ਰਾਜ ਖਾਲਸਾ ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ

ਤਤਕਰਾ

ੴ ਸ੍ਰੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ ॥

ਰਾਜ ਖਾਲਸਾ

ਅਰਥਾਤ

ਤ੍ਵਾਰੀਖ ਖਾਲਸਾ-ਹਿੱਸਾ ਤੀਜਾ

ਪਹਿਲੀ ਮਿਸਲ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ

ਸ਼ਜਰਾ

ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਿਸਲ ਇੱਕ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀਵਾਨ ਮਿਸਲ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਸੇ ਜੱਥੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਕੂਮਤ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਈ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਕੂਮਤ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ। ੧੫ ਹਜ਼ਾਰ ਸਵਾਰ ਇਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ। ਲਗਭਗ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸੇ ਜਿਹਾ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਝੰਗ, ਮੁਲਤਾਨ, ਡੇਹਰਾ ਜਾਤ ਆਦਿਕ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਲਾਹੌਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਭਾਵੇਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਉਂਜ ਵੀ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਹੈ, ਕਿੰਤੂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇਸੇ ਮਿਸਲ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵੀ ਇਹ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ। ਚੌਧਰੀ ਭੂਮਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ

ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਹੋਠਾ, ਪ੍ਰਗਨਾ, ਬਦਹਨੀ ਇਲਾਕਾ ਮਾਲਵਾ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਕਿੰਤੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਅੱਤਯਾਚਾਰ ਤੇ ਅਨੀਤ ਤੇ ਇਹ ਪਿੰਡ ਨੱਥੂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਝੰਗ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੱਸੇ। ਇਸ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਸੀ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਭੂਮਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖ਼ਾਸ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਛਕਿਆ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਬੜਾ ਬਹਾਦਰ ਜਵਾਂ ਮਰਦ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਜੱਥਾ ਸਾਰੇ ਖਾਲਸੇ ਵਿੱਚ ਮੋਹਰੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਪਹਿਲਾਂ ਖਾਲਸਾ ਸਿਰਫ ਸੋਧ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਕਿਧਰੇ ਹਾਕਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਤਿਆਚਾਰ ਤੇ ਅਨੀਤੀ ਹੋਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦਾ, ਝੱਟ ਉੱਥੇ ਹੀ ਪੁੱਜਦਾ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਦਿਨ ਕਿਤੇ, ਰਾਤ ਕਿਤੇ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਕਿੰਤੂ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਅੱਤਯਾਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆਈ ਪਰਜਾ ਨੇ ਇਸ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜਦ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਕਰੋਗੇ, ਤਦ ਤੱਕ ਪਰਜਾ ਸੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜੁਲਮ ਤੇ ਅੱਤਯਾਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕੀ ਬਚ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਖ਼ਾਸ ਖ਼ਾਸ ਹਾਕਮ: ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਘੋਰ ਅੱਤ੍ਯਾਚਾਰ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਰੱਖੇ ਹਨ, ਓਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧ ਕੇ ਓਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਓ ਤਾਂ ਜੋ ਪਰਜਾ ਨਿਤ ਦੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਪਰਜਾ ਦੀ ਯਾਚਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ। ਗੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਪਹਿਲੇ ਸਰਦਾਰ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲਿਆ।

ਇਸ ਮਿਸਲ ਵਿੱਚ ਝਜਾ ਸਿੰਘ ਵਸਨੀਕ ਪੰਜਵੜ ਤਸੀਲ ਤਰਨਤਾਰਨ, ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ, ਨੱਥਾ ਸਿੰਘ, ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਵਸਨੀਕ ਬਦਹਨੀ, ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਥੀਹਾਂ ਵਾਲਾ, ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਰੋੜਾਂ ਵਾਲਾ, ਅਘੜ ਸਿੰਘ ਖੰਗੋਰਾ, ਸਾਵਲ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਬਖ਼ਸ ਸਿੰਘ ਸਾਨੀ ਕਲਸੀ ਵਾਲਾ, ਠਾਕਰ ਸਿੰਘ ਰੋਸਾ ਵਾਲਾ ਗੁਰਜ ਸਿੰਘ ਤੇ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਸੂਰਬੀਰ ਜਵਾਂ ਮਰਦ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਸਨ ਤੇ ਏਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਜੱਥੇਦਾਰ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਆਪਣੇ ਜੱਥੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਆਦਿਕ ਦੀ ਸੋਧ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਕਸੂਰ ਤੇ ਸਰਹੰਦ ਆਦਿ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਕਰਨ ਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਰੋਕ ਵੇਲੇ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਆਪਣੇ ਜੱਥੇ ਸਮੇਤ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰਦਾ ਸੀ।

ਜਦ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ੧੨ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵੰਡਿਆ, ਤਦ ਗੁਜਰਾਤ, ਚਨਯੋਟ, ਝੰਗ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ।

ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਆਪਣੇ ਵੇਲੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਿਆਣਾ ਤੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਹੋ ਬੀਤਿਆ ਹੈ। ਸੰਮਤ ੧੮੦੩ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਕਟੜਾ ਵਸਾਇਆ। ਸੋਹਣੇ ਤੇ ਬਹੁਮੁੱਲੇ ਘੋੜੇ ਰੱਖਣ ਦਾ ਇਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਬੀਨ ਸੀ, ਕਿ ਸੌ ਸੌ ਕੋਹ ਤੱਕ ਇਹ ਧਾਵਾ ਕਰ ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨਿਆਈਆਂ ਤੇ ਜਾ ਪੈਂਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਛੱਕੇ ਛੁਡਾ ਦਿੱਤੇ। ਆਪਣੇ ਜੱਥੇ ਵਿੱਚ ਜਵਾਨ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ ਵਾਲੇ ਸਿੰਘ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਦਵਾਬਾ ਬਾਰੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਪੱਲੇ ਦਾ ਕੋਈ ਸਰਦਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਨੇ ਫਤਹ ਪਾਈ। ਡੇਹਰਾ ਜਾਤ ਤੋਂ ਇਸ ਨੇ ਮਾਲੀਆ ਲਿਆ। ਅਬਦੁਲ ਸਮੁੰਦ ਖਾਂ ਦੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੂੰ ਇਸ ਨੇ ਲੁੱਟਿਆ। ਸਿਆਲਕੋਟ ਚਨਯੋਟ ਕਰਯਾਲ ਮੈਰੋਵਾਲ ਝੰਗ ਮੁਲਤਾਨ ਆਦਿਕ ਅੱਠ ਲੱਖ ਦੇ ਮਾਲੀਏ ਵਾਲੇ ਮੁਲਕ ਤੇ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਦੋਹੀ ਫਿਰਨ ਲੱਗੀ।

ਸੰਮਤ ੧੮੧੮ ਨੂੰ ਕਸੂਰ ਫਤਹ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸੇ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਸੈਨਾ ਨਿੱਕਲੀ ਸੀ, ਫਿਰ ਭਰਤਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਸੁਣ ਓਹਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਸਰਹੰਦ ਡੇਹਰਾ ਜਾਤ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਚੰਦੌਸੀ ਖੋਰਜ ਦੇ ਸੋਧਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੇ ਬੜੀ ਸੂਰਮਤਾ ਵਖਾਈ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਵਾਹ ਪੰਜਵੜ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਹੋਏ। ਇਸ ਸਿੰਘਣੀ ਦੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਤੇ ਦੂਜੀ ਵੇਰ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਤੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ, ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਦੇਸੂ ਸਿੰਘ ਪੰਜ ਲੜਕੇ ਹੋਏ।

ਸੰਮਤ ੧੮੨੭ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਟਿਆਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਹਾਂਸੀ ਹਿਸਾਰ ਲਾਗੇ ਭੱਟੀਆਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਇਸੇ ਰਣ ਵਿੱਚ ਆਪ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।

ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੜਕਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਬੜਾ ਹੋਣਹਾਰ ਸੂਰਬੀਰ ਸੀ ਤੇ ਅਕਲਮੰਦ ਸੀ। ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇਹਨੂੰ ਆਪਣਾ ਜੱਥੇਦਾਰ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦਾਨਾਈ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨ ਕੀਤਾ।

ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਵੇਰ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਸਰਦਾਰ ਆਪ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ: ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਜਲਾਲਵਾਲੀਆ, ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਚੈਨਪੁਰੀ ਚੈਨਪੁਰੀਆ, ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਖੋਸਾ, ਰਾਏ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਬੂੜੀਆਵਾਲੇ, ਰਾਏ ਸਿੰਘ ਸਰਾਏ ਵਾਲਾ, ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਛੀਨਾ, ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਗੋੜੀਆ ਵਾਲਾ, ਸਿਧ ਸਿੰਘ ਦੋਧਾ, ਸਾਹਬ ਸਿੰਘ, ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਸਿਆਲ ਕੋਟੀਆ, ਸਾਵਲ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ, ਗੁਜਰ ਸਿੰਘ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਰਤਨ ਗੜ੍ਹੀਆ, ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਨਿਆਜ਼ ਬੇਗ ਵਾਲਾ।

ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ੫੦ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਕੇ ਵਾਪਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ, ਕਿੰਤੂ ਓਥੇ ਦੀ ਪਰਜਾ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਭਲਿਆਈ ਮਲੂਮ ਹੋਈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ, ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਓਹਨੇ ਅੱਗੋਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਰਾਹ ਟੁਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ, ਤਦ ਓਹਨੂੰ ਕੁਝ ਇਲਾਕਾ ਵਾਪਸ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਜਮੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੌਂਪ ਕੇ ਅੱਗੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਧਿਆ। ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਦਾ ਨਵਾਬ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ੨੦ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਯਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਲੈ ਕੇ ਅੱਗੋਂ ਆ ਮਿਲਿਆ।

ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ੨੦ ਹਜ਼ਾਰ ਜਵਾਨ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲਿਆ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਵਾਸਤੇ ਨਿਆਇ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਜੁਰਮਾਨੇ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਨੂੰ ਅਧੀਨ ਰਹਿਣਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਤੇ ਡੇਹਰਾ ਜਾਤ ਆਦਿਕ ਜੋ ਕਿ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਕੇ ਵਾਪਸ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਗਿਆ। ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਕੇ ਬੜੀ ਤਕੜੀ ਰਕਮ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹਾਈ ਤੇ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਰੌਣਕ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੀ ਆਮਦਨ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋ ਗਈ।

ਇਸੇ ਸਾਲ ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਹ ਹਾਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਓਥੇ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਕਿੰਤੂ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸੱਤ ਦਿਨ ਭਿਆਨਕ ਜੰਗ ਹੋਣ ਦੇ ਮਗਰੋਂ

ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਫਤੇ ਪਾਈ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਹਾਕਮ ਨਿਯਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਕੇ ਆ ਗਿਆ।

ਕੁਝ ਮੁੱਦਤ ਪਿੱਛੋਂ ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ੧੨ ਹਜ਼ਾਰ ਜਵਾਨ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜੰਮੂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਦੇਵ ਨਾਮ ਦਾ ਜੰਮੂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਟਾਕਰੇ ਵਾਸਤੇ ਨਿੱਕਲਿਆ। ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜਾਨ ਹੂਲਵੀਂ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਫਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਹੱਥ ਰਹੀ। ਜੰਮੂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਸਾਲਾਨਾ ਲੈਣਾ ਕਰ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਦਰ੍ਯਾਇ ਅਟਕ ਤੋਂ ਪਾਰ ਡੇਹਰਾ ਅਸਮਾਈਲ ਖਾਂ ਤੱਕ ਪੁੱਜਾ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਦਾ ਨੀਯਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਮਾਮਲਾ ਵਸੂਲ ਕਰ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਬਣਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ।

ਫਿਰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਭਰਤਪੁਰ ਨੂੰ ਫਤਹਿ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣਾਇਆ ਤੇ ਫਿਰ ਖ੍ਵਾਜਾ ਹਮੀਦ ਖਾਂ ਦੀ ਸਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ ਖਾਂ ਨੂੰ ਸਕੱਸਤ ਦੇ ਕੇ ਓਹਦੇ ਪਾਸੋਂ ਲੜਾਈ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਆਦਿਕ ਲੁੱਟ ਲਈਆਂ। ਜਮਜ਼ਮ ਨਾਮ ਦੀ ਜੇਹੜੀ ਤੋਪ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਤੋਪ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ, ਇਸੇ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆਈ ਸੀ।

ਸੰਮਤ ੧੮੨੮ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੜਾ ਪੱਕਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਵਾਇਆ, ਇਸ ਵਿਚ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੜਾਈ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਤੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ।

੧੮੩੦ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਸੂਰ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਜਿਸ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਬੜਾ ਹਿਤ ਸੀ, ਓਹ ਭੀ ਨਾਲ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਓਥੋਂ ਦੇ ਪਠਾਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਰਹੇ, ਕਿੰਤੂ ਅੰਤ ਨੂੰ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਅੱਗੇ ਨਾ ਠਹਿਰ ਸਕੇ। ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਸੂਰ ਤੇ ਫਤਹ ਪਾਈ ਤੇ ਓਥੋਂ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਛਾਉਣੀ ਬਣਾ ਕੇ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਨੂੰ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਪਠਾਣਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਸਾਲਾਨਾ ਲੈਣਾ ਕਰ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਮੁੜ ਆਇਆ।

ਸੰਮਤ ੧੮੩੧ ਨੂੰ ਜੰਮੂ ਦੇ ਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਦੇਵ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਬ੍ਰਿਜ ਦੇਵ ਨਾਲ ਫਸਾਦ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਦ ਓਹਨੇ ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਹਾਇਤਾ ਵਾਸਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਉਧੋ ਚੱਕ ਦੇ ਪਾਸ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਖੁਨਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਓਹ ਬ੍ਰਿਜਰਾਜ ਦੇਵ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲੜਨ ਆਇਆ, ਕਿੰਤੂ ਬੰਦੂਕ ਦੇ ਫੱਟ ਜਾਣ ਨਾਲ ਮਰ ਗਿਆ।

੧੮੩੨ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਿਕਾਰ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਚਨਚੇਤ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਭਰਾ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਮਿਸਲ ਦਾ ਜੱਥੇਦਾਰ ਬਣਿਆ। ਜੰਮੂ ਵਾਲੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਜੇ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਜੱਥੇ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਸਰਦਾਰ ਜੋ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਖੈਰਖਾਹ ਸਨ, ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਏ ਤੇ ਮੈਦਾਨ ਜੰਗ ਵਿੱਚੋਂ ਮੋੜ ਆਂਦਾ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਫੈਸਲਾ ਹੋਣਾ ਸੀ, ਕਿੰਤੂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਮਝੌਤਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸ੍ਰ. ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਘਨੱਯਾਂ ਨੇ ਮਰਵਾਇਆ ਹੈ। ਸਰਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਘਨੱਯਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਲਈ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਘਨੱਯਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁੱਜਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਇਲਾਕਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਤੇ ਕੁਝ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਸੀਕਾਰ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਿਆ। ਫਿਰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਚਿਰ ਲੜਾਈ ਹੋਂਦੀ ਰਹੀ। ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਮਨਸਾ ਸਿੰਘ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਾਲੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਤਾਨ ਨਹੀਂ

ਸੀ। ਮਨਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤੀਵੀਂ ਨੇ ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਰਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਆਨੰਦ ਪੜ੍ਹਾ ਲਿਆ।

ਪਠਾਨਕੋਟ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਘਨੱਯਾਂ ਦਾ ਤੇ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਫਿਰ ਟਾਕਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ੧੪ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਲੜਾਈ ਹੋਂਦੀ ਰਹੀ, ਸਰਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਇਹ ਮਿਸਲ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ। ਸਰਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿੱਕਾ ਭਰਾ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਆਗੂ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਕਟੜਾ ਵਸਾਇਆ। ਇਸੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਕਾਬਲ ਦਾ ਹਾਕਮ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਸਿੱਕਾ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ, ਕਿੰਤੂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਰਖਣਾ ਕੋਈ ਆਸਾਨ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਓਹ ਕਾਬਲ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਤਦ ਓਹਦੇ ਪਿੱਛੇ ੧੮੩੪ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਦੇ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਓਹਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ।

ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਓਹਦਾ ਨਿੱਕਾ ਭਾਈ ਦੇਸੂ ਸਿੰਘ ਆਗੂ ਬਣਿਆ, ਕਿੰਤੂ ਇਹ ਕਮਜ਼ੋਰ ਦਿਲ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਆਪਾ ਧਾਪੀ ਪੈ ਗਈ। ਜੋ ਜਿੱਥੇ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਮਾਲਕ ਬਣ ਬੈਠਾ। ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਕੇਵਲ ਚਨਯੋਟ ਤੇ ਕਾਲਕੋਟ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਯਾ ਵਸੂਲ ਹੋ ਕੇ ਓਹਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਦੇ ਨਾਲ ਸਦਾ ਹੀ ਓਹਦੀ ਅਣਬਣ ਰਹੀ। ਕਦੇ ਉਹ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਕਦੇ ਇਹ। ੧੮੪੬ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਦੇਸੂ ਸਿੰਘ ਵੀ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ: ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੋਕੀਂ ਸਭ ਦੇ ਸਦਗੁਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੂਲਾ ਸਰਦਾਰ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਜੱਥੇਦਾਰ ਬਣਿਆ। ਇਹ ਆਦਮੀ ਬੜਾ ਦਾਨਾ, ਸਿਆਣਾ ਤੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸੀ, ਇਸ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਟੜਾ ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੂਲੋ ਕੇ ਨਾਮ ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ਵਸਾਇਆ। ਕਈ ਵੇਰ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਖਾਨਦਾਨ ਦੀ ਮੁਦਤ ਤੋਂ ਅਣਬਣ ਚਲੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ, ਕਿੰਤੂ ੧੮੪੯ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਉਹਦਾ ਲੜਕਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਚਨਯੋਟ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਇਹ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਦੂਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਓਹ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਿਆ। ਦੇਸੂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲੜਕਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਜੋ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮਾਝੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੀ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਸੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜ ਕੇ ਓਹਦੀ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਕਿੰਤੂ ਇਹ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਜਿਹਾ ਕਿ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਈ ਇਲਾਕੇ ਇਸ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਕਲ ਗਏ। ਸਿਆਲੋਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਵੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ, ਕੇਵਲ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਕੋਹਾਲੀ ਮਜੀਠਾ, ਨੁਸਹਿਰਾ, ਸਰਹਾਲੀ ਆਦਿਕ ਇਲਾਕੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਣੇ ਅਧੀਨ ਰਹੇ। ਬਾਕੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਇਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਜਿਹੜੇ ਸਰਦਾਰ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਸੀਕਾਰ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਿਆ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਜਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਤਦ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁਣਸ ਖਾ ਕੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਓਪਰੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਟਾਕਰੇ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ। ਸੰਮਤ ੧੮੫੬ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਭੂਮੀਣ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਫੌਜਾਂ ਆਹਮੋਂ-ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਈਆਂ। ਅਜੇ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੀ

ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਦਿਨ ਰਾਤ ਨੂੰ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਅਜਿਹਾ ਸੁੱਤਾ ਕਿ ਮੁੜ ਕੇ ਉੱਠਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸੁੱਤੇ ਦਾ ਹੀ ਦਮ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ।

ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇੰਜ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਤੇ ਉਹਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀ ਹੌਂਸਲਾ ਛੱਡ ਬੈਠੇ ਤੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਿਜੇ ਦਾ ਨਗਾਰਾ ਵਜਾਂਦੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜੇ।

ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕੇਵਲ ਦਸਾਂ ਵਰਿਹਾਂ ਦਾ ਸੀ, ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਲਾਣੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਓਹਦੇ ਨੌਕਰਾਂ ਨੇ ਕੋਹਾਲੀ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਦਬਾ ਲਿਆ ਤੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਸਾਂ ਜੋ ਤਨਖਾਹ ਲੈਣੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਸਾਂਭ ਲਿਆ ਹੈ, ਕੇਵਲ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਨਾਲ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਖਾਂ ਸੀ, ਘਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਸੀ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸੁਖਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਮਜ਼ਮ ਨਾਮ ਦੀ ਤੋਪ ਮੰਗੀ, ਇਹਨੇ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਜੰਗ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦੋ ਪਾਸੀਂ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ, ਪੰਜ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਲੜਾਈ ਹੋਂਦੀ ਰਹੀ, ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸੁਖਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਵਾਹ ਨਾ ਦੇਖੀ, ਤਦ ਕਿਲ੍ਹਾ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦੇ ਵਿੱਚ ਚਲੀ ਗਈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ੧੮੬੦ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਹੋ ਗਿਆ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਿਸਲ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲ ਗਈ।

ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਸਮੇਤ ਬੜੀ ਮੁਦਤ ਤੱਕ ਸਰਦਾਰ ਯੋਧ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦੇ ਆਸਰੇ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਕੁਛ ਮੁਦਤ ਪਿੱਛੋਂ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸਫਾਰਸ਼ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਹੋਵਾਲ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ, ਕਿੰਤੂ ਇਹ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਜਾਗੀਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਸ ਨੇ ਕੁਝ ਨਕਦ ਸਹਾਇਤਾ ਆਪਣੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਵਾਸਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਗੀਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ।

ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਸਾਹੋਵਾਲ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਆ ਰਿਹਾ, ਜਿੱਥੇ ੧੮੮੪ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਮਰ ਗਿਆ, ਕਿੰਤੂ ਓਹਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ (ਇਹ ਨੇਤਰਹੀਨ ਸੀ) ਤੇ ਮੂਲ ਸਿੰਘ ਪੰਜਵੜ ਆਦਿਕ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪਿੰਡ, ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਮਾਲਕੀ ਸਨ, ਆਬਾਦ ਰੱਖੇ। ਸੋ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਠਾਕਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਤੇ ਕੁਰਸੀ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋ ੧੯੦ ਰੁਪਯੇ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਜਾਗੀਰ ਮਾਫ਼ੀ ਹੈ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਵਿਘਾ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਤੇ ਜਿਮੀਦਾਰ ਹਨ, ਅਰਥਾਤ ਪੰਜ ਖੂਹ ਅਜੇ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਮਾਫ਼ੀ ਹਨ ਤੇ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਦੇ ਬੜੇ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਮਕਾਨ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।

ਦੂਜੀ ਮਿਸਲ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ

ਸ਼ਜਰਾ

*੫੦੦) ਦਾ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਹੈ।

**ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਵਿੱਚ ੬੦੦) ਦਾ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਹੈ।

***ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਪੂਰੇ ਵਿੱਚ ੩੦੦) ਦਾ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਹੈ।

ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੇ ਕਰਤਾ ਧਰਤਾ ਸਰਦਾਸ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਤਰਖਾਣ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਸੁਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਕਿੰਤੂ ੧੭੭੨ ਵਿੱਚ ਇਹਦੇ ਦਾਦਾ ਹਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਸੋ ਈਚੋਗਿਲ ਪ੍ਰਗਨਾ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਈ।

ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦਾਦਾ ਸਰਦਾਰ ਹਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਹਜੂਰੀ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ। ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਮੁਲਕ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਤਦ ਇਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚਲਾ ਆਇਆ। ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਲਛਮਣ ਦਾਸ ਬੈਰਾਗੀ (ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ) ਖਾਲਸੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਲਈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਆਇਆ ਤਦ ਕਾਫੀ ਚਿਰ ਤੱਕ ਸਰਦਾਰ ਹਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਹਰ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਰਿਹਾ ਤੇ ੧੭੭੨ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਬਜਵਾੜੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਹਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਬੇਟਾ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਵੀ ਬੜਾ ਬਲਵਾਨ ਤੇ ਕੌਮੀ ਪਿਆਰ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਿਹਾ। ਇਹਦੇ ਚਾਰ ਲੜਕੇ ਸਨ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ, ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ, ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ, ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ। ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇ ਨੇ ਬੜੀ ਔਕੜ ਵਿੱਚ ਪਿਆ

ਵੇਖ ਕੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਰਹਿਣ ਦੀ ਖਾਲਸੇ ਅੱਗੇ ਦਰਖ਼ਾਸਤ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਓਸ ਵੇਲੇ ਸਰਦਾਰ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਸਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ੧੦੦ ਸਵਾਰਾਂ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਜਦ ੧੭੯੭ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਦ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੌਕੇ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੋਖੋਂ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਸੂਬਾ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਈ, ਜਿਸ ਤੇ ਸੂਬੇ ਨੇ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਜੇ ਲੜਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਪਿੰਡ ੧ ਵੱਲਾ, ੨ ਵੇਰਕਾ, ੩ ਸੁਲਤਾਨਵਿੰਡ, ੪ ਤੁੰਗ, ੫ ਚੰਬਾ ਦੇ ਕੇ ਸਿੰਘ ਦੀ ਥਾਂ ਰਸਾਲਦਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਜਦ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਦੁਆਬਾ ਬਿਸਤ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ ਤੇ ਨਿਤਾਪ੍ਰਤਿ ਓਹਦਾ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਭੇੜ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ, ਤਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਕੀਲ ਬਣਾ ਕੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਪਾਸ ਭੇਜਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ, ਦਾਨਾਈ ਤੇ ਸਜੀਲੀ ਫਬੀਲੀ ਸ਼ਕਲ ਵੇਖ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਦਤ ਤੱਕ ਇਹ ਉੱਥੇ ਰਿਹਾ। ਕਿੰਤੂ (ਜਿਹਾ ਕਿ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ) ਜਦ ਰਾਮਗੜ੍ਹ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਮੀਰ ਮੁਅੰਯੁਨਲ ਮੁਲਕ ਦੇ ਨਾਲ ਟਾਕਰਾ ਹੋਇਆ ਤਦ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਤੋਂ ਅੱਡ ਹੋ ਕੇ ਝੱਟ ਖਾਲਸੇ ਨਾਲ ਆ ਮਿਲਿਆ। ਤੇ ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹ ਨਿਵਾਜ਼ ਖਾਂ ਨੂੰ ਬੇਦਖ਼ਲ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕੂਚ ਕੀਤਾ, ਤਦ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਾਫੀ ਮੁਦਤ ਤੱਕ ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਐਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕੌਮ ਦੇ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਅਖਵਾਂਦੇ ਹਨ।

ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਮਰ ਗਿਆ, ਤਦ ਜਿੰਨੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਸ੍ਰ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਸਰਦਾਰ ਸੀ; ਓਹ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਦੁਰਾਨੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਖਾਲਸੇ ਵੱਲੋਂ ਸਦਾ ਹੀ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ (ਜਿਹਾ ਕਿ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਹੈ) ਕਸੂਰ ਸ਼ਹਿਰ ਜਿੱਤਿਆ, ਤਦ ਓਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਇਹ ਨਾਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਬੜਾ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨੇ ਭਰਾ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ, ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ, ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰ ਕੇ ੩੦੦੦ ਜਵਾਨ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਰੱਖ ਲਿਆ ਤੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਮਨ ਕਾਇਮੀ, ਪੂਜਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਲਈ ਦੌਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਨਿਆਈ ਹਾਕਮਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਕੁਝ ਜੁਰਮਾਨਾ ਵਸੂਲ ਹੋਂਦਾ ਓਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।

ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਇਹਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨੂੰ ਆਖ਼ਰੀ ਹਮਲੇ ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਸ਼ਕਸਤ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਕੁੱਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਤਦ ਇਸ ਨੇ ੭ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਬਟਾਲਾ ਕਲਾਨੌਰ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਆਪਣੀ ਵਸੋਂ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਹੀ ਕਰ ਲਈ। ਮੁਕਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਲੜਾਈਆਂ ਖਾਲਸੇ ਦੀਆਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਓਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪੰਥ ਵੱਲੋਂ ਹੋ ਕੇ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਜਵਾਂਮਰਦੀ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ। ਸਰਹੰਦ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਵੇਲੇ ਜਦੋਂ ਜ਼ੈਨ ਖਾਂ ਨੂੰ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਸ਼ਕਸਤ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੂਰਮਤਾ ਦਿਖਾਈ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਧੀ ਹੋਈ ਤਾਕਤ ਤੇ ਬੁਲੰਦ ਹੌਸਲੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਦਵਾਬੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ

ਜਿੱਥੋਂ ਕਿ ੧੦ ਲੱਖ ਦਾ ਸਾਲਾਨਾ ਮਾਮਲਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ੧੦ ਹਜ਼ਾਰ ਸਵਾਰ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਰੱਖਣ ਲੱਗਾ। ਮਨੀਵਾਲ ਕਲਾਨੌਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮਰਲਾ ਦਬੋਨ ਝੋਰਾ ਮਕਨਾ ਪੁਰ, ਮੇਘਵਾਲ, ਉਰਮਰ ਟਾਂਡਾ, ਸਰੀਹਾ ਮਿਆਨੀ ਆਦਿਕ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ। ਫਿਰ ਇਸ ਨੇ ਜਸਵਾਲਾ, ਅਨਾਰਪੁਰ, ਦੀਪਾਲਪੁਰ, ਚੰਬਾ, ਹਰੀਪੁਰ, ਕਟੋਚੀ ਆਦਿਕ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਸੋਧ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਕੇ ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਸਾਲਾਨਾ ਖਰਾਜ ਲੈਣਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਕੇ ਚਲਾ ਆਇਆ ਤੇ ਹਲਵਾਰਾ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕਿ ਰਾਵੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੇ ਹੈ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾ ਕੇ ਓਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ੪੦੦੦ ਸਵਾਰ ਸਮੇਤ ਛੱਡ ਆਇਆ ਤਾਂ ਜੋ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਰੱਖਣ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਜਾਗੀਰਾਂ ਦੇ ਕੇ ਮੁਲਕ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ।

ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਚਿਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਮਿਸਲ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਿਸਲ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਤਾਪਵਾਨ ਹੋ ਗਈ। ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਅਣਬਣ ਰਿਹਾ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਕਿੰਤੂ ਇਹ ਏਨਾ ਬਹਾਦਰ ਸੀ ਕਿ ਓਹਨੂੰ ਕਦੇ ਇਹਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਸ੍ਰ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ, ਕਿੰਤੂ ਬਾਕੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਬਹੁਮੁਲਾ ਸਰੋਪਾਓ ਦੇ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਓਸ ਵੇਲੇ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਇੰਨੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਦੀ ਮਨੀਂਦੀ ਸੀ। ਲਗਾਤਾਰ ਤਿੰਨ ਵੇਰ ਕਟੋਚੀ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ ਵਾਲੇ ਦੀ ਮਿਸਲ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ, ਕਿੰਤੂ ਹਰ ਵਾਰ ਭਾਂਜ ਖਾ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਐਸ਼ਵਰਜਵਾਨ, ਤੇਜਸ੍ਵੀ ਤੇ ਪ੍ਰਤਾਪੀ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਗਿਰਦ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਆਦਮੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਆਮ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਨੋਟਿਸ ਲੈਣਾ ਪਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ, ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ ਆਦਿਕ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ੧੮੩੧ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਸੋਧ ਲਈ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। 8 ਸਾਲ ਤੱਕ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਰਹੀ। ਇਸ ਦਾ ਭਰਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਦੂਜਾ ਭਰਾ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਫੱਟੜ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਹਰ ਹਾਲ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੁਲਕ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ। ੧੮੩੫ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਛੱਡ ਕੇ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਪਾਸੇ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਕਿੰਤੂ ਇਹ ਬੜਾ ਦਲੇਰ ਤੇ ਸਿਆਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਇਹਨੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਹਾਰੀ। ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ੪੦੦੦ ਸਵਾਰ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਰੱਖ ਕੇ ਸੋਧ ਦਾ ਕੰਮ ਨਾ ਛੱਡਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਗੀਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਲੜਕੇ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਰੱਖ ਲੀਤਾ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਹਾਂਸੀ ਹਿਸਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਦੌਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਦਿਨ ਹਿਸਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਆਇਆ ਤੇ ਫਰਯਾਦ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਓਸ ਵੇਲੇ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਸਵਾਰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਓਥੇ ਪੁੱਜਾ। ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਵਾਈ ਸੁਣ ਹਾਕਮ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਿਆ। ਘਮਸਾਣ ਦਾ ਜੰਗ ਮਚ ਗਿਆ। ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਬਹੁਮੁੱਲੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਹੂਲ ਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਨੂੰ ਹਾਕਮ ਦੇ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਆਂਦਾ ਤੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ। ਹਾਕਮ ਦੇ ਇਸ ਅਨਿਆਏ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਹੋਈ। ਦੋਸ਼ੀ ਸਾਬਤ ਹੋਣ ਤੇ ਪ੍ਰਾਣ ਦੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਬ੍ਰਾਦਰੀ ਨੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾਣੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਕਿੰਤੂ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਯਤਨ ਨਾਲ ਫਿਰ ਓਹਨਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੌਰਾ ਕਰ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਈਸਾਂ ਤੋਂ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਲਏ।

ਇਸ ਸੋਧ ਵਿੱਚ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥ ਮਾਲ ਦੌਲਤ ਨਹੀਂ ਆਉਣੀ ਸੀ, ਓਹ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਪਾਪੀਆਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦੇਂਦਾ ਤੇ ਦੀਨਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਖ਼ਰਚ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਬੈਠ ਕੇ ਅੰਤਰ ਧਿਆਨ ਹੋ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਹੇ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ! ਪ੍ਰਦੇਸ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਹੈ, ਐਸ ਵੇਲੇ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੋ। ਅਰਦਾਸ ਕਰ ਚੁੱਕਣ ਤੇ ਪਿਆਸ ਲੱਗੀ, ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਖੂਹ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ, ਕੱਢਣ ਲੱਗਿਆਂ ਗੜਵੀ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪਈ। ਗੜਵੀ ਕੱਢਣ ਲਈ ਜਦ ਆਦਮੀ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਵੜਿਆ ਤਦ ਓਹਨੂੰ ੪ ਸੰਦੂਕ ਖੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲੇ ਜੋ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਤੇ ਖੋਹਲੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ੪ ਲੱਖ ਮੋਹਰਾਂ ਨਿੱਕਲੀਆਂ, ਗੋਇਆ ਕਿ ਓਹਦੀ ਮੂੰਹ ਮੰਗੀ ਮੁਰਾਦ ਮਿਲੀ, ਅਚਨਚੇਤ ਇੰਨਾ ਧਨ ਹੱਥ ਆ ਜਾਣ ਤੋਂ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਬੜਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ। ਓਹਨੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਫਿਰ ਓਹਨੇ ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕੇ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ।

ਪਾਨੀਪਤ ਕਰਨਾਲ ਹੋਂਦਾ ਹੋਇਆ ਮੇਰਠ ਪੁੱਜਾ। ਓਥੋਂ ਦੇ ਰਈਸ ਪਾਸੋਂ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਯਾ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਦਾ ਲੈ ਕੇ ਅੱਗੋਂ ਵਾਸਤੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਨਾ ਲੈਣ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਕਰ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੋਧ ਕਰਦਾ ਮਥਰਾ ਤੇ ਆਗਰੇ ਤੱਕ ਅਪੜ ਗਿਆ। ਕੋਈ ਇਹਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਫਿਰ ਇਧਰੋਂ ਮੁੜਦਾ ਹੋਇਆ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਵੜਿਆ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹਦੇ ਟਾਕਰੇ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਪਈ। ੪ ਤੋਪਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸ਼ਾਹੀ ਸਾਮਾਨ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੈ ਆਇਆ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਏਹਦੇ ਵੱਲ ਅੱਖ ਪੱਟ ਕੇ ਨਾ ਵੇਖਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਵਾਸਤੇ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਬੂੜੀਏ ਵਾਲੇ, ਗੁਰਦਿਤ ਸਿੰਘ ਲਾਡੋਵਾਲੀਏ, ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਛਲੋਦੀ ਵਾਲੇ, ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹਬਾਦੀਆ, ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਅੰਬਾਲਵੀ ਆਦਿਕ ਸਾਰੇ ਰਈਸ ਓਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਪੜ ਕੇ ਖਾਲਸਾ ਸੈਨਾ ਸਮੇਤ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਓਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਹੱਥ ਵਟਾਇਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਹ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਿਧਰੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ਜੰਮ ਕੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਮੇਂ ਨੇ ਫਿਰ ਪਲਟਾ ਖਾਧਾ। ਘਨੱਯੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਤੇ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਵਿੱਚ ਅਣਬਣ ਹੋ ਗਈ। ਓਧਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਏ ਨੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨਈਏ ਕੋਲੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਦਦ ਲਈ ਸੱਦਿਆ ਕਿ ਜੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਤਦ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਆਪਣਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨੇ ਜੋ ਬੜਾ ਹੀ ਸਿਆਣਾ ਆਦਮੀ ਸੀ, ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ, ਕਿੰਤੂ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਜੈ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਪੋਤੀ (ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੜਕੀ) ਦਾ ਨਾਤਾ ਤੇਰੇ ਲੜਕੇ ਨਾਲ ਕਰ ਕੇ ਤੇ ਕਟੋਚੀ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਾਪਸ ਦੇ ਕੇ ਸੁਲਾਹ ਕਰ ਲਵੇ ਤੇ ਮੈਂ ਜਿਹਾ ਹੁਣ ਹਾਂ ਤਿਹਾ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਵਾਂ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਵੋ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਕਿੰਤੂ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਇਹ ਗੱਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝੀ ਬੈਠਾ ਸੀ ਕਿ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲੈਣਾ ਮੇਰੇ ਵਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਓਹਨੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਜੋ ਕਦੀ ਜੈ ਸਿੰਘ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਵੀ ਦੇਵੇ ਜਿਹਾ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਹੈ ਤਦ ਵੀ ਅਸਾਂ ਜੋ ਬਚਨ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟਾਂਗੇ। ਸੋ ਇਸ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਦੀ ਲਿਖਤੀ ਚਿੱਠੀ ਤੇ ੧੮੪੨ ਨੂੰ ਜਦ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ

ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨਕਈ ਦਲ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਾਲਾ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਵਟਾਲੇ ਵੱਲ; ਜੋ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ, ਮੂੰਹ ਕੀਤਾ। ਓਧਰੋਂ ਜੈ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਮੈਦਾਨ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕਲਯਾ। ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸੰਧਯਾ ਤੱਕ ਲੜਾਈ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਖੂਬ ਗਰਮ ਰਿਹਾ, ਕਿੰਤੂ ਸੰਧਯਾ ਵੇਲੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲੜਕਾ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਤੀਰ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਿਆ ਤੇ ਓਹਦੇ ਮਰਦੇ ਹੀ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਅੰਤ ਨੂੰ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜੈ ਸਿੰਘ ਭਾਂਜ ਖਾ ਗਿਆ ਤੇ ਲੜਾਈ ਬੰਦ ਹੋਈ। ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਤਹ ਪਾ ਕੇ ਬਟਾਲਾ, ਕਲਾਨੌਰ, ਹਾਜੀਪੁਰ, ਕਾਦੀਆਂ, ਦਾਤਾਰ ਪੁਰ ਤੇ ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਆਦਿਕ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਲਕ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਜਦ ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਓਹਦੀ ਕੁਝ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ, ਤਦ ਓਹਨੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਏ ਦੇ ਲੜਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪੋਤਰੀ ਜੋ ਪ੍ਰਲੋਕਵਾਸੀ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੜਕੀ ਸੀ, ਦਾ ਨਾਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਜਿਹਾ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਟੋਚੀ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਾਪਸ ਦੇ ਕੇ ਸੁਲਾਹ ਕਰ ਲਈ। ਕਿੰਤੂ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਬਚਨ ਦੇ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੋਣੀ ਚੰਗੀ ਨਾ ਸਮਝੀ ਤੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂੰਝੇ ਕਿ ਓਹਦਾ ਖ਼ਾਸ ਇਲਾਕਾ ਓਹਨੂੰ ਦਵਾ ਦਿੱਤਾ।

ਜਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਤਾਰਾ ਚਮਕ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਦ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਦਦ ਤੇ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਕੇ ਤੇ ਬਿਆਸ ਦੇ ਕੰਢੇ ਮਿਆਨੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਦੁਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਬੇਦੀ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸੁਲਹ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਲੜਾਈ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੇ ਨਾ ਮੰਨਿਆ। ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਦਰਯਾਏ ਬਿਆਸ ਦੇ ਹੜ ਨੇ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਊਠ, ਘੋੜੇ, ਤੰਬੂ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਰੁੜ ਗਏ ਤੇ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਪਿੰਡ ਸੋਹੀਆ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜੀ।

੧੮੬੦ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਬੜੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿੱਤ ਕੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ੮੦ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਆਯੂ ਵਿੱਚ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ ਤੇ ਓਹਦਾ ਲੜਕਾ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਓਹਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ। ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਬੜਾ ਹੀ ਲਾਇਕ, ਦਾਨਾ, ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਆਦਮੀ ਸੀ ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਓਹਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਕਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਏਨਾ ਦਬਦਬਾ ਤੇ ਰੋਅਬ ਸੀ ਕਿ ਦੂਜੇ ਸਰਦਾਰ ਏਹਦਾ ਨਾਮ ਸੁਣ ਕੇ ਡਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਹੌਂਸਲੇ ਵਾਲਾ ਤੇ ਇੰਨਾ ਸੂਰਮਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਤੋਪਾਂ ਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਮੀਂਹ ਵਾਂਗ ਵਸਦੀਆਂ ਹੋਂਦੀਆਂ ਸਨ ਓਥੇ ਨਿਡਰ ਹੋ ਕੇ ਅੱਪੜ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦਾਨੀ ਤੇ ਸ਼ਰਨ ਪਾਲ ਇੰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਏਹਦੀ ਸ਼ਰਨ ਆ ਜਾਏ, ਤਦ ਇਹ ਓਹਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਤੱਕ ਵੀ ਦੇ ਦੇਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਨਵਾਬ ਭੰਬੂ ਖਾਂ ਗ਼ੁਲਾਮ ਕਾਦਰ ਖਾਂ ਦਾ ਭਰਾ ਸ਼ਾਹਆਲਮ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਇਹਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਮਾਝੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਓਥੇ ਰੱਖਿਆ, ਓਹਦਾ ਵਾਲ ਵਿੰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ: ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਸੀ, ਜਦ ਨੱਸ ਕੇ ਓਹਦੇ ਪਾਸ ਆਇਆ ਤਦ ਇਹਨੇ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਓਹਦੇ ਵਾਸਤੇ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ, ਕਿੰਤੂ ਓਹਨੂੰ ਵਾਪਸ ਨਾ ਕੀਤਾ।

ਏਹਦਾ ਲੜਕਾ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਵੀ ਬੜਾ ਸਿਆਣਾ ਤੇ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ ਨਿੱਕਲਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬੈਠਦਿਆਂ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਪਾ ਲਈ। ਗੱਡੋ ਮਾਲਾ, ਭੰਗਾ ਤੇ

ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਆਦਿਕ ਪਰਗਣਿਆਂ ਨੂੰ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨਾਲ ਜੰਗ ਕਰ ਕੇ ਛੁਡਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਿਆ। ਫਿਰ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਰਾਜਾ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਬੈਹਗਾ ਕਵਾਰਾ ਨਵਾਬ ਭੰਬੂ ਖਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗੀਰ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ, ਤੇ ਮੇਹਰ ਸਿੰਘ ਠਾਕਰ ਸਿੰਘ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ ਸਰਦਾਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਸਰਦਾਰ ਵੀ ਸਨ, ਆਪਣੀ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪੰਜ ੨ ਪਿੰਡ ਜਾਗੀਰ ਵਿੱਚ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਰੱਖ ਲਏ।

ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਦਿਤ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਤੇ ਲਛਮੀ ਫਗਵਾੜਾ ਵਾਲੀ ਨੂੰ; ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਹਾਰ ਕੇ ਇਹਦੀ ਪਨਾਹ ਵਿੱਚ ਆਈ ਸੀ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਕੁਝ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ, ੧੮੬੨ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਓਹਦਾ ਚਾਚਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਮਰ ਗਿਆ। ਤਦ ਓਹਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਲੜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵੰਡ ਲਈ ਤੇ ਕਾਦੀਆਂ ਦੇ ਤਅੱਲਕੇ ਦੇ ੮੪ ਪਿੰਡ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ੮ ਲੱਖ ਸਾਲਾਨਾ ਸੀ, ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਤੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ ੨੦ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਲਸ਼ਕਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਦਖ਼ਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਧਰੋਂ ਇਹ ਵੀ ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਾਸਤੇ ਅੱਪੜ ਗਿਆ ਤੇ ਕਨਾਲਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਮੋਰਚਾ ਲੱਗਿਆ। ਕਿੰਤੂ ਸਰਦਾਰ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਤੇ ਜਵਾਂ ਮਰਦੀ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਜਾਣ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਰ ਕੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜਨਾ ਪਿਆ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਸਮਝ ਕੇ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਬੜਾ ਬਹਾਦਰ ਤੇ ਸਿਆਣਾ ਹੈ, ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਤਰਾਨਾ ਸੰਬੰਧ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅੱਪੜ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸੁਲਾਹ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿੱਚ ਪਰਤੱਗਯਾ ਕੀਤੀ।

ਇਹ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਕਸੂਰ ਆਦਿਕ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਮਦਦ ਦੇਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਬਲਕਿ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ੨੫ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਯਾ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਆਮਦਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਗਨੇ ਘੁਮਣ ਨੂੰ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਪਾਸੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ, ਤੇ ਫਿਰ ੧੮੬੮ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ੧੧ ਪਿੰਡ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ: ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ੧੨ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਯਾ ਸਾਲਾਨਾ ਸੀ, ਬਖ਼ਸ਼ੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਏਨੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਕਿ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ 'ਬਾਬਾ ਜੀ' ਕਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਬਿਠਾ ਲੈਂਦੇ। ੧੮੭੩ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ। ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵੰਡ ਬਾਬਤ ਇਹਦੇ ਖਾਨਦਾਨ ਵਿੱਚ ਝਗੜਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਇਹ ਮੌਕਾ ਤੱਕ ਓਸ ਨੇ ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ, ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਤੇ ਮਹਤਾਬ ਸਿੰਘ, ਤਿੰਨਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਦੌਣ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲਈ ਸਦਿਆ, ਕਿੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਓਥੇ ਆ ਕੇ ਜੋ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਓਸ ਤੋਂ ਤੰਗ ਪੈ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਲਕ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਫਿਰ ੬ ਮਹੀਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਚੰਦ ਸਿੰਘ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਸਫਾਰਿਸ਼ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ੫੩ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਬਖ਼ਸ਼ੀ। ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨਾ ਮੰਨਿਆ। ਓਹ ਨੱਸ ਕੇ ਪਟਿਆਲੇ ਟੁਰ ਗਿਆ। ਕਿੰਤੂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠਾ ਤੇ ਹਿੰਮਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਤਕੜੀ ਜਾਗੀਰ ਦੇਣ ਦਾ ਬਚਨ ਕਰ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਬੁਲਾਇਆ ਤੇ ਇਹਨੂੰ ਬੜੀ ਇੱਜ਼ਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਫੌਜ ਦਾ ਅਫਸਰ ਨੀਯਤ ਕਰ ਕੇ ਬਾਰਾਮੂਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਾਸਤੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਓਹ ਬੜਾ ਹੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾਯੋਗ ਕੰਮ ਕਰ ਕੇ ੧੮੯੧ ਵਿੱਚ ਮਰ ਗਿਆ। ਓਹਦਾ ਲੜਕਾ ਮੰਗਲ

ਸਿੰਘ, ਖ਼ਾਸ ਸਵਾਰਾਂ ਦਾ ਅਫਸਰ ਸੀ। ਧਰਮਕੋਟ ਕਾਲੂ ਵਾਲਾ ਪੱਤਰਾ ਕਡੇਲਾ ੯੦੦੦ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਵਿੱਚ ਓਹਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਫਿਰ ੪੦੦੦ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਅਫਸਰ ਬਣਾ ਕੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ੧੮੯੧ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਜਮਰੌਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਫਿਰ ਮੁਲਕ ਕੋਹਸਤਾਨ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਤੇ ਸੁਕੇਤ ਮੰਡੀ ਆਦਿਕ ਵਿੱਚ ਫਿਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਓਹਨੇ ਚੰਗਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ ਵੇਲੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੀ ਸੜਕ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਰਖਣ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰ. ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਡਾਕੂਆਂ ਨੂੰ ਫੜਵਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਸਾਗਰਯੂ ਆਦਿਕ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਸੱਤ ਸੌ ਨਕਦੀ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਮਿਲੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਕੁਲ ਆਮਦਨੀ ੯੦੦੦ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ੩੬੦੦ ਰੁਪਯੇ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੀ ਤੇ ੫੪੦੦ ਰੁਪਯੇ ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗ਼ੀ ਤੱਕ ਦੀ ਸੀ। ਸੋ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸ਼ੁਭਚਿੰਤਕ ਸੀ। ਸੰਮਤ ੧੯੧੮ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਪਿੱਛੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਇਸ ਨੇ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਆਨਰੇਰੀ ਮੈਜਸਟ੍ਰੇਟੀ ਦੇ ਅਖਤਿਆਰ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸੰਮਤ ੧੯੩੩ ਨੂੰ ‘ਪ੍ਰਿੰਸ ਆਫ ਵੇਲਜ਼' ਦੇ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੇ ਇਸ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ “ਸਤਾਰਾਏ ਹਿੰਦ" ਦਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਸੰਮਤ ੧੯੩੩ ਵਿੱਚ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ।

ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਬੜਾ ਸੱਚਾ ਧਰਮ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰ ਸਨ: ਸ੍ਰ. ਗੁਰਦਿਤ ਸਿੰਘ ੧੯੧੪ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਰਸਾਲਦਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਅਵਧ ਵੱਲ ਭੇਜਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹਨੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਪੁਲਿਸ ਵਿੱਚ ਅੱਵਲ ਦਰਜੇ ਦਾ ਇਨਸਪੈਕਟਰ ਹੋ ਗਿਆ। ੧੯੪੪ ਤੋਂ ਓਹਨੂੰ ੧੨੦੦ ਰੁਪਯੇ ਸਾਲਾਨਾ ਦੀ ਪਿਨਸ਼ਨ ਮਿਲ ਗਈ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ।

ਦੂਜਾ ਸੁਚੇਤ ਸਿੰਘ ਮੁਨਸਫ਼ ਸੀ। ੧੯੩੬ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਮਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਪੁਲਿਸ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰ ਹੈ। ਤੀਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਵੀ ਪੁਲਿਸ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰ ਸੀ ਜੋ ੧੯੪੫ ਵਿੱਚ ਮਰ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਬੀ.ਏ. ਪਾਸ ਕਰ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ। ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤਾਲੀਮ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ (ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਆਨਰੇਰੀ ਮੈਜਸਟ੍ਰੇਟ ਹੈ) ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਸਾਲਾਨਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੀ ਇਸ ਖਾਨਦਾਨ ਵਾਸਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮਾਫ਼ ਹੈ। ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਬੁੰਗਾ ਜਿਕਣ ਦੂਜਿਆਂ ਬੁੰਗਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ, ਇਕੁਣ ਹੀ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਕਟੜਾ ਵੀ ਬਾਕੀ ਸਾਰਿਆਂ ਕਟੜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ।

ਤੀਜੀ ਮਿਸਲ ਘਨੱਯਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ

ਸ਼ਜਰਾ

ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਕਰਤਾ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਸੀ, ਜੋ ਕਾਹਨਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਹ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨੂੰ ਘਨੱਯਾ ਸਰਦਾਰ ਸੱਦਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਬੜਾ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਜਵਾਨ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਵੀ ਲੋਕੀਂ ਇਹਨੂੰ ਘਨੱਯਾ (ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ) ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਪੁਕਾਰਦੇ ਸਨ।

ਇਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਾਨ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਜਦ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਡੰਕਾ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਵੱਜਣ ਲੱਗਾ, ਤਾਂ ਜ਼ਾਲਮ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਤਿ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਤਦ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਜੋ ਆਪਣੀ ਧੀਰਤਾ, ਬੀਰਤਾ ਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ, ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਪਾਸੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਸਿੰਘ ਸਜ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ, ਮਹਤਾਬ ਸਿੰਘ, ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਈ ਬੰਦਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਕੇ ਤੁਰਕਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਜਦ ਤੁਰਕਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਜੱਥਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਦ ਏਹਨੇ ਬੀ ੪੦੦ ਸਵਾਰ ਨਾਲ ਰੱਖ ਕੇ ਪਿੰਡ ਸੋਹੀਆਂ, ਜੋ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ੯ ਮੀਲ ਦੀ ਵਿੱਥ ਤੇ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਪਿੰਡ ਜਾ ਕੇ ਅੱਡਰਾ ਜੱਥਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਜ਼ਾਲਮ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਕਰ ਕੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੰਗਤਪੁਰੇ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸਪੁਰਦ ਕੀਤੀ।

ਇਸ ਦਾ ਭਰਾ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਰਾਵਲ ਕੋਟ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜੋ ਨਧਾਨ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵੇ ਨਾਲੇ ਹੋਈ ਸੀ, ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਤੀਵੀਂ ਨਾਲ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਨੰਦ ਪੜ੍ਹਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਿੰਡ ਨਾਗਮੁਕੇਰੀਆ, ਹਾਜ਼ੀਪੁਰ, ਦਾਤਾਰਪੁਰ, ਕਰਵਟ ਅਡੀਆਂ ਆਦਿਕ ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਵੀ ਇਹਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਅਮਰ ਸਿੰਘਾਂ ਬਘਾਂ, ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਬਾਕਰਪੁਰੀਆ, ਲਖਾ ਸਿੰਘ ਕਾਹਨੂਵਾਲਾ, ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਖੋਖਰਾ, ਬੁਧ ਸਿੰਘ ਧਰਮ ਕੋਟੀਆ, ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਕਰੋਹ ਆਦਿਕ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ੧੮੧੭ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਇਹਦੇ ਘਰ ਲੜਕਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ। ਓਹਦਾ ਵਿਆਹ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪਠਾਨਕੋਟ ਕੋਰਾਹਾ ਹਾਲੀ ਪੁਰ, ਸੁਜਾਨ ਪੁਰ, ਦੀਨਾ ਨਗਰ, ਗੜ੍ਹਸੰਕਰ ਆਦਿਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ, ਸਰਹੰਦ ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਦੇ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਦੇ ਨਾਲ ਰਿਹਾ।

ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹਦੀ ਬਹੁਤ ਦੋਸਤੀ ਸੀ, ਕਿੰਤੂ ਸ਼ਹਿਰ ਕਸੂਰ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਗਲੇ ਅਜੋੜ ਹੋ ਗਈ। ਸੰਮਤ ੧੮੩੧ ਨੂੰ ਜਦ ਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਦੇਵ ਜੰਮੂ ਵਾਲੇ ਨੇ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਦਦ ਵਾਸਤੇ ਬੁਲਾਇਆ, ਤਦ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਵੱਲੋਂ ਬ੍ਰਿਜ ਰਾਜ ਦੇਵ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਗਿਆ। (ਵੇਖੋ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਹਾਲ)

ਸੰਮਤ ੧੮੩੪ ਨੂੰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖਾਨਦਾਨ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਇੱਕ ਕਟੜਾ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਵਸਾਇਆ। ਫਿਰ ਜਦ ਆਪਣੇ ਵੈਰੀ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨੂੰ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਤੇ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਜਾਣ ਵਾਸਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ, ਤਦ ਇਹ ਲਗਭਗ ਓਹਦੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਬੈਠਾ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਵੱਧ ਗਿਆ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਬੜਾ ਬਹਾਦਰ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕਟੋਚੀ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ: ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਸੈਫ ਅਲੀ ਖਾਂ ਸ਼ਾਹੀ ਲਸ਼ਕਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ, ਓਸ ਦੇ ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਓਸ ਦੇ ਲੜਕੇ ਜੀਵਨ ਖਾਂ ਪਾਸੋਂ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰਾਣ ਲਈ ਸ੍ਰ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਦਿਆ। ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਬਿਨੈ ਤੇ ਸ੍ਰ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੜਕੇ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫੌਜ ਦੇ ਕੇ ਭੇਜਿਆ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਜਾ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲੈਣ, ਜਿੱਥੇ ਪੁੱਜਦੇ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦੇਣਗੇ, ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਜਿੰਨੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜੇ ਸਨ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ।

੧੮੩੪ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਜਦ ਜੰਮੂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਦੇਵ ਮਰ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਦਾ ਵੱਡਾ ਲੜਕਾ ਜੈ ਰਾਜ ਦੇਵ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ, ਤਦ ਓਹਨੇ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਉਸ ਮੁਲਕ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਜੋ ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕਰ ਲਿਆ, ਛੁਡਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਦਦ ਵਾਸਤੇ ਬੁਲਾ ਭੇਜਿਆ। ਜਦ ਇਹ ਆਪਣੇ ਲਸਕਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੜੀਆ ਵਾਲੇ ਜਾ ਉੱਤਰਿਆ, ਤਦ ਓਹਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ੩੪ ਹਜਾਰ ਰੁਪਯਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਓਸ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਕਿੰਤੂ ਇਲਾਕਾ ਲੈ ਕੇ ਬ੍ਰਿਜਰਾਜ ਦੇਵ ਨੇ ਰੁਪਯਾ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਗੱਲ ਘਨੱਯਾ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਅਯੋਗ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਈ। ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰ ਗੁਜਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਕੜੀਆ ਵਾਲਾ ਇਲਾਕਾ ਰਾਜਾ ਪਾਸੋਂ ਲੈ ਲਿਆ ਤੇ ਓਹਦੇ ਬਚਨ ਭੰਗ ਕਰਨ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਜੰਮੂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਅੰਤ ਨੂੰ

ਜਦ ਰਾਜੇ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਸਿੰਘ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣਾ ਕੋਈ ਖਾਲਾ ਜੀ ਦਾ ਵਾੜਾ ਨਹੀਂ ਤਦ ਓਹਨੇ ੩੦ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਯਾ ਦੇਣਾ ਕਰ ਕੇ ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੱਕ ਨੀਯਤ ਰਕਮ ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਤੱਕ ਨਾ ਪੁੱਜੀ ਤਦ ਓਹਨੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜੰਮੂ ਤੇ ਫਿਰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਪਰਾੜ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਓਧਰੇ ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਜਫਰਵਾਲ ਵਾਲੇ ਰਾਹ ਆਇਆ। ਰਾਜਾ ਬ੍ਰਿਜਰਾਜ ਦੇਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਵਾਈ ਸੁਣ ਕੇ ਜੰਮੂ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਦ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣੀ, ਤਦ ਜੰਮੂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਲਿਆਂ ਬੜੀ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ ਗਈ। ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਆਇਆ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ। ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ ਨੇ ਇਹਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਸੱਦਿਆ ਤੇ ਓਹਨੂੰ ਬੜੀ ਤਸਲੀ ਦਿੱਤੀ।

ਬ੍ਰਿਜਰਾਜ ਦੇਵ ਜੰਮੂ ਦੇ ਵਾਲੀ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਪਾਸੋਂ ਜੋ ਹਾਰ ਖਾਧੀ ਸੀ, ਓਹਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਜੈ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਵਿੱਚ ਅਣਬਣ ਕਰਾ ਦਿੱਤੀ। ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ੧੮੪੦ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਜਾ ਡੇਰਾ ਜਮਾਇਆ। ਰਸੂਲਪੁਰਾ, ਮੰਡਿਆਲਾ ਆਦਿਕ ਤੇ ਹੱਥ ਸਾਫ ਕਰਦੇ ਨਕਈ ਸਿੰਘ: ਜੋ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਬੰਧੀ ਸੀ, ਓਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਖ਼ਲ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ੧੮੪੧ ਨੂੰ ਦੀਪਮਾਲਾ ਤੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ ਕਰਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਕਿੰਤੂ ਉਹਨੇ ਬ੍ਰਿਜਰਾਜ ਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਇੱਕ ਨਾ ਮੰਨੀ।

ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨੂੰ ਓਹਦਾ ਮੁਲਕ ਵਾਪਸ ਦਵਾਣ ਦੇ ਇਕਰਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੱਦਿਆ। ਕਟੋਚੀ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਦ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਦ ਪਹਿਲਾਂ ਓਹਨੇ ਗੁਰਬਖ਼ਸ ਸਿੰਘ ਦੋਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਫੌਜ ਦੇ ਕੇ ਭੇਜਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਬਿਆਸ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੀ ਓਹਦੇ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇ ਤੇ ਓਹਨੂੰ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰੋਕ ਦੇਵੇ। ਬੰਡਾਲੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਫਤੇਯਾਬ ਹੋ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਹੀ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਵੀ ਓਹਨੂੰ ਜਾ ਮਿਲੇ। ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦਾ ਦੂਜਾ ਟਾਕਰਾ ਘਨੱਯਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਟਾਲੇ ਦੇ ਪਾਸ ਹੋਇਆ। ਛੀ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਲੜਾਈ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਗਰਮ ਰਿਹਾ। ਤੀਰ ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਮੀਂਹ ਵਾਂਗ ਵਸਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ ਸਿੰਘ ਤੀਰ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਲੜਕੇ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲੱਕ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਘਨੱਯਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਈ। ਜਦ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਮੇਰੀ ਕੁਝ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਤਦ ਓਹਨੇ ਆਪਣੀ ਪੋਤਰੀ ਮਹਤਾਬ ਕੌਰ, ਜੋ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੜਕੀ ਸੀ, ਦਾ ਨਾਤਾ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੜਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕਰ ਕੇ ਸੁਲਾਹ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੋਤਰੀ ਮਹਤਾਬ ਕੌਰ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਕਿੰਤੂ ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ੧੮੫੦ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿਚ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਹੋਰ ਸਨ। ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਜੋ ਓਹਦੇ ਲੜਕੇ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੰਘਣੀ ਸੀ, ਮਿਸਲ ਦੀ ਮਾਲਕ ਬਣੀ। ਇਹ ਸਰਦਾਰਨੀ ਬੜੀ ਦਾਨਾ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘਣੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਵਾਈ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੇਲ ਕਰ ਕੇ ਹਰ ਮੌਕੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਮਦਦ ਦੇ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ। ਇੱਕ ਵੇਰ ਇਸ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ

ਮਦਦ ਨਾਲ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਆਨੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਘੇਰਿਆ ਤੇ ਮੁਦਤ ਤੱਕ ਓਹਦੇ ਨਾਲ ਲੜਦੀ ਰਹੀ, ਕਿੰਤੂ ਦਰਯਾਇ ਬਿਆਸਾ ਵਿੱਚ ਆਏ ਹੜ ਨੇ ਇਹਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਈ। ਪਰ ਦੂਜੇ ਸਾਲ ਹੀ ਫਿਰ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਕਸਤ ਦੇ ਕੇ ਵਟਾਲਾ ਕਲਾਨੌਰ ਤੇ ਕਾਦੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਣੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਛੁਡਾ ਲਏ। ੧੮੭੧ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਤੱਕ ਇਸ ਅਕਲਮੰਦ ਤੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸਿੰਘਣੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਜਵਾਈ ਨੂੰ ਵੀ ਮਦਦ ਦੇ ਕੇ ਓਹਦੀ ਉੱਨਤੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ।

੧੮੫੭ ਵਿੱਚ ਝੰਡਾ, ਕਲਾਨੌਰ, ਦੀਨਾ ਨਗਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ ਤੇ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੇ ਇੱਕ ਪਰਗਣਾ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਅਟਲ ਗੜ੍ਹਾ ਆਪਣੇ ਦੋਹਤੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ: ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੜਕੇ ਸਨ, ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਮਗਰੋਂ ਸਦਾ ਕੌਰ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੇਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ: ਜੋ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਸੀ, ੪੦ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਸੂਰ ਫਤੇ ਕੀਤਾ, ਤਦ ਉਹਨੂੰ ਖਡੀਆਂ ਦਾ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੋਰ ਬਖਸ਼ਿਆ। ਹੇਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਓਹਦਾ ਲੜਕਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ। ਓਹਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੇ ਭੇਜਿਆ। ਓਥੋਂ ਮੁੜਨ ਤੇ ਓਹਨੂੰ ਕੰਜਰੀ ਦੇ ਪੁੱਲ ਦਾ ਕੰਮ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਥੇ ੧੮੮੩ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਓਹ ਮਰ ਗਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ, ਅਨੂਪ ਸਿੰਘ, ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਓਹਦੇ ਤਿੰਨ ਲੜਕੇ ੩੦ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣੇ। ੧੮੯੧ ਵਿੱਚ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਜਬਤ ਕਰ ਲਈ। ਹੁਣ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਔਲਾਦ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਰੁਖਾਂ ਵਾਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਮੇਘ ਸਿੰਘ ਸਰਕਾਰੀ ਰਸਾਲੇ ਵਿਚ ਨੌਕਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਓਹਦੇ ਪਾਸ ਦੋ ਪਿੰਡ ਸਨ, ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਹਨ। ੬੦੦ ਰੁਪਯਾ ਸਾਲਾਨਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮਾਫ਼ੀ ਹੈ। ਇਸ ਖਾਨਦਾਨ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਪਾਸ ੧੧੨੫ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੈ।

ਚੌਥੀ ਮਿਸਲ ਨਕੇਈ ਸਰਦਾਰ

ਸ਼ਜਰਾ

ਸਰਦਾਰ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਚੌਧਰੀ ਹੇਮਰਾਜ ਪਿੰਡ ਭੜਵਾਲ ਪ੍ਰਗਣਾ ਚੂਨੀਆਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ੧੭੬੩ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਸੀ। ਜਦ ਜਵਾਨ ਹੋਏ ਤਦ ਸਿੱਖ ਮਜ੍ਹਬ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਜੱਥਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਕੌਮ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਪਏ। ਬੜੇ ਹੌਂਸਲੇ ਵਾਲੇ ਤੇ ਜਵਾਨ ਮਰਦ ਸੀ। ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਕਸੂਰ ਦੀ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੜਾ ਨਾਮਨਾ ਪਾਇਆ। ਹੋਰ ਸਰਦਾਰ ਵਾਂਗ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਆਪਣਾ ਬਣਾ ਕੇ ਜਾਲਮ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਕੱਚੇ ਪਿੱਲੇ ਤੇ ਲੰਡੀ ਬੁਚੀ ਨੂੰ ਸੋਧ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆਂਦਾ। ਫਿਰ ਆਪਣਾ ਜੱਥਾ ਤਕੜਾ ਬਣਾ ਦੂਜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫਿਰਨ ਲੱਗੇ। ਦ੍ਰਿੜ ਸੰਕਲਪ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਿਧਰ ਕਦਮ ਉਠਾਏ, ਫਤਹ ਨੇ ਪੈਰ ਚੁੰਮੇਂ। ੧੮੧੬ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਕਲਨਕਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਕਮਰ ਸਿੰਘ, ਚੀਮਾ ਲਾਲ ਸਿੰਘ, ਰੂਪਾ ਸਿੰਘ, ਗੱਲਾ ਲੈਲ ਸਿੰਘ, ਵੈੜਾ ਲਾਲ ਸਿੰਘ, ਧਬੀ ਨਥਾ ਸਿੰਘ, ਧੋਲ ਸਦਾ ਸਿੰਘ ਹਾਡਾ ਨਿਕਾਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਰਦਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥ ਹੋ ਗਏ। ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਨਾਮ ਨਕੇਈ ਮਿਸਲ ਹੋ ਗਿਆ। ੮ ਹਜ਼ਾਰ ਸਵਾਰ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ ਤੇ ਭੜਵਾਲ ਚੂਨੀਆਂ ਦੀਪਾਲ ਪੁਰ, ਕੰਗਨ ਪੁਰ, ਜੇਠੂ ਪੁਰਾ, ਖਡੀਆਂ ਮੁਸਤਫਾ ਬਾਦ, ਸ਼ੇਰਗੜ੍ਹ, ਦੇਵ ਸਾਲ ਫਰੀਦ ਆਬਾਦ ਮੰਦਰ ਜਮੇਰ ਮਾਂਗਾ ਆਦਿਕ ੪੫ ਲੱਖ ਦੇ ਮੁਲਕ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਖ ਸੁਬਹਾਨ ਖਾਂ ਕੁਰੇਸ਼ੀ ਰਈਸ ਪਾਕ ਪਟਨ ਗਊ ਹਤਿਆ ਦਾ ਬੜਾ ਜ਼ੋਰ ਦੇਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਓਹਦੀ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰਜਾ ਬੜੇ ਦੁਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਫਰਯਾਦੀ ਹੋਣ ਤੇ ਕਈ ਵੇਰ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਕਿ ਪ੍ਰਜਾ ਦੇ ਮਜ਼ਹਬੀ ਜਜਬਾਤ ਤੇ ਸੱਟ ਨਾ

ਮਾਰੋ, ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਓਸ ਨੇ ਨਾ ਮੰਨੀ ਤਦ ੧੮੨੬ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਓਸ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਓਧਰ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ, ਕਿੰਤੂ ਅਚਨਚੇਤ ਲੜਾਈ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਲਾਚਾਰ ਇਹਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਮੁੜਨਾ ਪਿਆ। ਓਸ ਵੇਲੇ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੇਟਾ ਦਲ ਸਿੰਘ ਅਨਜਾਨ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਓਹਦੇ ਚਾਚੇ ਦਾ ਪੁੱਤ ਭਰਾ ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ ਓਹਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਬੈਠਾ, ਇਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨ ਜੀਵਿਆ। ਫਿਰ ਤਪਦਿਕ ਨਾਲ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਕੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਓਹਦਾ ਨਿੱਕਾ ਭਰਾ ਰਨ ਸਿੰਘ ਮਿਸਲ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣਿਆ। ਇਹ ਬੜਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਤੇ ਲਾਇਕ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਰੌਣਕ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਇਲਾਕਾ ਨਕੇ ਦੇ ਬੜੇ ਬੜੇ ਸੋਹਣੇ ਜਵਾਨ ੨੦ ਹਜ਼ਾਰ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕਰ ਲਏ। ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੰਬੂਰਾਂ ਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਸਨਧਬੰਧ ਕਰ ਕੇ ਸਦਾ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਲੱਗਾ। ਪਿੰਡ ਕੋਟ ਕਮਾਲੀਆ ਗਲਗੀਰਾਂ ਖਰਲ ਤੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਤਹਿਸੀਲ ਸ਼ਰਕਪੁਰ ਦਾ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਤੈਹਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਸੱਯਦ ਵਾਲੇ ਦੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਦ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਤਦ ਇਹਨੇ ਓਹਨੂੰ ਸ਼ਕਸਤ ਦੇ ਕੇ ਓਹਦੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ੧੮੩੯ ਨੂੰ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੇਟੇ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ, ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸਨ। ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬੈਠਾ, ਕਿੰਤੂ ਇਹ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਤੇ ਵਜੀਰ ਸਿੰਘ, ਕੰਵਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਓਹਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਦਬਾ ਲਿਆ। ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਦਾ ਨਾਤਾ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੜਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਓਹਦੀ ਮਦਦ ਤੇ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਜੇਹੜਾ ਇਲਾਕਾ ਓਹਦਾ ਵਜ਼ੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਬਾ ਲਿਆ ਸੀ, ਛਡਾ ਲਿਆ। ਫਿਰ ੧੮੪੫ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੁਲਾਹ ਕਰਾਈ ਤੇ ਫਿਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਾਰ ਹੋਈ। ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਲੜਾਈ ਹੋ ਗਈ। ਸੰਮਤ ੧੮੩੫ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਓਹਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਓਹਦਾ ਛੋਟਾ ਭਾਈ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸਰਦਾਰ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਸਰਦਾਰ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਮਿਸਲ ਦੇ ਅਸਲ ਬਾਨੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦਲ ਸਿੰਘ ਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਸਿੰਘ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਦਲ ਸਿੰਘ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਵਜ਼ੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਕੇ ਨਿੱਕਲ ਜਾਵੇ, ਕਿੰਤੂ ਓਹਦੇ ਨੌਕਰਾਂ ਨੇ ਓਸ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਸੰਮਤ ੧੮੪੯ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਘਰ ਸੰਮਤ ੧੮੫੪ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਗ ਸਿੰਘ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਐਸ਼ਵਰਜ ਤੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਵਧਣ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਭੇਟ ਹੋ ਗਏ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਨਕੇਈ ਖਾਨਦਾਨ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਖਾਲਸਾ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਸੰਮਤ ੧੮੬੪ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਜਦ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਮਰ ਗਿਆ ਤਦ ਓਹਦੇ ਲੜਕੇ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭੜਵਾਲ ਵਿੱਚ ੧੫ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਖਜ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਾਨਕੋਟ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਬਖਸ਼ਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲੜਕਾ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਕਿੰਤੂ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੁਢਾਪੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ੨੪੩) ਦੀ ਪਿਨਸਨ ਜੀਉਂਦਿਆਂ ਰਹਿਣ ਤਕ ਗਿਆਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਨੌ ਸੌ ਨੱਬੇ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਪ੍ਰਗਨਾ ਬਹੜਵਾਲ ਦਾ ਆਨਰੇਰੀ ਮੈਜਸਟ੍ਰੇਟ ਨੀਯਤ ਕੀਤਾ।

ਸੰਮਤ ੧੯੧੪ ਵਿੱਚ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੇਟਾ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸੰਮਤ ੧੯੩੧ ਵਿਚ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਮਰ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਰਣਜੋਧ ਸਿੰਘ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਵਿੱਚ ਖਾਨਦਾਨ ਦਾ ਵਾਰਸ ਹੋਇਆ, ਕਿੰਤੂ ਸਤ ਹਜ਼ਾਰ ਚਾਰ ਸੌ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਤੇ ੧੪ ਸੌ ਘੂਮਾ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਜੋ ਆਖੀਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ, ਇੰਜ ਵੰਡੀ ਗਈ: ਰਣਜੋਧ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਵਾਸਤੇ, ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਾਰਾਂ ਸੌ, ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ ੨੪੦), ਠਾਕਰ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ, ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ ਛੀ ਛੀ ਸੌ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ। ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਜੈਲਦਾਰ ਹੈ, ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਦੋਵੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋ ਗਏ। ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਦਰਯਾਏ ਰਾਵੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਘੁਮਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ।

ਪੰਜਵੀਂ ਮਿਸਲ ਡਲੇ ਵਾਲੇ ਸਰਦਾਰ

ਸ਼ਜਰਾ

ਡੱਲੇ ਵਾਲੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਕਰਤਾ ਸਰਦਾਰ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਡਲੇ ਵਾਲੀ ਇਲਾਕਾ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਦਵਾਬਾ ਬਿਸਤ ਜਾਲੰਧਰ ਦਾ ਵਸਨੀਕ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਬਾਪ ਸਰਧਾ ਰਾਮ ਖੱਤਰੀ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਸੀ। ੧੭੮੩ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਮਜ਼ਬ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਕੌਮ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕਲ ਪਿਆ। ਆਦਮੀ ਹੋਨਹਾਰ ਤੇ ਬੜਾ ਦਿਲ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਜੱਥਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਲਾਹੌਰ, ਕਸੂਰ, ਤੇ ਜਾਲੰਧਰ ਆਦਿਕ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਸੋਧ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਸੂਰਮਤਾ ਵਿਖਾਈ। ਫਿਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਜੱਥਾ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਆਪ ਬੜਾ ਮਿਲਣਸਾਰ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਇਹਦੇ ਸਾਰੇ ਮੇਲੂ ਇਸ ਤੇ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਵਾਨ ਮਰਦ ਤੇ ਦਲੇਰ ਅਜਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਸਮੇਂ (ਸੰਮਤ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ੧੮੦੭) ਕੇਵਲ ਡੇਢ ਸੌ ਸਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਲੰਧਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜਿਆ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਕਮ ਦੀ ਸਪਾਹ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਸੈਂਕੜੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਜੋ ਓਹਨੀ ਦਿਨੀਂ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਠਹਿਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਾ ਮਿਲਿਆ। ਉਸੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਖਾਲਸਾ ਜੱਥਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਕੀਰਤੀ ਫੈਲ ਗਈ। ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਓਹਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਹਾਲ ਵੇਖ ਕੇ ਹਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ, ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ ਓਹਦੇ ਭਾਈਬੰਦਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਲਿਆ। ਸਿੰਘ ਸਜ ਗਏ ਤੇ ਜੱਥਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਇਕ ਦਿਨ ਸੰਮਤ ੧੮੦੮ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਇਸੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਐਮਨਾਬਾਦ ਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ। ਜਸਪਤਰਾਏ ਨੇ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ, ਕਿੰਤੂ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਨਿੱਕਲ ਆਇਆ। ਉਪਰੰਤ

ਸੰਮਤ ੧੮੧੦ ਨੂੰ ਜਦ ਉੱਥੋਂ ਰੋੜੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮੇਲਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਸਿੰਘ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਜਸਪਤ ਰਾਏ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਉਥੋਂ ਉਠਾਣਾ ਚਾਹਿਆ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕੀਤੀ ਤਦ ਉਸੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਚੂੰਕਿ ਸਰਦਾਰ ਕਰੋੜਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਦੋਵੇਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦੇ ਭਰਾ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਏਕਾ ਕਰ ਕੇ ੧੮੧੩ ਵਿੱਚ ਹਰਦੁਵਾਰ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਸੋਧਿਆ ਫਿਰ ਨਜੀਬਾਬਾਦ ਦੇ ਨਜੀਬ ਖਾਂ ਰੋਹੇਲੇ ਨੂੰ ਜਾ ਘੇਰਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਨਵਾਬ ਦੋਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕੀਤਾ, ਕਿੰਤੂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਪਿਆ। ਮੇਰਠ ਦੇ ਨਵਾਬ ਜ਼ਾਬਤਾ ਖਾਂ ਦਾ ਅੜਵੰਗਪੁਣਾ ਦੂਰ ਕੀਤਾ। ਮੁਜ਼ਫਰਨਗਰ, ਦੇਵਬੰਦ, ਮੀਰਾਪੁਰ ਦੇ ਵੱਲ ਫੇਰਾ ਪਾਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਟਾਕਰੇ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਰਖਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਅਧੀਨਤਾ ਸ੍ਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ। ਫਿਰ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਜਾ ਪੁੱਜੇ। ਉੱਥੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਸਿੱਕਾ ਬਿਠਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਏ।

੧੮੧੫ ਬਿਕਰਮੀ ਨੂੰ ਜਦ ਐਹਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਮੁਲਕ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਲੁੱਟ ਕੇ ਹਿੰਦੂ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦੋ ਬਦੀ ਫੜ ਕੇ ਵਾਪਸ ਹੋਇਆ ਤੇ ਦਰਯਾਏ ਰਾਵੀ ਨੂੰ ਲੰਘਣ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਓਹਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਨੂੰ ਜਾ ਘੇਰਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਲੁੱਟ ਦਾ ਮਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆਇਆ। ਹਿੰਦੂ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਲਮਾਂ ਪਾਸੋਂ ਛੁਡਾ ਕੇ ਘਰੋ ਘਰੀ ਅਪੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸੇ ਸਾਲ ਕਿਸੇ ਮੁਖਬਰ ਨੇ ਖ਼ਬਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਸ਼ਾਹੀ ਖਜਾਨੇ ਦਾ ਪੰਜ ਲਖ ਰੁਪਯਾ ਸਰਾਏ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਤੇ ਰੋਹਤਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਵਸੂਲ ਹੋ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਦੀ ਸੋਧਾਦਿ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦਿਨ ਕੜਾਕੇ ਹੀ ਬੀਤਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਰਦਾਰ ਡੇਹਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਜੇਹਲਮ ਦੇ ਪਾਸ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੜਕ ਕੇ ਵੈਰੀ ਤੇ ਜਾ ਪਏ। ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦਾ ਮੁਹਾਫਜ਼ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਨਾਲ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜ ਲਖ ਰੁਪਯਾ ਲੁੱਟ ਕੇ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਦਲਾਂ ਵਿਚ ਲਿਆ ਕੇ ਰਸਦ ਲੈ ਆਂਦੀ।

ਇਸ ਦੀਆਂ ਐਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਬਹਾਦਰੀਆਂ ਤੇ ਵੰਡ ਛਕਣ ਦੇ ਸੁਭਾਓ ਤੋਂ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਇਹਦਾ ਬੜਾ ਮਾਨ ਹੋਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਜੱਥੇ ਦੇ ਲੋਕ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ੬ ਹਜ਼ਾਰ ਸਵਾਰ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣ ਗਿਆ।

ਸੰਮਤ ੧੮੧੬ ਨੂੰ ਆਲੂ ਕਲਾਨੌਰ ਦੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜੈ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਬਸੌਲੀ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਨਿੱਕੇ ਘਲੂਘਾਰਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਸਾਹਬ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੰਥ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਮਿਸਲ ਦਾ ਆਗੂ ਬਣਾਇਆ, ਕਿੰਤੂ ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ ਢਾਬੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਇਸ ਦੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਜੱਥੇਦਾਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਬਣਿਆ।

ਇਹ ਤੋੜਾਵਾਲੀ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਬੱਕਰੀਆਂ ਚਾਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਐਸ਼ਵਰਜ, ਪ੍ਰਤਾਪ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੇ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਪੰਥ ਸੇਵਾ ਦੇਖ ਬਕਰੀਆਂ ਵੇਚ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛੱਕ ਸਿੰਘ ਸਜ ਗਿਆ ਤੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਡਲੇ ਵਾਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਆਦਮੀ ਬਹਾਦਰ ਤੇ ਸਿਆਣਾ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਓ ਨਾਲ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਖ਼ਾਸ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਦਾਨਾਈ ਤੇ ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਮਿਸਲ ਦਾ ਜੱਥੇਦਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਇਹਦੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦਾ ਸਤਾਰਾ ਅਜਿਹਾ ਚਮਕਿਆ ਜਦ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕਸੂਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਗਿਆ, ਤਦ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਏ। ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਬਿਸੰਭਰ ਦਿਆਲ ਦੇ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਹੋਣ ਤੇ ਓਸ ਨੂੰ ਮਾਰ

ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਹਦੇ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਆਪਣੇ ਬਰਾਦਰੀ ਤੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਦੇ ਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੰਘ ਸਜਾ ਲਿਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦਾ ਸੁਚਾ ਆਚਰਨ ਉੱਚਾ ਜੀਵਨ ਵੇਖ ਚੌਧਰੀ ਗੌਹਰ ਦਾਸ ਸਾਕਨ ਕਿੰਗ ਜੋ ਦਰਿਆਏ ਸਤਲਜ ਦੇ ਲੈਂਹਦੇ ਪਾਸੇ ਹੈ, ਸਿੰਘ ਬਣ ਗਿਆ। ਚੌਧਰੀ ਦੇ ਸਿੰਘ ਬਣਦੇ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਸਿੰਘ ਸਜ ਗਿਆ ਤੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੱਥੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਚਿਰ ਵਿੱਚ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੱਥੇ ਵਿੱਚ ੧੦ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਹੋ ਗਿਆ।

ਜੇਠ ਸੰਮਤ ੧੮੨੦ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਸਰਹਿੰਦ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਜੈਨ ਖਾਂ ਸਰਹੰਦ ਦਾ ਹਾਕਮ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਧਰਮਕੋਟ ਘੋਗ ਰਾਨਾ ਬਦੋਵਾਲ ਦਖਣੀ ਆਦਿ ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਸਬਾ ਰਾਹੂੰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ੮ ਲੱਖ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਦੇ ਮੁਲਕ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਬੈਠਾ, ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਇਹਦਾ ਸਤਾਰਾ ਚਮਕਣ ਲੱਗਾ।

ਸਰਦਾਰਾਨ ਥਾਨੇਸਰੀ, ਰੋਪੜ, ਸਿਆਲੀਆਂ, ਖੇੜੀ, ਖਮਾਨੋ ਸਾਰੇ ਇਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਗਏ।

ਇਕ ਵਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੂੰ ਟਪਲਾ ਦੇ ਕੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਦੱਖਣੀ ਤੇ ੨੦ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਲੜਾਈ ਹੋਂਦੀ ਰਹੀ। ਕਿੰਤੂ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਜਵਾਂਮਰਦੀ ਨਾਲ ਓਹਨੂੰ ਗਾਲਬ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਸਾਰੇ ਨਾਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਕੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜੇ।

ਸੰਮਤ ੧੮੫੯ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਇਸ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਕਸਤ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਬੜਾ ਦਾਨੀ ਸੀ। ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੇ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਲਈ ਲੰਗਰ ਲਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਜਾ ਨੂੰ ਬੜਾ ਪ੍ਰਸੰਨ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਕਦੀ ਇਸ ਤੇ ਕੋਈ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ ਤਦ ਪ੍ਰਜਾ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਕੇ ਮਦਦ ਲਈ ਨਿੱਕਲ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਵੈਰੀ ਦੀ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ ਜਾਣ ਨਾ ਦੇਂਦੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ੩੦ ਮੀਲ ਦਾ ਧਾਵਾ ਕਰ ਕੇ ਦਾਦਾਪਰ ਤੇ ਅਚਨਚੇਤ ਜਾ ਪਿਆ ਤੇ ਓਥੋਂ ਦੇ ਅਨਿਯਾਈ ਹਾਕਮ ਨੂੰ ਪਾਰ ਬੁਲਾਇਆ।

ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰ ਸਨ ਗੁਜਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਣਾ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਘੁੰਗਰਾਣਾ ਧਰਮਕੋਟ ਤੇ ਦਸੌਂਧਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਦੱਖਣੀ ਬਦੋਵਾਲ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਤੇ ਤੀਜੇ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਵਾਬਾ ਬਿਸਤ ਜਾਲੰਧਰ ਨਕੋਦਰ ਮਾਝਪੁਰ ਬਲੋ ਕੀ ਤੀਹ ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਦੀਆਂ ਜਾਗੀਰਾਂ ਦੇ ਕੇ ਅੱਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਕੀ ਮੁਲਕ ਜੋ ਪੰਜ ਲੱਖ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਰੱਖਿਆ ਜੋ ਸੰਮਤ ੧੮੬੪ ਨੂੰ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੰਘਣੀ ਨੇ ਹਾਥੀ ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ੰਜੀਰ ਪੰਜ ਘੋੜੇ ੬ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਤਮ ਪੁਰਸੀ ਤੇ ਆਉਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭੇਟਾ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੰਘਣੀ ਨੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾ ਦਿੱਤੀ। ਫੌਜ ਨੇ ਝੱਟ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਤੋਪ ਦੇ ਫਾਇਰ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਓਦਰੋਂ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੰਘਣੀ ਨੇ ਵੀ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਗੋਲੇ ਮਾਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਦੋਪੈਹਰ ਤੱਕ ਇੰਨੀ ਸਖ਼ਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਦਿਲ ਭੈ ਭੀਤ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਪੈਰ ਉੱਖੜਨ ਲੱਗੇ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਦੇ ਕੁਝ ਨੌਕਰਾਂ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਹਲ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਕੀ ਸੀ? ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਤਹ ਹੋਈ। ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਾਸ ਸਤ ਪਿੰਡ ਮਾਲਪੁਰ ਨਕੋਦਰ ਬਲੋਕੀ ਆਦਿ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਦੋ ਪਿੰਡ ਸਰਦਾਨੀ ਰਤਨ ਕੌਰ ਦੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਵਾਸਤੇ ਓਹਨੂੰ ਦਿੱਤੇ, ਜੋ ੧੮੭੭ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਬੇਦੀ ਬਿਕ੍ਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਆਤਰ ਹੋ ਗਏ।

ਕਿਲ੍ਹਾ ਦੱਖਣੀ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦਸੌਂਧਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬੇਦੀ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਸੋ ਜਦੋਂ ੧੮੬੪ ਤੇ ੬੫ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਲੰਘ ਕੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਰਾਇਕੋਟਾਂ ਦਾ ਮੁਲਕ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤ੍ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ। ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਗੁਜਰ ਸਿੰਘ, ਦਸੌਂਧਾ ਸਿੰਘ ਪਾਸੋਂ ਵੀ ਘੁਘਰਾਨਾ ਤੇ ਬੱਦੋਵਾਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਲੈ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਡੱਲੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਬੜਾ ਹੀ ਵਾਵੇਲਾ ਕੀਤਾ। ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਗਈ ਤਦ ਦਸੌਂਧਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਟੁਰ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਓਹਨੇ ਚਲਾਣਾ ਕੀਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗੁਜਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੱਲੂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੱਧ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਇਹ ਪਿੰਡ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਦਾਸੀ ਸਾਧਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਰਖੇ ਸਨ। ਰਤਨ ਕੌਰ ਦੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਅੱਠ ਸੌ ਰੁਪਯਾ ਮਾਹਾਵਾਰ ਪਿਨਸ਼ਨ ਨੀਯਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਓਹ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ੧੯੦੬ ਤੱਕ ਖਾਂਦੀ ਰਹੀ। ਇਸ ਦੇ ਗੁਜਰਨ ਨਾਲ ੨੦੦ ਰੁਪਯਾ ਸਾਲਾਨਾ ਦੀ ਪਿਨਸ਼ਨ ਨਾਰਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲੀ। ਬਖਤਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਨਾਰਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਬਲੋਕੀ ਤੇ ਸ਼ਰਕਪੁਰ ਦਾ ਅੱਧਾ ਜਿਮੀਂਦਾਰਾ ਤੇ ੨੮੦ ਰੁਪਯੇ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਜਾਗੀਰ ਮਿਲੀ। ਨਾਰਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸੂਬੇਦਾਰ ਰਹਿ ਕੇ ੬੮੫ ਰੁਪਈਏ ਸਾਲਾਨਾ ਦੀ ਪਿਨਸ਼ਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਹੁਣ ਏਹਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ੬੮੫ ਰੁਪਯੇ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਤੇ ੪੦ ਘੁਮਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਪਿੰਡ ਬਲੋਕੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਛੇਵੀਂ ਮਿਸਲ ਕਰੋੜੀਆਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰ

ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੇ ਬਨਾਣ ਵਾਲੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ, ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਵਸਨੀਕ ਪੇਚਗੜ੍ਹ ਦੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਕਿੰਤੂ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਮਿਸਲ ਕਰੋੜਾ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਬਰਕੀਆਂ ਦੇ ਮਾਤੈਹਤ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਓਹਨੇ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾਨਾਈ ਤੇ ਯਤਨ ਨਾਲ ਇਹਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਉੱਨਤੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਬਾਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਜਵਾਨ ਸਰਦਾਰ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਨਿੱਕਲਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ੯-੧੦ ਲੱਖ ਰੁਪਯੇ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਮਿਸਲ ਬਹੁਤਾ ਕਰ ਕੇ ਇਸੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਸ੍ਰ. ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਨ ਬਹਾਦਰ ਸੂਬਾ ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਦੀਵਾਨ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਸ੍ਰ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਸਿੰਘ ਸਜ ਗਏ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਦਾ ਬਦਲਾ ਵੀ ਲਿਆ।

ਇਹ ਬੜਾ ਮਿਲਨਸਾਰ ਤੇ ਸਮਝਦਾਰ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਿਆਣਪ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਗਿਆ ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਜੱਥਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।

੧੭੯੭ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਵੇਲੇ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹਦਾ ਸਾਥੀ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਇਹਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਜੱਥੇਦਾਰ ਬਣਿਆ। ਜਦ ਤੱਕ ਜੀਉਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਇਸ ਨੇ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ। ਨਾਸਰਉਦੀਨ ਮਾਲਕ ਜਾਲੰਧਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜੋ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਖਾਂ ਤੇ ਸੋਢੀ ਵਡਭਾਗ ਸਿੰਘ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਹੋਈ, ਖੈਰਸ਼ਾਹ ਸਿਪਾਹਸਾਲਾਰ ਦਾ ਸਿਰ ਇਸੇ ਨੇ ਕੱਟ ਕੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਨਾਸਰਉਦੀਨ ਥਾਂ ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਜਾਲੰਧਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ੧੮੦੩ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਕੰਮ ਆਇਆ। ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ ਕਰੋੜਾ ਸਿੰਘ ਜੋ ਪਿੰਡ ਬਰਕੀਆਂ ਦਾ ਵਸਨੀਕ ਤੇ ਸਦਾ ਤੋਂ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਮਿਸਲ ਦਾ ਜੱਥੇਦਾਰ ਬਣਿਆ। ਇਹ ਅਜਿਹਾ ਦਾਨਾ ਤੇ ਸਾਹਿਬ ਇਕਬਾਲ ਨਿੱਕਲਿਆ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਵੇਲੇ ਇਸ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਬੜੀ ਹੀ ਤਰੱਕੀ ਨਸੀਬ ਹੋਈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਭਰਤਪੁਰ ਨੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋ ਕੇ ਕਈ ਜੰਗ ਮਾਰੇ। ਫਰੁਖਾਬਾਦ ਤੱਕ ਇਸ ਦੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਾ ਨਿੱਕਲਿਆ। ਸਤ ਹਜ਼ਾਰ ਸਵਾਰ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੱਥੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਲਏ। ੧੮੧੬ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਇਸ ਨੇ ਸ਼ਾਮ ਚੌਰਾਸੀ ਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਪ੍ਰਗਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਦੋਹੀ ਫਿਰਾਈ ਤੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਵਟਾਲੇ ਦੇ ਪਾਸ ਬਲੰਦ ਖਾਂ ਸਿਪਾਹਸਾਲਾਰ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਟਾਕਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਰੋੜਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦਲ ਇਸ ਜੰਗ ਵਿਚ ਸ਼ਰੀਕ ਸੀ। ਦੁਰਾਨੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਂਜ ਪਾ ਕੇ ਨੱਠੇ ਤੇ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਸਰਦਾਰ ਕਰੋੜਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਹੱਥ ਆਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਾਰੀ ਰਕਮ ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਜੱਥਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤੀ।

ਸੰਮਤ ੧੮੧੮ ਨੂੰ ਨਵਾਬ ਗੁਲਾਮ ਕਾਦਰ ਖਾਂ ਰੋਹੇਲੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤਰਾਵੜੀ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ ਵਾਲੇ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗਸੰਗ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੀ, ਮਿਸਲ ਦੇ ਆਗੂ ਬਣੇ। ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਵੀ ਬੜਾ ਹਿੰਮਤ ਵਾਲਾ ਤੇ ਜਵਾਂਮਰਦ ਸੀ। ਖੁਰੰਦੀਨ, ਕੇਵਰੀ, ਛਲੋਦੀ, ਜਮੀਅਤਗੜ੍ਹ ਆਦਿਕ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਇਸ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਛਲੋਦੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਰਨਾਲ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਨਿਵਾਸ ਅਸਥਾਨ ਬਣਾਇਆ ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਦਵਾਬਾ ਬਿਸਤ ਜਾਲੰਧਰ ਤੇ ਜਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦਾ ਦੋ ਲੱਖ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਜੋ ਅੱਗੇ ਹੀ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਸ ਰਿਹਾ।

ਸੰਮਤ ੧੮੨੫ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਅਨ੍ਯਾਏ ਹੋਂਦਾ ਸੁਣ ੩੦ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਦਲ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਨੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਪੁੱਜੇ। ਇੱਥੋਂ

ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਹਸਨ ਖਾਂ ਨੂੰ; ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਓਸ ਦੇ ਕੀਤੇ ਦਾ ਫਲ ਚਖਾਇਆ। ਫਿਰ ਅਲੀਗੜ੍ਹ, ਖੁਰਜਾ, ਚੰਦੋਸੀ, ਹਾਤਰਸ, ਅਟਾਵਾ ਆਦਿਕ ਨੂੰ ਜਾ ਘੇਰਿਆ। ਫਿਰ ਫਰੁਖਾਬਾਦ ਪੁੱਜੇ। ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਨਵਾਬ ਈਸਾ ਖਾਂ ਖੂਬ ਲੜਿਆ। ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਤੱਕ ਮੈਦਾਨ ਗਰਮ ਰਿਹਾ। ਈਸਾ ਖਾਂ ਦੇ ਭੱਜ ਜਾਣ ਤੇ ਖਾਲਸਾਈ ਸੈਨਾ ਅੱਗੇ ਵਧੀ। ਮੁਰਾਦਾਬਾਦ, ਅਨੂਪ ਸ਼ਹਿਰ, ਬਲੰਦ ਨਗਰ, ਬਜਨੌਰ, ਆਦਿਕ ਅਸਥਾਨ; ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਹਾਰ ਕੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਈਨ ਮੰਨੀ ਤੇ ਇਧਰੋਂ ਖਾਲਸਾ ਵਾਪਸ ਮੁੜਿਆ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਆਦਿਕ ਕਈ ਸਰਦਾਰ ਫਟੜ ਹੋਏ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ।

ਉਧਰੋਂ ਮੁੜ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਵਾਬਾ ਬਿਸਤ ਜਾਲੰਧਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਲਵਨ ਦੇ ਰਈਸ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਨੂੰ: ਜੋ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਕਰੋੜਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਤੇ ਮਾਤੈਹਤ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਨੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਤੋਂ ਖਰਾਜ ਦੇਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਜਾ ਘੇਰਿਆ। ਓਹਨੂੰ ਜਾਗੀਰ ਤੋਂ ਬੇਦਖਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇੱਥੇ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂਰਮਹਿਲ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਓਹਦਾ ਇਲਾਕਾ ਲੈ ਲਿਆ।

ਸੰਮਤ ੧੮੩੪ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਜਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਪਟਿਆਲੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਦਖਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ੨੦ ਹਜਾਰ ਸਵਾਰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਖ਼ਾਸ ਸ਼ਹਿਰ ਪਟਿਆਲੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਵੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਿਆ। ਘੜਾਮ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਦੋਨਾਂ ਲਸ਼ਕਰਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਅੰਤ ਨੂੰ ਸੁਲਾਹ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੜਕੇ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਪਾਸੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾ ਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਵਾਸਤੇ ਸੰਬੰਧ ਜੋੜ ਲਿਆ। ਇਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲਾ ਨੂੰ ਮਦਦ ਦੇਂਦਾ ਰਿਹਾ।

ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਬੜਾ ਹੀ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ ਤੇ ਅਕਲਮੰਦ ਸੀ। ਜਦ ੧੮੩੭ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਨਵਾਬ ਅਬਦੁਲਾ ਖਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵਜੀਰ ਆਜ਼ਮ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਪਾਸੋਂ ਇਲਾਕਾ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰਾਣ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਾਹਜਾਦਾ ਫਰਖੰਦਾ ਬਖਤ ਦੇ ਨਾਲ ਅਣਗਿਣਤ ਸੈਨਾ ਭੇਜੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕੀਤੇ ਤੇ ਫੌਜ ਲੰਘ ਗਈ। ਬਲਕਿ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਕਈ ਸਿੰਘ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਹਜਾਦੇ ਨੇ ਬੜੀ ਮਿਲਤ ਰੱਖੀ। ਜਦ ਸ਼ਾਹਜ਼ਾਦਾ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਪਟਿਆਲੇ ਅਪੜਿਆ, ਤਦ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਮਝ ਲਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਸ਼ਾਹੀ ਲਸ਼ਕਰ ਨੂੰ ਸੋਧਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲੇ ਨੇ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ੫੦ ਹਜਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੱਥੇ ਸਦ ਲਏ। ਹੁਣ ਸ਼ਾਹਜ਼ਾਦਾ ਦੀ ਹੋਸ਼ ਉਡੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਚਾਰਿਆਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚ ਘੇਰਿਆ ਵੇਖਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਬਚਾਓ ਦੀ ਕੋਈ ਸੂਰਤ ਨਾ ਦਿੱਸੀ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ ਸੁਲਾਹ ਕਰ ਕੇ 'ਜਾਨ ਬਚੀ ਤਾਂ ਲਖਾਂ ਪਾਏ" ਸਮਝ ਘਰ ਵਾਪਸ ਪੁੱਜੇ। ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਓਹਨੇ ਆਣ ਕੇ ਸਾਫ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ੫੦ ਲੱਖ ਸਿੰਘ ਇਕੱਠਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੇ ਜੋ ਖ਼ਰਚ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਲਏ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੜਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਰੁਪਯਾ ਮੰਗਾ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਪਿੱਛਾ ਛੁਡਾ ਕੇ ਜਾਨ ਬਚਾਈ ਤੇ ਵਾਪਸ ਦਿੱਲੀ ਆਏ।

੧੮੪੫ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਰਾਨਾ ਰਾਓ ਮਰਹੱਟਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਤਦ ਓਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਾਲ ਚਲੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦ ਕਦੀ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਹਮਲਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ, ਤਦ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਿੰਤੂ

ਜਿਉਂ ਹੀ ਕਿ ਸੈਨਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੁੱਜਦੀ ਤੇ ਚਾਰਿਆਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਘੇਰੀ ਜਾਂਦੀ, ਤਦੋਂ ਹੀ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਹਰਜਾਨੇ ਦਵਾ ਕੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦੇਂਦਾ। ਇਸ ਜਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਤਖ਼ਤ ਆਖ਼ਰੀ ਦਮਾਂ ਤੇ ਸੀ ਤੇ ਕੇਵਲ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੇ ਓਹ ਵੀ ਨਾਮ ਮਾਤ੍ਰ ਹਕੂਮਤ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਓਧਰ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਤੇ ਇਧਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਾਹਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਓਹਨੇ ਇਸੇ ਖ਼ਿਆਲ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਭੇਜਿਆ, ਹਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਜੱਥੇ ਲੈ ਕੇ ਆ ਪੁੱਜੇ।

ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ

ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਮਤ ੧੮੪੬-੪੭ ਵਿੱਚ ੪੦ ਹਜ਼ਾਰ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਲਸ਼ਕਰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਿੱਖ ਰਾਹ ਦੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਸਰ ਕਰਦੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਪਾਸ ਟਿਲਾ ਮਜਨੂੰ ਤੇ ਜਾ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਅਜਮੇਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੱਲੋਂ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਈ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਤੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਰਾ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਟੜਾ ਨੀਲਾ ਤੇ ਮੁਗਲ ਮਹਲੇ ਵਿਚ ਜਾ ਪੁੱਜੇ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕੀਂ ਨੱਸ ਪਏ। ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਤੇ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਖ਼ਾਸ ਸ਼ਾਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜੇ। ਇੱਥੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਸੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਿਆ।

ਮਿਰਜ਼ਾ ਗੌਹਰ ਅਲੀਸ਼ਾਹ ਸਾਨੀ ਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਆਜ਼ਮ ਨੂੰ ਸੱਦ ਕੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਜਾਨ ਛੁਡਾਓ। ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਸਾਫ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਤੁਹਾਡਾ ਮੁਲਕ ਖੋਹਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਤੁਸੀਂ ਜੁਲਮ ਤੇ ਅਨਯਾਇ ਕਰਨਾ ਛੱਡ ਦੇਵੋ। ਇੱਥੇ ਜੇਹੜੇ ਜੇਹੜੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹਨ ਬਣਾ ਦੇਵੋ ਤੇ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਹਰਜਾਨਾ ਦੇ ਦੇਵੋ। ਇਹ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ। ਸਿਮਰੂ ਬੇਗਮ ਜਿਸ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਤੇ ਬਹੁਤਾ ਵਸੀਕਾਰ ਸੀ, ਇਹ ਗੱਲ ਓਹਦੇ ਦਿਲ ਲੱਗੀ ਤੇ ਅੱਗੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵੇਰ ਸ੍ਰ. ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿਮਰੂ ਬੇਗਮ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਸੀ। ਓਹਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਆਜ਼ਮ ਨੂੰ ਸੱਦ ਕੇ ਤੇ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਿਠਾ ਕੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ:

(੧) ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਹਰਜਾਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।

(੨) ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੋਤਵਾਲੀ ਤੇ ਚੁੰਗੀ ਵਸੂਲ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ।

(੩) ਜਦ ਤੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਾ ਹੋ ਜਾਏ ਸ੍ਰ. ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ੪੦੦੦ ਸਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਰਹੇ।

ਇਹ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰ ਲਈਆਂ।

ਪਹਿਲਾਂ ਤੇਲੀਵਾੜਾ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾਂ ਦੇ ਠਹਿਰਨ ਵਾਲੇ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ।

ਫਿਰ ਮਹਲਾ ਜੈਪੁਰ ਵਿੱਚ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਓਸ ਥਾਂ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਏ ਸਨ। ਜਮਨਾ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾ ਦੇ ਅੰਗੀਠੇ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬਗੰਜ ਓਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਬਣਵਾਇਆ ਜਿੱਥੇ ਲੱਖੀ ਨਾਮ ਦੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਦਾਹ ਕਰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਕੋਤਵਾਲੀ ਦੇ ਲਾਗੇ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ

ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲੋਂ ਸੀਸ ਜੁਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ ਤੀਵੀਂ; ਜੋ ਮਾਸ਼ਕੀ ਦੀ ਤੀਵੀਂ ਸੀ, ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਬੋਹੜ ਦੇ ਦਰਖਤ ਦੇ ਪਾਸ ਜਿੱਥੇ ਮਸਜਦ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਓਥੇ ਇਹ ਘਟਨਾ ਬੀਤੀ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਖਾਵੰਦ ਓਸ ਵੇਲੇ ਮਸ਼ਕ ਲੈ ਕੇ ਪਾਸ ਖਲੋਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਓਸ ਥਾਂ ਤੇ ਇੱਕ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਥੜਾ ਬਣਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਤਲਵਾਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਨਿੱਕਲ ਆਏ। ਓਧਰ ਖਾਲਸਾ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਓਹ ਵੀ 'ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ' ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਛੱਡਦਾ ਆ ਗਜਿਆ। ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਧੂ ਲਈਆਂ। ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੀ ਝੜਪ ਹੋਣ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਆਜਮ ਆ ਗਿਆ। ਸ੍ਰ. ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਸਾਫ ਸਾਫ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਦੇ ਮੂਜਬ ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈ ਦੇਵੋ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਨ ਕੇ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਖਾਲਸਾ ਵਹੀਰਾਂ ਪਾ ਕੇ ਆ ਜਾਏਗਾ ਤੇ ਫਿਰ ਜਾਨ ਬਚਾਣੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਵਜ਼ੀਰ ਨੇ ਇਸ ਝਗੜੇ ਨੂੰ ਇੰਜ ਨਿਪਟਾਇਆ, ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਜਗ੍ਹਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਓਹ ਥੜਾ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਮਸਜਦ ਵੀ ਓਹਦੇ ਪਾਸ ਬਨਵਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕੁਝ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਕੋਤਵਾਲੀ ਵੱਲ ਛੱਡ ਕੇ ਇੱਕ ਬਾਰਾਂ ਦਰੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਖੋਹਲਣ ਲਈ ਬਨਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀਸ ਗੰਜ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਸਿੰਘ ਨੀਯਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਮਤ ੧੯੧੪ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਜਦ ਕਿ ਗ਼ਦਰ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਫਤਹ ਕੀਤੀ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਦਿੱਤੀ। ਤਦ ਰਾਜਾ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਜੀਂਦ ਵਾਲੇ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰ ਕੇ ਓਹ ਮਸਜਦ ਵੱਲ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਬਣਵਾਇਆ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਕਲਕੱਤੇ ਅਪੀਲ ਕਰ ਕੇ ਇੱਕ ਵੇਰ ਫਿਰ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਮਸਜਦ ਬਣਵਾਈ, ਕਿੰਤੂ ਰਾਜਾ ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀਂਦ ਵਾਲੇ ਨੇ ਵਲਾਇਤ ਤੋਂ ਮੰਜੂਰੀ ਮੰਗਾ ਕੇ ਓਸ ਮਸਜਦ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾ ਦਿੱਤਾ।

ਉਪਰੋਕਤ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਬਣ ਜਾਣ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੁਣ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹਾਥੀ ਦੀ ਤੇ ਸੋਨੇ ਦੀ ਇੱਕ ਜ਼ੰਜੀਰ ਤੇ ਪੰਜ ਘੋੜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤੋਹਫੇ ਤੇ ਇੱਕ ਬਹੁਮੁੱਲਾ ਸਰੋਪਾ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਨਾਲ ਜਾਣਾ।

ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਧਾਕ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਗਈ ਹੈ ਹਰ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੋਹਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਕਿੰਤੂ ਇਹ ਅੱਡ ਅੱਡ ਜੱਥੇ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਝਗੜੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ? ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਾਏ ਦਾ ਅਡਰਾਪਨ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਗੱਲ ਹੈ। ਖਾਲਸਾ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੇ ਵੀ ਜੱਥੇ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹੇ, ਫਿਰ ਖਾਲਸਾ ਹੈ ਤੇ ਦਸ਼ਮਣ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਅੱਡ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਕੌਮ ਦਾ ਸਵਾਲ ਆ ਜਾਏ ਤਦ ਆਪਣੇ ਅਡਰੇਪਨ ਭੁਲ ਕੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋਵਾਂਗੇ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਉਂਗਲੀ ਦੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਈ ਤੇ ੫੦੦੦ ਰੁਪਯਾ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਲਈ ਦੇ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਰੁਖਸਤ ਕੀਤਾ। ਸ੍ਰ. ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਿਵਾਸ ਅਸਥਾਨ ਛਲੋਦੀ ਵਿੱਚ ਅਪੜ ਕੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਓਹ ਜਦ ਤੱਕ ਜੀਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਚੁੰਗੀ ਦਾ ਚੌਥਾ ਹਿੱਸਾ ਘਰ ਬੈਠਿਆਂ ਓਹਦੇ ਪਾਸ ਅੱਪੜਦਾ ਰਿਹਾ।

੧੮੫੭ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਗਿਆ, ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਕੇ ਤਰਨਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ ਗਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਲਾਣੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣੀ, ਓਹਨਾਂ ਦਾ

ਇਲਾਕਾ ਸਬਰਾਓ ਤੇ ਸਰਹਾਲੀ ਆਦਿਕ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ੧੮੫੯ ਬਿਕਮੀ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਮਰ ਗਿਆ। ਓਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਰਦਾਰਨੀ ਰਾਮ ਕੌਰ ਨੇ ਜਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਦੋ ਲੱਖ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਰਤਨ ਕੌਰ ਨੇ ਛਲੋਦੀ ਵਾਲੇ ੩ ਲੱਖ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ। ਸੰਮਤ ੧੮੬੩ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਤਨ ਕੌਰ ਦਾ ਇੱਕ ਲੱਖ ਦਾ ਖੁਰਦੀਨ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਕਲਸੀਏ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਤੇ ਪ੍ਰਗਣਾ ਬਹਲੋਪੁਰ ਆਪਣੇ ਨੌਕਰ ਵੀਰ ਭਾਨ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।

੧੮੬੫ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਦਾ ਮੁਲਕ ਜਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਤਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਹੋ ਕੇ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਲਿਖੇ ਗਏ ਤੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿੱਚ ਛਾਉਣੀ ਬਣ ਗਈ।

ਰਤਨ ਕੌਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪਾਸ ਫਰਯਾਦੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਪੁਚਾਈ ਗਈ। ਕਰਨਲ ਲੂਨੀ ਅਕਟਰ ਨੇ ਪ੍ਰਗਨਾ ਖੁਰਦੀਨ ਵਾਪਸ ਦਵਾ ਦਿੱਤਾ। ੧੯੦੫ ਵਿੱਚ ਜਦ ਰਤਨ ਕੌਰ ਮਰ ਗਈ ਤਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਓਹਦਾ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਤਨ ਕੌਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਛਲੋਦੀ ਵਾਲਾ ਅੱਗੇ ਆ ਚੱਕਾ ਸੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਤਨ ਕੌਰ ਦਾ ਮਾਲ ਜ਼ਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਲੀ ਸਾਹਿਬ ਛਲੋਦੀ ਗਏ। ਤਦ ਓਹਦੇ ਖਜਾਨੇ ਵਿਚੋਂ ੭੫ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਜਵਾਹਰਾਤ ਤੇ ਗਹਿਣੇ ਆਦਿਕ ਨਿੱਕਲੇ। ਇੱਕ ਗਹਿਣਾ ੫੦ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਘੰਟਾ ੨ ਲੱਖ ਦਾ, ਤੇ ਇੱਕ ਛੜੀ ੩੦ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਮਾਲ ਵੇਖ ਕੇ ਮਾਲੀ ਸਾਹਿਬ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਸੰਤਾਨ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਹ ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਦੌਲਤ ਵਾਲੇ ਤੇ ਜਾਗੀਰਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਿਆ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਦੌਲਤ ਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਨੇਕੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਤੇ ਖ਼ਰਚ ਕੀਤਾ ਕਰਨ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਕੀਰਤੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਅੱਗਾ ਸੌਰੇ।

ਸੱਤਵੀਂ ਮਿਸਲ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ

ਸ਼ਜਰਾ

ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਅਸਲ ਮਾਲਕ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਪਿੰਡ ਪੋਹੂਵਿੰਡ ਪ੍ਰਗਨਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਸੀ ਤੇ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਵਸਨੀਕ ਪਿੰਡ ਲੀਲ ਪ੍ਰਗਨਾ ਖੇਮਕਰਨ ਸੁਧ ਸਿੰਘ ਵਸਨੀਕ ਪ੍ਰਗਨਾ ਜਾਲੰਧਰ ਪਿੰਡ ਦੁਕੋਹਾ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ, ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ, ਦਰਗਾਹਾ ਸਿੰਘ, ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ ਓਹਦੇ ਸਾਥੀ ਸਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਾਸ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਓਹ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਟੁਰ ਗਏ ਤਦ ਇਹ ਦਮਦਮੇ ਸਾਹਿਬ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਖੂਹ ਤੇ ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲਾਏ ਹੋਏ ਬੇਰੀ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੌਜੂਦ ਤੇ ਕਾਇਮ ਹਨ।

੧੭੬੪ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਜਦ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਬੰਦੇ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਸਮਾਨਾ, ਸਢੌਰਾ, ਵਾਮਲਾ ਤੇ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਕੀਤੀ ਤੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਬੈਠ ਗਿਆ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਬੰਦੇ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋ ਕੇ ਬੜੀ ਸੁਰਮਤਾ ਵਿਖਾਈ। ਐਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੱਥੇ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਮਿਸਲ ਪਿਆ।

੧੭੮੩ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਕਲਗੀਧਰ ਜੀ ਨੇ ਦਮਦਮੇ ਸਾਹਿਬ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਈ ਸੀ, ਚਾਰ ਉਤਾਰੇ ਕਰਵਾਏ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਦੂਜਾ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ, ਤੀਜਾ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਚੌਥਾ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਅਸਲ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਨੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਕਿੰਤੂ ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਵਿੱਚ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਿਆ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਬਲ ਲੈ ਗਏ।

ਸੰਮਤ ੧੮੧੬ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਜਦ ਆਦੀਨਾਬੇਗ ਦੇ ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾਲੰਧਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਮੀਨ ਤੋਂ ਫਤਹ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਤੇ ਨੱਥਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ

ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕੁਝ ਸਾਲਾਨਾ ਪੁਚਾਂਦੇ ਰਹੇ, ਕਿੰਤੂ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਦੌੜਪਣਾ ਵੇਖ ਕੇ ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਓਹ ਜਾਗੀਰ ਦਰਬਾਰ ਸ਼ੇਰ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਮ ਲਾ ਦਿੱਤੀ।

ਸੰਮਤ ੧੮੧੭ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿੱਚ ੬ ਮਹੀਨੇ ਠਹਿਰ ਕੇ ਦਮਦਮੇ ਸਾਹਿਬ ਵਾਲੀ ਬੀੜ ਨੂੰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਾਲੀ ਬੀੜ ਦੇ ਨਾਲ ਸੋਧਿਆ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਲੰਗਰ ਵਿੱਚੋਂ ਛਕਦੇ ਰਹੇ। ਸੰਮਤ ੧੮੧੮ ਨੂੰ ਜਦ ਦੁਰਾਨੀ ਕੁਝ ਕੁ ਤਕੜੇ ਹੋਏ ਤੇ ਓਹਨਾਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਤਦ ਓਸ ਵੇਲੇ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਨਾ ਰਿਹਾ ਗਿਆ। ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਝਟਪਟ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਥਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵੱਲ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਤੋਂ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਓਸ ਸਮੇਂ ਜਗੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੀਹਾਂ ਵਾਲੇ, ਭੰਜੂ ਕੇ ਗੁਰੂ ਚੌਤਰੇ, ਲਖੀ ਜੰਗਲ, ਫੂਲ ਮੇਹਰਾਜ, ਦਰਾਜ, ਭਚੂ, ਗੋਬਿੰਦ ਪੁਰਾ, ਕੋਟ ਆਦਿਕ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਹੜਾ ਖਾਲਸਾ ਉੱਤਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਿਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਦੇਣਾ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਆਵੇ। ਸੋ ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਸਵਾਰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਦੁਸਹਿਰਾ ਕਰ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਵਾਈ ਸੁਨ ਦੁਰਾਨੀ ਦੀ ਫੌਜ ਵੀ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗੀ। ਜਹਾਨ ਖਾਂ ਸੈਨਾ ਲੈ ਕੇ ਗੋਲਵਾੜ ਦੇ ਪਾਸ ਆ ਡਟਿਆ। ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਖੂਬ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਾਸਤੇ ਅਜਿਹੀ ਤਲਵਾਰ ਚਮਕਾਈ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਵਿਖਾਲੀ, ਕਿ ਛੀ ਕੋਹ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਾਸ਼ ਤੇ ਲਾਸ਼ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਖੂਨ ਨਾਲ ਰੰਗੀ ਗਈ। ਰਾਮਸਰ ਤੀਰਥ ਦੇ ਲਾਗੇ ਸ਼ਹੀਦ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਹ ਜਮਾਲ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰੀ ਆ ਅੜਿਆ। ਦੋਵੇਂ ਬਹੁਤ ਲੜੇ। ਆਖ਼ਰ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਬਾਦ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਜੌਹਰ ਦਿਖਾ ਕੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਜਮਾਲ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸਿਰ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਅੱਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਤੇ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸੀਸ ਵੀ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਅੱਡ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਅਸਥਾਨ ਰਾਮਸਰ ਦੇ ਲਾਗੇ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੱਥੇਦਾਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦਗੰਜ, ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਕਟੜੇ ਵਿੱਚ ਤੇ ਸੱਜਣ ਸਿੰਘ, ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘ, ਅੱਖੜ ਸਿੰਘ, ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ ਕਈ ਸਿੰਘ ਗੁਰੂ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਅਸਥਾਨ ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਏ ਤੇ ਗਿਲਜੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ।

ਜਦ ਇਸ ਲੜਾਈ ਦਾ ਹਾਲ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਦਰਗਾਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਣਿਆ ਤਦ ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਲੈ ਕੇ ਚੜ੍ਹ ਆਏ ਤੇ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਭਿੜਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਪੁੱਜੇ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਕੇ ਬੜਾ ਕਲੇਸ਼ ਹੋਇਆ। ਓਹਨਾਂ ਰਾਤੀਂ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦੇ ਥਾਣੇ ਤਸੀਲਾਂ ਸਾਰੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ। ਤਹਿਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਇਹ ਹਾਲ ਵੇਖ ਕੇ ਕਾਬਲ, ਮੁਲਤਾਨ, ਰੁਹਤਾਸ ਆਦਿਕ ਅਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਫੌਜਾਂ ਸਦ ਲਈਆਂ ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਖੁਰਾ ਖੋਜ ਮਿਟਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਹ ਨਿਜਾਮਉਦੀਨ ਸਰਬੁਲੰਦ ਖਾਂ, ਜਾਬਰ ਖਾਂ, ਜ਼ਾਲਮ ਖਾਂ ਆਦਿਕ ਫੌਜਦਾਰ ੨੦ ਹਜ਼ਾਰ ਲੜਾਕੇ ਪਠਾਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆਏ। ਓਧਰ ੯ ਮੱਘਰ ੧੮੧੮ ਨੂੰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ ਜੱਥੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਸੁਣ ਕੇ ਧਰਮਯੁੱਧ ਲਈ ਕਮਰਕਸੇ ਕਰ ਲਏ ਤੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਬੈਠੇ। ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੇ ਨੂੰ ਦੁਰਾਨੀ ਆ ਪੁੱਜੇ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਬੜੀ ਭ੍ਯਾਨਕ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਜਦ ਗੁਰਬਖ਼ਸ ਸਿੰਘ, ਬਸੰਤ ਸਿੰਘ, ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਜੱਥੇਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ

ਗਏ ਤੇ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦੀ ਫੌਜ ਪਿੱਛੋਂ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਆ ਗਈ, ਤਦ ਸਿੰਘ ਬਾਸਰਾ ਦੀ ਬੀੜ ਵਿੱਚ ਜਾ ਘੁਸੇ। ਦੁਰਾਨੀ ਮੈਦਾਨ ਖਾਲੀ ਵੇਖ ਕੇ ਮੁੜ ਗਿਆ।

ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਪਿੱਛੇ, ਬਸੰਤ ਸਿੰਘ ਥੜੇ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਸ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਚੁਰਸਤੀ ਅਟਾਰੀ ਦੇ ਪਾਸ: ਜੋ ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਇਆ, ਓਸੇ ਥਾਂ ਤੇ ਓਹਦੀ ਸਮਾਧ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਇਹ ਅਸਥਾਨ ਹੁਣ ਤੱਕ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦਗੰਜ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ। ਹੁਣ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਥਾਂ ਸੁਧ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਬਖਸ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ, ਬਸੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਜੱਥੇ ਦੇ ਜੱਥੇਦਾਰ ਬਣੇ।

ਸੁਧ ਸਿੰਘ ੧੮੧੯ ਬਿਕਰਮੀ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੁਕੋਹੇ ਦੇ ਲਾਗੇ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਨੀਯਤ ਹੋਇਆ। ਸਰਦਾਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਚੌਧਰੀ ਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ, ਪਿੰਡ ਮਰਾਨਾ ਪ੍ਰਗਨਾ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਸੰਮਤ ੧੮੨੦ ਬਿਕਰਮੀ ਨੂੰ ਜਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਜੈਨ ਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਵਜਾਈ ਤੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਬਣਾਇਆ, ਓਸ ਵੇਲੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਾਹਜ਼ਾਦਪੁਰ ਮਾਜਰੀ ਕੇਸਰੀ ਆਦਿਕ ਇੱਕ ਲਖ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਆਪ ਕੇਸਰੀ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਾਹਜਾਦ ਪੁਰ ਵਿਚ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਓਹ ਮਰ ਗਿਆ ਓਸ ਦੀ ਸਰਦਾਰਨੀ ਮਾਈ ਦੇਸਾਂ ਨੂੰ ਵਡਾ ਪਿੰਡ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਦੇ ਕੇ ਆਪ ਸਾਹਜ਼ਾਦ ਪੁਰ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ। ਜਦ ਮਾਈ ਦੇਸਾਂ ਮਰ ਗਈ ਤਦ ਓਹਦਾ ਇਲਾਕਾ ਵੀ ਇਹਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆ ਗਿਆ। ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਸ ਰਾਣੀਆਂ ਵਾਲੇ ਨਵਾਬ ਜਾਬਤਾ ਖਾਂ ਰਾਜਪੂਤ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਓਹਦੀ ਸਦਾ ਛੇੜ ਛਾੜ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇਕ ਫਿਰ ਅਜਿਹੇ ਹੱਥ ਦਸੇ ਕਿ ਜ਼ਾਬਤਾ ਖਾਂ ਨੇ ਦਾਦੂ, ਧਰਮ ਪੁਰਾ, ਰਾਮ ਪੁਰਾ ਤਲੋਕੇ ਵਾਲਾ ਕੇਵਲ ਤੇ ਹੁਨਾ ਪਕਾ ਆਦਿਕ ਪਿੰਡ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੰਖਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਿੰਘ ਦਾਖਲ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਓਹਨਾਂ ੧੨ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ੭ ਪਿੰਡ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ੩੬ ਸੌ ਰੁਪਯਾ ਸਾਲਾਨਾ ਹੁਣ ਤੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨਾਮ ਮਾਫ਼ੀ ਹੈ।

ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ੪੦੪ ਸਿੰਘ, ੨ ਤੋਪਾਂ, ੧੦ ਜੰਬੂਰੇ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਨੱਥਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਓਥੋਂ ਦਾ ਮੁਖਤਾਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੇ ਬਿਠਾ ਗਏ ਸਨ। ਸਰਦਾਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਅਮਲੀ ਜਾਗੀਰ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਰਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨੀਯਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨੇ ਤੀਹਨਾ ਪਿੰਡ ਦਬਾ ਲਿਆ ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਹਦੀ ਔਲਾਦ ਮਹਤਾਬ ਸਿੰਘ ਪਾਸ ਹੈ।

ਸੰਮਤ ੧੮੨੫ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਫਰਯਾਦ ਸੁਣ ਕੇ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਲੁਹਾਰੀ ਦੇ ਨਵਾਬ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਤਦ ਓਸ ਵੇਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੈਨਾਪਤੀ ਬਣਿਆ ਤੇ ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੇ ਬੜੀ ਜਵਾਂਮਰਦੀ ਨਾਲ ਕਾਮਯਾਬੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

ਇਹ ਇੱਕ ਬੜਾ ਬਹਾਦਰ ਦਲੇਰ ਤੇ ਜਵਾਂਮਰਦ ਸੀ। ਇੱਕ ਲੱਖ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਇਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ। ਪ੍ਰਗਣਾ ਰਨਖੰਡੀ ਤੇ ਬੜਥਾ ਜਸਈ ਦਾ ਇੱਕ ਲੱਖ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਜੋ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੈ, ੩੦ ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦਾ ਚਲਾਣਾ ਸੰਮਤ ੧੮੫੧ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਦੇ ਬੇਟੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੇਇੰਤਜ਼ਾਮੀ ਤੋਂ ੧੮੬੯ ਨੂੰ ਜਦ ਸਰ ਕਰ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕੀਤਾ ਤਦ ਇਹਦੇ ਹੱਥੋਂ ਇਹ ਇਲਾਕੇ ਨਿੱਕਲ ਗਏ। ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਬੇਸਮਝ ਸੀ ਤੇ ਓਹ ਹੋਰ ਹੋਰ ਖਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਸੰਮਤ ੧੯੦੦ ਨੂੰ ਜਦ ਹਰਦਵਾਰ ਤੇ ਕੁੰਭ ਦਾ ਮੇਲਾ ਵੇਖ ਕੇ ਮੁੜਦੀ ਵਾਰ ਪਿੰਡ ਬੜ੍ਹਤੇ ਵਿੱਚ ਡੇਰਾ ਕੀਤਾ, ਤਦ ਉਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਤੇ ਚੌਧਰੀ ਨਜ਼ਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਮਿਲੇ। ੧੮੬੨ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਜਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਕਰਨਾਲ ਤੱਕ ਪੁੱਜੀ ਤਦ ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਰਨਲ

ਅਖਤਰਲੋਨੀ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਪਨਾਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਬਿਨੈ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਾਹਿਬ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ:

'ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਕੇਸਰੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਬੜੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤੇ ਪਨਾਹ ਲੀਤੀ ਹੈ। ਜੇਹੜਾ ਅਫਸਰ ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਕਮਾਨ ਤੇ ਆਵੇ, ਓਹ ਓਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸਮਝ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪਨਾਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਤੇ ਜੋ ਕੁਝ ਇਸ ਦੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਹਨ ਲਾਭ ਹੋਵੇ ਓਸ ਤੇ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰਖੇ।‘

ਹਸਤਾਖਰ ਲੋਨੀ ਅਖਤਰਾ ੬-੧-੧੮੦੪ ਈ:।

ਫਿਰ ਜਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਛਾਵਣੀ ੧੮੬੫ ਵਿੱਚ ਲੁਧਿਆਣੇ ਬਣੀ, ਤਦ ਇਸ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਚੌਤੀ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਗਿਆ।

ਸੰਮਤ ੧੯੦੧ ਬਿ. ਨੂੰ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਓਹਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਿਵ ਕਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ। ਸੰਮਤ ੧੯੩੬ ਨੂੰ ਸਤਲੁਜ ਦੀ ਲੜਾਈ, ਸੰਮਤ ੧੯੧੪ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗਦਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੇ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਤੇ ਨੇਕਨਾਮੀ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਲਈ। ਸੰਮਤ ੧੯੨੮ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਮਰਨ ਤੇ ਇਹਦੇ ਲੜਕੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸੰਭਾਲੀ। ਸਰਦਾਰ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਵਾਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਟਿਆਲਾ ਵਾਲਾ ਦੀ ਲੜਕੀ ਬਚਿਤਰ ਕੌਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ੨੦ ਲੱਖ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਰੁਪਯਾ ਸਰਦਾਰ ਜੀਵਣ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਜਾ ਰਕਮ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਇੰਜ ਹੈ:

ਕੁੜਮਾਈ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ੧੨੫ ਘੋੜੇ, ੩ ਹਾਥੀ, ੪੧ ਊਠ, ੧੨੫ ਮੋਹਰਾਂ, (ਇਕ ਮੋਹਰ ੨੦) ਦੀ ਸੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ੫੦ ਘੋੜੇ, ੮੧ ਊਠ, ੫ ਹਾਥੀ, ੨ ਰਥ, ੨ ਬੱਘੀਆਂ, ੧ ਡੋਲਾ, ੧ ਸੁਖਪਾਲ ਚਾਂਦੀ ਦਾ, ੧ ਡੋਰਾ ਬਨਾਤ ਦਾ ਸਾਇਬਾਨ ਸਮੇਤ ਲਕੜਾਂ ਤੇ ਚਾਂਦੀ, ੫ ਭੈਂਸਾਂ, ੭ ਗਊਆਂ, ੬੦੦ ਤੇਵਰ, ੨੩੫ ਜਨਾਨਾ ਪੁਸ਼ਾਕ, ੧੨੫ ਮਰਦਾਵੀਆਂ ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ, ੧੨੫ ਖਿਲਤਾਂ, ੧੨੫ ਦੁਸ਼ਾਲੇ, ਇਹ ਹਰ ਇੱਕ ਪੁਸ਼ਾਕ ਖਿਲਤ ਤੇ ਦੁਸ਼ਾਲੇ, ੧੦੦ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ੧੦੦੦ ਰੁਪਯਾ ਮੁੱਲ ਤੱਕ ਦੇ ਸਨ, ੧੪ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਯਾ ਨਕਦ, ੧੧ ਹਜਾਰ ਅਸ਼ਰਫੀ।

ਮੁਕਲਾਵਾ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲੋਂ ਅਧੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਤਰਾਵਜਾ ਤੇ ਪੰਜਵੀਂ ਵੇਰ ਮੁਕਲਾਵੇ ਤੋਂ ਅੱਧ ਸਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਬਾਕੀ ਰਿਹਾ ਹੋਈ ਤੇਤੀਆਂ ਦਾ ਦੀਵਾਲੀ ਲੋਹੀ ਆਦਿਕ ਦਿਹਾੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਵੀ ਹਰ ਸਾਲ ਇੱਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ੧੦ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਯਾ ਨਕਦ ਸਾਲਾਨਾ ਬੀਬੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ ਦਾ ਨੀਯਤ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਧ ਓਹਦੀ ਲੜਕੀ ਦਾ ਤੇ ਓਹਦੇ ਬਰਾਬਰ ਓਹਦੇ ਲੜਕੇ ਦਾ ਪਟਿਆਲੇ ਤੋਂ ਨੀਯਤ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਬੀਬੀ ਸਾਹਿਬ ਪਟਿਆਲੇ ਆਉਣ ੩੫੦੦ ਨਕਦ ਤੇ ਇਨੇ ਹੀ ਦਾ ਸਮਾਨ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਆਉਣ, ਤਦ ੧੨ ਹਜ਼ਾਰ ਨਕਦ ਤੇ ਇੰਨਾ ਹੀ ਸਾਮਾਨ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਹੋਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ੪ ਲੱਖ ਦਾ ਗਹਿਣਾ ਬੀਬੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਤੇ ੧੨੫ ਲੱਖ ਦਾ ਗਹਿਣਾ ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇੱਕ ਵੇਰ ਅੱਗੇ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਹੁਣ ਫਿਰ ਦੋ ਲੱਖ ਦਾ ਗਹਿਣਾ ਬੀਬੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲੜਕੀ ਤੇ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸਰਦਾਰ ਜੀਵਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਸਾਲਾਨਾ ੪੮ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਈਏ ਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬੁੰਗਾ, ਜੀਹਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ਹੀਦ ਬੁੰਗਾ ਤੇ ਇੱਕ ਹਵੇਲੀ ਤੇ ੧੨ ੧੪ ਦੁਕਾਨਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹਨ। ੧੦ ਜਨਵਰੀ ੧੮੯੦ ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਗਵਰਨਰ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਸੀ. ਐੱਸ. ਆਈ. (ਸਟਾਫ ਆਫ ਇੰਡੀਆ) ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਸ੍ਰ. ਜੀਵਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਰਈਸ ਦੇ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਜੋ ਚਵੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਨਾ ਦੇ ਹਨ, ਓਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮੀਸ਼ਨ ਆਦਿਕ ਸਭ ਕਾਰਵਾਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਹੋਂਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ੧੮੦੯ ਦੇ ਕਾਇਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ (ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ)

ਫੀ ਰੁਪਿਆ ਜਾਗੀਰ ਸਰਕਾਰੇ ਦਾਖਲ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਰਦਾਰ ਜੀਵਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਦੀ ਆਮਦਨ ੪੮ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਯਾ ਸਾਲਾਨਾ ਹੈ।

ਅੱਠਵੀਂ ਮਿਸਲ ਫੈਜ਼ਲਾਪੁਰੀਆ

ਸ਼ਜਰਾ

ਇਸ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਫੈਜੁਲਾ ਪੁਰੀਆ ਦੀ ਮਿਸਲ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਸਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ; ਜੋ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਬਾਨੀ ਤੇ ਪਿੰਡ ਫੈਜੁਲਾਪੁਰ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕੀਤਾ ਤਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਫੈਜੁਲਾਪੁਰੀਏ ਪੈ ਗਿਆ। ਫੈਜ਼ਲਾਪੁਰ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਨਾਮ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾਮ ਸਿੰਘ ਪੁਰੀਏ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ।

ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੂਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਕਿ ਸੰਮਤ ੧੭੮੩ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਜਦ ਇਹਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰ ਕੌਮ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ, ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਕਰਨੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਦੇਣ ਲਈ ਤਤਪਰ ਹੋਈ ਹੈ, ਤਦ ਇਹ ਵੀ ਆਪਣੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਕੇ ਭਰਾ ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ

ਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਿਮੀਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਸਿੰਘ ਸਜ ਗਿਆ ਤੇ ਦੀਵਾਨ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋ ਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਕਰਨ ਲੱਗਾ।

ਸੰਮਤ ੧੭੯੦ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਤੇ ਨਵਾਬੀ ਦਾ ਖਤਾਬ ਮਨਜੂਰ ਕੀਤਾ ਤਦ ਇਹ ਖਤਾਬ ਸਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੌਸਲੇ ਵਾਲਾ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਹਾਥੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਇਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਫਟਾਂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਫਖਰ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਰਣਛੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨਾਲ ਛਾਨਣੀ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਹੈ, ਕਿੰਤੂ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਟਿਆ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਬੇਹਦ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਹਜਾਰਾਂ ਹੀ ਅੱਡ ਅੱਡ ਜਾਤੀ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾ ਕੇ ਸਿੰਘ ਸਜਾਇਆ ਤੇ ਊਚ ਨੀਚ ਦੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਖਾਲਸੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਬੜੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਲੋਕੀਂ ਇਸ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣਾ ਚੰਗਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਵਾਲੀਏ ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖੂਹ ਪਿੰਡ ਠੀਕਰੀ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਰਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਲਗਵਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕੀ ਕਿਸ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਦੇ ਸਨ? ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਹੀ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਦਰੱਖਤ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਡੇਰਾ ਸੀ ਓਹ ਤਨਖਾਂਰਦਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁਤਬਰਕ ਸਮਝ ਕੇ ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਸੁਖਣਾ ਸੁਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉੱਥੇ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਲਿਆ ਕੇ ਵੰਡਦੇ ਹਨ।

ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਸਵਾਰ ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਸਵਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੂਜੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਸੀ, ਕਿੰਤੂ ਬਹਾਦਰੀ ਸੂਰਮਤਾ ਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੂਜੀ ਮਿਸਲ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਜਿਸ ਪਾਸੇ ਕਦਮ ਉਠਾਏ ਕਦੇ ਵਾਪਸ ਨਾ ਮੁੜਦੇ।

ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੱਕ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮਾਂ ਤੇ ਰਈਸਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਿਆ। ਦਰਯਾਏ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਤੇ ਲੈਂਹਦੇ ੬ ਲੱਖ ਦੇ ਮੁਲਕ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਦੇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਧਨ ਤੇ ਦੌਲਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਮਿਸਲਾਂ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਿਸਲ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸਨ, ਕਿੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਜ਼ੁਰਗੀ ਤੇ ਪਵਿੱਤ੍ਰ ਆਚਰਣ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਰੇ ਹੀ ਆਪਣਾ ਆਗੂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਦਬ ਤੇ ਸਤਕਾਰ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ।

ਮੌਲਵੀ ਬੂਟੇਸ਼ਾਹ ਆਪਣੀ ਤਾਰੀਖ ਵਿੱਚ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਾਬਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ: 'ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਪਰਤਾਪੀ, ਸੁੰਦਰ ਉੱਚੇ ਕੱਦ, ਚੌੜੀ ਛਾਤੀ, ਬੜਾ ਤਾਕਤਵਰ ਤੇ ਨਿਹਾਇਤ ਦਾਨੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਲੰਗਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਮਿਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਜੇਹੜਾ ਇੱਕ ਵੇਰ ਇਸ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਓਹਦਾ ਦਿਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵਿਛੜਨ ਤੇ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਫਤੇਹ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਦਮ ਚੁੰਮੇ।"

ਸੰਮਤ ੧੮੧੩ ਨੂੰ ਜਦ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨਾਲ ਅਣਬਣ ਹੋ ਗਈ ਤਦ ਓਸ ਨੇ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਸਾਥੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਦੇ ਮਰਨ ਦੇ ਪਿਛੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਦਵਾਬਾ ਬਿਸਤ ਜਾਲੰਧਰ ਦਾ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ।

ਸੰਮਤ ੧੮੧੭ ਬਿ. ਨੂੰ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਥ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਦੀ ਦਸਤਾਰ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ (ਇਹ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮੁਤਬੰਨਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ) ਕਿੰਤੂ ਜੱਥੇਦਾਰੀ ਦੀ ਦਸਤਾਰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਗਿਰਦ ਸ੍ਰ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ। ਅੱਸੂ ਸੁਦੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਨੂੰ ਆਪ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਧ ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਦੇ ਪਾਸ ਹੁਣ ਤੱਕ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਧ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਪੂਰਥਲੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਬਣਵਾਈ ਸੀ।

ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਲਾਣੇ ਮਗਰੋਂ ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਾਈ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਮਿਸਲ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣਿਆ। ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਤੇ ਦੁਖੀਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਜਾਲਮਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਵਿਚ ਇਹ ਆਪਣੇ ਵੱਡਿਆਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾ ਕੇ ਸਿੰਘ ਸਜਾਇਆ।

ਸੰਮਤ ੧੮੨੦ ਨੂੰ ਸਰਹੰਦ ਦਾ ਸੂਬਾ ਜੈਨ ਖਾਂ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਥੀ ਨੈਹਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ੫੨ ਲੱਖ ਦੇ ਮੁਲਕ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਤਦ ਸਰਦਾਰ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਕੰਟੋਲਾ, ਘਨੋਲੀ, ਭਰਤਗੜ੍ਹ, ਆਦਿਕ ਡੇਢ ਲੱਖ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ।

੧੮੨੫ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਸ਼ੇਖ ਨਜਾਮਉਦੀਨ ਜਾਲੰਧਰ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ੇਖ ਨੂੰ ਮੈਦਾਨ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਭਾਂਜ ਆਈ, ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਸਰਦਾਰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਿਆ, ਤੇ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਵਸੋਂ ਖ਼ਾਸ ਜਾਲੰਧਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ, ਜਾਲੰਧਰ, ਬਲੰਦ ਗੜ੍ਹ, ਹੈਬਤ ਪੁਰ, ਪੱਟੀ, ਨੂਰ ਪੁਰ, ਬੈਹਰਾਮ ਪੁਰ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਓਹਦੇ ਬੇਟੇ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਇਲਾਕਾ ਜਸਤ ਬਨੋੜ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲਾ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਰਾਏਕੋਟ ਦੇ ਰਈਸ ਤੋਂ ਜਿੱਤ ਲਏ। ੨੩ ਚੇਤ ਸੰਮਤ ੧੮੫੨ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਲਾਮੜੇ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਣ ਤੇ ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਲੜਕਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਬੈਠਾ। ਇਸ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵੱਡਿਆਂ ਦੇ ਕਦਮਾਂ ਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਬੜੀ ਕੀਰਤੀ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤੀ।

ਜੇਹੜੇ ਆਵੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਬਣਾਏ ਸਨ, ਓਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਇਟਾਂ ਨੂਰ ਦੀਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਕਾਨ ਬਣਵਾ ਲਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਫਰਮਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹੋ ਹੀ ਇੱਟਾਂ ਇਸ ਤਾਲਾਬ ਨੂੰ ਲੱਗਣਗੀਆਂ। ਸੋ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਇਹ ਵਾਕ ਚੇਤੇ ਕਰ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨੂਰਦੀਨ ਦੇ ਮਕਾਨ ਗਿਰਵਾ ਕੇ ਓਹੋ ਹੀ ਇੱਟਾਂ ਸ੍ਰੀ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦੇ ਤਾਲਾਬ ਤੇ ਲਾਈਆਂ, ਜਿਸ ਤੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਖ਼ਰਚ ਹੋਇਆ।

ਸਰਦਾਰ ਬੁਧ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਸੂਰ ਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਕਿੰਤੂ ਕੁਝ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰ ਕੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਅਣਬਣ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਰਦਾਰ ਬੁਧ ਸਿੰਘ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਪਾਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਕਦੀ ਲਾਹੌਰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ੧੮੭੩ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਚਲਾਣਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲ ਗਿਆ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ੭ ਲੜਕੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਖਾਨਦਾਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ੧ ਲੱਖ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ੍ਰ. ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਭੂਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਘਨੋਲੀ, ਗੁਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਨੌਲੀ, ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੰਗਾ, ਹਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੇਲਾ, ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਟਲਗੜ੍ਹ, ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੰਬੋਲਾ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਭਰਤ ਗੜ੍ਹ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਰੱਖਿਆ, ਕਿੰਤੂ ਸਰਦਾਰ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ

(ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ) ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਤੇ ਉੱਪਰਾਮ ਹੋ ਗਿਆ, ਥਾਨੇਸਰ ਦੇ ਪਾਸ ਸਹੰਤ ਤੀਰਥ ਤੇ ਸੰਮਤ ੧੯੦੪ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ।

ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੰਤਾਨਹੀਨ ਮਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਘਨੋਲੀ ਤੇ ਮਨੋਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਸਰਦਾਰੀ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਨੋਲੀ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿਲੀ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਝਗੜਾ ਚੱਲ ਪਿਆ ਜਿਸ ਤੇ ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅੱਗੋਂ ਨੂੰ ਇਸ ਖਾਨਦਾਨ ਦਾ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਜੇ ਸੰਤਾਨ ਹੀਨ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਏ ਤਦ ਓਹਦੀ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਯਾ ਨਕਦ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਵਾਸਤੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਬਾਕੀ ਜਾਗੀਰ ਤੇ ਸਾਮਾਨ ਅੱਧਾ ਗੱਦੀ ਨਸ਼ੀਨ ਨੂੰ ਤੇ ਅੱਧਾ ਬਾਕੀਆਂ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਹੀ ਰਵਾਜ ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਾਨਦਾਨ ਵਿਚ ਚਲਿਆ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰਿਆਸਤ ਬੇਲਾ ਅਟਲਗੜ੍ਹ ਤੇ ਬੰਗਾ ਰਈਸ ਦੇ ਸੰਤਾਨਹੀਨ ਮਰ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

੧੨ ਅੱਸੂ ਸੰ. ੧੯੩੪ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨੇਤਰਹੀਨ ਲੜਕਾ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ੧੯੫੩ ਨੂੰ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਸੀ।

ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪਾਸ ਪਹਿਲਾਂ ੧-੨੩ ਵਿੱਚ ੬੯੬੫੬-੮-੦ ਜਾਗੀਰ ਸੀ। ਹੁਣ ੭੫੧੦੨-੧੨-੦ ਰੁਪਯੇ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਇਹ ਹੈ: ੪੦ ਹਜ਼ਾਰ ਦੋ ਸੌ ਇੱਕ ਰੁਪਯੇ ਦੀ ਤੇ ੧੮ ਹਜਾਰ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਬਾਗ਼ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੀ ਤੇ ੧੪ ਹਜ਼ਾਰ ਬੈਂਕ ਦਾ ਸੂਦ, ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਜਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਬੂੜੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਤੇ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਰਿਆਸਤ ਕੁਟਗਰ ਤੋਂ ਖਰੀਦਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਮਿਲ ਕੇ ਕੁੱਲ ਆਮਦਨੀ ਕਰੀਬ ੮੦ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਮਨੋਲੀ ਰਿਆਸਤ ਦੀ ਹੈ। ਇੰਨੀ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮੁਸ਼ਨੀ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਹੈ। ੧੭ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ੪ ਹਜਾਰ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਬਾਗ ਤਹ ਘਨੋਲੀ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ, ਸਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਕੰਦੋਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਪਾਸ ਛੀ ਛੀ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਤੇ ਇੱਕ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਬਾਗਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਹੈ, ਇਸ ੭੫ ਹਜ਼ਾਰ ੧੦੨ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਵਿਚੋਂ ੮੫੨੧ ਕਮੀਸ਼ਨ ਵਜੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਖਜਾਨੇ ਵਿੱਚ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਨਾਵੀਂ ਮਿਸਲ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਵਾਲੀ

ਸ਼ਜਰਾ

ਜਿਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਦਲ ਕਾਇਮ ਹੋਇਆ ਤੇ ਖਾਲਸਾ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਤੇ ਮੁਲਕ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਲੱਗਾ, ਓਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੇ ਬਾਨੀ ਖਾਲਸਾ ਜੱਥਿਆਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਖਾਲਸਾ ਕੌਮ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲੈ ਕੇ ਚਲਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਨਾਮ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਵਾਲੀ ਮਿਸਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ।

ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੇ ਬਾਨੀ ਸਰਦਾਰ ਦਸੌਂਧਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਚੌਧਰੀ ਸਾਹਿਬ ਰਾਏ ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਮਨਸੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਸਨ। ਜੈ ਸਿੰਘ ਵਸਨੀਕ ਕੈਰੋਂ ਤੇ ਕੌਰ ਸਿੰਘ, ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਵਸਨੀਕ ਢੰਡ ਕਸੇਲ ਪ੍ਰਗਨਾ ਤਰਨਤਾਰਨ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਦੀਵਾਨ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛੱਕ ਕੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਤੇ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਾ ਛੱਡੀ। ਐਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਹ ਵੀ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਰਹੱਦ, ਮੇਰਠ, ਕਸੂਰ ਦੇ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇੰਨੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਏ ਕਿ ੧੨ ਹਜ਼ਾਰ ਸਵਾਰ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪਣਾ ਅਡਰਾ ਜੱਥਾ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਸਿੰਘਾਂ ਵਾਲਾ, ਸਾਹਨੇਵਾਲ, ਸਰਾਏ ਲਸ਼ਕਰੀ ਖਾਂ, ਦੋਰਾਹਾ, ਸੌਂਟੀ, ਅਲਮੋਹ, ਜੀਰਾ, ਲਧੜ ਖੇੜੀ, ਅੰਬਾਲਾ, ਸ਼ਾਹਅਬਾਦ ਆਦਿਕ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਫਤਹ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਆਂਦਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਬਾਲਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ।

ਸੰ: ੧੮੨੨ ਨੂੰ ਦਸੌਂਧਾ ਸਿੰਘ ਜਾਬਤਾ ਖਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦਾ ਭਰਾ ਮਿਸਲ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਅੰਬਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਪਨਾਹ ਬਣਵਾਇਕੇ ਕਿੰਤੂ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਪੌਣ ਪਾਣੀ ਇਹਦੇ ਅਨਕੂਲ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਗੁਰਬਖਸ ਸਿੰਘ ਤੇ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮੋੜਵਾ ਲਿਆ ਤੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੌਂਪ ਕੇ ਤੇ ਆਪ ਸਿੰਘਾਂ ਵਾਲੇ ਜ਼ੀਰੇ ਦੇ ਪਾਸ, ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਇਸ ਨੇ ਆਪ ਵਸਾਇਆ ਸੀ; ਜਾ ਵਸਿਆ, ਜਿੱਥੇ ੧੮੩੧ ਵਿੱਚ ਚਲਾਣਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰ ਸਨ, ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ, ਮੇਹਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅਨੂਪ ਸਿੰਘ, ਕਿੰਤੂ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇ ਅਨਜਾਣ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰਦਾਰ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ, ਖੂਸਰ ਪੂਰਾ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਨੀਯਤ ਹੋਇਆ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਅੰਬਾਲੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ। ਸਿੰਘ ਵਾਲੇ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਹੋਇਆ। ੧੮੩੬ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਮੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਲਕ ਹੋਣ ਤੇ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇਹਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਕੇ ਆਪ ਸਿੰਘਾਂ ਵਾਲੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਪਿੱਛੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੇ ਸਿਰ ਚੁੱਕਿਆ। ਮੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਰਵਾ ਦਿੱਤਾ।

ਹੁਣ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣਿਆ। ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਹਤੇ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਰੜਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਕਿੰਤੂ ਨਾਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ।

ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦੂਜਾ ਲੜਕਾ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਲੜਕੇ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਓਹਦਾ ਤੀਜਾ ਲੜਕਾ ਅਨੂਪ ਸਿੰਘ ਕਾਫੀ ਮੁਦਤ ਤੱਕ ਸਰਾਏ ਲਸ਼ਕਰ ਵਿਚ ੧੧ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਤੇ ਰਿਹਾ। ੧੮੫੪ ਨੂੰ ਜਦ ਇਹ ਸੰਤਾਨ ਹੀਨ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ ਤਦ ਸੰਮਤ ੧੮੬੪ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਇਸ ਦੀ ਸਰਦਾਰਨੀ ਦਰ੍ਯਾਈ ਤੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਕੁਣ ਹੀ ਜਦ ਗੁਰਬਖਸ ਸਿੰਘ ਮਰ ਗਿਆ, ਤਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਭੇਜ ਕੇ ਓਹਦਾ ਇਲਾਕਾ ਵੀ ਦਯਾਕੌਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ।

ਜਦੋਂ ਇਸ ਮੁਲਕ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ੧੮੮੭ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਦਯਾ ਕੌਰ ਵਾਲਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆ ਪਿਆ।

ਦਸਵੀਂ ਮਿਸਲ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ

ਸ਼ਜਰਾ

*ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਪੁਤ੍ਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਮੁਲਤਾਨਾ ਸਿੰਘ, ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ, ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਹੋਏ ਹਨ।

ਇਹ ਬੜੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮਿਸਲ ਹੈ। ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਇੰਜ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈਆਂ ਜਿਕੁਣ ਸੂਰਜ ਨਿੱਕਲਣ ਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਮੁੱਢ ਸਰਦਾਰ ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਾਲਬਾਹਨ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਕਿੰਤੂ ਇਸ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸ੍ਰ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸੀ, ਜੋ ਸ੍ਰ. ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੋਤਾ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦਾਦਾ ਸੀ। ਸ੍ਰ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹਾਲ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਕਾਠੀਆਵਾੜ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਾਲਬਾਹਨ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਰਾਜਾ ਹੋਇਆ। ਇਧਰ ਗੰਗਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਉਜੈਨ ਸ਼ਹਿਰ ਬਿਕਰਮਾਜੀਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਿਕਰਮਾਜੀਤ ਗੰਧਰਬ ਸੈਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਹਰਭਰਤ (ਭਰਥਰੀ ਜੀ) ਦੇ ਤਯਾਗੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਸੰਮਤ ੩੧੧੧ ਯੁਧਿਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਉਜੈਨ ਦੀ ਗੱਦੀ ਤੇ ੪੨ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ। ਇਹ ਬੜਾ ਬਹਾਦਰ ਨਿਡਰ ਦਾਨੀ ਤੇ ਸੂਰਮਾ ਸੀ, ਦਾਨੀ ਸੁਭਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ।

ਸੰਮਤ ੩੧੪੩ ਨੂੰ ਕੌਮ ਕੇਸ਼ਕ ਦੇ ਜੇਹੜੇ ਆਦਮੀ ਆ ਕੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਨੂੰ ਦਬਾ ਬੈਠੇ ਸਨ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਿਕ੍ਰਮਾਂ ਜੀਤ ਨੇ ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਬੜੇ ਜੰਗੋਜਦਲ ਕੀਤੇ। ਆਪ ਜਦੋਂ

----------------------

*ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਾਲ ਸੰਧਾਵਾਲੀਏ ਖਾਨਦਾਨ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।

ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਬੈਠਾ ਓਦੋਂ ਤੋਂ ਆਪਨਾ ਸੰਮਤ ਚਲਾਇਆ। ਹੁਣ ਸੰਮਤ ੧੯੮੦ ਹੈ। ਸ਼ਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਤਿਹਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ੱਕ ਕਾਰੀ ਆਇਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਿਕ੍ਰਮਾ ਜੀਤ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਵੀ ਰਾਜੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਰਾਜਾ ਸਾਲਬਾਹਨ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਸ਼ਬਪੁਰ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੀ ਤੇ ਨਰਬਦਾ ਨਦੀ ਇਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੱਦ ਸੀ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਦ ਸਾਲਬਾਹਨ ਦਾ ਪਿਤਾ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ ਤੇ ਇਹ ੧੫ ਬਰਸ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ, ਤਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਿਕਰਮਾਜੀਤ ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਹੰਸਰਾਮ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ ਦਰਯਾਏ ਨਰਬਦਾ ਨੂੰ ਟਪ ਕੇ ਰਾਜਾ ਸਾਲਬਾਹਨ ਦੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਵਧਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਭਾਵੇਂ ਰਾਜਾ ਸਾਲਬਾਹਨ ਬਿਕਰਮਾਜੀਤ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਮੁਲਕ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ, ਕਿੰਤੂ ਫਤੇਹ ਤੇ ਸ਼ਕਸਤ ਰੱਬ ਦੇ ਹੱਥ ਹੈ, ਰਾਜਾ ਸਾਲਬਾਹਨ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਬਿਕਰਮਾਜੀਤ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਖੜਾ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਿਕਰਮਾਜੀਤ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਆਪ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸ਼ੁਧ ਆਚਰਨ ਦਾਨੇ ਤੇ ਨਿਆਏਕਾਰੀ ਹੋ। ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਆਪ ਆਪਣੇ ਵਜ਼ੀਰ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸੱਦ ਲਓ, ਕਿੰਤੂ ਵਜੀਰ ਦੀ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾਲ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਜਿੱਤਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਨਰਬਦਾ ਦੇ ਕੰਢੇ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਤੱਕ ਲੜਾਈ ਹੋਂਦੀ ਰਹੀ। ਓਹ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ਸੰਮਤ ੧੫੩ ਬਿਕਰਮੀ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਿਕ੍ਰਮ ੧੩੫ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਓਥੋਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।

ਓਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਮੁਲਕ ਰਾਜਾ ਸਾਲਬਾਹਨ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਲਬਾਹਨ ਦੀ ਰਾਣੀ ਛਿਤਰ ਮਤੀ ਬੜੀ ਪਤਿਬ੍ਰਤਾ ਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਭਗਤ ਸੀ। ਜੰਗ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਣੀ ਈਸ਼ਵਰ ਅਰਾਧਨ ਵਿੱਚ ਲਗੀ ਰਹੀ। ਓਸ ਨੂੰ ਅੰਤਰ ਧਿਆਨ ਹੋਇਆ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਤੇਰਾ ਪਤੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਫਤੇ ਪਾਵੇਗਾ। ਸੋ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਹੋ ਕੇ ਰਾਜਾ ਸਾਲਬਾਹਨ ਨੇ ਰਾਣੀ ਨਾਲ ਬੜਾ ਪਿਆਰਾ ਤੇ ਚੰਗਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ। ਰਾਜਾ ਸਾਲਬਾਹਨ ਨੇ ਓਸੇ ਸਾਲ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਬਿਕ੍ਰਮਾਜੀਤ ਦੇ ਸੰਮਤ ਨੂੰ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰਖ੍ਯਾ ਤੇ ਓਸ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਸਾਕਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਜੋ ਹੁਣ ੧੮੧੮ ਸਾਕਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਸਲ ਨੇ ਬਿਕਰਮਾਜੀਤ ਤੋਂ ੩੩੪੩ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲੇ ਆਬਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ ਆਪਣਾ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ। ਰਾਜਾ ਬਿਕਰਮਾਜੀਤ ਦੇ ਬੇਟੇ ਸੀਲਸੈਨ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸਤੰਤਰ ਰਾਜਾ ਕੀਤਾ। ਰਾਜਾ ਸਾਲਬਾਹਨ ਦੇ ਲੜਕੇ ੧੬ ਸੀ, ਪਰ ਛਿਤਰਾਮਤੀ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿੱਚੋਂ ਰਾਜਾ ਸਾਲ ਬੜਾ ਬਹਾਦਰ ਤੇ ਦਾਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੇ ਤਪ ਕਰਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪਾਉਂਟਾ ਸਾਹਿਬ ਪਾਸ ਰਿਆਸਤ ਨਾਹਨ ਵਿਚ ਇਕ ਪਹਾੜੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਬੇਟਾ ਪੂਰਨ ਭਗਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਸ਼ੁਧ ਆਚਰਨ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ। ਤੀਜਾ ਬੇਟਾ ਜੋਂਧਰ ਬੜਾ ਬਹਾਦਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਇਆ। ਚੌਥਾ ਬਲੰਦ, ਪੰਜਵਾਂ ਧਰਮ, ਛੇਵਾਂ ਰੂਪਾ, ਸਤਵਾਂ ਸੁੰਦਰ, ਅੱਠਵਾਂ ਕਸੂਰ ਆਦਿਕ ਸੋਲਾਂ ਸਨ, ਕਿੰਤੂ ਰਾਜਾ ਸਾਲਬਾਹਨ ਦੇ ਗੁਜ਼ਰਨ ਮਗਰੋਂ ਰਸਾਲੂ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਬੈਠਾ ਤੇ ਇਸ ਨੇ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ। ਓਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਕਪ ਨਾਮ ਦੇ ਰਾਜਾ ਨੇ ਚੋਪੜ ਦੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਕਲਾ ਨਾਮ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਜੋ ਸ਼ੁਭ ਗੁਣ ਸੰਪੰਨ ਸੀ, ਵਿਆਹ ਲਿਆ। ਸਰਕਪ ਚੌਪੜ ਖੇਡਣ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਕਈ ਰਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਸਿਰ ਧੜ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾ ਕੇ ਚੌਪੜ ਖੇਡਿਆ ਤੇ ਬਾਜ਼ੀ ਜਿੱਤ ਕੇ ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਕੱਟ ਲਏ। ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਇਹਦਾ ਨਾਮ ਸਿਰਕੱਪ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਦ ਓਸ ਨੇ ਇਸ ਰਾਜਾ ਤੋਂ ਬਾਜ਼ੀ ਜਿੱਤ ਕੇ ਸਿਰ ਕਪਣਾ ਚਾਹਿਆ ਤਦ ਵਜ਼ੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਿਰ ਕਪਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਇਸ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਓ। ਰਾਜਾ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲਈ ਤੇ

ਵਿਆਹ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਅੱਟਕ ਦੇ ਪਾਸ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਵਾ ਕੇ ਓਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ। ਇਹ ਮਹਲ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦਰ੍ਯਾ ਅੱਟਕ ਤੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਗੀਤ ਤੇ ਕਿੱਸੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਗਾਵੇਂ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

੧. ਸਾਲਬਾਹਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਹਾਲ

ਜਮਾਨੇ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਾਰੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਰਾਜਾ ਸੋਹਾਂਦ ਨਾਮ ਦਾ ਜੋਂਧਰਦੀ ਸੰਤਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਨੱਸ ਕੇ ਬਚਿਆ ਤੇ ਓਹਦੀ ਰਾਣੀ ਗਰਭਵਤੀ ਸੀ। ਓਸ ਨੇ ਨੱਸ ਕੇ ਸਾਂਹਸੀਆਂ ਦੀ ਛਪਰੀ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲਈ, ਉੱਥੇ ਓਹਨੂੰ ਲੜਕਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ, ਲੜਕਾ ਪਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਮਗਰੋਂ ਸੋਹਾਂਦ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਫਿਰ ਪਲਟਾ ਖਾਧਾ ਤੇ ਓਹਨੇ ਕੁਝ ਮੁਲਕ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੋਂ ਛੁਡਾ ਲਿਆ। ਜਦ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਣੀ ਦੇ ਹਾਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਤਦ ਉਸ ਨੂੰ ਲੜਕੇ ਸਮੇਤ ਲੈ ਆਇਆ। ਓਸ ਵੇਲੇ ਓਹਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵੇਂਈਨ, ਪੌਂਈਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਇੱਥੇ ਓਹਦੀ ਸੰਤਾਨ ਸੰਧਾਂਵਾਲੀਏ ਸਰਦਾਰ ਤੇ ਲਾਡੋਲੀ ਵਾਲੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਆਦਿਕ ਕੁਝ ਮਾਲਕੀ ਵੀ ਹੈ। ਰਾਜਾ ਸੋਹਾਂਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੜਕੇ ਦਾ ਨਾਮ ਸੈਂਹਸਰ ਰੱਖਿਆ, ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਗਾੜ ਕੇ ਸਾਂਹਸੀ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਿਕੁਣ ਬੈਰਾੜ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਬੈਰਾੜ, ਸੰਧੂ ਦੀ ਸੰਧੂ ਤੇ ਵੋਲਟ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਵੋਲਟ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਈ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਦੀ ਸੰਤਾਨ ਦਾ ਗੋਤ ਵੀ ਸਾਂਹਸੀ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ।

ਇਸ ਨੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ੪ ਕੋਹ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਤੇ ਵਸਾਯਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਖੰਡਰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਤੇ ਓਥੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸੰ. ੧੯੪੨ ਵਿੱਚ ਰੇਲ ਦੀ ਸੜਕ ਤੇ ਵਰਤੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਭੇਜੀਆਂ ਸਨ।

੨. ਰਾਜਾ ਸੈਹਸਰਾ (ਸਾਂਹਸੀ) ਦਾ ਹਾਲ

ਰਾਜਾ ਸੈਹਸਰਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੋਕੀਂ ਸਾਂਹਸੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਬੜਾ ਬਹਾਦਰ ਤੇ ਜਵਾਂ ਮਰਦ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਓਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਓਹਦੇ ਲੜਕੇ ਕਰਤੂ ਨੇ ੧੦੧੧ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਸਾਇਆ ਤੇ ਓਹਦਾ ਨਾਮ ਰਾਜਾ ਸਾਂਹਸੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਈ, ਕਿੰਤੂ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਗੇੜ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨੇ ਇਹ ਸਲਤਨਤ ਕਾਇਮ ਨਾ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀ। ਕਰਤੂ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਓਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਓਹਦਾ ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਵੇਈਨ ਪੇਈਨ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਵੀ ਇਸ ਖਾਨਦਾਨ ਦੀ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਮਾਲਕੀ ਹੈ। ਓਹ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਬਣਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਚੌਧਰੀ ਭਾਗ ਮੱਲ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੱਲੋਂ ਤਸੀਲ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦੇ ਲਾਗੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਯੂਸਫ ਪੁਰ ਆਦਿਕ ਦੀ ਚੌਧਰਾਈ ਤੇ ਮਾਫੀ ਦੀ ਸਨਦ ਤੇ ਸਰੋਪਾ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਪਿਓ ਪੁੱਤ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਛੇਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਜੀ ਦੇ ਬੜੇ ਸਿੱਖ ਸਨ।

ਸੰਮਤ ੧੭੩੫ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਚੌਧਰੀ ਭਾਗ ਮੱਲ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ, ਇਹਦਾ ਨਾਮ ਬੁੱਢਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਵਡਿਆਂ ਹੋਣ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਤੇ ਫਿਰ ਬਾਬੇ ਬੰਦੇ ਨੇ ਨਾਲ ਰਹਿ ਕੇ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਜੰਗ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਬੜਾ ਹੀ ਤੇਜ਼ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਦੇਸੀ ਨਾਮ ਦਾ ਘੋੜਾ ਸੀ। ਓਸ ਘੋੜੇ ਦੀ ਬਾਬਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਓਸ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਪੰਜਾਹ ਸੱਠ ਸੱਠ ਕੋਹ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਸੰਧ੍ਯਾ ਤੱਕ ਮੁੜ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕੋਈ ਸਵਾਰ ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਘੋੜੇ ਕਰ ਕੇ "ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਦੇਸੀ" ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆਪ ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਚੰਦਾ

ਸਿੰਘ ਤੇ ਨੌਧ ਸਿੰਘ ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸਨ। ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਜਵਾਂਮਰਦੀ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ੧੭੮੧ ਵਿਚ ਰਸੂਲ ਨਗਰ ਨੂੰ: ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਹੈ। ਲੜਾਈ ਕਰ ਕੇ ਫਤਹ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸਦਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ੪੦ ੫੦ ਸਵਾਰਾਂ ਦਾ ਜੱਥਾ ਰੱਖ ਕੇ ਜਾਲਮਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਓਹ ਜਮਾਨੇ ਵਿਚ ਮਜੀਠ ਦੇ ਗਿਲ ਜੱਟ ਸਿੱਖਾਂ ਬਾਬਤ ਮੁਖਬਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਫੜਵਾ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇ ਖਾਨਬਹਾਦਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਇਨਾਮ ਆਦਿਕ ਲੈਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਚੰਦਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਨੌਧ ਸਿੰਘ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਕਰ ਚੱਕ ਨਾਮ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆ ਵੱਸੇ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਆਬਾਦ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਸੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਿਸਲ ਵੀ "ਸੁਕਰਚਕੀਏ' ਨਾਮ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਈ।

ਸਰਦਾਰ ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਦੋਹਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਸਮੇਤ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਆਪਣੇ ਬਾਹੂਬਲ ਨਾਲ ਸਰਦਾਰ ਬਣ ਗਿਆ।

੩. ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹਾਲ

ਸੰਮਤ ੧੭੯੩ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੌਧ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਮਜੀਠੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਾਗੇ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਦੋ ਇੱਕ ਫੱਟ ਤੀਰ ਗੋਲੀ ਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਸਨ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮਸਤ ਹਾਥੀ ਵਾਂਗ ਸਿੱਧਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਨੌਧ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸੰਮਤ ੧੭੭੦ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਜੰਮਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ ਚੰਦਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ; ਜਿਸ ਦੀ ਔਲਾਦ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਧਾਵਾਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਰਦਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪ੍ਰਵਰਸ਼ ਪਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦ ੧੬ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਾ ਤਦ ਓਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੇ ਦਾਦਾ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਜੱਥਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਇਆ ਤੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ: ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਪੰਥ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਖੂਬ ਹੱਥ ਦੱਸੇ ਅਤੇ ਮਾਅਰਕੇ ਮਾਰੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਜੱਥਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਦ ਇਸ ਨੇ ਕਸੂਰ, ਚੂਨੀਆਂ, ਜਾਲੰਧਰ, ਬਜਵਾੜਾ ਤੇ ਨਕੋਦਰ ਆਦਿਕ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਕੀਰਤੀ ਪਾਈ, ਤਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅੱਡ ਹੋ ਕੇ ੩੦੦ ਸਵਾਰ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਰੱਖ ਕੇ ਹਮੀਦ ਖਾਂ ਹਾਕਮ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ੧੮੦੭ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ੧੭੫੭ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਗੋਤ ਭਰਾ ਸਾਂਹਸੀ ਨੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਵਸਾਇਆ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਖਾਨਪੁਰ ਰੱਖਿਆ। ਕਿੰਤੂ ੧੬੬੧ ਵਿੱਚ ਗੁੱਜਰ ਜੱਟਾਂ ਨੇ ਚੱਠੇ ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਓਹਨਾਂ ਤੋਂ ਖੋਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇਸ ਦਾਵੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣਾ ਦਖ਼ਲ ਜਮਾ ਲਿਆ।

ਸੰਮਤ ੧੮੧੧ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਵਾ ਕੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੜਾਈ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਫਿਰ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਅਬਦੁਲਾ ਖਾਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਜਾ ਲਈ ਅਤੇ ਓਸ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਸ਼ਕਸਤ ਦਿੱਤੀ।

ਫਿਰ ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂਰਦੀਨ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਓਹ ਨੱਸ ਕੇ ਜੰਮੂ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਓਸ ਦਾ ਜਿੰਨਾ ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆਇਆ। ਸਰਦਾਰ ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਾਈ ਦਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਕੇ ਆਪ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਵਾਰ ਨੌਕਰ ਰੱਖ ਕੇ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਕਰਨ ਲੱਗਾ।

ਇੰਨੇ ਵਿੱਚ ੧੮੧੭ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਤਹਿਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ੨੦ ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ, ੧੨ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਕੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਪੁੱਜਦੇ ਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਹਰ ਪਾਸੀਂ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ

ਅੰਦਰ ਬੈਠਾ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਿੰਤੂ ਰਸਦ ਤੰਗੀ ਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਦੀ ਸੂਰਤ ਫੜਨ ਲੱਗੀ। ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜੀ। ਓਹ ਝਟ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਮਦਦ ਨੂੰ ਅੱਪੜ ਗਏ ਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਵੇਲੇ ਪੁਜਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਹੱਲਾ ਇੰਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਵੈਰੀ ਨੂੰ ਸੱਤੇ ਸੁਧਾਂ ਭੁੱਲ ਗਈਆਂ। ਆਪਣਾ ਆਪ ਸੰਭਾਲਣਾ ਕਠਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਨੂਰਦੀਨ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਤੇ ਅਫਸਰ ਜਿੱਥੇ ਸਨ, ਓਥੋਂ ਹੀ ਨੱਸ ਟੁਰੇ।

ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਅੰਦਰ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਲੂਮ ਹੋ ਗਈ। ਓਹ ਬੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਆਇਆ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਲੜਾਈ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਤੋਪਾਂ ਹਾਥੀ ਘੋੜੇ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥ ਆਇਆ।

੪. ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ ਰੋਹਤਾਸ ਤੇ ਧਨੀ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ

ਹੁਣ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਿਆ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਤੋਂ ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ ਖੋਹ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ: ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹੁਰਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੂਜੇ ਸਾਲ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਚਾਚੇ ਸਰਬੁਲੰਦ ਖਾਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਰੋਹਤਾਸ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਕੇ ਓਸ ਤੋਂ ਰੋਹਤਾਸ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਲੈ ਲਿਆ। ਫਿਰ ਧਨੀ ਚਕਵਾਲ, ਜਲਾਲਪੁਰ, ਪਿੰਡ ਦਾਦਨ ਖਾਂ, ਕੋਟ ਸਾਹਿਬ ਖਾਂ ਤੇ ਕੋਟ ਰਾਜਾ ਆਦਿਕ ਲੂਣ ਮਿਆਣੀ ਤੇ ਭੇਰੇ ਆਦਿਕ ਸਮੇਤ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਲੂਣ ਮਿਆਣੀ, ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਤੇ ਅਲੀਪੁਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਆਪਣੇ ਨੌਕਰ ਸਰਦਾਰ ਦਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦਾਦਨ ਖਾਂ ਵਿਚ ਸ੍ਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਛੱਡ ਕੇ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਵਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦੇ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ, ਗੋਰ ਸਿੰਘ ਦੋ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਆਪ ਰਹਿ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੌਂਪਿਆ। ਫਿਰ ਲੂਣ ਮਿਆਣੀ ਦੀ ਖਾਣ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਲੂਣ ਦੀ ਮੰਡੀ ਲੂਣ ਮਿਆਣੀ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਰਾਮਨਗਰ ਵਿਚ ਮੰਡੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ।

ਹੁਣ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਬੈਠ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਪਾਸੇ ਕਦਮ ਉਠਾਂਦਾ ਵੈਰੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਵਾਈ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਭਜ ਟੁਰਦਾ। ਐਮਨਾਬਾਦ ਨੂੰ ਵੀ ਫਤਹ ਕਰ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ।

੫. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ

ਜੰਮੂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਰਣਜੀਤ ਦੇਵ ਸੀ। ਤਖ਼ਤ ਬਾਬਤ ਇਸ ਦੀ ਆਪਣੇ ਲੜਕੇ ਬ੍ਰਿਜਰਾਜ ਦੇਵ ਨਾਲ ਅਣਬਣ ਹੋ ਗਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਓਹ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਲੜਕੇ ਦਲੇਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ: ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰਾ ਸੀ, ਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਠਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕਿੰਤੂ ਬਿਰਜਰਾਜ ਦੇਵ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਪਾੜ ਕੇ ਅੱਧੀ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਕਰ ਲਈ, ਕਿੰਤੂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਫੌਜ ਤੇ ਚੂੰਕਿ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ, ਸ੍ਰ. ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ, ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ ਨੂੰ ਸੱਦ ਭੇਜਿਆ। ਜਦ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਰਣਜੀਤ ਦੇਵ ਨੂੰ ਅੱਪੜੀ ਤਦ ਓਹ ਬੜਾ ਡਰਿਆ। ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਇਸ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਦੋਨਾਂ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਜਫਰਵਾਲ ਦੇ ਨਾਲੇ ਉੱਤੇ ਊਧੋ ਚੱਕ ਦੇ ਪਾਸ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਦਿਹਾੜੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਖੂਬ ਗੋਲੀ ਤੇ ਤਲਵਾਰ ਚੱਲੀ। ਅਜੇ ਕੋਈ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ

--------------------

• ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਨਸਾ ਕੇ ਸੰਮਤ ੧੫੯੮ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਪੱਕਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ੩ ਮੁਰੱਬਾ ਮੀਲ ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਹੈ, ੧੨ ਗਜ ਚੌੜੀ ਦੀਵਾਰ ਹੈ।

ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੰਦੂਕ ਫਟ ਗਈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਫਟਦਿਆਂ ਹੀ ਗੋਲੀ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਇਹ ਸੰਮਤ ੧੮੨੩ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਲਿਆ ਤੇ ਲੜਾਈ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਗਰਮ ਰੱਖਿਆ, ਕਿੰਤੂ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਿਲ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਸਰਦਾਰ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਮਰਨ ਨਾਲ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਲੱਕ ਵੀ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਤੇ ਜਦ ਇਹ ਗੱਲ ਰਣਜੀਤ ਦੇਵ ਨੇ ਸੁਣੀ ਤਦ ਓਹ ਵੀ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਓਸ ਵੇਲੇ ਓਸ ਨੇ ਇਹ ਉੱਚਿਤ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਲੜਕੇ ਬ੍ਰਿਜਰਾਜ ਦੇਵ ਨੂੰ (ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਇਹ ਸਾਰੀ ਕਲਾ ਉੱਠੀ ਹੈ) ਗੱਦੀ ਤੇ ਬਠਾ ਦੇਵੇ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਦੇ ਕੇ ਵਾਪਸ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਸੋ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੀਤਾ। ਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਦੇਵ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਦੀ ਬ੍ਰਿਜ ਰਾਜਦੇਵ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ੨੫ ਹਜ਼ਾਰ ਰਪੱਯਾ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ, ਤੇ ਇੰਨੀ ਹੀ ਰਕਮ ਮਿਸਲ ਭੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਦੇਵ ਦੀ ਇਹ ਚਾਲਾਕੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕਰ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਬਹੁਮੁੱਲੇ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਖੁਲ੍ਹ ਗਈ ਤੇ ਕੁਝ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਵਿੱਚ ਪੈ ਕੇ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਸੁਲਾਹ ਕਰਾ ਦਿੱਤੀ।

੬. ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਗੱਦੀ ਤੇ

ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤ ਸਨ, ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸੈਹਜ ਸਿੰਘ। ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਬੀਬੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸਰਦਾਰ ਗੁਜਰ ਸਿੰਘ ਮਿਸਲ ਭੰਗੀਆਂ ਵਾਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਓਹਦਾ ਵੱਡਾ ਲੜਕਾ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ। ਪਿਤਾ ਦੇ ਚਲਾਣੇ ਦੇ ਵੇਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਯੂ ਕੇਵਲ ੧੨ ਬਰਸ ਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰਪਰਸਤ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ ਰਾਜਾ ਗਜਪਤ ਸਿੰਘ ਜੀਂਦ ਵਾਲੇ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ।

੭. ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਪਠਾਨਕੋਟ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ

ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਮਿਲ ਕੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਹਾਲ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਿਸਲ ਦੇ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਲਿਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਮੁਲਤਾਨ ਮੁੜਨ ਸਾਰ ਪਿੰਡ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਤੇ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਤੋਂ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਵਾਲੀ ਤੋਪ ਜਿੱਤ ਲਈ। ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ ਦੇ ਭਰਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਦ ਮਨਸਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਸਿੰਘਣੀ ਨਾਲ ਆਨੰਦ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਓਸ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਸੰਭਾਲ ਲਈ। ਤਦ ਸਰਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਕੇ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਚਿਰ ਪਠਾਨਕੋਟ ਤੇ ਘੇਰਾ ਪਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਓਹਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਦੇਸੂ ਸਿੰਘ ਓਹਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਬੈਠਾ ਤੇ ਓਹ ਪਠਾਨਕੋਟ ਦਾ ਘੇਰਾ ਉਠਾ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ, ਤਦ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਹਟ ਕੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਆ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਸੂ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਸੁਖ ਜੀਵੜਾ ਮਨੁੱਖ ਸੀ ਤੇ ਓਹਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ

ਨੁਕਸਾਨ ਪੁੱਜਾ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੁਣ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਕਦਮ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਪਿੰਡੀ ਭੱਟੀਆਂ, ਸਾਹੀਵਾਲ, ਈਸਾ ਖੇਲ, ਮੂਸਾ ਖੇਲ ਆਦਿਕ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

੮. ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੈਣ ਦਾ ਆਨੰਦ

ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਦਾ ਵਿਵਾਹ ਸਰਦਾਰ ਗੁਜਰ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਤੀਜਾ ਹਿੱਸਾ ਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਾਕਤ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਈ।

ਗੁਜਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੇਟੇ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਿਤਾ ਪੁੱਤ੍ਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਿੱਚ ਪੈ ਕੇ ਸੁਲਹ ਕਰਾ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਦਓਰਾ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਵਾਸਤੇ ਮਿਲ ਗਿਆ।

੯. ਸਾਹੀਵਾਲ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ

ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਝਗੜਾ ਨਿਪਟਾ ਕੇ ਸਾਹੀਵਾਲ ਤੇ ਰੁਹਤਾਸ ਆਦਿਕ ਵੱਲ ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਮੋੜੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਤਹ ਕਰ ਕੇ ਲੋਹਾਰਾਂ ਦੀ ਕੋਟਲੀ ਨੂੰ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆਂਦਾ। ਰਾਮਦਾਸਪੁਰ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਏਥੋਂ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਲੈ ਕੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਏ। ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੌਰਾ ਕਰ ਕੇ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਹਿ ਗਿਆ।

੧੦. ਰਸੂਲ ਨਗਰ ਦੀ ਫਤਹ

ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਾਲੇ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਤੋਪ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਵਾਲੀ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿੱਤੀ ਸੀ, ਓਹ ਰਸੂਲ ਨਗਰ ਵਾਲੇ ਪੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਦੇ ਪਾਸ ਇਮਾਨਤ ਵਜੋਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਓਹ ਉਸ ਤੋਂ ਮੰਗੀ। ਪੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਨੇ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਬੜੀ ਅਯੋਗ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਈ। ਉਸ ਨੇ ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਰਸੂਲ ਨਗਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾਇਆ, ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਤੀਕਨ ਪੰਜਾਬ ਪੀਰ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਅੰਦਰ ਬੈਠਾ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਤਹ ਹੋਈ।

੧੧. ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜਨਮ

ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਅਜੇ ਰਸੂਲ ਨਗਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਵਿਹਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਓਹਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਓਹਦੇ ਘਰ ੨ ਮੱਘਰ ਸੰਮਤ ੧੮੩੭ ਮੰਗਲਵਾਰ ਲੜਕੇ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੜੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋਈ। ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਦਿਲ ਖੋਹਲ ਕੇ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਸ ਲੜਕੇ ਦਾ ਨਾਮ ਰੰਜੀਤ (ਰਣਜੀਤ) ਰੱਖਿਆ।

ਰਸੂਲ ਨਗਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਰਾਮਨਗਰ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਅਲੀਪੁਰ ਜੋ ਖ਼ਾਸ ਪੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ, ਓਹਦਾ ਨਾਮ ਅਕਾਲ ਗੜ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਆਪਣੇ ਨੌਕਰ ਦਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਕੇ ਆਪ ਗੁਜਰਾਂ ਵਾਲੇ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਗਿਆ।

੧੨. ਸ਼ਹਿਰ ਜੰਮੂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ

ਰਾਜਾ ਬ੍ਰਿਜਰਾਜ ਦੇਵ ਨੇ ਜੰਮੂ ਦੀ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸ੍ਰ. ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ੩੦੦੦੦ ਸਾਲਾਨਾ ਦੇਣ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਰਕਮ ਦੋ ਵਰ੍ਹੇ ਤੀਕਣ ਇਸ ਨੇ ਨਾ ਪੁਚਾਈ। ਮੰਗਣ ਤੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚਨ ਭੰਗ ਕਰਨ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ੍ਰ. ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਜੰਮੂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰੋ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ

ਤੋਂ ਮੈਂ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਖਬਰ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਝਟ ਜਾ ਪੁੱਜਾ। ਕਿੰਤੂ ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਸਮੇਂ ਤੇ ਨਾ ਅੱਪੜ ਸਕਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਬ੍ਰਿਜਰਾਜ ਦੇਵ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਿਆ। ੨੩ ਮਾਘ ਸੰਮਤ ੧੮੪੩ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

੧੩. ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਿੱਤ

ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ ਤੋਂ ਮੁੜ ਕੇ ਰਾਜਨਗਰ ਹੋਂਦਾ ਹੋਇਆ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਆਇਆ ਤੇ ੧੮੪੪ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਮੇਲੇ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੀ ਗਿਆ। ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ ਵੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੋਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੰਮੂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਤੋਂ ਵਿਗੜ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੰਮੂ ਜਾਣਾ ਕਹਿ ਕੇ ਆਪ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜਾ ਸੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋਟੇ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਮਜੀਠੇ ਦੇ ਪਾਸ ਇਕ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੀ ਝੜਪ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਫਤੇਹਯਾਬ ਹੋਏ ਤੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਕਸਤ ਮਿਲੀ।

੧੪. ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਿਰ ਹਾਰ

ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਿਰ ਫੌਜ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਕੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਮਜੀਠੇ ਵਾਲਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਓਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਚਾਓ ਤੇ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਇਹ ਵਿਓਂਤ ਕਢੀ ਕਿ ਸ੍ਰ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨੂੰ ਜੋ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੱਟਰ ਵੈਰੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਤਲਜ ਤੋਂ ਪਾਰ ਫਿਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਤੇ ਬੁਲਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਾਮਯਾਬੀ ਹੋਈ ਤਦ ਤੁਹਾਡਾ ਮੁਲਕ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ, ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰੋ। ਸੋ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਓਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ: ਜੋ ਓਹਦੀ ਰੋਕ ਲਈ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭੇਜੀਆਂ ਸਨ, ਸ਼ਕਸਤ ਦੇਂਦਾ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਾਸ ਅੱਪੜ ਗਿਆ ਤੇ ਨੌਸ਼ੈਹਰੇ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਖੂਬ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਤਹ ਹੋਈ ਤੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੱਸ ਕੇ ਨੂਰਪੁਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਲੁਕਿਆ। ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉੱਥੇ ਤੱਕ ਉਸ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਨੂਰ ਪੁਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਵੀ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਕਿੰਤੂ ਫਿਰ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰ ਕੇ ਕਿ ਨੱਠੇ ਹੋਏ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ, ਘੇਰਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦੀਨਾ ਨਗਰ ਆ ਗਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤਾਂ ਹਰ ਹਾਲ ਹੋ ਹੀ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।

੧੫. ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਮਦਦ

ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਦੀਨਾਨਗਰ ਆਣ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਲੈ ਦੇਵੋ, ਤਦ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕਰਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਇੱਕ ਹਜਾਰ ਸਵਾਰ ਦਿਆਰਾਮ ਅਹਿਮਦ ਸਾਲਹ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਾਂਗੜੇ ਵੱਲ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਭੇਜੇ। ਇਸ ਫੌਜ ਨੇ ਕਾਂਗੜੇ ਪੁੱਜਦੇ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਚਹੁੰ ਪਾਸੀ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਲੜਾਈ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਦਿਆਰਾਮ ਨੇ ਫੌਜ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਤੋਂ ਖ਼ਰਚ ਮੰਗਿਆ, ਤਦ ਰਾਜਾ ਨੇ ਸਾਫ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਦ ਤੱਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫਤਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਮੈਂ ਇੱਕ ਪਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਫੌਜ ਭੁੱਖ ਦੇ ਨਾਲ ਦੁਖੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਉਧਰੋਂ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਪੁੱਜਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਖ਼ਰਚ ਰਾਜਾ ਤੋਂ ਲੈ ਲਓ। ਇਸੇ ਗੱਲ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋ ਗਈ। ਅਹਿਮਦ ਸਾਲਹ ਉੱਥੇ ਹੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਦਿਆਰਾਮ ਬੜੀ ਬੁਰੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਪੁੱਜਾ। ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਦੀ ਅਜੇਹੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਵੇਖ ਕੇ ਬੜਾ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ ਤੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਆਪ ਜਾ ਕੇ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੂੰ ਇਸ ਬੇਵਫ਼ਾਈ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਵਾਂ। ਕਿੰਤੂ ਸਮਾਂ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਲਹੂ ਦੇ ਘੁੱਟ

ਭਰਕੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਨੂੰ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਯੋਗ ਤੇ ਅਨੁਕੂਲ ਵੇਲੇ ਤੇ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ।

੧੬. ਜੈ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਸਚਾਤਾਪ

ਜਦ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫਤਹ ਨਹੀਂ ਹੋਂਦਾ, ਤਦ ਇਹ ਚਾਲ ਚੱਲੀ ਕਿ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਹਿ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦੇਵੋ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ ਰੱਖੋ, ਤਦ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹੋ ਕੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈ ਦਿਆਂਗਾ। ਜੈ ਸਿੰਘ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਚਾਲ ਨਾ ਸਮਝ ਸਕਿਆ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਚਲੋ ਹੁਣ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰੀਏ। ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਲੈ ਹੀ ਲਿਆ ਸੀ, ਹਮਲਾ ਕਰਨੋਂ ਸਾਫ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸੁੱਕੇ ਜਵਾਬ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤ ਪਛਤਾਇਆ ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਸਚ ਕਿਹਾ ਹੈ, 'ਵੇਲੇ ਵਕਤ ਵਿਹਾਇਆ ਕੀ ਹੋਂਦਾ ਪਛੋਤਾਇਆਂ।'

੧੭. ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੰਮੂ ਤੇ ਫਿਰ ਹਮਲਾ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਜੰਮੂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਰੌਣਕ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਬ੍ਰਿਜਰਾਜ ਦੇਵ ਜੰਮੂ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਝਟ ਜੰਮੂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਓਥੋਂ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਕਿ ਇਹ ਝਟ ਅੱਪੜ ਗਏ। ਲੜਾਈ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸਾਮਾਨ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਹੱਥ ਆਇਆ। ਬਾਰੂਦ ਘਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ ਗਈ। ਇੱਥੋਂ ਹੋ ਕੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਿੰਡ ਬਹਾਦਰ ਵੱਲ ਵਾਗਾਂ ਮੋੜੀਆਂ। ਆਲਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤੇ ਇਸ ਸੂਬੇ ਦੇ ਹੋਰ ਰਈਸ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅੱਗੋਂ ਹੋ ਮਿਲੇ। ਇਸ ਦੌਰੇ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰ. ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦਾ ਲੜਕਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸੀ। ਅਚਣਚੇਤ ਓਹਨੂੰ ਚੀਚਕ ਨਿੱਕਲ ਆਈ ਤੇ ਓਹ ਅਜਿਹਾ ਬੀਮਾਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਈ ਆਸ ਨਾ ਰਹੀ। ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾਇਆ ਤੇ ਰਾਮਨਗਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਰੁਪ੍ਯਾ ਖੈਰਾਤ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਰੱਖਿਆ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ੨੧ ਦਿਨ ਮਗਰੋਂ ਅਰੋਗ ਹੋ ਕੇ ਅਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ, ਕਿੰਤੂ ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਿ ਚੀਚਕ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ। ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਗ਼ਮ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ, ਪਰੰਤੂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਜਾਨ ਬਚ ਜਾਣਾ ਵੀ ਵੱਡੇ ਸ਼ੁਕਰ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ।

੧੮. ਜੈ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ

ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨੱਯਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੋਤੀ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੜਕੀ ਮਹਤਾਬ ਕੌਰ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕਰ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਿੱਤ੍ਰ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਕਿ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਸੀ, ਓਸ ਨੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦੀ ਗੋਂਦ ਗੁੰਦ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਅਜੇਹੇ ਸਮੇਂ ਜਦ ਕਿ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੌਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਬੜੀ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਦੁਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭ੍ਯਾਨਕ ਜੰਗ ਹੋਈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਦਮੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਤੇ ਹੋਈ ਤੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਹਾਰ ਖਾ ਕੇ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਕਲਾਲ ਵਾਲੀਆ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸੋਧਰੇ ਦਾ ਘੇਰਾ ਕਰਦਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।

੧੮੪੭ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਗੁਜਰ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਮਰ ਗਿਆ ਤੇ ਓਹਦਾ ਲੜਕਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਲਾਹੌਰ ਗਿਆ। ਪਿੱਛੋਂ ਸ੍ਰ. ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਾ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸ੍ਰੋਧੇ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਲੜਦੀ ਰਹੀ। ਅਜੇ ਇਹ ਜੰਗ ਖਤਮ ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਫੱਟੜ ਤੇ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਲੜਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫਤਹ ਕਰਨ ਦਾ

ਕਹਿ ਕੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਆਇਆ। ਪਿੱਛੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਰਾਬਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ। ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਪੁੱਜੀ ਕਿ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਓਹਦੇ ਨਾਲ ਸਰਦਾਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੂਲੋ ਦਲ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਸਰਦਾਰ ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਘੇਰਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਝੱਟ ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਸ ਪਾਸੇ ਟੁਰ ਪਿਆ। ਕੋਟਰਾਜਾ ਦੇ ਪਾਸ ਦੋਨਾਂ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਹੋਇਆ। ਭਾਵੇਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪਾਸ ਐਸੀ ਫੌਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਤਦ ਵੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਤਹ ਹੋਈ। ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਆਦਿਕ ਨੱਸ ਗਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਫਤਹ ਸੀ।

੧੯. ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਲਾਣਾ

ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਤੋਂ ਖ਼ਬਰ ਆਈ ਕਿ ੫ ਵਿਸਾਖ ਸੰਮਤ ੧੮੪੭ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉੱਥੇ ਅੱਪੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਦਾਹ ਕਰਮ ਕਰ ਕੇ ਪਾਠ ਰਖਾ ਦਿੱਤਾ।

੨੦. ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ

ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕੇਵਲ ੧੦ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ, ਪਿਤਾ ਦੀ ਜਾਏਦਾਦ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣੇ ਕਿੰਤੂ ਇਹ ਨੌ ਨਿਹਾਲ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤਾਪੀ ਤੇ ਐਸ਼ਵਰਜ ਵਾਲਾ ਨਿੱਕਲਿਆ ਕਿ ਓਹਦੇ ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਮਾਤ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਮੁਲਤਾਨ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪਿਸ਼ਾਵਰ, ਡੇਹਰਾਜਾਤ ਤੇ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਮੁਲਕ ਇਸ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਬਹਾਦਰ, ਇਕਬਾਲ ਵਾਲਾ ਤੇ ਉੱਚ ਖਿਆਲ ਵਾਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੋਅਬ ਦਾਬ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਅਜਿਹਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਕਿ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸਲਤਨਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਣ ਕੇ ਕੰਬ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਅਟਕ ਜੇਹੇ ਅਸਗਾਹ ਦਰਯਾ ਨੇ ਵੀ ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਸਤਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਸੁਜਾਹ ਕਾਬਲ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਓਹਦਾ ਪਾਣੀ ਭਰਿਆ। ਓਹਦੀ ਹਿੰਮਤ, ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ, ਬਹਾਦਰੀ, ਪ੍ਰਤਾਪ, ਦਾਨੀ ਸੁਭਾਓ ਤੇ ਉਕਤੀਆਂ ਯੁਕਤੀਆਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਅਕਲ ਦੰਗ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

ਪਹਿਲੀਆਂ ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਯੂ ਛੋਟੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੌਕਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਲਖਪਤ ਰਾਇ ਜੋ ਸ੍ਰ. ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨੌਕਰ ਸੀ, ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਦਖ਼ਲ ਦੇਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਜੋ ਕੁਝ ਇਹ ਕਰਦਾ ਮਨਜੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਆਦਮੀ ਇਹ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਦਖ਼ਲ ਦੇਵੇ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ (੧੦) ਰੁਪਯੇ ਰੋਜ਼ ਖਰਚ ਵਜੋਂ ਮਿਲਦੇ ਸੀ। ਜੇ ਕਦੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੋਈ ਕੰਮ ਆਪਣੀ ਮਨਸ਼ਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਦ ਲਖਪਤ ਰਾਇ ਠੀਕ ਓਹਦੇ ਉਲਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ। ਪੰਜ ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਹੋ ਹੀ ਹਾਲ ਰਿਹਾ। ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਆਯੂ ੧੫ ਸਾਲ ਦੀ ਹੋਈ, ਤਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹਰ ਇੱਕ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਦਖਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਤੇ ਲਖਪਤ ਰਾਇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਬੁਰਾ ਭਾਸਦਾ ਸੀ।

੨੧. ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਮਾਨ ਦਾ ਹਮਲਾ

ਕਾਬਲ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਜਮਾਨ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਸੰਮਤ ੧੮੫੩ ਨੂੰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਤਾੜਨਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਦਾ ਦਲ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਦਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਓਹਦੇ ਰੋਕਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਇਕੱਲਾ ਦੁਕੱਲਾ ਕੋਈ ਸਰਦਾਰ ਉਹਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਹਿੰਮਤ

ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਉਹਦੇ ਸਰਦਾਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚੋਂ ਓਸ ਨੇ ਲੰਘਣਾ ਸੀ, ਜਾਣ ਕੇ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਹੋ ਗਏ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਖਟਕੇ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਪੁੱਜ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਤਿੰਨ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਤਿੰਨੇ ਲਾਹੌਰ ਖਾਲੀ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਜ਼ਮਾਨਸ਼ਾਹ ਲਾਹੌਰ ਠਹਿਰਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਕਈ ਪਾਸੀਂ ਫੌਜਾਂ ਭੇਜੀਆਂ, ਕਿੰਤੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਹਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਜਾਣਾ ਕੋਈ ਮਾਮੂਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਕਾਬਲ ਤੋਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਚਿੱਠੀ ਆਈ ਕਿ ਓਹਨੂੰ ਝਟ ਪਟ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਪੈ ਗਿਆ, ਕਿੰਤੂ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਸ਼ਾਹਨਚੀ ਨੂੰ ਜੋ ਓਹਦੀ ਫੌਜ ਦਾ ਸਿਪਾਹ ਸਾਲਾਰ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਦੇ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਾਣ ਲਈ ਛੱਡ ਗਿਆ।

੨੨. ਸ਼ਾਹਨਚੀ ਨੂੰ ਭਾਂਜ

ਸ਼ਾਹਨਚੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਰਾਮਨਗਰ ਵੱਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਓਸ ਨੇ ਇਧਰ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਮਨਗਰ ਸ੍ਰ. ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਓਹਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਸਰਦਾਰ ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡੀ ਵਾਲਾ, ਬੁਧ ਸਿੰਘ, ਵਰਨ ਸਿੰਘ ਸਰਾਏ ਕਾਲਾ ਵਾਲੇ, ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲਾ ਤੇ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਜਲਾਲੀਆਂ ਆਦਿਕ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਦਦ ਵਾਸਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭ੍ਯਾਨਕ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਸ਼ਾਹਨਚੀ ਨੂੰ ਭਾਜੜ ਪੈਣ ਹੀ ਲੱਗੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਰਾਮਨਗਰ ਦਾ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਪੁੱਟਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਬੇਹੱਦ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਜੋ ਕੁਝ ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਕਢਾ ਲਿਆ। ਕੋਈ ੧੫-੨੦ ਹਜਾਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਆਦਮੀ ਤੇ ਤੀਵੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਯੂ ੧੦ ਤੋਂ ੨੦ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਸੀ, ਫੜ ਕੇ ਲੈ ਚਲਿਆ।

ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਾਹਾਕਾਰ ਮਚ ਗਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਬਰਦਾਸਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਸਲਾਹ ਕਰ ਕੇ ਸਭ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਨਚੀ ਦਾ ਲਸ਼ਕਰ ਲੁੱਟ ਮਾਰ ਕਰਦਾ ਗੁਜਰਾਤ ਪੁੱਜਾ। ਓਧਰੋਂ ਠੀਕ ਮੌਕੇ ਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਦਲ ਵੀ ਪੁੱਜ ਗਿਆ। ਅੱਗ ਸ੍ਰ. ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਨੇ ੫੦੦ ਸਵਾਰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਯਾ। ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਵੀ ਆ ਗਈ। ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਸ਼ਾਹਨਚੀ, ਜੋ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਚਲਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਗੋਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਡਿਗਦੇ ਹੀ ਦੁਰਾਨੀ ਫੌਜ ਭੱਜ ਨਿਕਲੀ। ਸਿੰਘ ਗਿਲਜਿਆਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੇ ਜੇਹਲਮ ਤੱਕ ਅਪੜੇ। ਦੁਰਾਨੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਜੋੜਦੇ ਗਏ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਨਾ ਮਾਰੋ। ੧੦-੧੨ ਕੋਹ ਵਿੱਚ ਅਨਗਿਨਤ ਦੁਰਾਨੀ ਮਾਰੇ ਗਏ।

੨੩. ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ

ਐਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿੰਤੂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੜਕੇ ਦੀ ਸੂਰਮਤਾ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਕੰਡੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੁਭਦੀਆਂ ਸਨ। ਹਸਮਤ ਖਾਂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਚਠਾ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਜਿਸ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਝਨਾਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੇ ਸੀ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਖੜਾ ਹੋਇਆ। ਹਸ਼ਮਤ ਖਾਂ ਨੇ ਚਾਹਿਆ ਕਿ ਇਸ ਨੌ ਨਿਹਾਲ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮਾਮੂਲੀ ਜਹੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦੇਵਾਂ। ਇੱਕ ਦਿਹਾੜੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜਦ ਇਕੱਲਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀ ਪਿੱਛੇ ਸਨ, ਤਦ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹਸ਼ਮਤ ਖਾਂ ਚਠਾ ਵੀ ਇੱਕ ਪਾਸਿਓਂ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਤੇ ਅਚਨਚੇਤ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਕਿੰਤੂ ਜਿਹਾ ਕਿ ਲੋਕੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ "ਰਖੇ ਰਾਮ ਤੇ ਮਾਰੇ ਕੌਨ" ਉਸ ਦਾ ਵਾਰ ਖ਼ਾਲੀ ਗਿਆ। ਤਲਵਾਰ ਘੋੜੇ ਦੀ ਕਾਠੀ ਤੇ ਲੱਗੀ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਕਾਠੀ ਦੋ

ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਗਈ। ਹੁਣ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਹੱਥ ਤੋਲ ਕੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹਸ਼ਮਤ ਖਾਂ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਗਿਆ। ਓਸ ਦੇ ਮਰਨ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਿਆ। ਹੋਰ ਚੱਠੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਦੇ ਕੇ ਅਧੀਨਤਾ ਸ੍ਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ।

੨੪. ਰਾਣੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ

ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਸੱਸ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਗਿਆ। ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਾ ਕੇ ਮੁਦਤ ਤੱਕ ਮਿਆਣੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਾਸੀਂ ਘੇਰਾ ਪਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਕਿੰਤੂ ਅਜੇ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਨਾ ਹੋਈ ਸੀ, ਕਿ ਬ੍ਰਖਾ ਰੁਤ ਆ ਗਈ। ਦਰਯਾਏ ਬਿਆਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੜ ਆ ਜਾਣ ਨੇ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਗਿਆ।

੨੫. ਦੀਵਾਨ ਲਖਪਤ ਰਾਇ ਦੀ ਮੌਤ

ਇੱਥੋਂ ਮੁੜ ਕੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਦੀਵਾਨ ਲਖਪਤ ਰਾਇ ਨੂੰ ਧਨੀ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਓਥੋਂ ਦੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਪੁੱਜਦਿਆਂ ਹੀ ਇਹਦਾ ਕੰਮ ਤਮਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕਰਮਚਾਰੀ ਬਣਾ ਕੇ ਕੰਮ ਅਰੰਭਿਆ। ਕਿੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਕਾਬਲ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹ ਸਾਲਾਰ ਸ਼ਾਹਨਚੀ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਮਹੀਨੇ ਅੰਸੂ ਸੰਮਤ ੧੮੫੫ ਵਿੱਚ ਕਾਬਲੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ।

੨੬. ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ

ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਅਵਾਈ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਘਬਰਾ ਗਏ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਖਾਲੀ ਵੇਖ ਕੇ ਬੜਾ ਪਸਚਾਤਾਪ ਕੀਤਾ। ਜਦ ਲਾਹੌਰ ਪੁੱਜਾ ਤਦ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਤਿੰਨੇ ਹਾਕਮ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਫੜਨ ਵਾਸਤੇ ਫੌਜ ਭੇਜੀ ਗਈ, ਪਰੰਤੂ ਕੋਈ ਵੀ ਹੱਥ ਨਾ ਆਇਆ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਜਦ ਓਹਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੇਰੇ ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਕਾਬਲ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਮੁੜ ਪਿਆ।

੨੭. ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਸਹਾਇਤਾ

ਜਦ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਮੁੜਦਾ ਹੋਇਆ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਆਇਆ ਤਦ ਓਸ ਵੇਲੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੋ ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਰਾਮਨਗਰ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਸਨ, ਕਹਿ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਲਈ ਰਸਦ ਤੇ ਅਸਬਾਬ ਲੈ ਜਾਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਦੇਣਾ। ਸੋ ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਹਰ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਬਿਨਾਂ ਮੰਗੇ ਦੁਖੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਡੇਰੇ ਤੇ ਇੰਨੀ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਦ ਇੱਥੋਂ ਜ਼ਮਾਨਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕੂਚ ਕੀਤਾ ਤਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਲੋਭ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੁਖੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਤੇ ਕੋਈ ਵਾਰ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਝਨਾਂ ਦੇ ਹੜ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਬੜਾ ਕਸ਼ਟ ਹੋਇਆ। ੧੫ ਦਿਨ ਇਹਨੂੰ ਠਹਿਰਨਾ ਪਿਆ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਇਹਦਾ ਲਸ਼ਕਰ ਪਾਰ ਹੋਇਆ। ਕਿੰਤੂ ਫਿਰ ਵੀ ੧੨ ਤੋਪਾਂ ਦਰਯਾ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪਈਆਂ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ; ਜਿਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਘਟਨਾ ਹੋਈ ਸੀ, ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਮੇਰੀਆਂ ੧੨ ਤੋਪਾਂ ਦਰ੍ਯਾ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਉੱਤਰਨ ਤੇ ਜੇ ਨਿੱਕਲ ਸਕਣ ਤਦ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਜਦ ਪਾਣੀ ਉੱਤਰਿਆ ਤਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਤੋਪਾਂ ਕਢਵਾ ਲਈਆਂ।

੨੮. ਇਕ ਕਹਾਣੀ

ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਕਿਉਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਗਿਆ? ਇਸ ਦੀ ਬਾਬਤ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਅਚਣਚੇਤ ਜਦ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਮੁੜਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਲਈ। ਤਦ ਓਹਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ, ਜਿਸ ਤੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਅੱਜ ਰਾਤ ਖਾਬ ਵਿਚ ਇੱਕ ਬੜਾ ਹੀ ਕੌਤਕ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਤਕਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿ ਬੜੇ ਬੜੇ ਵਲੀ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਓਹਦੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਨ, ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਤਾਜ ਚੱਕ ਕੇ ਇੱਕ ਲੜਕੇ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਅੱਗੇ ਸ਼ਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਤਾਜ ਨੂੰ ਚੱਕ ਕੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਕਿਉਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ? ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਬੋਲੇ ਕਿ ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਮੇਰਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਐਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਹਿਰਾ ਹੈ। ਏਨੇ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਖੁਲ੍ਹ ਗਈ, ਮੈਂ ਸਮਝ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਮੈਂ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਮੁੜਨਾ ਹੀ ਠੀਕ ਹੈ।

੨੯. ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ

ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਪਰਜਾ ਨੇ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪਾਸ ਅਰਜ਼ੀ ਭੇਜੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦੁਖ ਦੀ ਵਿਥਿਆ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੀ ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਆਪ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭੈ ਦੇ ਆ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਵੋ। ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਆਪ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਨਹੀਂ ਖੜਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਕਮ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹ ਹਨ। ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਪਾਸ ਆਪ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਲਈ ਫੌਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਓਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹਿੰਮਤ ਹੈ। ਖ਼ੁਦਾ ਦੀ ਖਲਕਤ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਹੱਲਿਆਂ ਦੇ ਮਹੱਲੇ ਉਜੜ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਸ ਅਰਜ਼ੀ ਤੇ ਹਾਕਮ ਰਾਏ, ਭਾਈ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਮੀਆਂ ਆਸ਼ਕ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ, ਮੀਆਂ ਮੋਹਕਮ ਦੀਨ, ਮੁਹੰਮਦ ਬਾਕਰ, ਆਦਿਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਰਕਰਦਿਆਂ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਹੋਏ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੁੱਲ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਰਈਸਾਂ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਸਹੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਅਰਜ਼ੀ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਵੱਲ ਵੀ ਭੇਜੀ ਗਈ।

ਇਹ ਅਰਜੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪਾਸ ਰਾਮਨਗਰ ਅਪੜੀ। ਓਸ ਵੇਲੇ ਓਸ ਨੇ ਕਾਜ਼ੀ ਅਬਦੁਲ ਰਹਿਮਾਨ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਭੇਜਿਆ, ਤਾਂ ਕਿ ਆਸ਼ਕ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਪਾਸ ਜਾ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਆਵੇ। ਜਦ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਆਸ਼ਕ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਕਹਿ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਜਦ ਆਓਗੇ ਤਦ ਆਪ ਵਾਸਤੇ ਲੁਹਾਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਹਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਤਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸੱਸ ਸਦਾ ਕੌਰ ਕੋਲੋਂ ਸਲਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਵਟਾਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੇ ਪਾਸ ਵੀ ਬਿਨੈ ਪੱਤਰ ਲਾਹੌਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਪੁੱਜ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਓਹ ਵੀ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। ਪਹਿਲਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੀ ਦੇ ਅਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਚਲੀਏ। ਇਥੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਕੂਚ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਧਾ ਲਾਹੌਰ ਅੱਪੜਿਆ ਤੇ ਨਵਾਬ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਦੀ ਬਾਰਾਂਦਰੀ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਡੇਰਾ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਤਿੰਨੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਹੋ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਲਈ ਇੱਕ ਦਸਤਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਭੇਜਿਆ, ਕਿੰਤੂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਝਟ ਹੀ ਨਸਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਪੰਜ ਛੀ ਆਦਮੀ ਮਾਰੇ ਗਏ।

ਆਸ਼ਕ ਮੁਹੰਮਦ, ਮੋਹਕਮ ਦੀਨ ਤੇ ਹਾਕਮ ਰਾਏ ਨੇ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਆਪ ਕੱਲ੍ਹ ਹਾੜ ਸੁਦੀ ਪੰਚਵੀ ਸੰਮਤ ੧੮੫੬ ਬਿਕਰਮੀ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਲੁਹਾਰੀ ਦਰਵਾਜਾ ਦੇ ਰਾਹ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਓ। ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਆਪ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੇ ਪੁੱਜੋਗੇ, ਝਟ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਹਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਸੋ

ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਜਦ ਨੀਯਤ ਸਮੇਂ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਚੋਣਵੇਂ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸੂਰਮੇ ਸਪਾਹੀ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਲੁਹਾਰੀ ਦਰਵਾਜਾ ਦੇ ਪਾਸ ਪੁੱਜਾ, ਤਦ ਮੀਆਂ ਮੋਹਕਮ ਦੀਨ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਰਾਖੇ ਨੇ ਝੱਟ ਬੂਹਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਸਹਾਇਤਾ ਬਦਲੇ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਇੱਕ ਜੋੜੀ ਸੋਨੇ ਦੇ ਕੰਗਨਾਂ ਦੀ ਤੇ ਇੱਕ ਦੋਸ਼ਾਲਾ ਮੋਹਕਮ ਦੀਨ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਜਦ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਤਿੰਨਾਂ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਸਮੇਤ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਦ ਦੋ ਸਰਦਾਰ ਤਾਂ ਨੱਸ ਗਏ। ਕੇਵਲ ਚੇਤ ਸਿੰਘ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਗਿਰਦ ਘੇਰਾ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਚਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੇ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਹੁਣ ਗੋਲੀ ਚਲਾਣੀ ਬੇਅਰਥ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਘੇਰਾ ਪਾਈ ਰੱਖੋ। ਚੇਤ ਸਿੰਘ ਆਪ ਹੀ ਰਸਦ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਰਨ ਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਸੋ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਹੀ ਚੇਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਲਾਹ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਓਹਦੀ ਬਿਨੈ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ, ਜਿਸ ਤੇ ਚੇਤ ਸਿੰਘ ਆਪ ਹੀ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਸਫਾਰਸ਼ ਤੇ ਦੋ ਪਿੰਡ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਵਾਸਤੇ ਚੇਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੇ ਆਪ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮੁਲਕ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅਮੀਰਾਂ ਤੇ ਰਈਸਾਂ ਨੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਕੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ ਜਿੱਤ ਹੋਣ ਦੀ ਵਧਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਪਤ ਅਬਰੋ ਦੇ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਫਤਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਦਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਆਮ ਡੌਂਡੀ ਪਿਟਵਾਈ ਗਈ ਕਿ ਹਰ ਇੱਕ ਦੁਕਾਨਦਾਰ, ਵਪਾਰੀ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਬੇਖਟਕੇ ਹੋ ਕੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਖੋਹਲ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇ। ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਜੋ ਚੀਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਖਰੀਦੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਸਭ ਦਾ ਮੁੱਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਅਸਰ ਪਿਆ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਲਹਿਰ ਤੇ ਚਹਿਲ ਪਹਿਲ ਆ ਗਈ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਜਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਸ਼ਟ ਮਗਰੋਂ ਸੁਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬ੍ਰਿਧੀ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।

੩੦. ਭਸੀਨ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਜਦ ਹੋਰ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਹਾਲ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਲੜਕੇ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰ ਕੇ ਲੜਾਈ ਦੀ ਠਾਨੀ। ਵਜੀਰਾਬਾਦ ਤੋਂ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਕਸੂਰ ਤੋਂ ਨਜ਼ਾਮੁੱਦੀਨ ਆਦਿਕ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਅੱਪੜ ਗਏ। ਇਨਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਸਾਲੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਤੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵੱਲੋਂ ਭੌਂ ਕੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਜਦ ਇਹ ਭਸੀਨ ਪਿੰਡ ਪਾਸ: ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪਾਸੇ ੧੦ ਕੋਹ ਦੀ ਵਿੱਥ ਤੇ ਹੈ, ਪੁੱਜੇ ਤਦ ਉੱਥੇ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਡੇਰਾ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬਾਕੀ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਕਿ ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੇ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਹੱਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਾਲਤ ਇਸ ਵੇਲੇ ਬੜੀ ਅਜਬ ਸੀ, ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਨਵਾਂ ਨਵਾਂ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਫੌਜ ਦਾ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਫੌਜ ਰਾਮਨਗਰ ਤੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਓਸ ਦਾ ਇੰਨੀ ਛੇਤੀ ਅਪੜਨਾ ਕਠਨ ਸੀ। ਫਿਰ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਸਾਰਾ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਸੀ, ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਆਂਦਾ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਕਿੰਤੂ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਉਸ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦੇਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰੋ, ਆਪ ਤੁਹਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਨਗੇ। ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬੁੱਢਾ ੮੦ ਵਰਿਹਾਂ ਦਾ ਆਇਆ। ਓਹਨੇ ਆ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਮਿਲੇ ਤਦ ਮੈਂ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦਾ ਪਤਾ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ।" ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਕੀਤਾ। ਓਸ ਬੁੱਢੇ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ। ਬੁੱਢੇ ਦੇ ਪਤਾ ਦੇਣ ਤੇ ਜਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤਹਿ ਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਤਦ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਯਾਂ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹੱਥ ਆ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਤੋਪਾਂ ਵੀ ਮਿਲੀਆਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਬੁੱਢੇ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ ਕੀਤਾ। ਫੇਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਫੌਜ ਨੂੰ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਅਗਾਉਂ ਦੇ ਕੇ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਭਸੀਨ ਤੋਂ ਇੱਕ ਕੋਸ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਤੇ ਡੇਰਾ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਤੋਪਾਂ ਤਖ਼ਤਾਂ ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ।

ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਾਮੂਲੀ ਲੜਾਈ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਕੁਝ ਆਦਮੀ ਓਧਰੋਂ ਮੋਏ, ਕੁਝ ਇਧਰੋਂ। ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਲ੍ਹ ਦੋ ਟੋਕ ਲੜਾਈ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਭੀ ਗੱਲ ਸਭ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆਈ, ਕਿੰਤੂ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਖਾਹਸ਼ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾ ਮਿਲਿਆ। ਰਾਤੀ ਅਜਿਹਾ ਸੁੱਤਾ ਕਿ ਸੁੱਤੇ ਦਾ ਹੀ ਦਮ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਉੱਠਿਆ। ਜਦ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਫੌਜ ਤਯਾਰ ਹੋ ਕੇ ਲੜਾਈ ਲਈ ਨਿੱਕਲਣ ਲੱਗੀ ਤਦ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਖੈਮੇ ਵਿੱਚ ਮੋਇਆ ਵੇਖਿਆ। ਜਦ ਲਸ਼ਕਰ ਵਿੱਚ ਇਹਦੇ ਮਰਨ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਪੁੱਜੀ, ਤਦ ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਹੱਕੀ ਬੱਕੀ ਰਹਿ ਗਈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਪੈਰ ਵੀ ਅੱਗੇ ਨਾ ਉੱਠਿਆ। ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਤੇ ਕਸੂਰੀ ਪਠਾਣ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਟੁਰ ਪਏ। ਬਾਕੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆ ਮਿਲੇ ਤੇ ਓਹਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਤੇਰੇ ਵੈਰੀ ਨੂੰ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸਾਂਭ ਲਿਆ ਹੈ ਤੇ ਕੁਲ ਫੌਜ ਨੱਸ ਗਈ ਹੈ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਖ਼ਬਰ ਤੋਂ ਬੜਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਤੇ ਓਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ; ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਆ ਮਿਲੇ ਸੀ, ਬੜੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਦਿਲੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਨੌਕਰ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਹ ਨੱਸ ਗਏ।

੩੧. ਫਤਹ ਪਾ ਕੇ ਮੁੜਨਾ

ਇਸ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੀ ਫਤਹ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚੌਧਰੀ ਤੇ ਰਈਸਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਫਤਹ ਦੀ ਵਧਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਵੰਡੀ ਗਈ ਤੇ ਕਈ ਦਿਨ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ਾਦਿਆਨੇ ਵਜਦੇ ਰਹੇ।

੩੨. ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ

ਇਸੇ ਸਾਲ ੧੮੫੭ ਬਿਕਰਮੀ ਨੂੰ ਫਗਣ ਦੀ ਸਤਮੀ ਨੂੰ ਰਾਣੀ ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ ਤੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਵਾਰਸ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਕੰਵਰ ਖੜਗ ਸਿੰਘ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਬਾਲ ਦੇ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੜੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਕੀਤੀ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਰੁਪਯੇ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਤੇ ਅਨਾਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ।

੩੩. ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਖਿਤਾਬ

ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਹੋਈ ਕਿ ਇੱਕ ਆਮ ਦਰਬਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਸੋ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸੀ, ਸਾਰੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਨੰਬਰਦਾਰ ਤੇ ਚੌਧਰੀ ਸੱਦੇ ਗਏ ਤੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਲਸੇ ਵਾਸਤੇ ਨੀਯਤ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਿਨ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਟਿੱਕਾ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਹਰ ਪਾਸਿਓਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਛੱਡੇ ਗਏ। ਬੜੀ ਧਨ ਦੌਲਤ ਵੰਡੀ ਗਈ। ਗ਼ਰੀਬਾਂ, ਅਨਾਥਾਂ, ਨੌਕਰਾਂ, ਚਾਕਰਾਂ ਤੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਅੱਗੋਂ ਤੋਂ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ "ਸਰਕਾਰ" ਕਹਿ ਕੇ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ "ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ" ਲਿਖਿਆ ਜਾਇਆ ਕਰੇ।

੩੪. ਆਪਣਾ ਸਿੱਕਾ ਚਲਾਇਆ

ਫਿਰ ਵਿਚਾਰ ਹੋਈ ਕਿ ਆਪਣਾ ਸਿੱਕਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਸੋਚਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦਾ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਫਿਕਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਆ ਜਾਏ। ਸੋ ਬੜੀ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਇਹ ਪਸੰਦ ਆਇਆ:

ਦੇਗੋ ਤੇਗੋ ਫਤਹ ਨੁਸਰਤ ਬੇਦਰੰਗ

ਯਾਫਤ ਅਜ ਨਾਨਕ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ

ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ ਠੱਪਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਮ, ਜਿੱਥੇ ਠੱਪਾ ਲੱਗੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਹੋਵੇ। ਉਸੇ ਦਿਹਾੜੇ ਟਕਸਾਲ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਕਈ ਸੌ ਰੁਪਯੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ।

੩੫. ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਾਜ਼ੀ ਨਿਜਾਮਉਦੀਨ ਨੂੰ ਖਿਲਅਤ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਰਜਿਸਟਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸੌਂਪਿਆ ਤੇ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ ਕਿ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਬੜੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਜੋ ਪ੍ਰਜਾ ਨੂੰ ਸ਼ਕਾਇਤ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਾ ਮਿਲੇ। ਇਮਾਮਬਖਸ਼, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੋਕੀ 'ਖਰ ਸਵਾਰ' ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਕੋਤਵਾਲ ਨੀਯਤ ਕੀਤਾ। ਦੀਵਾਨ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਬਨਵਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਕੀਮ ਨੂਰਦੀਨ ਨੂੰ ਹਕੀਮ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਹੁਦੇ ਨੀਯਤ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਵੰਡ ਕੇ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਨਸਾਫ ਕਿਸੇ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੱਥੋਂ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਪੜ੍ਹਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਤਦ ਵੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਬੁੱਧੀ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਲਕ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇਸ ਖੂਬੀ ਨਾਲ ਚਲਾਇਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿਛਲੀਆਂ ਭਾਜੜਾਂ ਦੇ ਦੁਖ ਭੁਲ ਗਏ।

੩੬. ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹਮਲਾ

ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਵਾਲਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਫੌਜ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਝੱਟ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਓਹਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਘੇਰਿਆ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਤਾਂ ਉਹ ਅੰਦਰੇ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਤੰਗ ਹੋ ਕੇ ਬੇਦੀ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਤਕੜੀ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਦੀ ਰਕਮ ਦੇ ਕੇ ਅਧੀਨਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ।

੩੭. ਦਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੈਦ ਤੇ ਅਕਾਲ ਗੜ੍ਹ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਦਲ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲਗੜ੍ਹੀਆ: ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹੱਥੀਂ ਪਾਲ ਕੇ ਅਕਾਲ ਗੜ੍ਹ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਬਖਸਿਆ ਸੀ, ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਦਾ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਮਿਲ ਕੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਏ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਬੜਾ ਕ੍ਰੋਧ ਆਇਆ ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਦਲ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਕੋਈ ਫਸਾਦ ਕਰਦਾ, ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਓਹਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਆਪ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਅਕਾਲਗੜ੍ਹ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਕਿੰਤੂ ਸਰਦਾਰ ਦਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਰਦਾਰਨੀ ਧਰਮ ਕੌਰ ਨੇ ਅਸਲ ਹਾਲ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋ ਕੇ ਝਟ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰ ਲਏ, ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਅੱਗ ਵੱਸਣ ਲੱਗੀ ਤੇ ਇੱਕ ਮੁਦਤ ਤੱਕ ਲੜਾਈ ਹੋਂਦੀ

ਰਹੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਧਰਮ ਕੌਰ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਫੌਜ ਤੇ ਮਰਦਾਂ ਵਾਂਗ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ। ਧਰਮ ਕੌਰ ਬੜੀ ਸਿਆਣੀ, ਦਲੇਰ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਸੀ। ਇਧਰ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਰਖੀ ਤੇ ਉਧਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਨੂੰ ਮਦਦ ਲਈ ਸੱਦ ਭੇਜਿਆ। ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਓਹਨੇ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾਣ ਵਾਸਤੇ ਬੁਲਾ ਭੇਜਿਆ। ਅਜੇ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੂਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਵੇਲੇ ਜਦ ਕਿ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਦੁਸਮਣ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਨ, ਅਕਾਲਗੜ੍ਹ ਦਾ ਘੇਰਾ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਨਾ ਉਚਿਤ ਜਾਤਾ। ਸੋ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਓਥੋਂ ਘੇਰਾ ਛੱਡ ਕੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਿਆ।

੩੮. ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਲੜਾਈ

ਇਕ ਖੱਤ ਵਜੀਰਾਬਾਦ ਦੇ ਹਾਕਮ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਤਕਤੀ ਝਾੜ ਪਾਈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਦਦ ਦੇਣ ਤੋਂ ਹਟ ਗਿਆ। ਜਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੁੱਜਾ ਤਦ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੋ ਮੀਲ ਖੜਾ ਸੀ। ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਤੋਂ ਮੀਂਹ ਵਾਂਗ ਗੋਲੀ ਚਲੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਦਮੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਘਿਰ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਮੋਰਚਾ ਕਾਇਮ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਪੁਰ ਗੋਲੇ ਮਾਰਨੇ ਸੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੀਕਨ ਇਹੋ ਹੀ ਹਾਲ ਰਿਹਾ। ਜਦ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਨੇ ਸਵਾਏ ਅਧੀਨਤਾ ਫੜਨ ਦੇ ਕੋਈ ਰਾਹ ਬਚਾਓ ਦੀ ਨਾ ਤੱਕੀ, ਤਦ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਨੂੰ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਤੇ ਜੁਰਮਾਨਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਅੱਗੋਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਹਾਂਗਾ। ਇਹ ਜਾਗੀਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੋਈ ਸਮਝਾਂਗਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਨਜਰਾਨਾ ਤੇ ਫੌਜ ਦਾ ਕੁੱਲ ਖਰਚ ਲੈ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤੇ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕਰਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਦਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।

੩੯. ਦਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਲਾਣਾ

ਦਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਿਲ ਤੇ ਇਸ ਕੈਦ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਸਦਮਾ ਹੋਇਆ, ਓਹ ਅਕਾਲ ਗੜ੍ਹ ਪੁੱਜਦੇ ਹੀ ਮਰ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਅਕਾਲਗੜ੍ਹ ਪੁੱਜ ਕੇ ਦਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੁਪਤਨੀ ਧਰਮ ਕੌਰ ਨੂੰ ਦੋ ਪਿੰਡ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਵਾਸਤੇ ਦੇ ਕੇ ਬਾਕੀ ਇਲਾਕਾ ਲਾਹੌਰ ਰਾਜ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ।

੪੦. ਕਸੂਰ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ

ਇਸੇ ਸਾਲ ਇਸ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਕਾਲੇ ਵਾਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਕਸੂਰ ਨੂੰ ਫਤਹ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਫੌਜ ਭੇਜੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੋਂ ਦੇ ਰਈਸ ਨਜ਼ਾਮੁੱਦੀਨ ਨੇ ਅਧੀਨਤਾ ਸ੍ਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਕੁਤਬਦੀਨ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਪਾਸ ਸਲਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਫੌਜ ਮਦਦ ਲਈ ਦੇਣ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਕੀਤਾ। ਕੁਤਬਦੀਨ ਜਦ ਲਾਹੌਰ ਆਇਆ, ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਓਹਦੀ ਬੜੀ ਖਾਤਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਇੱਕ ਖਿਲਅਤ ਦੇ ਕੇ: ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਾਥੀ ਦਾ ਜ਼ੰਜੀਰ ਤੇ ਇੱਕ ਘੋੜਾ ਸੀ, ਵਾਪਸ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤਾ।

੪੧. ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮਿਤਰਾਨਾ

ਹੁਣ ੧੮੫੯ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਮਾਲੂਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਬਜਾ ਹੈ, ਓਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੇਹੜਾ ਕੇਹੜਾ ਸਰਦਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਤਰਾਨਾ ਸਲੂਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੇਹੜਾ ਕੇਹੜਾ ਦੁਸ਼ਮਣ। ਸੋ ਓਸ ਨੇ ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ ਪਾਸ ਇੱਕ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਭੇਜੀ। ਕਿੰਤੂ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਆਇਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਵਾਏ

ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਕਤ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਚਲਾਣੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਓਹਨਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲਾਣਾ ਕੀਤਾ ਸੀ) ਲਿਖ ਕੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਖਿਮਾ ਮੰਗੀ। ਜਦ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਮਲੂਮ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਵਾਏ ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋਸਤ ਨਹੀਂ, ਤਦ ਇਹ ਖਿਆਲ ਕਰ ਕੇ ਕਿ ਦੋਸਤ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਚਲਾਣਾ ਕੀਤਾ, ਆਪ ਜਾਣਾ ਉਚਿਤ ਜਾਤਾ। ਤਰਨਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ ਅਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਕੇ ਪਿੰਡ ਫਤਹ ਆਬਾਦ ਜੋ ਕਪੂਰਥਲੇ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜਾ ਪੁੱਜਾ। ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਤੰਬੂ ਲਵਾ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਆਪ ਦੋ ਮੀਲ ਅੱਗੋਂ ਜਾ ਕੇ ਬੜੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਨਾਲ ਲਿਆ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਤੰਬੂ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਉਤਾਰੇ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਮਝ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਚਲਾਣੇ ਦਾ ਸ਼ੋਕ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਦਵਾਇਆ ਕਿ ਐਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹਿਤ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦੋਸਤ ਤੇ ਖੈਰਖਾਹ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਰੱਖੋ। ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਧੋਖਾ ਜਾਂ ਫਰੇਬ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪਗੜੀ ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਬਦਲ ਕੇ ਧਰਮ ਭਾਈ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਫਿਰ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਦੁਹਾਂ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿਣ ਤੇ ਮਿਲਾਪ ਰਖਣ ਦੀ ਸੋਂਹ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਇਸੇ ਭਾਵ ਦਾ ਇਕਰਾਰਨਾਮਾ ਲਿਖ ਕੇ ਓਸ ਤੇ ਦੁਹਾਂ ਨੇ ਦਸਖਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।

੪੨. ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੱਸ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਖਲਾਰਦਾ ਹੈ। ਤਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ੍ਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੇ ਨੌਕਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੂੰ ਓਹ ਇਲਾਕਾ, ਜੇ ਓਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਖੋਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਬਿਨਾਂ ਖੂਨ ਵੀਟੇ ਦੇ ਮਿਲ ਗਿਆ, ਸਗੋਂ ਕਾਂਗੜੇ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਓਹਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫਤਹ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਨੂਰਪੁਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਫਤਹ ਕੀਤਾ ਤੇ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਵੇਖ ਕੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵੱਲ ਨੱਸ ਗਿਆ।

੪੩. ਧਨੀ ਪੋਠੋਹਾਰ ਦੀ ਜਿੱਤ

ਇੱਥੋਂ ਮੁੜ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਠਾਨਕੋਟ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸੁਜਾਨਪੁਰ ਜੋ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਬੁਧ ਸਿੰਘ, ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਫਤਹ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜਾ ਕਰ ਕੇ ਬਹਿਰਾਮ ਪੁਰ, ਸੁਕਾਲਗੜ੍ਹ ਤੇ ਧਰਮਕੋਟ ਆਦਿਕ ਲਾਗੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਤੈਹਤ ਵਿੱਚ ਆਂਦਾ। ਫਿਰ ਪਿੰਡੀ ਭੱਟੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਧਨੀ ਪੋਠੋਹਾਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ: ਜਿੱਥੋਂ ਦੇ ਘੋੜੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਂਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ਤੇ ਓਥੋਂ ੪੦੦੦ ਸੋਹਣੇ ਤੇ ਤੇਜ਼ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਘੋੜੇ ਲੈ ਕੇ ਮੁੜ ਆਇਆ।

੪੪. ਡਸਕਾ ਤੇ ਚਨਯੋਟ

ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਡਸਕੇ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਾਲਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀ ਬਿਠਾ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ।

ਚਨਯੋਟ ਵਿੱਚ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ: ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੀ, ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਬਾਬਤ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਪ੍ਰਜਾ ਦੁਖੀ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਝੱਟ ਉਧਰ

ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੁਝ ਇਲਾਕਾ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਵਾਸਤੇ ਦੇ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਚਲੇ ਆਏ।

੪੫. ਕਸੂਰ ਦਾ ਰਾਜ ਵਿਦਰੋਹ

ਅਜੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਇਸ ਪਾਸਿਓਂ ਆਇਆਂ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਕਿ ਖ਼ਬਰ ਆਈ ਕਿ ਕਸੂਰ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਸੂਰ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨਜ਼ਾਮੁਦੀਨ ਦੀ ਮਨਸ਼ਾ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ ਫਸਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨੇ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਮੰਗਾ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੁਝ ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਵੀ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰ ਤੇ ਚੋਣਵੀਂ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਕਸੂਰ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਤੇ ਸ੍ਰ. ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੜੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕਸੂਰ ਅੱਪੜੋ। ਉਧਰੋਂ ਪਠਾਣ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਵੀ ਬੜੀ ਸੂਰਮਤਾ ਨਾਲ ਦੋਹਾਂ ਲਸ਼ਕਰਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਿੰਤੂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਠਾਣਾਂ ਦਾ ਠਹਿਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਈ ਵੇਰ ਆਪ ਜਾ ਕੇ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵਖਾਏ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਨਜ਼ਾਮੁਦੀਨ ਨੂੰ ਹਾਰ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈਣੀ ਪਈ। ਕਿੰਤੂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅੱਪੜ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਵੀ ਘੇਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇੰਨੀ ਅੱਗ ਵਸਾਈ ਕਿ ਚਾਰਿਆਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਨਜ਼ਾਮੁਦੀਨ ਦੀ ਫੌਜ ਘਾਬਰ ਗਈ। ਇੱਕ ਤਕੜੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਫਤਹ ਕੀਤਾ। ਜਿੰਨੀ ਫੌਜ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਸਾਰੀ ਮਾਰੀ ਗਈ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਕਾਫੀ ਸਿਪਾਹੀ ਕੈਦ ਕੀਤੇ, ਕਿੰਤੂ ਅੰਤ ਨੂੰ ਨਜਾਮੁਦੀਨ ਨੇ ਮਾਫੀ ਮੰਗ ਲਈ ਤੇ ਫੌਜ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਰਚ ਦੇ ਕੇ ਇੱਕ ਤਕੜੀ ਰਕਮ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਵਾਸਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਹਿਣ ਦੀ ਬਾਬਤ ਲਿਖਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਫਿਰ ਉਸੇ ਨੂੰ ਕਸੂਰ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਆਏ।

੪੬. ਫਗਵਾੜੇ ਦੀ ਫਤੇਹ

ਹੁਣ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਵਾਬੇ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕੀਤਾ। ਚੂਹੜ ਮੱਲ ਓਸ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਹਾਕਮ ਸੀ। ਓਹਦਾ ਇਲਾਕਾ ਫਤੇਹ ਕਰ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਫਤੇਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਚੂਹੜ ਮੱਲ ਦੀ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਓਹਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਫੀ ਰਕਮ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੀ ਬਾਕੀ ਦੀ ਆਯੂ ਹਰਦਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਇਥੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਫਤੇਹ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਕਪੂਰਥਲੇ ਜਾਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਦਿਨ ਸਰਦਾਰ ਫਤੇਹ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਰਹਿ ਕੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦੇ ਰਹੇ। ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਪੁੱਜੀ ਕਿ ਰਾਜ ਕੋਟ ਤੇ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਫਿਰ ਬਿਸਤ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਵਧਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਬਜਵਾੜਾ ਆਦਿਕ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਵੀ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇਸ ਪਾਸੇ ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਮੋੜੀਆਂ। ਉੱਥੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਸ਼ਕਸਤ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਜੋ ਪਹਾੜ ਦੇ ਹੇਠ ਸੀ, ਫਤੇਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਪਹਾੜਾਂ ਵੱਲ ਨੱਸ ਗਿਆ।

੪੭. ਕਸੂਰ ਤੇ ਫਿਰ ਚੜ੍ਹਾਈ

ਕੁਤਬੁਦੀਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨਜ਼ਾਮੁਦੀਨ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਕੇ ਆਪ ਤਖ਼ਤ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਜਦ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਾਸ ਅੱਪੜੀ ਤਦ ਓਹਨੇ ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਫਤੇਹ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ ਸਰਦਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ਓਧਰ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਓਧਰ ਕੁਤਬਦੀਨ ਵੀ ਤਿਆਰ ਸੀ। ਓਹਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਰਸਤਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਚੋਣਵੀਂ ਫੌਜ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਸਖ਼ਤ

ਲੜਾਈ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਕਬਜਾ ਹੋਣ ਵਿਚ ਨਾ ਆਇਆ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇਕ ਘੋਰ ਸੰਗਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫੌਜ ਦੇ ਪੈਰ ਉੱਖੜ ਗਏ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫਤੇਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੁਤਬਦੀਨ ਨੇ ਗਲ ਵਿੱਚ ਪੱਲਾ ਪਾ ਕੇ ਮਾਫੀ ਮੰਗੀ ਤੇ ਫੌਜ ਦਾ ਖ਼ਰਚ ਤੇ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਵਜੋਂ ਰਕਮ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਓਹਦਾ ਕਸੂਰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਕੇ ਓਸੇ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।

੪੮. ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਅਜੇ ਸੈਨਾ ਦਾ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਥਕੇਵਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਥਾ ਸੀ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਮਧਯਾਨ ਤੇ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਸੂਰਮਤਾ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਹਰ ਦਿਲ ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਦਮਕ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਬਹਾਦਰਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਖੌਫ ਤੇ ਖਤਰਾ ਛਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਵਾਈ ਸੁਣ ਕਾਫੀ ਰਕਮ ਲੈ ਕੇ ੩੦ ਮੀਲ ਅੱਗੇ ਆ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਮੇਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਥੱਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਓਹਨਾਂ ਵੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਜਾਣ ਇੱਕ ਤਕੜੀ ਰਕਮ ਖਿਰਾਜ ਵਜੋਂ ਲੈਣੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਏ।

੪੯. ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ

ਸਰਦਾਰ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਓਹਦੀ ਤੀਵੀਂ ਸੁਖਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਤੋਪ ਜਮਜਮ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਭੰਗੀਆਂ ਵਾਲੀ ਤੋਪ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਈ ਹੈ) ਮੰਗੀ। ਓਹਨੇ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਮਾਈ ਸੁਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਰੱਖ ਕੇ ਡਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਲਗਾਤਾਰ ਲੜਾਈ ਹੋਂਦੀ ਰਹੀ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇੱਕ ਪਾਸਿਓਂ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਅੱਗ ਵਸਾਈ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੇ ਦੀਵਾਰ ਚੂਰ ਚੂਰ ਹੋ ਗਈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਭੰਗੀਆਂ ਤੇ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਮਾਈ ਸੁੱਖਾ ਆਪਣੇ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲੀ। ਓਸ ਵੇਲੇ ਬੱਦਲ ਤੇ ਅੰਨੇਰੀ ਇਤਨੀ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਸੀ ਕਿ ਵਿਚਾਰੀ ਨੂੰ ਅੱਗਾ ਪਿੱਛਾ ਕੁਝ ਨਾ ਸੁਝਿਆ ਕਿ ਕਿਧਰ ਜਾਵਾਂ? ਬੱਦਲ ਵਿੱਚ ਭਿਜਦੀ ਸਰਦਾਰ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ, ਸ੍ਰ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਸੁਖਾਂ ਦੇ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਵਾਸਤੇ ਕੁਝ ਪਿੰਡ ਦਵਾ ਦਿੱਤੇ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਤੇ ਬੜਾ ਦਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਕੇ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਚੜ੍ਹਾਇਆ।

੫੦. ਝੰਗ ਤੇ ਹਮਲਾ

੧੮੬੧ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਦੁਸਹਿਰਾ ਬੜੀ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਦੁਸਹਿਰੇ ਪਿੱਛੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਸਿਆਲ ਭੰਗ ਦੇ ਹਾਕਮ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਨੇ ਡਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ, ਕਿੰਤੂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਹਦੀ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰਜਾ: ਜੋ ਓਹਦੇ ਹੱਥੋਂ ਸਖ਼ਤ ਤੰਗ ਸੀ, ਮਹਾਰਾਜੇ ਵੱਲ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਫੌਜ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਫਸਰ, ਜੋ ਐਹਮਦ ਖਾਂ ਦੇ ਅਤ੍ਯਾਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਆ ਗਏ। ਹੁਣ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਵਾਸਤੇ ਲੜਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਓਹ ਨੱਸ ਕੇ ਮੁਲਤਾਨ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਜਾ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਵੱਲ ਆਦਮੀ ਭੇਜ ਕੇ ਸੁਲਾਹ ਕਰ ਲਈ। ਫੌਜ ਦਾ ਖ਼ਰਚ ਤੇ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਅੱਗੋਂ ਨੂੰ ੬੦ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਨਾ ਦੇਣਾ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇਸੇ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਮੁੜ ਨੀਯਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

੫੧. ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ

ਉੱਚ ਵੱਲੋਂ ਮੁੜ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੀ ਆਏ। ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਕੇ ਚੜ੍ਹਾਵਾ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਤੇ ਦਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਆਮ ਦਰਬਾਰ ਕਰ ਕੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਅਹੁਦੇ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਹਾਕਮ ਚੁਣੇ:

ਸਰਦਾਰ ਹੁਕਮ ਖਾਂ ਤੇ ਗੋਸ਼ ਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਤੋਪਖਾਨਿਆਂ ਦਾ ਅਫਸਰ ਬਣਾਇਆ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਖਾਸ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸੀ, ੮੦੦ ਸਪਾਹੀ ਪੈਦਲ ਤੇ ਸਵਾਰ ਓਹਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕੀਤੇ। ਸਰਦਾਰ ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ੪੦੦ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਅਫਸਰ ਬਣਾਇਆ। ਰੋਸ਼ਨ ਖਾਂ ਤੇ ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁਲਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ੨੦੦੦ ਫੌਜ ਰੱਖੀ। ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ੭੦੦ ਸਵਾਰ ਦੇ ਕੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਨੀਯਤ ਕੀਤਾ। ਸਰਦਾਰ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ੪੦੦ ਸਵਾਰ ਦੇ ਕੇ ਘੇਬ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਓਹਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕੀਤਾ। ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਧਾਰੀ ਦੇ ਲੜਕੇ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ੫੦੦ ਸਵਾਰ ਤੇ ਰਸਾਲਦਾਰ ਬਣਾਇਆ। ਮਿਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ੫੦੦ ਜਵਾਨਾਂ ਤੇ ਅਫਸਰ ਨੀਯਤ ਕੀਤਾ। ਕਿਰਪਾ ਸਿੰਘ ੧੦੦੦ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੇ, ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ੫੦੦ ਸਵਾਰਾਂ ਤੇ ਅਫਸਰ ਨੀਯਤ ਹੋਏ। ਬਾਜ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ੫੦੦ ਸਪਾਹ ਤੇ ਅਫਸਰ ਬਣਾਇਆ। ਮੋਰਨੀਵਾਲਾ ਦਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਕੁਝ ਜਾਗੀਰ ਵੀ ਮਿਲੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਇੱਜ਼ਤ ਵਾਲੇ ਅਹੁਦੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਤੁਸਾਂ ਇੰਨੀ ਇੰਨੀ ਫੌਜ ਭਰਤੀ ਕਰਾਣੀ:

ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਪੁੱਤ੍ਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ, ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੁੱਤ੍ਰ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ, ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਹਲੋਵਾਲੀਆ, ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਪੁੱਤਰ ਗੁਜਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਚਮ੍ਯਾਰੀ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਦਸ ਹਜਾਰ ਸਪਾਹ, ਨਕੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ੪੦੦੦, ਘਨੱਯਾਂ ਤੋਂ ੫੦੦੦, ਦਵਾਬੇ ਤੋਂ ੭੦੦੦, ਪਹਾੜੀ ਰਈਸਾਂ ਤੋਂ ੫੦੦੦।

੫੨. ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਈਸਾਂ ਦਾ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਆਉਣਾ

ਕਾਬਲ ਦਾ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਓਥੇ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਰਜਾ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੇ ਜੋ ਕਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਓਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੇਫਿਕਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਦਰਯਾਏ ਜੇਹਲਮ ਤੇ ਝਨਾਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਹੁਣ ਇਸੇ ਵਿੱਚ ਕਲ੍ਯਾਨ ਜਾਤੀ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਮੇਲ ਕਰ ਕੇ ਅਧੀਨਤਾ ਸ੍ਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਣ। ਸੋ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਓਹਨਾਂ ਆਪਣਾ ਫਖਰ ਸਮਝਿਆ।

੫੩. ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੱਲ ਧਿਆਨ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਮੁਲਕ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦੇ ਹਰਦਵਾਰ ਵੱਲ ਚਕਰ ਲਾਂਦੇ ਜਦ ਵਾਪਸ ਮੁੜੇ ਤਦ ਓਸ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਲਈ, ਜੋ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਫਤਹ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਦੁਰਾਨੀ ਹਾਕਮਾਂ ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਅਸਰ ਪਿਆ ਕਿ ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੁਲਕੀ ਲੋੜਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਜਾ ਦੇ ਸੁਖ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਕੁਝ ਮਾਮਲਾ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਝੰਗ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ੬੦ ਹਜ਼ਾਰ ਖਰਾਜ ਦੇਣਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਇਸ ਨੇ ਇਹ ਰਕਮ ਦੂਣੀ ਦੇਣੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ।

੫੪. ਜਸਵੰਤ ਰਾਏ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਭਾਂਜ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਇੱਛਾ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਦੌਰਾ ਕਰ ਕੇ ਅੱਪੜੇ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਅਵਾਈ ਸੁਣ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਹਾਕਮ ਮੁਕਾਮ ਮਹਤਮ ਤੇ ਆ ਮਿਲਿਆ। ਇੱਕ ਤਕੜੀ ਰਕਮ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ, ਇੱਥੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਜਸਵੰਤ ਰਾਓ ਹੁਲਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਕਸਤ ਖਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਆਇਆ ਹੈ ਤੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ੮-੧੦ ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਦਮ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਰਾਜਾ ਦੀ ਫੌਜ ਕਦਮ ਰਖੇ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਵਾਪਸ ਮੁੜੇ। ਜਸਵੰਤ ਰਾਏ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁੱਜ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਵਕੀਲ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਾਸ ਅਪੜਿਆ ਤੇ ਓਹਨੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਜਸਵੰਤ ਰਾਓ ਹੁਲਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਭਾਂਜ ਖਾ ਕੇ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਆਇਆ ਹੈ। ਐਸ ਵੇਲੇ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮਦਦ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਈਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬੜੇ ਤੰਗ ਸਮੇਂ ਖ਼ਬਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁੱਜ ਚੁੱਕੇ ਹੋ ਤੇ ਦੂਜਾ ਲਾਰਡ ਲੀਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲਸ਼ਕਰ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੇ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਤੋਂ ਲੰਘ ਆਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਇੰਨੀ ਛੇਤੀ ਇਹ ਗੱਲ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚੋਂ ਫੌਜ ਨੂੰ ਇਕਦਮ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਏ। ਹੱਛਾ, ਚਲੋ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਲਦੇ ਹਾਂ। ਉੱਥੇ ਤੁਹਾਡੇ ਰਾਜਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕਰਾਂਗੇ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਸਰਦਾਰ ਫਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਤੇ ਆਪ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁੱਜ ਗਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਇਸੇ ਨਤੀਜੇ ਤੇ ਅੱਪੜੇ ਕਿ ਜਸਵੰਤ ਰਾਏ ਨੇ ਬੜੇ ਤੰਗ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਮਦਦ ਦੀ ਯਾਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਜਿੰਨੀ ਫੌਜ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਉਨੀ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ।

ਉਧਰ ਗੋਰਾ ਫੌਜ ਬਿਆਸ ਤੱਕ ਆ ਪੁੱਜੀ। ਗੋਰੇ ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਜਵਾਨ ਸਪਾਹੀ ਸੋਹਣੀਆਂ ਵਰਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰ ਵਾਂਗ ਕਤਾਰ ਬੰਨ੍ਹੀ ਆ ਗਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ੍ਵਸਿਖ੍ਯਤ ਫੌਜ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਕਿਥੋਂ ਵੇਖਣੀ ਸੀ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਤਮਾਸ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਪਾਸਿਓਂ ਗੋਰਾ ਫੌਜ ਵਾਜਾ ਵਜਾਂਦੀ ਲੰਘਦੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤਮਾਸ਼ਾ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ।

ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦੀ ਫੌਜ ਵੇਖੀ ਸੀ। ਇਹ ਫੌਜ ਜਿਸ ਰਸਤੇ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਏ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਤਬਾਹ ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਖੇਤ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੀ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਗੋਰਾ ਫੌਜ ਡਿੱਠੀ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦਾ ਇੱਕ ਤੀਲਾ ਵੀ ਪੈਸਾ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹਲਾਂਦੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਤੇ ਗੋਰਾ ਫੌਜ ਦੀ ਇਸ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਮਨ ਪਸੰਦੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੁਖ ਨਾ ਦੇਣਾ। ਕਵਾਇਦ ਤੇ ਗੋਰੇ ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਬੜਾ ਅਸਰ ਪਿਆ।

੫੫. ਲਾਰਡ ਲੀਕ ਦਾ ਸੰਦੇਸਾ

ਲਾਰਡ ਲੀਕ ਨੇ ਰਾਜਾ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਜੀਂਦ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪਾਸ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਜਸਵੰਤ ਰਾਇ ਹੁਲਕਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਜੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਵੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪੱਕਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਅਜੇਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਜਹੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਕੌਮ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ। ਐਸ ਵੇਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਛੀ ਗੱਲ ਤੇ ਜਸਵੰਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮਦਦ ਇਹੋ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨਾਲ ਓਹਦੀ ਸੁਲਾਹ ਕਰਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਜੋ ਜਸਵੰਤ ਰਾਏ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਕੇ ਓਹਨੂੰ ਮਸ਼ਵਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦ ਵਿੱਚ

ਕੋਈ ਅਜੇਹੀ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ ਜੋ ਤੁਹਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕੇ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ ਕਰ ਲਓ। ਜਸਵੰਤ ਰਾਏ ਹੁਲਕਰ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨ ਗਿਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਸੁਲਾਹ ਕਰਾ ਦੇਣ।

੫੬. ਜਸਵੰਤ ਰਾਏ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ

੧੯ ਦਸੰਬਰ ੧੮੦੫ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਰਡ ਲੀਕ ਸਾਹਿਬ ਪਾਸ ਆਪਣਾ ਵਕੀਲ ਭੇਜ ਕੇ ਜਸਵੰਤ ਰਾਏ ਹੁਲਕਰ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ ਕਰ ਲੈਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਗਵਰਨਰ ਦੀ ਮਨਸ਼ਾ ਵੀ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਓਹਨਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲਈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਕਰਾਰਨਾਮਾ ਤਰੀਕ ੧੧ ਜਨਵਰੀ ੧੮੦੬ ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਜਸਵੰਤ ਰਾਏ ਹੁਲਕਰ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਜਸਵੰਤ ਰਾਏ ਦਾ ਓਹ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਜੋ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਵਾਪਸ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੀ ਇੱਕ ਇਕਰਾਰਨਾਮਾ ਲਿਖ੍ਯਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਦਖ਼ਲ ਨਾ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕਰਾਰਨਾਮਾ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਦੇਸ਼ੀ ਫੌਜ ਜੋ ਆਈ ਸੀ, ਵਾਪਸ ਚਲੀ ਗਈ ਤੇ ਜਸਵੰਤ ਰਾਓ ਵੀ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਗਿਆ।

ਸੰਮਤ ੧੮੬੩ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵਿਸਾਖੀ ਕਟਾਸ ਤੀਰਥ ਤੇ ਕਰ ਕੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਜਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਲਾਮਾਰ ਬਾਗ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਾ ਕੇ ਓਸ ਵਿੱਚ ਅਲੀ ਮਰਦਾਨ ਖਾਂ ਵਾਲੀ ਨਹਿਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪਵਾਇਆ। ਦੂਜੇ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਬੰਦੀ ਤੇ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਵਸੂਲੀ ਦਾ ਪੱਕਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ।

ਫਿਰ ਇਸੇ ਸਾਲ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਲੰਘ ਕੇ ਜ਼ੀਰਾ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਕੋਟ ਕਪੂਰਾ ਤੇ ਮੁਕਤਸਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਏ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਧਰਮਕੋਟ ਮਾੜੀ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕੀਤਾ। ਫਰੀਦਕੋਟ ਵੱਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ, ਕਿੰਤੂ ਓਥੋਂ ਦੇ ਰਈਸਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਤਕੜੀ ਰਕਮ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਵਜੋਂ ਦੇ ਕੇ ਸੁਲਾਹ ਕਰ ਲਈ।

੫੭. ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲੇ ਵਿੱਚ

ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਪਟਿਆਲਾ ਵਾਲੇ ਤੇ ਨਾਭੇ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਅਣਬਣ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਵਾਸਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਗਿਆ। ਸੋ ੧੭ ਕੱਤਕ ਸੰਮਤ ੧੮੬੪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਭੇ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ, ਜਿਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਹਾਲ ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੁਲਾਹ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਧਨ ਦੇ ਕੇ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

੫੮. ਰਾਏ ਅਲਯਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਜ਼ਬਤੀ

ਇੱਥੋਂ ਵਾਪਸ ਹੋ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਏ ਅਲ੍ਯਾਸ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਤੋਂ ਓਸ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਆਦਿਕ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਾਮੂ ਰਾਜਾ ਜੀਂਦ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਥਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਣਾ ਜੋ ਬਿਆਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਅਲ੍ਯਾਸ ਗੋਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੁਹਕਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਬਖਸ਼ਿਆ। ਜਗਰਾਓਂ, ਜੰਡ੍ਯਾਲਾ, ਬੱਦੋਵਾਲ, ਤਲਵੰਡੀ, ਢਾਕਾ ਤੇ ਬਸੀ ਆਦਿਕ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਜੋ ਰਾਏ ਅਲ੍ਯਾਸ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਰਾਜਾ ਜੀਂਦ, ਨਾਭਾ, ਸਰਦਾਰ ਫਤੇਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ, ਸਰਦਾਰ ਵਸਾਵਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਬੈਹਗਾ ਸਿੰਘ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤੇ।

੫੯. ਜਵਾਲਾ ਮੁਖੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਗੋਰਖਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ

ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਾਹੂ ਜੋ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਹਿਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸੀ, ਮਿਲੇ। ਗੋਪੀਪੁਰੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਬਿਆਸ ਨੂੰ ਲੰਘ ਕੇ ਰਾਜਾ ਦੇ ਤਾਲਾਬ ਤੇ ਪੁੱਜੇ ਸੀ ਕਿ ਰਾਹ ਵਿੱਚੋਂ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਕਾਂਗੜੇ ਵਾਲੇ ਦਾ ਨਿੱਕਾ ਭਰਾ ਸਰਦਾਰ ਫਤੇ ਚੰਦ ਨੇ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਲਿਆਂਦੀ ਕਿ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਸਿਪਾਹ ਸਲਾਰ ਨੀਪਾਲ ਨੇ ਗੰਗਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਨਾਲਾ ਗੜ੍ਹ ਗੜਹੋਲ, ਸਰਮੋਰ, ਬਸਹਰ ਆਦਿਕ ਸਾਰੇ ਮੁਕਾਮਾਂ ਦੇ ਰਈਸਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਕਸਤ ਦੇ ਕੇ ਓਹਨਾਂ ਤੋਂ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਤੇ ਖਰਾਜ ਵਸੂਲ ਕਰ ਲਏ ਹਨ। ਹੁਣ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਆ ਘੇਰਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਮੇਰਾ ਭਾਈ ਐਸ ਵੇਲੇ ਆਪ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਾਕੂਲ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਦੇਵੇਗਾ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਕਾਂਗੜੇ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਭਾਵੇਂ ਜਰਨੈਲ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਥਾਪਾ ਦੇ ਵਕੀਲ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨਾਲੋਂ ਦੂਣਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਦੇਣ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਕੀਤਾ। ਕਿੰਤੂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿ ਜੇ ਗੋਰਖਿਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਧਦੀ ਗਈ ਤਦ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਵੀ ਜਰੂਰ ਹੱਥ ਮਾਰਨਗੇ: ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਵਾਪਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਗੋਰਖਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਅਜੇ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਗੋਰਖਿਆਂ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਵਿੱਚ ਬੀਮਾਰੀ ਪੈ ਗਈ ਤੇ ਸੌ ਸੌ ਆਦਮੀ ਰੋਜ਼ ਮਰਨ ਲੱਗੇ। ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਥਾਪਾ ਬਹੁਤ ਘਾਬਰਿਆ ਤੇ ਓਹਦੀ ਫੌਜ ਬੀਮਾਰੀ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਘੇਰਾ ਛੱਡ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਤੋਂ ਭਾਰ-ਬਰਦਾਰੀ ਮਦਦ ਲੈ ਕੇ ਦਰਯਾ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਗਿਆ।

ਗੋਰਖਿਆਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਕਿਲੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਿਆ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਕੇ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾਲਤਾ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਯਾ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਦਾ ਦਾਖਲ ਕਰ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜਵਾਲਾ ਮੁਖੀ ਪਹਾੜ ਤੱਕ ਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਠਹਿਰ ਕੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਸੈਰ ਕੀਤੀ।

੬੦. ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ

ਇਸੇ ਸਫਰ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ ਦੇ ਜੋੜਾ ਲੜਕਿਆਂ ਦਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲੇ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਦੂਜੇ ਦਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ* ਰੱਖਿਆ।

੬੧. ਕਸੂਰ ਦੀ ਫਤਹ

ਮਹਾਰਾਜੇ ਪਾਸ ਖ਼ਬਰ ਪੁੱਜੀ ਕਿ ਕੁਤਬਦੀਨ ਖਾਂ ਰਈਸ ਕਸੂਰੀਆ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇਹ ਮਨਸੂਬਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਫੌਜ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਕੇ ਇੱਕ ਹੋ ਫਿਰ ਮੁਸਲਮਾਨੀਆ ਸਲਤਨਤ ਕਾਇਮ ਕਰੀਏ। ਇਹ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਖੂਨ ਉੱਤਰ ਆਇਆ ਤੇ ਕ੍ਰੋਧ ਦੇ ਨਾਲ ਲੂੰ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ। ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਫੌਜਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਕਸੂਰ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਨੂੰ ਸਦ ਲਿਆ ਤੇ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਦੇ ਆਕੀਆਂ ਦੀ ਹੋਸ਼ ਠਿਕਾਣੇ ਕਰ ਕੇ ਜਦ ਫੌਜਾਂ ਕਸੂਰ ਪਾਸ ਅੱਪੜੀਆਂ ਤਦ ਪਿਛੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦੇ ਆ ਪੁਜੇ ਤੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਕਸੂਰ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਧਰੋਂ

--------------------

*ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਇਸ ਜੋੜੇ ਦੇ ਉਤਪਨ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਕਈ ਵੇਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਬਨਾਵਟੀ ਗੱਪਾਂ ਜੋ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੀ ਬਾਬਤ ਉਡਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਇਸ ਸੰਤਾਨ ਨੂੰ ਬਨਾਵਟੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ (ਵੇਖੋ ਤਾਰੀਖ ਸੱਯਦ ਮੁਹੰਮਦ ਲਤੀਫ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਫਾ (70) ਕਿੰਤੂ ਜੇਹੀ ਕਦਰ ਐਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਪਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਓਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤੇ ਸਾਬਤ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਗੱਪ ਨਿਰਮੂਲ ਹੈ।

ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫੌਜ ਵੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆ। ਸਾਰਿਆਂ ਰਾਹਾਂ ਤੇ ਦੋ ਦੋ ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਦਸਤੇ ਖੜੇ ਕਰ ਕੇ ਆਪ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਲੜਾਈ ਵਾਸਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਆ ਗਿਆ। ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਦੋ ਰੋਜ ਤੀਕਣ ਲਗਾਤਾਰ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੋਨਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਸੂਰਮੇ ਬਿਜਲੀ ਵਾਂਗੂ ਗਜ ਕੇ ਸ਼ਤਰੂ ਤੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ। ਅੱਖ ਦੀ ਫੋਰ ਵਿੱਚ ਖੂਨ ਦੀ ਨਦੀ ਵਗ ਟੁਰੀ ਤੇ ਲੋਥਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਢੇਰ ਲੱਗ ਗਏ। ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲਿਆ। ਮਾਨੋਂ ਅਫਗਾਨਾਂ ਲਈ ਮੌਤ ਆ ਗਈ। ਤੀਜੇ ਪਹਿਰ ਤੱਕ ਮੈਦਾਨ ਗਰਮ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਸੰਧ੍ਯਾ ਵੇਲੇ ਕਸੂਰ ਦੀ ਫੌਜ ਨੱਸ ਟੁਰੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੱਸ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾ ਵੜੇ ਤੇ ਦਰਵਾਜਾ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਅੰਦਰੋਂ ਗੋਲੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗੇ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵੀ ਬਾਹਰੋਂ ਘੇਰਾ ਪਾਇਆ। ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਅੱਗ ਵਸਦੀ ਰਹੀ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਜਦ ਅੰਦਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਅਨਾਜ ਦਾ ਤੋਟਾ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਲੋਕੀਂ ਐਸੇ ਤੰਗ ਹੋਏ ਜੋ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਖਾਣ ਲੱਗੇ। ਜਦ ਉਹ ਵੀ ਮੁੱਕ ਗਏ ਤਦ ਘੋੜਿਆਂ ਤੱਕ ਖਾ ਜਾਣ ਦੀ ਨੌਬਤ ਆ ਪੁੱਜੀ। ਤਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿਚੋਂ ਜੇ ਕੋਈ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ਜਾਣਾ ਚਾਹੇ ਤਦ ਉਹਨੂੰ ਬੜੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਜਾਣ ਦਿਓ। ਕਸੂਰ ਦੀ ਵਸੋਂ ਆਪਣੇ ਖਾਨਾਂ ਦੇ ਕਸੂਰ ਦੇ ਬਦਲੇ ਭੁੱਖ ਦੇ ਦੁਖ ਉਠਾਂਦੀ ਮਹਾਰਾਜੇ ਵੱਲੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮਿਲਣ ਤੇ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੀ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਣ ਲੱਗੀ। ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜੀ। ਜੋ ਅੱਗੋਂ ਅੜਿਆ, ਸੋ ਝੜਿਆ ਤੇ ਜੋ ਸ਼ਰਨ ਪਿਆ ਸੋ ਤਰਿਆ। ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਫੌਜ ਉੱਥੇ ਪੁੱਜੀ। ਜਿਸ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁਤਬਦੀਨ ਸੀ, ਪਾਸਿਆਂ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਜਦ ਤੋਪਾਂ ਨੇ ਗੋਲੇ ਉਗਲਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਤਦ ਕੁਤਬਦੀਨ ਦੀ ਹੋਸ਼ ਟਿਕਾਣੇ ਆ ਗਈ। ਓਹਨੂੰ ਸਿਵਾਏ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਰਹਿਮ ਤੇ ਛਡਣ ਦੇ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਹਲ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਕੁਝ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜਾ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ। ਜਦ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਰਨ ਪਿਆ ਵੇਖਿਆ ਤਦ ਤਰਸ ਕਰ ਕੇ ਓਹਨੂੰ ਬੜੀ ਇੱਜਤ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਬਿਠਾ ਲਿਆ। ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਮਮਦੋਟ ਸੀ, ਕੁਤਬਦੀਨ ਨੂੰ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਦੇ ਕੇ ਕਸੂਰ ਚੂਨੀਆਂ ਤੇ ਖੁਡੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਆਪ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਕੁਤਬਦੀਨ ਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗਨੀਮਤ ਸਮਝਿਆ ਤੇ ਝੱਟ ਮਹਾਰਾਜੇ ਪਾਸੋਂ ਆਗਿਆ ਲੈ ਕੇ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਪਾਰ ਮਮਦੋਟ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਕੁਤਬਦੀਨ ਦਾ ਤਕੜਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਹੱਥ ਆਇਆ। ਹੁਣ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੜੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਸ ਫਤਹ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਦਰਬਾਰ ਕਰ ਕੇ ਫੌਜੀ ਤੇ ਹੋਰ ਆਦਮੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸੇਵਾ ਤੇ ਜਾਨ ਹੂਲਵੀਂ ਸੂਰਮਤਾ ਦੱਸੀ ਸੀ, ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਆਦਿਕ ਵੰਡੇ। ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਬੜੇ ਚੜ੍ਹਾਵੇ ਚੜ੍ਹਾਏ ਤੇ ਫਿਰ ੧੫ ਦਿਨ ਲਾਹੌਰ ਠਹਿਰ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਫੌਜ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਾ ਦਿੱਤੀ।

੬੨. ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ

ਜਦ ਫੌਜ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਤਦ ਪਿੱਛੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਮੁਸਾਹਬਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਜਦ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਪਾਸ ਅੱਪੜੇ ਤਦ ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਕਾਲਿਆਂ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ਫਰ ਖਾਂ ਪਾਸ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਕਹੇ ਕਿ ਜਦ ਤੁਸਾਂ ਸਾਡੀ ਅਧੀਨਤਾ ਸ੍ਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਤਦ ਇਕਰਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ। ਕਿੰਤੂ ਤੁਸਾਂ ਆਪਣੇ ਬਚਨ ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਜਦ ਝੰਗ ਦਾ ਰਈਸ ਐਹਮਦ ਖਾਂ ਸਿਆਲ ਨੱਸ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪਾਸ

ਆਇਆ, ਤਦ ਤੁਸਾਂ ਓਹਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਫਿਰ ਕੁਤਬਦੀਨ ਨਾਲ ਤੁਸਾਂ ਮਿਤਰਾਨਾ ਗੰਢ ਕੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਗੋਂਦ ਗੁੰਦੀ। ਹੁਣ ਚੂੰਕਿ ਤੁਸਾਂ ਆਪ ਬਚਨ ਭੰਗ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਾਲਾਨਾ ਖਰਾਜ ਜੁਰਮਾਨੇ ਤੇ ਫੌਜ ਦੇ ਖ਼ਰਚ ਸਮੇਤ ਦੇਵੋ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਦਖਲ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਏਗੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਤੇ ਅਧੀਨਗੀ ਨਾਲ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਆਉਣ ਦੀ ਕਿਉਂ ਖੇਚਲ ਕੀਤੀ ਹੈ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਨੌਕਰ ਹਾਂ। ਸਾਲਾਨਾ ਖਰਾਜ ਦੇਣ ਦਾ ਜੋ ਮੈਂ ਇਕਰਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਕੁੱਤਾ ਭੇਜ ਕੇ ਮੰਗਵਾ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਹਾਂ, ਜੇ ਮੈਂ ਕੋਈ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ ਹੋਂਦੀ, ਤਦ ਮੇਰੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਸਿਆਲ ਨੂੰ ਉੱਕਾ ਪਨਾਹ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਓਹ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਆਇਆ ਮੈਂ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਓਸ ਨੂੰ ਇਥੋਂ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਂ, ਜੇ ਕਦੀ ਕੋਈ ਹੁਕਮ ਉਹਦੇ ਫੜਨ ਦਾ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਆਇਆ ਹੋਂਦਾ, ਤੇ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਨਾ ਫੜਦਾ ਤਦ ਵੀ ਮੈਂ ਕਸੂਰਵਾਰ ਸਾਂ। ਦੂਜਾ ਮੈਂ ਕੁਤਬਦੀਨ ਕਸੂਰ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਗ਼ਲਤ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਇੰਨਾ ਖਰਾਜ ਹਰਜਾਨਾ ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੰਗਿਆ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਨਹੀਂ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹਦੇ ਮੰਨਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਾਂਹ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਮੈਂ ਉਮੈਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਮੇਰੇ ਤੇ ਤਰਸ ਕਰਨਗੇ ਤੇ ਇੰਨੀ ਵਧੀਕੀ ਨਾ ਕਰਨਗੇ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿ ਮੈਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਵਾਂ।

ਜਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲੋਂ ਕੁਤਬਦੀਨ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਦੇ ਕੁਝ ਹਾਲ ਦੱਸੇ ਗਏ ਤਦ ਇਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਬਣ ਸਕਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹੱਲਾ ਬੋਲਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਜਦ ਫੌਜ ਮੁਲਤਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪਾਸ ਅਪੜੀ, ਤਦ ਨਵਾਬ ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰ ਲਏ ਤੇ ਫੌਜ ਲੈ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਗਿਰਦ ਘੇਰਾ ਘੱਤ ਲਿਆ ਤੇ ਬਾਹਰ ਦੀ ਆਵਜਾਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਜਾ ਨੂੰ ਬੜੀ ਤਕਲੀਫ ਹੋਈ ਤੇ ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਾਨ ਮਾਲ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ, ਤਦ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਚੌਧਰੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ਫਰ ਖਾਂ ਦੇ ਪਾਸ ਗਏ ਤੇ ਓਹਨਾਂ ਜਾ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਪ ਦੀ ਅੜ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ। ਤਾਂ ਤੇ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਸੁਲਾਹ ਕਰ ਕੇ ਜੰਗ ਦੀ ਜਵਾਲਾ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਬਚਾ ਲਓ।

ਪ੍ਰਜਾ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਸੁਣ ਮੁਜ਼ਫਰ ਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋਸ਼ ਆ ਗਈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਦੇ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ ਕਰ ਲਈ।

੬੩. ਮੁਲਤਾਨ ਤੋਂ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਵੱਲ

ਜਦ ਨੀਯਤ ਰਕਮ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਪਾਸ ਅਪੜ ਗਈ ਤਦ ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਤੇ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਜਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਫੌਜ ਦਰਯਾ ਲੰਘ ਕੇ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜੀ ਤਦ ਪ੍ਰਜਾ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਫੌਜ ਦੀ ਅਵਾਈ ਸੁਣ ਕੇ ਘਬਰਾ ਗਈ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਭੇਜ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣ ਵਾਲਾ ਹਾਂ। ਜੋ ਹੁਕਮ ਹੋਵੇ ਆਪ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਰਾਂ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਬਹਾਵਲ ਖਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਤਕੜੀ ਰਕਮ ਨਜਰਾਨੇ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਹਿਣਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ।

੬੪. ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ

ਇਸ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਹੋਰ ਫੌਜ ਭਰਤੀ ਕਰ ਕੇ ਫੌਜ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨੀਯਤ ਕਰ ਕੇ ਓਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੇ ਸਿਆਣੇ ਅਫਸਰ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੇ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਬਣਨ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ।

੬੫. ਅਦੀਨਾ ਨਗਰ ਦੀ ਫਤਹ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਫੌਜ ਦਾ ਇੱਕ ਦਸਤਾ ਸਾਰੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਤੋਂ ਖਰਾਜ ਵਸੂਲ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਇਹ ਇਲਾਕੇ ਘਨੱਯਾ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੇ ਮਾਤੈਹਤ ਸਨ, ਜੋ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਸੱਸ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਾਮਾਦ ਵੱਲੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਦੁਖ ਹੋਇਆ।

੬੬. ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਦੂਜੀ ਵੇਰ ਪਟਿਆਲੇ ਜਾਣਾ

ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਾਣੀ ਆਸ ਕੌਰ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਅਜੋੜ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਇਹ ਝਗੜਾ ਬਹੁਤ ਵਧ ਜਾਣ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫੈਸਲੇ ਵਾਸਤੇ ਫਿਰ ਪਟਿਆਲੇ ਸੱਦਿਆ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇੱਕ ਤਕੜੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਤੇ ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਸਮੇਤ ਪਟਿਆਲੇ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਟਕਪੂਰਾ ਤੇ ਭਦੌੜ ਆਦਿਕ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਏ। ਇੱਥੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਰਈਸਾਂ ਤੋਂ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਵਸੂਲ ਕਰ ਕੇ ਰਿਆਸਤ ਨਾਭੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਸਤੰਬਰ ੧੮੦੭ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਸ ਪਟਿਆਲੇ ਪੁੱਜੇ। ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਤਦ ਓਹਨੇ ਝਟ ਆਪਣੇ ਖਾਵੰਦ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੋਤੀਆਂ ਦਾ ਕੈਂਠਾ ਤੇ ਇੱਕ ਤੋਪ ਜੀਹਦਾ ਨਾਮ ਕੜੇ ਖਾਂ ਸੀ, ਦੇ ਕੇ ਓਹਨੀ ਪੈਰੀਂ ਵਾਪਸ ਟੋਰ ਦਿੱਤਾ।

੬੭. ਅੰਬਾਲੇ ਵੱਲ ਦੌਰਾ

ਪਟਿਆਲੇ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬਾਲੇ ਵੱਲ ਗਏ। ਓਥੋਂ ਦੀ ਰਾਣੀ ਦਯਾ ਕੌਰ ਵਿਧਵਾ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਕੈਂਥਲ ਵਾਲੇ, ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਦਿਤ ਸਿੰਘ, ਕਰਮ ਸਿੰਘ, ਸ਼ਾਹ ਆਬਾਦੀਆ, ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਬੂੜੀਆਂ ਵਾਲਾ ਤੇ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਕਲਸੀਆਂ ਵਾਲਾ ਆਦਿਕ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਤੇ ਖਿਲਅਤਾਂ ਲਈਆਂ।

੬੮. ਨਰਾਇਨ ਗੜ੍ਹ ਦਾ ਘੇਰਾ

ਨਰਾਇਨ ਗੜ੍ਹ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਅੰਬਾਲੇ ਤੇ ਪਹਾੜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਨਾਹਨ ਵਾਲੇ ਕੰਵਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਸ ਪਾਸਿਓਂ ਕੁਝ ਵਧੀਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸੁਣ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਬੜਾ ਪੱਕਾ ਸੀ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਬੜੀ ਜਾਨ ਹੂਲ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਫੌਜ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕੀਤਾ। ਤਿੰਨ ਹਫਤੇ ਤੱਕ ਲੜਾਈ ਹੋਂਦੀ ਰਹੀ। ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਕਾਲਿਆਂ ਵਾਲਾ, ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਕੁਮੇਦਾਨ ਤੇ ਦੇਵਾ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ ਕੁਝ ਸਰਦਾਰ ਜੋ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਬੜੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਾਥੀ ਸਨ, ੪੦੦ ਆਦਮੀਆਂ ਸਮੇਤ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫਤਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਫਤਹ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਨਰਾਇਨ ਗੜ੍ਹ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ੪੦ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਯਾ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਵਜੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਘੁੰਗਰਾਣੇ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਗੀਬੇ ਦੇ ਪਾਸ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਮਰ ਜਾਣ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਲੜਕਾ ਦਸੌਂਧਾ ਸਿੰਘ ਓਥੋਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ। ਕਿੰਤੂ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਕੁਝ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾ ਦੇਖ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੋੜਵਾ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸਰਦਾਰ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਹਲੋਲਪੁਰ ਦਾ ਪ੍ਰਗਣਾ ਸ੍ਰ: ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਸ੍ਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਭੇ ਵਾਲਾ, ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ, ਕਰਮ ਸਿੰਘ, ਬੀਰਭਾਨ ਤੇ ਰੂਪ ਚੰਦ ਆਦਿਕ ਆਪਣੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ।

ਗੁਪਾਲ ਸਿੰਘ ਮਨੀਮਾਜਰਾ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਨੋਲੀ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ੨੦ ਹਜਾਰ ਤੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਰੋਪੜੀਏ ਤੋਂ ੧੫ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪੈਆ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਲੈ ਕੇ ਦਰਯਾਏ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਪਾਰ

ਚਲੇ ਗਏ। ਸਰਦਾਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੰਘਣੀ ਤੇ ਓਹਦੇ ਤਿੰਨ ਲੜਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਪਿੰਡ ਗੁਜਾਰੇ ਵਾਸਤੇ ਦਿੱਤੇ। ਇਹ ਪਿੰਡ ਕੁਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਬੇਦੀ ਬਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਲਏ।

੬੯. ਪਠਾਨਕੋਟ ਤੇ ਕਬਜਾ

ਪਠਾਨਕੋਟ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੱਸ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਸੰ. ੧੮੬੫ ਵਿੱਚ ਪਠਾਨਕੋਟ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕਬਜਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਓਥੋਂ ਕੂਚ ਕਰ ਕੇ ਰਾਜਾ ਜਸਰੋਟਾ ਤੇ ਚੰਬਾ ਵੱਲ ਵਾਗਾਂ ਮੋੜੀਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇੱਕ ਤਕੜੀ ਰਕਮ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਅਧੀਨਤਾ ਮੰਨੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬਸੌਲੀ ਵਾਲੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ੮੦੦੦ ਰੁਪਯਾ ਸਲਾਨਾ ਦੇਣਾ ਕੀਤਾ।

ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਵੱਲ ਚੱਕਰ ਲਾ ਰਹੇ ਸੀ, ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਰਈਸਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਫਿਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਜੇਹੜਾ ਜੇਹੜਾ ਰਈਸ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਲੈ ਕੇ ਮਿਲ ਪਿਆ, ਓਹਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਗੀਰ ਤੇ ਬਹਾਲ ਰੱਖਿਆ। ਕਿੰਤੂ ਜਿਸ ਨੇ ਆਣ ਨਾ ਮੰਨੀ ਓਸ ਨਾਲ ਜੰਗ ਕਰ ਕੇ ਇਲਾਕੇ ਫਤਹ ਕਰ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ।

੭੦. ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਤੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ

ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਮੁੜ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇਕ ਆਮ ਦਰਬਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਰਈਸ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਆਏ ਤੇ ਓਹਨਾਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਿੰਤੂ ਇਸ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਾਲਾ ਤੇ ਸਾਹਬ ਸਿੰਘ ਗੁਜਰਾਤ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਆਏ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਝੱਟ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਫੌਜੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਮੋਰਚਾ ਲਾਇਆ। ਇੱਥੇ ਚਾਰ ਹਾਕਮ ਸਨ: ਸ੍ਰ. ਜੀਵਣ ਸਿੰਘ, ਸਾਹਬ ਸਿੰਘ, ਮੇਹਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਾਬਾ ਨੱਥਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ।

ਬਾਬਾ ਨੱਥਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਬੜਾ ਕਰਨੀ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਬਾਕੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਨ ਮੰਨ ਲਓ। ਕਿੰਤੂ ਓਹਨਾਂ ਨਾ ਮੰਨੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਅੱਠ ਦਿਨ ਲੜਾਈ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਗਰਮ ਰਿਹਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਫੌਜ ਨੇ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਪਿੰਡ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਵਾਸਤੇ ਦੇ ਕੇ ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਰਾਜ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ। ਕਿੰਤੂ ਨੱਥਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ। ਸਿਆਲਕੋਟ ਦਾ ਹਾਕਮ ਆਪਣੇ ਸਰਦਾਰ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਚਿਮਨੀ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਨੀਯਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪ ਗੁਜਰਾਤ ਵੱਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਸਾਹਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿਆਲਕੋਟ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹਾਲ ਮਲੂਮ ਹੋ ਹੀ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਝਟ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀ ਭੇਜ ਕੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਦੀ ਇੱਕ ਤਕੜੀ ਰਕਮ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਛੱਡ ਕੇ ਅਖਨੂਰ ਵੱਲ ਵਾਗਾਂ ਮੋੜੀਆਂ। ਓਥੋਂ ਦੇ ਰਈਸ ਆਲਮ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਦੇ ਕੇ ਅਧੀਨਤਾ ਮੰਨੀ।

੭੧. ਸ਼ੇਖੂਪੁਰੇ ਦੀ ਜਿੱਤ

ਸ਼ੇਖੂਪੁਰੇ ਦੀ ਪਰਜਾ ਵੱਲੋਂ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਾਇਤ ਪੁੱਜਣ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਸ਼ਾਹਜ਼ਾਦਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੈਨਾਪਤੀ ਨੀਯਤ ਕਰ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਹਾਕਮਾਂ ਸਿੰਘ ਚਿਮਨੀਵਾਲਾ ਤੇ ਗੁਲਾਮ ਗੋਸ਼ ਅਫਸਰ ਤੋਪਖਾਨੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ੪੦੦੦ ਜਵਾਨ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰੇ ਵੱਲ ਭੇਜਿਆ। ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਤੋਂ ਕਠਨ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਭੰਗੀਆਂ ਵਾਲੀ ਤੋਪ ਲਿਆ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਗੋਲੇ ਮਾਰੇ। ਇਸ ਤੋਪ ਦੇ ੨੦ ਗੋਲਿਆਂ ਨਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਟੁਕੜੇ ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਗਿਆ। ਰਾਹ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਫੌਜ ਨੇ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਅਰਬੇਲ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅਮੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ

ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਨੌਕਰ ਰੱਖ ਲਈ। ਇਹ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰੇ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਣੀ ਨਕਾਇਨ ਨੂੰ ਜਾਗੀਰ ਵਜੋਂ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।

੭੨. ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਵਕੀਲ ਆਇਆ

ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਵਕੀਲ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਪਾਸ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤੋਹਫੇ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। ਇਸ ਵਕੀਲ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੜੀ ਇੱਜਤ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸੱਦਿਆ ਤੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਖਿਲਅਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤੋਹਫੇ ਅੰਗਰੇਜ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਟੋਰਿਆ।

੭੩. ਗੋਬਿੰਦ ਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ

ਇਸ ਸਾਲ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਇੱਕ ਬੜਾ ਪੱਕਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਵਾ ਕੇ ਓਹਦਾ ਨਾਮ ਗੋਬਿੰਦਗੜ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ ੨੦ ਭਾਰੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਇੱਥੇ ੨੦ ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ ਰਹਿਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।

੭੪. ਮੁਲਤਾਨ ਤੋਂ ਖਰਾਜ ਦੀ ਵਸੂਲੀ

ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲੋਂ ਖਰਾਜ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਬਾਜ ਸਿੰਘ, ਜਸਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ, ਕੁਤਬਦੀਨ ਖਾਂ, ਮਮਦੋਟ ਵਾਲਾ (ਰਈਸ ਕਸੂਰ) ਨੂੰ ਪੰਜ ਹਜਾਰ ਫੌਜ ਦੇ ਕੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਖਰਾਜ ਵਸੂਲ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਭੇਜਿਆ। ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਖਰਾਜ ਵਸੂਲ ਕਰ ਕੇ ਆਏ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਵੀ ਦਵਾਬੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚੋਂ ਦੌਰਾ ਕਰਦਾ ਮਾਖੋਵਾਲ ਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਫਤਹ ਕਰ ਕੇ ਤੇ ੬ ਲੱਖ ਰੁਪ੍ਯਾ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਦਾ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਦੀਵਾਨ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕੀਤੀ।

੭੫, ਮਾਲ ਅਫਸਰ ਦਾ ਨੀਯਤ ਹੋਣਾ

ਸ਼ਾਹਸੁਜਾ ਪਾਸ ਭਵਾਨੀ ਦਾਸ ਨਾਮ ਦਾ ਇਕ ਬੜਾ ਸਿਆਣਾ ਹਾਕਮ ਸੀ। ਸ਼ਾਹ ਸੁਜਾ ਨਾਲ ਓਹਦੀ ਅਣਬਣ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਓਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਾਸ ਆ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਓਹਦੀ ਬੜੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਓਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਮਾਲ ਦੇ ਮਹਿਕਮੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਅਫਸਰ ਨੀਯਤ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਹਰ ਇੱਕ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ ਰੱਖਣ ਲਈ ਨਵੇਂ ਨਿਯਮ ਬਣਾਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ ਜੋ ਮਾਮਲਾ ਮਿਲਦਾ ਸੀ, ਓਹ ੩੦ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਸੀ। ਇਹ ਰਕਮ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਰਾਮਨੰਦ ਪਾਸ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਖਰਚ ਚਲਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੀ ਚੰਗੀ ਸੇਵਾ ਵੇਖ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੂਣ ਦੀ ਖਾਣ ਦਾ ਮਸੂਲ ਮਾਫ ਸੀ। ਹੁਣ ਭਵਾਨੀ ਦਾਸ ਨੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦਾ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹਰ ਇੱਕ ਤਜਵੀਜ਼ ਨੂੰ ਬੜਾ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸਿਵਲ ਤੇ ਫੌਜ ਹਰ ਇੱਕ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਚਲਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਖ਼ਜਾਨਚੀ ਨੀਯਤ ਹੋਇਆ ਤੇ ਲੂਣ ਦੀ ਖਾਣ ਦਾ ਮਸੂਲ ਬਕਾਇਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਖ਼ਜ਼ਾਨਚੀ ਦੇ ਹੇਠ ਹਰ ਇੱਕ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਵਸੂਲੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੀਯਤ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਰ ਇੱਕ ਮਹਿਕਮੇ ਦਾ ਮਾਹਵਾਰੀ ਹਿਸਾਬ ਲਾਲਾ ਭਵਾਨੀ ਦਾਸ ਪਾਸ ਪੜਤਾਲ ਲਈ ਜਾਣ ਲੱਗਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਸਲ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਬੜਾ ਫਾਇਦਾ ਪੁੱਜਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਬੜਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ। ਦੂਜੇ ਸਾਲ ਭਵਾਨੀ ਦਾਸ ਦੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਜੋ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਦੀਵਾਨ ਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਸੀ, ਬੁਲਾ ਕੇ ਮਾਲ ਦੇ ਮੈਹਕਮੇ ਵਿੱਚ ਨੀਯਤ ਕੀਤਾ।

੭੬. ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ

ਸੰਮਤ ੧੮੬੫ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਸਮਾਨਾ ਨਾਮ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਇੱਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਹੋਈ। ਇਸ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਕਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਦੱਸ ਕੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਸੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਦਿੱਲੀ ਲਿਖੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਦਾ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਹੁਣ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਪਏਗਾ। ਮਿਸਟਰ ਸਟੇਨ ਓਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਰੈਜੀਡੈਂਟ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਾਂ ਦੀ ਬੜੀ ਆਓ ਭਗਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਦਰਖ਼ਾਸਤ ਨੂੰ ਗਵਰਨਮੈਂਟ ਪਾਸ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਵਾਸਤੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਓਹ ਮਾਮਲਾ ਮਿਸਟਰ ਮਟਕਾਫ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕੀਤਾ। ਮਿਸਟਰ ਮਟਕਾਫ ਰਾਜਸੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਸੁਲਝਾਣ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਯੋਗਤਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਓਹਨਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਪੋਲੀਅਨ ਬੋਨਾਪਾਰਟ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਹਿੰਦ ਵਿੱਚ ਹਮਲੇ ਦਾ ਡਰ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਪੱਕੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰ ਜਾਨ ਮਲਕੋਲਮ ਤੈਹਰਾਨ ਵਿੱਚ, ਐਲਫਨ ਸਟੇਨ ਕਾਬਲ ਵਿੱਚ ਤੇ ਮਟਕਾਫ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਪਾਸ ਭੇਜਿਆ।

੭੭. ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਫੀਰ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਮਿਲਾਪ

ਮਿਸਟਰ ਮਟਕਾਫ ਸਾਹਿਬ ਚੱਲ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ੨੨ ਅਗਸਤ ੧੮੦੮ ਨੂੰ ਪਟਿਆਲੇ ਪੁੱਜੇ, ਜਿੱਥੋਂ ਦੇ ਰਈਸ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੜੇ ਚਾਓ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੇ ਫਿਰ ਸਤਲਜ ਪਾਰ ਦੇ ਰਈਸਾਂ ਨੇ ਓਹ ਬਿਨੇ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਪਾਸ ਜਾ ਕੇ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਫਿਰ ਮਿਸਟਰ ਮਟਕਾਫ ਅੱਗੇ ਕੀਤੀ। ਮਟਕਾਫ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਏ। ਇਧਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਮਿਸਟਰ ਮਟਕਾਫ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲੋਂ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਸੂਰ ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਏ ਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਫੀਰ ਨੂੰ ਕਸੂਰ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਜਦ ਮਿਸਟਰ ਮਟਕਾਫ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਕਸੂਰ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਤਦ ਓਹ ਵੀ ਕਸੂਰ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਹੀ ਟੁਰ ਪਿਆ। ਜਦ ੧੧ ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਫੀਰ ਕਸੂਰ ਦੇ ਪਾਸ ਪੁੱਜਾ। ਤਦ ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਤੇ ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਨੇ ੨੦੦੦ ਸਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਓਹਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਬੜੀ ਇੱਜ਼ਤ ਨਾਲ ਠਹਿਰਨ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਫੀਰ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਸਫੀਰ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਤਿੰਨ ਹਾਥੀ ਸੋਨੇ ਦੇ ਹੌਦਿਆਂ ਸਣੇ ਤੇ ਹੋਰ ਕੁਲ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਮਾਨ ਝਲ ਆਦਿਕ, ਇੱਕ ਵਲਾਇਤੀ ਬੱਘੀ, ਦੋ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਘੋੜਿਆਂ ਸਮੇਤ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਲਾਇਤੀ ਚੀਜਾਂ ਦੇ ਤੋਹਫੇ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਕੇ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਦਿਲੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ ਸਫ਼ਾਈ ਰਖਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹਾਂ ਤੇ ਗ੍ਵਰਨਮੈਂਟ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਪੋਲੀਅਨ ਬੋਨਾਪਾਰਟ ਵਗੈਰਾ ਵੱਲੋਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰੇ। ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਪੂਰਨ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਕੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।

ਮਿਸਟਰ ਮਟਕਾਫ ੪-੫ ਵੇਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਨਵੇਕਲਾ ਮਿਲਿਆ। ਹਰ ਵਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗਵਰਨਮੈਂਟ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ ਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਣੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ, ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਸਤਲੁਜ ਤੇ ਹਦ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਛਿੜਦੀ ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਨਾ ਦਿੰਦੇ।

੭੮. ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਪਾਰ ਚੜ੍ਹਾਈ

ਇਸ ਸਮੇਂ ਜਦ ਕਿ ਸਫੀਰ ਨਾਲ ਅਜੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਪਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸੈਕ੍ਰੇਟਰੀ ਅਜੀਜੁਦੀਨ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮਿਸਟਰ ਮਟਕਾਫ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਆਓ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਇੰਜ ਕਰਨਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਫੀਰ ਨੂੰ ਬੜਾ ਬੁਰਾ ਭਾਸਿਆ, ਕਿੰਤੂ ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈ ਕੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਖਟੀ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਸਫੀਰ ਨਾਲ ਫੇਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ, ਕਿੰਤੂ ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਸਿੱਟਾ ਨਾ ਨਿਕਲਿਆ।

੭੯. ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਫਰੀਦਕੋਟ ਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਦੀ ਫਤਹ

ਫਿਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੋਂ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਵਸੂਲ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬਹਾਦਰ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਕਰਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਫਰੀਦਕੋਟ ਤੇ ਘੇਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਪ ਵੀ ਅੱਪੜ ਗਿਆ। ਰਿਆਸਤ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਕੇ ਓਥੋਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਕਰ ਕੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਵੱਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਦਾ ਹਾਕਮ ਅਤਾਉਲਾ ਸੀ। ਓਸ ਨੇ ਬੜੀ ਤਕਲੀਫ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਪਿੰਡ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲਾ ਪਾਸ ਗਹਿਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ।

ਮਿਸਟਰ ਮਟਕਾਫ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਇਹ ਤੇਜ਼ੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਆਈ ਤੇ ਓਹਨਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਇੰਜ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਤਰਾਜ ਕਰ ਕੇ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਹਿ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਸ਼ੋਕ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਰਹੱਦ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੇਰੀ ਹੱਦ ਵਿੱਚ ਝਗੜੇ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ; ਜਿਸ ਦੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਂ ਸਫੀਰ ਨੀਯਤ ਹੋਇਆ ਹਾਂ, ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕਿੰਤੂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇੱਛਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਫੈਸਲਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਮਨਾ ਤੱਕ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਦਰਬਾਰ ਲਾਹੌਰ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਓਹਨਾਂ ਸਫੀਰ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਦੀ ਉੱਕਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇਹ ਹੁਕਮ ਦੇ ਕੇ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਚੜ੍ਹਾਈ ਤੋਂ ਮੁੜ ਕੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰਾਂਗਾ ਅੱਗੇ ਵਧੇ। ਮਿਸਟਰ ਮਟਕਾਫ ਇਹ ਸਲੂਕ ਹੋਇਆ ਵੇਖ ਕੇ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਬੈਠ ਗਏ ਤੇ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਫਤਿਆਬਾਦ ਤੇ ਡੇਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਸ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਆਪ ਅਸਲ ਗੱਲ ਵੱਲ ਆ ਜਾਣ।

੮੦. ਅੰਬਾਲੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬਾਲੇ ਪੁੱਜੇ। ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਰਾਣੀ ਦਿਆ ਕੌਰ (ਜੋ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਸੀ) ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ। ਉੱਥੇ ਆਪਣੀ ਛਾਵਨੀ ਪਾ ਕੇ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਸਾਨੀ ਨੂੰ ੫੦੦੦ ਸਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨੀਯਤ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਸਾਹਨੇਵਾਲ, ਚਾਂਦਪੁਰ, ਧਾਰੀ, ਬਹਿਰਾਮਪੁਰ ਆਦਿਕ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ; ਜਿਸ ਦੀ ਆਮਦਨ ੫੦ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋਵੇਗੀ, ਫਤੇਹ ਕਰ ਕੇ ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਜਾਗੀਰ ਵਜੋਂ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਅੰਬਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ: ਜੋ ਮਹਾਰਾਣੀ ਦਿਆ ਕੌਰ ਦਾ ਲਿਆ ਸੀ, ਨਾਭੇ ਦੇ ਰਾਜਾ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਦਾਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਅਬਾਦੀ ਤੋਂ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਵਸੂਲ ਕਰ ਕੇ ਰਹੀਮ ਅਬਾਦ, ਮਾਛੀਵਾੜਾ, ਕਾਹਨਾ, ਤਰਦਕੋਟ, ਛਲੋਦੀ ਆਦਿਕ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਫਤੇ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਤੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨਾਗਲਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ।

੮੧. ਦਸਤਾਰ ਬਦਲਣਾ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਲਖਨਊ ਅੱਪੜੇ ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਸੱਦਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਤਰਾਨਾ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰ ਕੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਦਸਤਾਰ ਬਦਲ ਲਈ ਤੇ ਓਹਨੂੰ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਭਾਈ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਦਵਾਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮੁਲਕ ਤੇ ਕਦੇ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਵਧਾਵਾਂਗਾ ਤੇ ਸਦਾ ਹੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਲੂਕ ਰੱਖਾਂਗਾ। ਸੋ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਦਸਖ਼ਤ ਕੀਤੇ ਤੇ ਮੋਹਰਾਂ ਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੋ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਜਮਨਾ ਤੱਕ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਲਈ ਤੇ ਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਡਰ ਨਾਲ ਲਿਖਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਜਮਨਾ ਦੇ ਹਦ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਿੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਪੋਲੀਅਨ ਬੋਨਾਪਾਰਟ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਪੁੱਜੀ। ਹੁਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਗਵਰਨਮੈਂਟ ਦੇ ਡਰ ਦੇ ਦਿਨ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਲੁਜ ਤੇ ਹਦ ਬਣਾਣ ਲਈ ਪੱਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

੮੨. ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਵਾਪਸੀ

ਹੁਣ ਜਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਮਨਾ ਨੂੰ ਸਰਹਦ ਬਣਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਤਦ ਝਟ ਪਿੱਛੇ ਵਾਗਾਂ ਮੋੜੀਆਂ ਤੇ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਲੰਘ ਕੇ ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁੱਜਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਫੀਰ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਕਿ:

ਸਤਲੁਜ ਦਰਯਾ ਦੇ ਇਸ ਪਾਰ ਦਾ ਮੁਲਕ ਸਦਾ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨਾਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮੁਲਕ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਫਿਰ ੧੮੦੫ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਲਾਰਡ ਲੀਕ ਨੂੰ ਆਪ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਸਾਡੇ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹਦ ਰਹੇਗੀ ਹੁਣ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਰਨਾ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਇਕਰਾਰ ਦਾ ਤੋੜਨਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਹੀ ਉਚਿਤ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਸਤਲਜ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਉਠਾ ਲੈਣ।

ਹੁਣ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਵਾਸਤੇ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਕਬਜਾ ਉਠਾਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਝੱਟ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਜੋ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕਾਂਗੜੇ ਵੱਲ ਸੀ, ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਤੇ ਇੱਕ ਤਕੜੀ ਫੌਜ ਦੇ ਕੇ ਫਲੌਰ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਨੀਯਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਗੋਬਿੰਦਗੜ੍ਹ ਦੇ ਬੁਰਜਾਂ ਤੇ ਚਾਰ ਤੋਪਾਂ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਓਹਨੂੰ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸਮਝ ਕੇ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਨ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਵੰਡ ਕੇ ਇੱਕ ਭ੍ਯਾਨਕ ਟਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਲੈਣ ਲਈ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਲਈ।

੮੩. ਕਰਨਲ ਅਖਤਰ ਲੋਨੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਫੀਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਆਏ

ਇਧਰ ਲਾਰਡ ਮਿੰਟੂ ਨੇ ਝਟਪਟ ਪਟਿਆਲਾ, ਨਾਭਾ, ਜੀਂਦ, ਕੈਂਥਲ ਤੇ ਸ਼ਾਹਅਬਾਦ ਆਦਿਕ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਰਈਸਾਂ ਦੀ ਦਰਖ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਕੇ ਅਖਤਰ ਲੋਨੀ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫੌਜ ਦੇ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਰਵਾਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਈਸਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਇਸ ਝਗੜੇ ਦੇ ਛਿੜਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਨੇ ਫਤਹ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਪਹਿਲੀ ਹਾਲਤ ਤੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਹੱਦ

ਸਤਲੁਜ ਤੱਕ ਰਖੀ ਜਾਏ। ਸੋ ਸਰ ਡੇਵਡ ਅਖਤਰ ਲੋਨੀ ਸਾਹਿਬ ਚੱਲ ਕੇ ਪੂਰਬਾਸੀ ਦੇ ਪੱਤਨ ਤੋਂ ਜਮਨਾ ਲੰਘੇ ਤੇ ੧੬ ਜਨਵਰੀ ੧੮੦੯ ਨੂੰ ਅੰਬਾਲੇ ਵਿੱਚ ਅੱਪੜੇ। ਰਾਣੀ ਦਿਆ ਕੌਰ ਨੂੰ ਓਹਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਦਵਾ ਕੇ ਪਟਿਆਲਾ ਨਾਭਾ ਆਦਿਕ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿਚ ਦੀ ਹੋਂਦੇ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ) ਜੀਂਦ ਦੇ ਰਾਜਾ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਿਸ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸੀ, ਨਾਲ ਲਿਆ ਕੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਅੱਪੜੇ। ਇੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕੁਝ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਪਾਹ ਆਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕਰਨਲ ਅਖਤਰ ਲੋਨੀ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਵਧਾ ਲਿਆ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਫੀਰ ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰ ਗਏ।

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫੌਜ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ, ਕਿੰਤੂ ਓਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਹੌਂਸਲੇ ਨਾਲ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਫੀਰ ਦੀ ਰਾਏ ਮੰਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ। ਓਹ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰ ਕੌਮ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਦਲੇਰੀ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕੇਵਲ ਇਹ ਹੀ ਗੱਲ ਓਹਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਡਟ ਜਾਣ ਲਈ ਸਾਹਸ ਬੰਨ੍ਹਾਣ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਕੁਵਾਇਦ ਜਾਨਣ ਵਾਲੀ ਤੇ ਅੱਗ ਵਸਾਣ ਵਾਲੀ ਫੌਜ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਢੰਗ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ।

੮੪. ਸਫੀਰ ਦੀ ਸਪਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦਾ ਝਗੜਾ

ਦੋਹਾਂ ਪਾਸੀਂ ਇਹ ਖਿਚਾ ਖਿਚੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਨਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਘਟਨਾ ਹੋ ਗਈ, ਅਰਥਾਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਫ਼ੀਰ ਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫੌਜ ਦਾ ਦੁਸਹਿਰੇ ਦੇ ਦਿਨ ਤਾਜ਼ੀਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਝਗੜਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਕਿਉਂਕਿ ਓਹ ਵਾਜਾ ਵਜਾਂਦੇ ਤੇ ਮਰਸੀਏ ਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਫਿਰਦੇ ਜਦ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਡੇਰੇ ਪਾਸ ਅਪੜੇ। ਤਦ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਿਵਾਜ ਦੇ ਉਲਟ ਹੁੰਦਾ ਵੇਖ ਰੋਕਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਫਸਾਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਠੀਆਂ ਵਰਤੀਆਂ। ਛੇਕੜ ਤਲਵਾਰ ਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਕਟਾ ਵੱਢ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਿਲ੍ਹਾ ਗੋਬਿੰਦਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੈਠਿਆਂ ਸੁਣੀ। ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਫਸਾਦ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਅੱਪੜੇ ਤੇ ਅਮਨ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੋਨੋਂ ਧਿਰਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟ ਗਈਆਂ, ਫਿਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਫੀਰ ਦੇ ਖੇਮੇ ਵਿੱਚ ਗਏ। ਓਸ ਵੇਲੇ ਇਹ ਹਾਲ ਸੁਣ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲਾਖਾ ਹੋਇਆ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਕਿੰਤੂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦਾਨਾਈ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਹਾਲ ਤੋਂ ਸਫੀਰ ਨੂੰ ਜਾਣੂ ਕਰ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮਜ਼ਹਬੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇਹੇ ਫਸਾਦ ਹੋ ਜਾਣੇ ਕੋਈ ਅਨੋਖੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।

੮੫. ਫਸਾਦ ਦਾ ਅਸਰ

ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਿਲ ਤੇ ਬੜਾ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ਤੇ ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਕਵਾਇਦ ਸਿਖਲਾਣ ਦਾ ਨਿਸਚਾ ਕਰ ਲਿਆ।

੮੬. ਸੁਲਾਹ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤ੍ਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਫਤਹ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹੋਰ ਮੁਸਾਹਬਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ। ਬੜੀ ਲੰਮੀ ਚੌੜੀ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਇਹੀ ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਐਸ ਵੇਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕਰਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਅਜੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜੰਗ ਛਿੜਨ ਤੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਹੀ ਕੁਝ ਆਦਮੀ ਉਧਰ ਜਾ ਮਿਲਣ। ਤਦ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਨੁਕਸਾਨ ਉਠਾਣਾ ਪਏਗਾ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਜੇ ਕਦੀ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ

ਓਧਰ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਦ ਸਾਡਾ ਕੁਝ ਹਰਜ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੱਛਮ ਤੇ ਉੱਤਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੇ ਕਾਬਲ ਫਤੇਹ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਿਆ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਹੀ ਗੱਲ ਉਚਿਤ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਈ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਫੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕਰ ਕੇ ਸੁਲਾਹਨਾਮੇ ਦੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਤੇ ਦਸਖ਼ਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਿੰਨੀ ਫੌਜ ਹੋਵੇ ਵਾਪਸ ਮੰਗਾ ਲਈ ਜਾਵੇ।

੨੫ ਅਪ੍ਰੈਲ ੧੮੦੯ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਸਲਤਨਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮਿੱਤ੍ਰਤਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਹੋ ਕੇ ਇਕਰਾਰਨਾਮਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦਰਯਾਏ ਸਤਲੁਜ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਹਦ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਨਿਸ਼ਚਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਇਸ ਪਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਵਧਾਣ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਉਸ ਪਾਰ ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਛੇੜਛਾੜ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਲਤਨਤਾਂ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਮਿੱਤਰਤਾ ਤੇ ਮੇਲ ਰੱਖਣਗੀਆਂ। ਇਸ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾਣਾ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮਿਸਟਰ ਮਟਕਾਫ ਦੀ ਸਿਆਣਪ, ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਰਨਲ ਅਖਤਰਲੋਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਵੀ ਅਜੇਹੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਜਦ ਕਿ ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਸਫੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਤਲਬ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਔਖਿਆਈ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਤਕੜੀ ਫੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਲੁਧਿਆਣੇ ਪੁੱਜ ਜਾਣਾ ਖ਼ਾਸ ਅਰਥ ਰੱਖਦਾ ਸੀ।

੧ ਮਈ ੧੮੦੯ ਨੂੰ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਕਰਨਲ ਮਟਕਾਫ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਗਏ ਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤਲੇ ਸਵਾਸਾਂ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਕੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜਾਂ ਨਾਲ ਮਿੱਤ੍ਰਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦੀ ਕਦੇ ਜੁਰਅਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਓਹ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਸ਼ੁਭਚਿੰਤਕ ਰਹੇ।

---------------

*Treaty between the British Government and Maharaja Runjeet Singh of Lahore.

Whereas certain differences which had arisen berween the British Government and the Raja of Lahore have been happily and amiably adjusted and both parties being anxious to maintain the relations of perfect amity and concord, the following articles of treaty, which shall be binding on the heir's and successors of the two parties, have been concluded by Raja Runjeet Singh on his own part and by the agrucy of Charles Theophelus Metcalfe Esq., on the part of British Government.

Article I. Perpetual friendship shall subsist between the British Government and the state of Lahore. The latter shall be considered with respect to the former to be on the footing of most favoured powers, and the British Government will have no concern with the territories and subjects of Raja to the north ward of the river Satluj.

Article II. The Raja will never maintain in the territory occupied by him and his deprudents on the left bank of the river Satluj more troops than are necessary for the internal duties of that territory, nor commit or suffer any encroachments on the possession and rights at the chiefs in its vicinity

Article III. In the event of a violation of any of the proceeding articles or of a departure from of the the rules of friendship on the part of either state, this treaty shall be considered null and void.

Article IV. Relates to the ratification of the treaty by his Excellency the Governor General in Council.

Seal and Signature                       Signature & Seal of Raja Runjeet

Of C.I. Metcalfe. Singh

(Sd). Minto

Ratified by the Governor-General in Council on 30 May 1809

੮੭. ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਹੱਦ ਦੀ ਪਕਿਆਈ ਕਰਨਾ

ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਤਹਿ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਸਫੀਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਸ ਕੰਮ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ, ਓਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਫਲੌਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸਰਾਂ ਜੋ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੇ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਕਲ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਪੱਕਿਆਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉੱਥੇ ਤੋਪਖਾਨਾਂ ਤੇ ਫੌਜ ਰਹਿਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਓਹਦੇ ਦਵਾਲੇ ਚਹੁੰ ਪਾਸੀਂ ਡੂੰਘੀ ਖਾਈ ਬਣਵਾਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਫਲੌਰ ਸਰਦਾਰ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਲਿਆ। ਫਲੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਫੌਜ ਦਾ ਅਫਸਰ ਨੀਯਤ ਹੋਇਆ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਗੋਬਿੰਦਗੜ੍ਹ ਤੇ ਫਲੌਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਅਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਤੇ ਕਮਸਰੇਟ ਆਦਿਕ ਦਾ ਤੇ ਭਾਰ ਬਰਦਾਰੀ ਦਾ ਸਭ ਸਮਾਨ ਤੇ ਰਸਦ ਦਾ ਭਾਰੀ ਜਖੀਰਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।

੮੮. ਗੋਰਖਿਆਂ ਨੂੰ ਭਾਂਜ ਤੇ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਕਬਜਾ

ਸੰਮਤ ੧੮੬੬ ਬਿ. ਨੂੰ ਗੋਰਖਿਆਂ ਨੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਸਿਰ ਆ ਕੱਢਿਆ ਤੇ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਥਾਪਾ ਨੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਾਸੀਂ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬੜਾ ਪੱਕਾ ਸੀ, ਤਦ ਵੀ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਫਤਹ ਚੰਦ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਪਾਸ ਮਦਦ ਵਾਸਤੇ ਭੇਜਿਆ।

ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਝੱਟ ਓਸ ਪਾਸੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦ ਫੌਜ ਪੁੱਜੀ ਤਦ ਰਾਜੇ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਜਿਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦੇਣ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਕਰ ਕੇ ਸਦ ਆਂਦਾ ਸੀ, ਓਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਦੇਣੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਬੜਾ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਤੇ ਗੋਰਖਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਕੱਸਤ ਦੇ ਕੇ ੧੦ ਭਾਦ੍ਰੋਂ ਸੰਮਤ ੧੮੬੬ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਥਾਪਾ ਨੇ ਓਥੋਂ ਕੂਚ ਕਰ ਕੇ ਮਲਕਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ, ਕਿੰਤੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਓਥੇ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਕੇ ਨਸਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਗੋਰਖਿਆਂ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਸਖਤ ਨੁਕਸਾਨ ਉਠਾਣਾ ਪਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਜਾਣਾ ਪਿਆ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਕਈ ਵੇਰ ਉਸ ਨੇ ਸਰ ਡੇਵਡ ਅਖਤਰ ਲੋਨੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਗੋਂਦ ਗੁੰਦੀ, ਕਿੰਤੂ ਓਹਨੂੰ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ੧੮੧੪-੧੫ ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਗੋਰਖਿਆਂ ਦੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸ਼ਕਸਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਗੋਰਖਿਆਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਕਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਨਾ ਪਿਆ।

ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠਾ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਕੇਵਲ ਓਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਅਫਸਰ ਨੀਯਤ ਕੀਤਾ, ਬਲਕਿ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਦੀਆਂ ਚੰਬਾ, ਨੂਰਪੁਰ, ਸ਼ਾਹਪੁਰ, ਕੋਟਲਾ ਜਸਰੋਟਾ ਬਸੋਹਲੀ, ਮਾਨਕੋਟ, ਜਸੋਰਨ ਸੇਬਾ, ਗੋਲਹ, ਖਲੇਰ, ਮੰਡੀ, ਸੁਕੇਤ, ਕੁਲੂ, ਦਾਤਾਪੁਰ ਆਦਿਕ ਨਿੱਕੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦਾ ਅਫਸਰ ਵੀ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ।

੮੯. ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਜੰਮੂ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ

ਫਿਰ ਇੱਥੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਪਹਾੜ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸੁਕੇਤ ਮੰਡੀ ਤੇ ਕੁਲੂ ਆਦਿਕ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਤੋਂ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਜਾਲੰਧਰ ਦੁਆਬਾ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਹਰਿਆਣਾ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਭਵਾਨੀ ਦਾਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਕੜੀ ਫੌਜ ਦੇ ਕੇ ਜੰਮੂ ਫਤਹ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਭੇਜਿਆ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਜੰਮੂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਡੇਢੂ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਡੋਗਰੇ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ। ਭਵਾਨੀ ਦਾਸ ਨੇ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਸਖ਼ਤ ਲੜਾਈ ਕਰ ਕੇ ਜੰਮੂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਫਤਹ ਕਰ ਕੇ

ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸੈਦਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਥਾਣਾ ਨੀਯਤ ਕੀਤਾ।

ਓਹਨਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਦ ਵਜੀਰਾਬਾਦ ਦੇ ਰਈਸ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਲਾਣਾ ਕੀਤਾ। ਤਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਓਹਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਕਿੰਤੂ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸਰਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਅੱਗੋਂ ਆ ਮਿਲਿਆ। ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡਿਆਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਲਖਵਾਇਆ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਿਆ।

੯੦. ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ

ਇੱਥੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਅਸਲਾਮਗੜ੍ਹ ਤੇ ਜਲਾਲਪੁਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਤੋਂ ਲੜਾਈ ਕਰ ਕੇ ਲੈ ਲਏ। ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਇੱਥੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੰਗਲਾਂ ਜੋ ਮੀਰਪੁਰ ਦੇ ਪਾਸ ਹੈ, ਜਾ ਠਹਿਰਿਆ। ਫਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜੂਦੀਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਕੜੀ ਫੌਜ ਦੇ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਓਹਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਜ਼ੀਜੂਦੀਨ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚੋਂ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਦਾ ਖਜਾਨਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੪੦ ਲੱਖ ਰੁਪਯਾ ਸੀ, ਜਲਾਲਪੁਰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਪਾਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਬੜਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਓਹਨੂੰ ਖਿਲਅਤ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਇਹਦੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਦ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੰਗਲਾ ਵੀ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਛੁਡਾਣ ਲਈ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਫੌਜ ਭੇਜੀ ਤਦ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੰਘਣੀ ਨੇ ਜੋ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਸਕੀ ਫੁਫੀ ਸੀ, ਗੁਰੂ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਪਾ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਓਹਦੇ ਖਾਵੰਦ ਦੀ ਜਾਨ ਬਖ਼ਸ਼ੀਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਏ, ਮੰਗਲਾ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਓਹਦੇ ਪਾਸ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਵਾਸਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਓਹਦੀ ਤਬਾਹੀ ਤੇ ਬਰਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੁਫੀ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲਈ।

੯੧. ਸ਼ਾਹਜ਼ਮਾਨ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹਿਆਂ ਹੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਉਣਾ

ਇਸੇ ਥਾਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਸ਼ਾਹਜਮਾਨ ਕਾਬਲ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਨੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਕੇ ਤਖ਼ਤੋਂ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਓਹ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਣ ਲਈ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਨੱਸ ਆਇਆ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਬੜਾ ਅਫਸੋਸ ਹੋਇਆ ਤੇ ਓਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਜੋ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਮਾਨ ਵੱਲੋਂ ਆਇਆ ਸੀ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਹੁਕਮ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੂੰ ਦੇਵੇ। ਇਸ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ੫੦ ਰੁਪਯੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਆਪਣੀ ਹੱਥੀਂ ਜਾ ਕੇ ਸਾਹਜ਼ਮਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਰਚ ਵਾਸਤੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ।

੯੨. ਕਲਾਕਛ ਸ਼ਾਹੀਵਾਲ ਤੇ ਖੁਸ਼ਾਬ ਦੀ ਫਤਹ

ਇੱਥੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖੁਸ਼ਾਬ ਵੱਲ ਗਿਆ। ਫਤਹ ਖਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕਰ ਕੇ ਕਛ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਫਤਹ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਕੇ ਕਾਂਗੜੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਆਂਦਾ। ਫਿਰ ਸਰਦਾਰ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਓਹ ਤਕੜੀ ਫੌਜ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਸ਼ਾਹੀਵਾਲ ਤੇ ਖੁਸ਼ਾਬ ਨੂੰ ਫਤਹ ਕਰੇ, ਜਿਸ ਤੇ ਇਸ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ।

੯੩. ਸ਼ਾਹ ਸੁਜਾ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ ਸ਼ਕਸਤ ਖਾ ਕੇ ਕਾਬਲੋਂ ਨੱਸ ਆਇਆ। ੨੨ ਫੱਗਣ ੧੮੯੭ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਮੁਤਾਬਕ ੩ ਫਰਵਰੀ ੧੮੧੦ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਾਬ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਓਸ ਨਾਲ ਬੜੀ ਖੁਲ੍ਹਦਿਲੀ ਦਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ। ਖਾਤਰ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ੧੨੫੦ ਰੁਪਯਾ ਓਹਦੀ ਰੋਟੀ ਤੇ ਖਰਚ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੋਂ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ ਛੇਤੀ ਹੀ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਮਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲਨ ਵਾਸਤੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੋਂ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਭਾਰੀ

ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਸ਼ਕਸਤ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ੨੦ ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਕਿੰਤੂ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਓਹਦੀ ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਫਿਰ ਪਲਟਾ ਖਾਧਾ ਤੇ ਮੰਦੇ ਦਿਹਾੜੇ ਆ ਗਏ ਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਜ਼ੀਮ ਖਾਂ, ਫਤਹ ਖਾਂ, ਵਜੀਰ ਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਸੁਜਾਉਲ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਸ਼ਕਸਤ ਦੇ ਕੇ ਅਟਕੋਂ ਪਾਰ ਨਸਾ ਦਿੱਤਾ।

੯੪. ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ

ਸਾਹੀਵਾਲ ਤੇ ਖੁਸ਼ਾਬ ਨੂੰ ਫਤਹ ਕਰ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੰਮਤ ੧੮੬੭ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਚੌਥੀ ਵਾਰ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਓਥੇ ਪੁੱਜਦਿਆਂ ਹੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਨਵਾਬ ਦੀ ਮਨਸ਼ਾ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਿੰਤੂ ਜਦ ਓਸ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਤਲਵਾਰ ਆ ਚਮਕੀ ਤਦ, ਓਸ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਚੁੱਕੇ ਬਿਨਾਂ ਰਹਿਣਾ ਕਠਨਾਈ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਸੀ। ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ, ਦਿਨ ਰਾਤ ਅੱਗ ਵਰਸਣ ਲੱਗੀ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਜਿਹਾ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਧਾਰੀ ਆਦਿਕ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਏ। ਸਰਦਾਰ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲਾ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਫੱਟੜ ਹੋਏ। ਐਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਜਮਜਮਾ ਤੋਪ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਢਾਈ ਮਣ ਕੱਚਾ ਗੋਲਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਅੱਗੇ ਲਿਆ ਕੇ ਰੱਖੀ ਗਈ। ਕਿੰਤੂ ਤਦ ਵੀ ਕੁਝ ਵਾਹ ਨਾ ਚੱਲੀ ਅਤੇ ਘਮਸਾਨ ਦੇ ਧੁੰਧ ਤੋਂ ਘਬਰਾ ਕੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਆਪਣਾ ਆਦਮੀ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਘੇਰਾ ਉਠਾ ਲਓ ਤੇ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਹਰਜਾਨੇ ਤੇ ਖਰਾਜ ਵਜੋਂ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਓ। ਜਦ ਤੱਕ ਖਰਾਜ ਨਾ ਪੁੱਜੇ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਨਾ ਛੱਡਣਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਬੀਮਾਰੀ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ। ਦੂਜਾ ਰੱਬ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਹੱਕ ਖੂਨ ਹੋਣ ਦੇ ਖਿਆਲ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਓਹਨਾਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਤੇ ਅਬੂਬਕਰ ਖਾਂ ਨਵਾਬ ਮੁਜਫਰ ਖਾਂ ਦੇ ਸੌਹਰੇ ਨੂੰ ਧਰਗ ਮਾਲ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਲੈ ਆਂਦਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਢੰਗ ਦੀ ਕਵਾਇਦ ਸਿਖਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਕੁਝ ਪੂਰਬੀਏ ਆਦਮੀ ਜੋ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਕਵਾਇਦ ਸਿਖੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਮੰਗਾਏ ਗਏ ਤੇ ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਕੜੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦੋ, ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਆਦਮੀ ਕਵਾਇਦ ਸਿਖਾਣ ਲਈ ਨੌਕਰ ਰੱਖ ਲਏ।