(ੳ) ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਸੱਟ ਲੱਗ ਗਈ।
(ਅ) ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਰੋਟੀ ਖਾਧੀ।
(ੲ) ਮੁੰਡਾ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ ਹੈ 'ਮੁੰਡਾ' ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਾਕ (ੲ) ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਬੰਧਕ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਵਾਕ (ੳ), (ਅ) ਵਿਚ ਮੁੰਡਾ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਰੂਪ ਮੁੰਡੇ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਮੁੰਡਾ ਦਾ ਸਬੰਧਕੀ ਰੂਪ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਸਕਰਮ ਕਿਰਿਆ ਦੇ -ਇਆ ਅੰਤਕ ਅਰਥਾਤ ਪੂਰਨ ਪੱਖ ਵਾਲਾ ਰੂਪ ਅਤੇ -ਣਾ/ਨਾ-ਅੰਤਕ ਰੂਪ ਵਾਕ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਸਬੰਧਤ ਨਾਂਵ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਬੰਧਕ ਜ਼ਰੂਰ ਆਵੇਗਾ।
ਉਸ ਨੇ ਅੰਬ ਖਾ ਲਿਆ ਹੈ।
ਉਸ ਨੇ ਰੋਟੀ ਖਾ ਲਈ ਹੈ।
ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣਾ ਹੈ।
ਸੰਖੇਪ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਲ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਜਿਹੇ ਵਿਆਕਰਨਕ ਵਰਤਾਰੇ ਹਨ ਜੋ ਵਾਕ ਬਣਤਰ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਇਕਾਈਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹਨ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ- ਅਰਥ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ- ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੰਢਾਉਂਦੀ ਉਹ ਲੋਕ ਮੂੰਹਾਂ ਤੋਂ ਲੱਥ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰਿਵਰਤਨ ਤਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹਰ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਪਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾਈ ਧੁਨੀਆਂ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਵੇਂ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਜਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਅਸੀਂ ਅਰਥ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗੌਲਣਾ ਹੈ।
ਅਰਥ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ। ਉਹ ਹਨ- ਅਰਥ ਵਿਸਤਾਰ, ਅਰਥ ਸੰਕੋਚ ਅਤੇ ਅਰਥ ਪਲਟਾ। ਇਥੇ ਇਹਨਾਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਅਰਥ ਵਿਸਤਾਰ- ਕਿਸੇ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ ਦੇ ਅਰਥ ਦਾ ਹੋਰਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਤੱਕ ਫੈਲ ਜਾਣ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਅਰਥ ਵਿਸਤਾਰ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ 'ਤੇਲ' ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਅਰਥ ਹੀ ਤਿਲਾਂ ਦਾ ਨਿਚੋੜ। ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਹ ਹੋਰ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਨਿਚੋੜ ਨੂੰ ਵੀ ਤੇਲ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ, ਨਾਰੀਅਲ ਦਾ ਤੇਲ ਆਦਿ।
ਅਰਥ ਸੰਕੋਚ- ਕਿਸੇ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਵਿਸਤਰ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸੀਮਤ ਅਰਥ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਪਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅਰਥ ਸੰਕੋਚ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਸ਼ਬਦ 'ਮ੍ਰਿਗ' ਸ਼ੁਰੂ ਸੁਰੂ ਵਿਚ ਹਰ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਰਥਾਤ ਹਿਰਨ, ਸ਼ੇਰ, ਬਘਿਆੜ, ਲੂੰਬੜੀ ਆਦਿ ਸਭ ਮ੍ਰਿਗ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਅਰਥ ਕੇਵਲ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜਾਨਵਰ ਅਰਥਾਤ ਹਿਰਨ ਲਈ ਹੀ ਹੈ।
