ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਕ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਤੋਂ ਵਿਛੁੰਨ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੇ ਸਗੋਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਸਮਾਜਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਘੋਖ-ਪੜਚੋਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬਸ਼ਰਤੇ ਕਿ ਉਹ ਨਿਰੋਲ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਚਾਰ ਹੀ ਨਾ ਹੋਣ ਜੋ ਇਕ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨਾ ਹੋਣ । ਪ੍ਰਗਤੀ-ਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ 'ਚ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਦੀ ਇਹ ਸਥਾਪਨਾ ਮੁੱਲਵਾਨ ਹੈ ਕਿ. ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਭਾਵ ਅਜਿਹਾ ਸਾਹਿਤ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਉਭਰ ਰਹੀਆਂ ਸਮਾਜਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਅਗਵਾਈ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਕ ਪੜਾਅ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।^"53

ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਲਾ ਕਲਾ ਲਈ ਦੀ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਤੇ ਵੀ ਬਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਧਾਨ ਨੂੰ ਪਾਠਕ ਅੱਗੇ ਪਰੋਸ ਕੇ ਰਖ ਦੇਣ ਦਾ ਵੀ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਕਲਾ ਤੇ ਸੁਹਜ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜਕ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਸਾਹਿਤ/ਕਲਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ' ਜਿੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀ ਸੁਹਜ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣਾ ਬਣਦਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰਜ (Functions) ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ^"54

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮੀਖਿਆ ਨੂੰ ਕਲਾ-ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਉਸਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨਾ ਜਾਂ ਅਵਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਨਿੰਦਣਾ ਮਾਤਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਿਆਨ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਮਾਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਪੁਸਟੀ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮੀਖਿਆ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਪ੍ਰਵਾਨਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਤਰੀਵੀ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਜੇ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸਮੀਖਿਆ ਨੂੰ ਘਟਨਾ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਦੀ ਥਾਂ 'ਮਾਨਵ ਚਰਿਤਰ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। "⁵⁵ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਕਿਰਤਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਬਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। "ਇਸੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਕਿਰਤ ਦੇ ਪਾਠ ਦੀ ਹੋਂਦ-ਵਿਧੀ ਦਾ ਵਿਸ-ਲੇਸਣ ਅਧਿਐਨ, ਮੁਲਾਂਕਣ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮਰਮ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਨੁਸਾਰ ਰਚਨਾ ਵਿਚਲੇ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਹੱਦ ਵਿਧੀ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਉਸਾਰੀ-ਨਿਯਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ ਅਤੇ ਇਸ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚਲੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੁੱਖੀ ਮੁੱਲਾ ਅਤੇ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਅਨੁਕੂਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਹੈ ।⁵⁶

ਸਮੀਖਿਆ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗਤਾ ਅਨੁਕੂਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ ਜੋ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਆਧਾਰ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਿਆਨ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵਡੇਰਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਸਮਾਜੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚ ਪਥ-ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਹੈ।