ਉਹ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀ ਬੋਲ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।' ਪਰ ਇਸਦਾ ਇਹ ਭਾਵ ਕਦਾਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਵੀ-ਪੈਗੰਬਰ ਉਹੀ ਉਚਾਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਸਤੇ ਨਾਜ਼ਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨੇਕੀ ਅਨੁਸਾਰ 'ਕਵੀ ਪੈਰੀਬਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ।.. ਕਲਾਮ ਵਾਲਾ ਕਵੀ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਜਾਗੀ ਗੱਲ ਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਕਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ, ਰੱਬ ਦੀ ਭੀ ਨਹੀਂ।' ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਕਾਰਜ ਅਸਲੋਂ ਵਿਲੱਖਣ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਗਰਮੀ ਹੈ, ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਚੇਤਨ ਆਪੇ ਦੀ ਸੁਚੇਤ ਘਾੜਤ ਜਿਹਾ ਮਕਾਨਕੀ ਕਾਰਜ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਸਲੋਂ ਸੁੱਧ-ਬੁੱਧ ਹੀਣ ਕਿਸੇ ਰਹੱਸਮਈ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਦਾ ਅਚੇਤ ਪ੍ਰਗਟਾ। ਇਹ ਕਵੀ ਦੇ ਇਕਾਗਰ ਆਪੇ ਅਤੇ ਚੇਤ- ਅਚੇਤ ਮਨ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਹੈ। ਨੇਕੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ: ''ਦਰਅਸਲ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਤਾਂ ਵਿਹਾਰਕ ਆਪੇ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਉਚੇਰੀ ਤੀਖਣ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਇਹ ਚੇਤਨਾ ਕਿਉਂ ਜੋ ਸਧਾਰਨ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਚੇਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਸਨੂੰ 'ਅਚੇਤ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਥੇ ਅਚੇਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸੁਚੇਤ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਧਾਰਨ ਚੇਤਨਤਾ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਤੋਂ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਵੀ ਦੀ ਸਧਾਰਨ ਚੇਤਨਾ ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਨੁਭਵ ਵਿਚ ਕਤਈ ਤੌਰ ਤੇ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਵਧੇਰੇ ਉਚਿਤ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਕਵੀ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਅਵਚੇਤਨ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਇਕ ਵਿਚਿਤ੍ਰ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਜੁੜ ਕੇ ਕਵੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਚਨਾਤਮਕ ਆਵੇਸ਼ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਜਗਾਉਂਦੇ ਹਨ।" ਸੁਰਤ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਆਪੇ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਕਵੀ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਅਸਧਾਰਨਤਾ ਦਾ ਸੁਆਮੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨੇਕੀ ਕਵੀ ਦੀ ਤੱਕਣੀ ਨੂੰ 'ਆਦਿ-ਕਾਲੀ, ਰਹੱਸਮਈ, ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਕਰਣਕ' ਤੱਕਣੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ।' (ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਿਛੋਕੜ) ਅਪਹੁੰਚ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀ ਤੱਕਣੀ ਕਾਰਨ ਹੀ ਕਵੀ ਦੀ ਗਲ-ਕੱਥ, ਚੱਜ-ਆਚਾਰ ਅਤੇ ਬੁੱਧ-ਵਿਵੇਕ ਸਧਾਰਨ ਤੋਂ ਵਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:

ਬੋਲਿਆ ਜਾਂ ਕਲਾਧਾਰੀ ਕਲਾ ਦੇ ਕਲਾਮ ਨਾਲ

ਰੰਗ ਦਿੱਤਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਚੋਲਾ ਇਲਹਾਮ ਨਾਲ।

ਗੱਲ ਦਾ ਸਲੀਕਾ ਹੋਰ/ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸ਼ਊਰ ਹੋਰ,

ਜੇਭਾ ਦਾ ਜਲਾਲ ਹੋਰ/ਕਲਾ ਦਾ ਜ਼ਹੂਰ ਹੋਰ...

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਚੱਜ ਹੋਰ/ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਆਚਾਰ ਹੋਰ

ਦਿਲ ਹੋਰ, ਦਰਦ ਹੋਰ/ਹੂਕ ਹੋਰ, ਹੇਕ ਹੋਰ-

ਪੀੜਾ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਬਿਬੇਕ ਹੋਰ

ਕਵੀ ਦੇ ਪਰਾਗੇ ਵਿਚ ਹੋਰ ਕੋਈ ਭੇਤ ਨਾ

ਕਾਰਣਾਂ ਤੇ ਕਾਰਜਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਇਕ ਵੇਦਨਾ

(ਨਾ ਇਹ ਗੀਤ ਨਾ ਬਿਰਹੜਾ, ਪੰਨੇ 9, 10)

ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਆਵੇਸ਼ਮਈ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਕਵੀ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਪਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਪਾਸਾਰੇ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਜਾਗੀ ਹੋਈ ਸੁਰਤ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਮਤ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਉਲੰਘ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਦੁਨੀਆਂਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦੀ ਮੁਥਾਜੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਧੜਕਣ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਸਾਧਕ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਵਰਗੀ ਹੈ। ਕਵੀ ਅਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਸਾਧਕ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਹਉਂ ਦੀ ਵਲਗਣ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਕਿਸੇ ਅਨੰਤ, ਅਸੀਮ ਸੱਚ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿਚ ਇਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ; 'ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਮੁੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਰਜਦਾ ਤੇ ਸਮਸਤ ਮਨੋਬਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਦਾ ਆਦਿਮ- ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਸੁੰਨ ਨਾਲ ਪੁਨਰ-ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਟਾਕਰੇ, ਕਵੀ 'ਨਿਜ' ਤੇ 'ਪਰ' ਵਿਚ ਭੀਤ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਦਿਮ-ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਉਸ ਰੂਪ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਵਸਤੂ ਅੰਦਰ ਨਿਹਿਤ ਹੈ। (ਉਥਾਨਕਾ, ਨਾ ਇਹ ਗੀਤ ਨ ਬਿਰਹੜਾ) ਇੰਜ ਕਵਿਤਾ, ਕਵੀ ਲਈ 'ਨਿੱਜ-ਆਪੋ' ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਉਲੰਘ ਕੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬਹਿਮੰਡੀ ਸੱਚ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰ ਹੋਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਾਵਿ-ਚਿੰਤਕ ਕਰਿਸਟੋਫ਼ਰ ਕਾਡਵੈਲ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਕਲਾ ਨੂੰ 'ਆਪੇ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ' ਤੇ 'ਆਪੇ ਦੀ ਖੋਜ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਨੇਕੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਣਾ 'ਡੂੰਘੀਆਂ ਸਮਾਧੀਆਂ ਚੋਂ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਦਾਤ ਵੰਡਣ' ਜਿਹਾ ਕਰਤਾਰੀ ਕਾਰਜ ਹੈ :

ਰਾਤ ਭਰ ਮਹਿਕਾਂ ਲੁਟਾਂਦੀ ਰਹੀ ਮਾਲਤੀ

ਕਉਣ ਕਲਾਧਾਰੀ ਅੱਜ ਸਰਸਿਆ ?...

ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੰਡੇਰ ਉਤੇ

ਸੁਰਤ ਦੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਸਮਾਧੀਆਂ:

ਡੂੰਘੀਆਂ ਸਮਾਧੀਆਂ 'ਚੋਂ

ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਸੁਗਾਤ ਪਿਆ ਵੰਡਦਾ।

ਰੁੱਤਾਂ ਨਾਲ ਭਿਜਦਾ

ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਨਾਲ ਰੀਝਦਾ ਥਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸਰੂਰ ਨਾਲ ਰੰਗਦਾ

ਦੁਨੀ ਵਿਚ ਜੀਂਦਿਆਂ ਵੀ ਬਣੇ ਨਾ ਜਹਾਨ ਦਾ

ਆਪੇ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਉਲੰਘਦਾ।...

ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀਆਂ ਦਰਦਾਂ ਸਿਞਾਣਦਾ

ਧਰਤੀ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ/ਅਰਸ਼ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਬੀਜਦਾ।

(ਨਾ ਇਹ ਗੀਤ ਨ ਬਿਰਹੜਾ, ਪੰਨੇ 10,11)