ਉਦਾਤ-ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਲੋਚਾ ਹੀ ਇਸਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ। ਨੇਕੀ ਦੇ ਕਾਵਿ ਚਿੰਤਨ ਮੁਤਾਬਕ ਜਦੋਂ ਕਵੀ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦਿਸਦੇ ਜਗਤ ਦੇ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਤਰਕ ਦੁਆਰਾ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਵੀ-ਮਨ ਵਿਚ ਵਿਸਮਾਦ ਜਾਗਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਸਮਾਦ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਨੇਕੀ ਨੇ 'ਸੁਰਤ ਦੀ ਜਾਗ' ਅਤੇ 'ਵੇਦਨਾ ਦਾ ਮੁਸ਼ਕ ਉਠਣਾ' ਕਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸਮਾਦ ਭਾਵਨਾ ਹੀ ਆਵੇਸ਼ ਜਾਂ ਰਚਨਾਤਮਿਕ ਛਿਣਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਕਲਪਣਾ, ਅੰਤਰ-ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਅਤੇ ਰਹੱਸ-ਬੋਧ ਦੀ ਜਗਿਆਸਾ 'ਚੋਂ ਉਪਜੇ ਵਿਸਮਾਦ ਦੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਮਹੱਤਵ ਬਾਰੇ 'ਸਤਿ ਸੁਹਾਣ' ਨਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਨੇਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:

ਕਲਪਣਾ ਦੀ ਕੂਤ ਮੇਰੀ ਕਲਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੋ।

ਅੰਦਰੇ ਦੀ ਅੱਗ ਮੇਰੀ ਸਿਰਜਨਾ ਦਾ ਸਾਰ ਵੋ।

(ਪੰਨਾ 6)

ਨਿਬੜ ਜਾਏ ਵੇਦਨਾ ਤਾਂ ਯੋਗ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼

ਮੁਸ਼ਕ ਉਠੇ ਵੇਦਨਾ ਤਾਂ ਕਾਵਿ ਦਾ ਵਿਗਾਸ।

(ਪੰਨਾ 15)

ਜਾਂ ਕੋਈ ਸੱਚ ਮੈਨੂੰ ਨੰਗਿਆਂ ਖਲ੍ਹਾਰ ਜਾਵੇ,

ਜਾਂ ਵੀ ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਅੱਗੇ ਹਾਰ ਜਾਵੇ,

ਮੇਰੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੇ ਛੁੜਕ ਜਾਣ ਦਾਹਵੇ ਜਾਂ,

ਕੋਈ ਅਣਹੋਣੀ ਮੇਰੇ ਨਿਸ਼ਚੇ ਨਾ ਆਵੇ ਜਾਂ,

ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਭਾਵੀ ਦਾ ਥਿਆਵੇ ਮੈਨੂੰ ਭੇਤ ਨ,

ਸਾਰੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁਟ ਦੇਵੇ ਮੇਰੀ ਚੇਤਨਾ :

ਜਦੋਂ ਅੱਖ ਵੇਖੇ ਨਵ-ਰੂਪ ਉਦਾਤ ਦਾ,

ਨੂਰ ਜਦੋਂ ਨੇਰਿਆਂ ਦੀ ਪਿੱਠ ਪਿਛੋਂ ਝਾਕਦਾ :

ਅੰਗ ਅੰਗ ਉਦੋਂ ਵਿਸਮਾਦ ਮੇਰੇ ਜਾਗਦਾ

ਕਾਇਆ ਕਲਬੂਤ ਵਿਚ ਕਾਵਿ ਅਨੁਰਾਗ ਦਾ।

(ਪੰਨਾ 18)

ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਅਨੁਭਵ, ਨਿਰਸੰਦੇਹ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਧਾਰਨ ਵਿਹਾਰਕ ਆਪੇ ਦੀ ਚੇਤਨ ਕਿਰਿਆ ਵਰਗਾ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ। ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਛਿਣਾਂ ਦੀ ਤਾਸੀਰ ਬਾਰੇ ਨੇਕੀ ਆਪਣੇ ਇਕ ਨਿਬੰਧ 'ਕਵੀ ਦਾ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਅਨੁਭਵ' (ਸੰਕੇਤ, ਅਪ੍ਰੈਲ 1964) ਵਿਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ : 'ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਕਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਧਾਰਨ ਰੂਪ ਤੋਂ ਵਿਲੱਖਣ, ਤੀਖਣ ਚੇਤਨਤਾ ਵਿਚ ਜਗਮਗਾਂਦੀ ਤੇ ਸਰੋਦੀ ਸੰਗੀਤਕਤਾ ਵਿਚ ਥਰਥਰਾਂਦੀ ਇਕ ਅਲੋਕਿਕ ਹੋਂਦ ਪ੍ਰਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਆਪ ਵੀ ਇਉਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ