਦ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ, ਪਰਾ-ਯਥਾਰਥ

ਰਾਜਨੀਤਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਆਦਿ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਦੇ ਰੂਪ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਹਨ। ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸਪਸ਼ਟ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਯਥਾਰਥ- ਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਕਿਰਤੀ ਵਰਗ ਨਾਲ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੰਝਲੇ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਪੈਟੀ-ਬੁਰਜਵਾ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਕੋਟੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਅੰਤਰ- ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧਾ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਕਿਰਤੀ ਵਰਗ ਨਾਲ ਤਦਰੂਪਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਚੀਰ ਫਾੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਮਾਜਕ ਤੋਰ ਵਿਚ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਗਿਣਾਤਮਕ ਅਤੇ ਗੁਣਾਤਮਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸੇਧ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਕਥਨ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । "ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਬਿਰਤੀ ਵਿਚ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਰਲਾ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਸਮਾ ਜਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਹੀ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੇ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇੜ ਚੇਤਨਾ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੀ ਰਲਾਵਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ^"35

ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਬਦਲਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਗੋਂ ਇਕ ਨਰੋਈ ਸੇਧ ਦੇ ਕੇ ਇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲੇਖਕ ਦਾ ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਇਕ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲੇਖਕ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਅਗਲੇਰੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਲਿਖਾਰੀ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨ ਮਜਦੂਰ ਨੂੰ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਰਾਹ ਨੂੰ ਦਰਸਾਏ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਕਿਸਾਨ- ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੀ ਸਮਾਜੀ ਵਿਗਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।³⁶ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ, ਪਿਛਾਂਹ- ਖਿੱਚੂ ਅਤੇ ਸੇਸ਼ਿਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾ ਫਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਹਾਂ- ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਅੰਦਰ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪਰ ਸੂਖਮ ਚਿੰਤਨ ਸਰਗਰਮੀ ਬਣਾ ਕੇ ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸੋਸ਼ਿਤ ਵਰਗ ਦਾ ਪੱਖ ਲੈ ਕੇ ਚਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚੋਂ ਸੋਬਣ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।"³⁷

ਉਪਰੋਕਤ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹੇ ਸਾਹਿਤ-ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਲੇ ਸਾਹਿਤ ਆਦਰਸ਼ਾਂ/ਲਕਸ਼ਾਂ ਨਾਲੋਂ ਰੂਪ, ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਪੱਖੋਂ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਥਾਪਨਾ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਧਾਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ

ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤਕ ਹੁੰਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਕਿਰਦਾਰ ਤੋਂ ਵਿਗਿਆਨਕਤਾ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਹਿਲੂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਆਧਾਰ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਆਧਾਰ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ : ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਪਦਾਰਥ-ਵਾਦ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ, ਗੈਰ-ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਸਭ ਇਕ ਮੱਤ ਹਨ। ਇਥੇ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਲਨਨ ਰਾਏ ਦਾ ਕਥਨ ਕੁਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਸਮਾਜਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਇਕ ਸੰਕਲਪ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਲਵੇ ਭਾਵੇਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ । ਇਸਦਾ ਆਧਾਰ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। ³⁸ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਧਾਰਾ ਵਿਚ ਏਥੇ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਮੂਲਰੂਪ ਵਿਚ ਕੋਈ ਇਕ ਸੰਗਠਿਤ ਜਮਾਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਬਣ ਕੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਿਸ਼ਰਤ ਅਤੇ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਪਰਿਪੇਖ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਧਾਰ ਅਤੇ ਪਰਿਪੇਖ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਮਾਰਕਸੀ ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨੀ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ ਪਰਿਪੇਖ ਇਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਆਧਾਰ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੌਤਿਕ- ਵਾਦ ਹੈ। ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੇਵੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਪ੍ਰਵਰਗ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਪ੍ਰਕਿਤੀ ਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਧੀ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਹੈ। ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਤੀਸੀਲਤਾ'ਚ ਸਮਝ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਨੇ ਮਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਾਕਾਰਾਤਮਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਰਹੀ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਥੋਂ ਮਾਨਵੀ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਮੂਲ ਹੀ ਆਪਣੇ ਮੁੱਢਲੇ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਹੈ। "ਮਾਰਕਸੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਦਾਰਥ ਕੁਦਰਤ ਹੋਂਦ (ਜੀਵਨ) ਇਕ ਵਸਤੂਗਤ ਸਚਾਈ ਹੈ। ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੀ ਹੱਦ ਸਾਡੀ ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੂਲ ਵਸਤੂ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹੋ ਹੀ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸੇਮਾ ਹੈ। ਚੇਤਨਾ ਗੌਣ ਹੈ, ਇਸੇ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੈ ਹੋਂਦ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੈ। ਵਿਚਾਰ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਹੀ ਉਪਜ ਹੈ।" ³⁹

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਮਾਨਵੀ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ ਬਾਹਰ-ਮੁਖੀ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸੂਚਕ ਮੰਨ ਕੇ ਇਸਦਾ ਅਧਿਐਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ

ਦਰਸਨ ਸਿਰਫ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਹੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਵੀ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਜਮਾਤ ਦਾ ਪੱਥ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਸਦਾ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ ਇਸੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਮੁੱਲਾਂ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਾਹਰ ਅਰਥਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਾਤਨ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸਹੀ ਪਰਿਪੇਖ ਨੂੰ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਕਥਨ ਹੋਰ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ। ਜਿਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕੇਵਲ ਇਸ ਤੱਥ ਨਾਲ ਹੋਵੇ ਕਿ ਨਾਵਲ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਾਮਿਆ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਰੂਪਾਂ, ਸੈਲੀਆਂ ਤੇ ਅਰਥਾਂ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਧਿਆਨ ਦੇਵੇਗਾ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦਾ ਇਹ ਮੰਤਵ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਤੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੜਾ ਦੀ ਉਪਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਸਮਝੋ । ⁴⁰

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕ ਸਮਾਜਕ ਉਪਰ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗੀ ਕਲਾ ਮੰਨਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿਰਤੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਲਈ ਬੇਧਾਤਮਕ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਸਮੀਖਿਆ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਰ-ਉਸਾਰ ਦੇ ਇਕ ਅੰਗ ਵਜੋਂ ਅਧਿਐਨ ਹੇਠ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਧਾਰ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਨਿਸ਼ਕਿਰਿਆ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਸਦਾ ਆਪਣੇ ਆਧਾਰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਸਗੋਂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਬੱਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਰਾਜਸੀ ਵਿਚਾਰ, ਸਾਹਿਤ/ਕਲਾ, ਵਿਗਿਆਨ ਧਰਮ ਫਲਸਫਾ ਕਾਨੂੰਨ ਆਦਿ ਇਸੇ ਪਰ ਉਸਾਰ ਦਾ ਅੰਗ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਕ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਾਪਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਵੀ ਪਦਾਰਥਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚੋਂ ਲੱਭਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਇਹ ਪੂਰਨ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਸੋਮਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਮੱਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਲੱਭਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਦਾਰਥਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ, ਸਮਾਜਕ ਹੋਂਦ ਵਿਚੋਂ ਲੱਭਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਇਹ ਵਿਚਾਰ, ਸਿਧਾਂਤ, ਮੱਤ ਵਰੀਤਾ ਹਨ। ਇਸੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅੰਤਰ-ਸੂਝ ਜਾਰਜ ਨੂੰ ਪਲੈਖਾਨੋਵ ਹੋਰ ਭਾਵਪੂਰਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦ

ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਕਾਫੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ।⁴²

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੀ। ਇਹ ਸਮੀਖਿਆ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਯਥਾਰਥਕਤਾ ਨਾਲ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਅਜਿਹੇ ਮੁੱਲਵਾਨ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥਕਤਾ ਨਾਲ ਸੁਚੇਤ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜੁੜਿਆ ਹੋਵੇ । ਇਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ 'ਕਲਾ ਸਮਾਜ ਲਈ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੇ ਜਨ-ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਚਿਤਰਨ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵੱਲ ਲਿਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਜਾਂ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਇਕ ਸਰਗਰਮ ਰੋਲ ਵੀ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਮੂਲ ਸਥਾਪਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅੰਤਰ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੀਖਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅੰਤਰ ਵਸਤੂ ਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਰੂਪ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅੰਤਰ ਵਸਤੂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਰੂਪ ਮੁੜਵੇਂ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਅਲੱਗ ਪਛਾਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਮੁੱਢੋਂ ਹੀ ਵੱਖਰੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ । "ਕਵਿਤਾ ਵੱਥ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰੂਪ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅਲਹਿਦਾ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਨਿਖੇੜਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। "⁴³ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਵਿਚ "ਹਰ ਰਚਨਾ ਦਾ ਅਰਥ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਉਹਦੀ ਵਸਤੂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।⁴⁴ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅੰਤਰ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਮਿਸ਼ਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਲਾ ਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਾਣ ਤੱਤ ਉਸਦੀ ਵਸਤੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰੂਪ ਦੀ ਲੋੜ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ ਇਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ। ਰੂਪ ਵਸਤੂ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਕੋਈ ਭਿੰਨ ਪਦਾਰਥ ਨਹੀਂ, ਠੀਕ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਅੰਦਰ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਸਦੀ ਬਾਹਰੀ ਚਮੜੀ ਨਾ ਤਾਂ ਸਾਹ ਲੈ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਜੀਵਤ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਲਾ ਦੀ ਅਸਲ ਸਕਤੀ ਉਸਦੀ ਵਸਤੂ ਵਿਚ ਹੈ. ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਮਹੱਤਵ ਤੋਂ ਵਾਝਿਆ ਕਰਨਾ ਉਸ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੂਲ-ਪ੍ਰਾਣਤਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਲੈਣਾ ਹੈ।"⁴⁵

ਕੁਝ ਚਿੰਤਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਅੰਤਰ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਹੀ ਪੂਰਨ ਮਹੱਤਤਾ ਦੇ ਕੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਕਲਾਵਾਦੀ ਜਾਂ ਸੁਹਜਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਉਹ ਰੂਪ ਨਿਰ-ਪੇਖਤਾ ਨਾਲ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅੰਤਰਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੀ ਅਨਿੱਖੜਤਾ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ । ਰੂਪ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਕੇਵਲ ਕਲਾਮਈ ਜਾਂ ਸੁਹਜਵਾਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਮਾਜਕ ਵੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਵੇਂ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਉਦੋਂ

ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜੇਕਰ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਕਿਸਨੇ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਹੈ।"⁴⁶

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਮੂਲ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਆਪਣਾ ਵਸਤੂਰਤ ਅਸਤਿਤਵ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਯਥਾਰਥ ਬਾਰੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਚਿਤਰਣ ਨਾ ਮੰਨ ਕੇ ਉਸਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਜਾਂ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਮੁੱਲਵਾਨ ਹੈ ਕਿ "ਸਾਹਿਤ ਯਥਾਰਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"⁴⁷ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣਾ ਯਥਾਰਥ ਵਰਗੀ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਬਿੰਬਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਕਾ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵਸਤੂ ਜਗਤ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਮਾਨ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਯਥਾਰਥ ਬੋਧ ਦੀ ਵਿਧੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੇਸਕਾਰੀ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਨਿਸਕਿਰਿਆ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ । ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਚਿਤਰ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੇ ਮੁੱਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮਕਾਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਯਥਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਵਰਨਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਿਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਾਰਾ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।^"48

ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮ ਵੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਤੁਹਜਾਤਮਕ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਅੱਗ ਵੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਅੰਗਾਂ ਵਾਂਗ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਿਕ ਬਣਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਅੰਗ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਵਰਗ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਵਰਗ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਸਪਾਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਿੰਬਾਂ, ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਰਤਾਰੇ ਵਜੋਂ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੱਕ ਘਟਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਸਿੱਧੜ ਜਾਂ ਮਕਾਨਕੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕਲਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਹੋਣਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਸਾਹਿਤ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਪਰ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ

ਦੋਵੇਂ ਸਮਾਜਕ ਉਦੇਸਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਸਲੇ ਵੀ ਹਨ। ਰਾਜਨੀਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਮੱਤ ਉਲੇਖਯੋਗ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜੀਵਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਜੀਵਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਪਿੱਛੇ, ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਜਮਾਨੇ ਵਿਚ ਇਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵੀ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।⁴⁹

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਘਟਨਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੇਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਸਮਝਦਾ ਹੋਇਆ ਜਮਾਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਕੂਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਪੱਖਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰੇਅਮੰਡ ਵਿਲੀਅਮ ਦੇ ਸਬਦਾਂ ਵਿਚ: "ਲਿਖਤ ਦੂਸਰੇ ਅਮਲਾ ਵਾਂਗ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੁਕਵੇਂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚੁਣੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਢੰਗਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ⁵⁰

ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਆਪਣੇ ਚੁਗਿਰਦੇ ਨਾਲ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਕੋਈ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਦੇਸ਼-ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਸਗੋਂ ਉਹ ਰਚਨਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਅਜਿਹੇ ਕਲਾਤਮਕ ਬਿੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵ ਕਿਸੇ ਜਮਾਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਤਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸ਼ਕਤੀ ਕਿਰਤੀ ਜਮਾਤ ਨਾਲ ਦਰਸਾ ਕੇ ਉਸਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਚੇਤ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੱਖਪਾਤੀ ਰਵੱਈਆ ਨਿਸਚੈ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਨਿਰਪੱਖ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਿਰਪੱਖ ਸੋਚਣਾ ਵੀ ਪੱਖਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। "ਹਰ ਲੇਖਕ /ਕਲਾਕਾਰ ਆਪਣੀ ਸਿਰਜਣਾ ਰਾਹੀਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪ੍ਰਤਿ ਆਪਣੇ ਰੁਖ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਾ ਹੀ ਵਿਖਾਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਜਾਂ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋਣ ਦਾ ਜਾ ਜਮਾਤਾਂ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਗੱਲ ਅੱਗੋਂ ਲੇਖਕ ਦੇ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤਿ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਉਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਤਾ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਕਿਸ ਜਮਾਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਹਿੱਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ।⁵¹

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤਕ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਤੇ ਵਰਨਣਯੋਗ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਜ਼ਰੂਰਤ ਇਸ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਰਤਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਰਾਹ ਸੁਝਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਇਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਦੇਸ਼ ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਉਪਯੋਗੀ ਕਲਾ ਮੰਨਦੀ ਹੋਈ ਸਮਾਜੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਸਹਾਇਕ ਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸੱਚਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਗਿਆਨ ਅਨੰਦ ਹੈ।"⁵² ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਉਪਯੋਗੀ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸਾਧਨ ਹੈ ਦੀ