ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਲੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ।

ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਾਪਰਦਾ ਰਿਹਾ ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਰੂਪ ਉਜਾਗਰ ਹੋਏ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਭ੍ਰੇਸ਼ਾ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਪਭ੍ਰੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਾਂ ਵਾਂਗ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਰਹੇ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਮਾਗਧੀ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤ ਦੀ ਮਾਗਧੀ ਅਪਭ੍ਰੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੈਸ਼ਾਚੀ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤ ਦੀ ਪੈਸ਼ਾਚੀ ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈ। ਇੰਜ ਮੱਧਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ-ਆਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਦੋ ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਾਂ ਅਤੇ ਅਪਭ੍ਰੇਸ਼ਾ ਸਨ।

ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਕ੍ਰਮ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਮੱਧਕਾਲੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤ-ਆਰੀਆ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਪੱਧਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਪੱਧਰ ਪਾਲੀ ਅਤੇ ਅਰਧ ਮਾਗਧੀ ਦੀ ਹੈ, ਦੂਜੀ ਮਾਗਧੀ ਅਤੇ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦੀ, ਤੀਜੀ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਚੌਥੀ ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ਾਂ ਦੀ। ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਾਂ ਅਤੇ ਅਪਭ੍ਰੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਸਾਂਝੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ।

(i) ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਾਂ ਅਤੇ ਅਪਭ੍ਰੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅਯੋਗਤਾਮਕਤਾ ਦੇ ਲੱਛਣ ਵਧਿਆ।

(ii) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਧੀ।

(iii) ਪੁਰਖਵਾਚੀ ਪੜਨਾਂਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘੱਟ ਗਈ।

(iv) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਵਚਨ ਅਤੇ ਦੋ ਲਿੰਗ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਆਏ।

(v) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ (ਣ) ਧੁਨੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।

(vi) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘੱਟ ਗਈ।

ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ— ਲਗਭਗ 1000 ਈ. ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਪੱਧਰਾਂ ਉਹ ਸੰਪਰਕ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਇਸ ਸੰਪਰਕ ਦੌਰਾਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਵੀ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਨਿਖਰੇ ਹੋਏ ਰੂਪ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਏ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਆਰੀਆ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਮਰਾਠੀ, ਬੰਗਾਲੀ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਥੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਨਿਕਾਸ 1000 ਈ. ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਇਹ ਨੁਕਤਾ ਅਜੇ ਵਿਚਾਰਧੀਨ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਹੜੀ ਅਪਭੇਸ਼ ਕਾਲ ਸੀ। ਆਮ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਕੈਕਈ ਅਪਭ੍ਰੇਸ਼ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ- 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਹੋਏ ਨਿਕਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਚਾਰ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

1. ਮੁੱਢਲਾ ਪੜਾਅ                    100 ਤੋਂ 1500 ਈ.

2. ਬਾਹਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੜਾਅ            1500 ਤੋਂ 1947 ਈ.

3. ਸਵਾਧੀਨ ਪੜਾਅ                 1947 ਤੋਂ 1966 ਈ.

4. ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਪੜਾਅ                1966 ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ।

16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਆਰੀਆ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲੱਛਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ। ਅਜਿਹੇ ਲੱਛਣ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਲਿਖੇ ਗਏ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚੋਂ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ- ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ,