ਪ੍ਰਸੰਗ (Context)

ਸੰਦੇਸ(Message)

ਵਕਤਾ------------------------------------------ਸਰੋਤਾ

ਸੰਪਰਕ(Contact)

ਕੋਡ (Code)

ਰੋਮਨ ਜਾਕਬਸਨ ਆਪਣੇ ਸੰਚਾਰ ਮਾਡਲ ਵਿਚ ਛੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਕੋਈ ਇਕ ਦੀ ਘਾਟ ਬਿਨਾਂ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਨੇਪਰੇ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹ ਸਕਦੀ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਵਕਤਾ, ਸਰੋਤਾ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਤੱਤ ਜਰੂਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਕਤਾ ਸਰੋਤੇ ਨੂੰ ਸੰਦੇਸ਼ ਸੰਚਾਰਦਾ ਹੈ. ਇਸ ਲਈ ਵਕਤੇ ਅਤੇ ਸਰੋਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਪਰਕ ਦਾ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਦੇਵਾਂ ਵਿਚ ਸੰਪਰਕ ਮੌਖਿਕ, ਲਿਖਤੀ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਆਦਿ ਵਿਧੀ 'ਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸੰਦੇਸ਼ ਸਤੋਤੇ ਅਤੇ ਵਕਤੇ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਰਾਹੀਂ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਸਰੋਤਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਹੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਸੰਗ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਕਤੇ ਅਤੇ ਸਰੋਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਕੋਡ ਦੀ ਸਾਂਝ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਕੋਡ ਦੇ ਸਾਂਝੇਪਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਵਕਤਾ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਸਰੋਤੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੋਤਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ ਸੁਨੇਹਾ ਹੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ, ਪ੍ਰਸੰਗ, ਸੰਪਰਕ, ਕੋਡ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਅੰਗਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੰਪੂਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਇਕ ਅੰਗ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੁਨੇਹੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਕ ਸੰਰਚਨਾ (Verbal Structure) ਜਿਸ 'ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਛੇ ਅੰਗ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਉਸਦੇ ਬਰਾਬਰ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਉਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।¹⁷

ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਕਾਰਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਰੋਮਨ ਜਾਕਬਸਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਵਲ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਝੁਕਾਅ ਵਧੇਰੇ ਹੋਵੇਗਾ, ਤਾਂ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਉਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਪ੍ਰਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਚਿਤਰ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: