ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਚਕਾਚੌਂਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਪਾਰ-ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਸੁਹਜ- ਚਿਤਰ ਨੇਕੀ-ਕਾਵਿ ਦਾ ਜਾਣਿਆ ਪਛਾਣਿਆਂ ਪੈਰਾਡਾਈਮ ਹੈ। 'ਅਸਲੇ ਤੇ ਉਹਲੇ' ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 'ਨਾ ਇਹ ਗੀਤ ਨ ਬਿਰਹੜਾ' ਤੱਕ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਇਹ ਪੈਰਾਡਾਈਮ ਆਵਰਤੱਕ-ਤੱਤ ਵਾਂਗ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਨੇਕੀ ਦਾ ਕਾਵਿ-ਉਚਾਰ ਨਾ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਦਾ ਆਤਮ-ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਮਕਾਲੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦਾ ਸਪਾਟ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ । ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰਾਂ ਦਾ ਰੋਜਨਾਮਚਾ ਬਣਨ ਦੇਣ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਰੇਜ਼ ਕੀਤੀ ਰੱਖਿਆ' ਅਤੇ 'ਯੋਗ ਤੇ ਜੈਨ, ਬੁਧ ਮੱਤ ਆਦਿ ਪੂਰਬੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਨਿਸ਼ਠ ਪਹੁੰਚ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਦੀ ਸੋਝੀ ਦਿੱਤੀ।

ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਗੋਚਰ-ਜਗਤ ਨੂੰ ਮਿੱਥਿਆ-ਜਗਤ ਮੰਨਣ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਵਿਚ ਆਸਥਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਤਤਕਾਲੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੇਕੀ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕ-ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੀਆਂ। ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਵਾਂਗ ਉਸਦੀ ਮੂਲ ਚਿੰਤਾ ਦਿਸਦੇ ਸੱਚ ਦੇ 'ਅਸਲੇ' ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਦੀ ਹੈ। ਤਤਕਾਲੀ ਸਮਾਜਕ ਮਸਲਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਨੇਕੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਮੁੱਖ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਡਾ. ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਡਾ. ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਭਾਵੁਕਤਾ ਵੱਸ ਨੇਕੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਜੋਂ ਵਡਿਆਇਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਮਾਣ ਵਜੋਂ ਡਾ. ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਹ ਕਥਨ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ :

''ਨੇਕੀ ਦੀ ਮੂਲ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਇਕ ਅਤਿਅੰਤ ਤੀਬਰ ਜਗਿਆਸਾ ਹੈ : ਦਿਸਦੇ ਦੇ ਅਸਲੇ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਦੀ ਤੇ ਫੇਰ ਇਸ ਅਸਲੇ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਲੱਖਣ ਦੀ। ਨੇਕੀ ਦੀ ਵੱਡੀ ਲਗਨ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਅਨਾਦੀ ਤੇ ਅਨੰਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝਣਾ ਹੈ। ਬਜਾਏ ਇਸਦੇ ਕਿ ਆਪਣੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕਵੀਆਂ ਵਾਂਗ ਉਹ ਤਤਕਾਲੀ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ, ਬੌਧਿਕ ਜਾਂ ਸੌਂਦਰਯਾਤਮਕ ਮਸਲਿਆਂ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦਾ, ਉਸਨੇ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਮੂਲ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਤਤਕਾਲਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। (ਸਾਹਿਤ ਸੰਵੇਦਨਾ, ਪੰਨਾ 173)

ਪਾਰ-ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸ- ਨਿਰਪੇਖ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਉਦਾਹਰਣ 'ਸਿਮਰਿਤੀ ਦੇ ਕਿਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ' ਅਤੇ 'ਕਰੁਣਾ ਦੀ ਛੁਹ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਪ੍ਰਗੀਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। 'ਸਿਮਰਿਤੀ ਦੇ ਕਿਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਚ ਠੇਕੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸ-ਨਿਰਪੇਖ, ਨਿਰਮੁੱਖ, ਨਿਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੋਂਦ ਵਜੋਂ ਚਿਤਵਿਆ ਹੈ। ਸਮੇਂ-ਸਥਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮਾਨਵੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵਿਛੁੰਨੇ ਨਾਇਕ ਕੋਲ ਵਾਪਰ ਚੁੱਕੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹਾਦਸਿਆਂ ਦੀ ਕੇਵਲ ਯਾਦ ਬਾਕੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਦੇ ਕਦੇ 'ਇਕ ਝਰਨਾਟ' ਅਤੇ 'ਦਰਦ ਦੀ ਗਟੋਲੀ' ਵਾਂਗ ਉਸਦੀ ਸਿਮਰਿਤੀ ਵਿਚ ਜਾਗਦੀ ਹੈ। ਇਸ