ਭੂਮਿਕਾ

ਇੱਕ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਪਾਸ਼ ਜਿੰਨੀ ਸ਼ੁਹਰਤ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਨਸੀਬ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪੀਆਂ। 'ਲੋਹਕਥਾ (1970), 'ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ' (1974) ਅਤੇ 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ' (1978)। ਆਪਣੀ 1967 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਛਪਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1988 ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਆਖ਼ਰੀ ਰਚਨਾ ਛਪਣ ਵਿਚਲਾ ਸਮਾਂ ਕੋਈ ਵੀਹ ਕੁ ਸਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ। 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ' ਛਪਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਹਾਕੇ (1978-88) ਦੌਰਾਨ ਪਾਸ਼ ਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ, ਪਰ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਛਪੀਆਂ ਚਾਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ 'ਖੂਹ', 'ਧਰਮ ਦੀਕਸ਼ਾ ਲਈ ਬਿਨੈ-ਪੱਤਰ', 'ਬੇਦਖ਼ਲੀ ਲਈ ਬਿਨੈ-ਪੱਤਰ' ਅਤੇ 'ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ’ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਹਾਮੀ ਭਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਸ਼ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਰਚਨਾਕਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਦਹਾਕਾ ਬਣਦੀ ਹੈ।

23 ਮਾਰਚ, 1988 ਨੂੰ ਖਾਲਸਤਾਨੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਸ਼ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ ਤਾਕਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਇੱਕ ਚਿੰਨ ਬਣ ਕੇ ਉੱਭਰਿਆ । ਹੰਗਾਮੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਅਪ੍ਰੈਲ 1988 ਨੂੰ ਛਪੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ 'ਲੜਾਂਗੇ ਸਾਥੀ' ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਅਣਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਅਣਛਪੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ 'ਖਿਲਰੇ ਹੋਏ ਵਰਕੇ' ਛਪਿਆ। ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਹੋਰਨਾ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ। ਪਾਸ਼ ਦਾ ਬਿੰਬ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਧੂਮਲ, ਮੁਕਤੀਬੋਧ, ਲੋਰਕਾ ਅਤੇ ਪਾਬਲੋ ਨੇਰੂਦਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ।

ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੇ ਢਾਈ ਦਹਾਕੇ ਬਾਅਦ ਅੱਜ ਵੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਇਛੁੱਕ ਨੌਜੁਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਖਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ ਸੰਗੀਤ ਮੰਡਲੀਆਂ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਛਪ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਗਾਹੇ ਬਗਾਹੇ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਅਣਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਛਪਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

***

ਹੱਥਲੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਉਪਲੱਬਧ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਕੁੱਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ:

ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਪਾਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਿੰਨੇ ਕਿਤਾਬਾਂ-'ਲੋਹਕਥਾ', 'ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ' ਅਤੇ 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ' ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਜਾਂ ਜੇ ਉਸ ਨੇ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਨੀ ਵੀ ਚਾਹੀ ਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। 'ਲੋਹਕਥਾ' ਦੇ ਨਵੇਂ ਐਡੀਸ਼ਨ ਦੀ ਅਣਛਪੀ ਭੂਮਿਕਾ ਇਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਹੈ। ਪਾਸ਼

ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਸਿਰਫ਼ 'ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ' ਵਿਚਲੇ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਇਬਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਭਵ ਹੱਦ ਤੱਕ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਛੋਟ ਵਜੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਪਾਸ਼ ਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਛੰਦਬੱਧ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਹਾਸਲ ਹੋਈ ਹੈ । ਪਾਸ਼ ਦੀ ਛੰਦਬੱਧ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਲੋਕ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਸ਼ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਛੰਦਬੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭਾਗ -4 ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। 'ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ ਦੇ ਨਾਂ' ਭਾਵੇਂ ਛੰਦਬੱਧ ਰਚਨਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ 'ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ' ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਹਿੱਸੇ ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਦੇ ਭਾਗ -5 ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

'ਲੋਹ ਕਥਾ' ਅਤੇ 'ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ' ਛਪਣ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਵਕਫ਼ਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਛਪੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਦੇ ਭਾਗ -6 ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਮਗਰਲੀਆਂ ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ 'ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ' ਅਤੇ 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ' ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਭਾਗ-7 ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿਚਲੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ 'ਲੋਹਕਥਾ', 'ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ' ਅਤੇ 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ' ਵਿੱਚ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਬੰਧਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਭਾਗ - 8 ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਚਰਚਿਤ ਕਵਿਤਾ 'ਮੈਂ ਸਲਾਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ' ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।

ਭਾਗ - 9 ਵਿੱਚ ਹੋਰਨਾਂ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਹਾਸਲ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਥਲੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਦਾ ਇਹ ਹਿੱਸਾ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ ਨਿੱਜ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਇਸ ਭਾਗ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਕਤਾ ਦੀ ਰਮਜ਼ ਵਾਲੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਨਿੱਜ ਤੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸੁਮੇਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਰਚਨਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪਿਰਥੀਪਾਲ ਰੰਧਾਵਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭਾਗ- 10 ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਕਾਲਖੰਡ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪਾਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀਆਂ ਕੁਝ ਨਿੱਜੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਸ਼ ਸ਼ਾਇਦ ਕਦੀ ਨਾ ਛਪਵਾਉਂਦਾ। ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਵਿੱਚ ਛਾਪਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ

ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭਾਗ- 11 ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪਾਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਛਾਂਗੇ ਗਏ ਹਿੱਸੇ ਅਤੇ ਅਧੂਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭਾਗ- 12 ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਭਾਗ - 13 ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਉਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜੋ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਵਿੱਚ ਛਾਪੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਭਾਗ-14 ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਹਿੰਦੀ-ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਇੱਕ ਰਚਨਾ 'ਤੁਮ੍ਹਾਰੇ ਪੁਰਖੇ' ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਵਿੱਚ ਛਪ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਭਾਗ 15 ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ' ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਛਪਣ ਕਾਲ 1982 ਤੋਂ 1988 ਤੱਕ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਭ ਤੋਂ ਚਰਚਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ 'ਧਰਮ ਦੀਕਸ਼ਾ ਲਈ ਬਿਨੈ-ਪੱਤਰ' ਅਤੇ 'ਬੇਦਖ਼ਲੀ ਲਈ ਬਿਨੈ-ਪੱਤਰ' ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਛਪੀ ਆਖ਼ਰੀ ਰਚਨਾ 'ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ' ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜੋ ਜਨਵਰੀ 1988 ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਸੀ।

ਅੰਤਲੇ ਹਿੱਸੇ (ਭਾਗ- 16) ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਵੱਲੋਂ ਅਨੁਵਾਦਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਾਸ਼ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕਵਿਤਾ 'ਘਾਹ' ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

***

ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਉਸ ਦੀ ਹਾਸਲ ਮੂਲ ਹੱਥਲਿਖਤ ਨਾਲ ਮੇਚਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਹਰੇਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਪਾਠ ਦੇ ਮੂਲ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਲੋੜ ਸਮਝਣ ਤੇ ਉਹ ਮੂਲ ਹਵਾਲਾ ਵਾਚ ਸਕਣ। 'ਲੋਹਕਥਾ', 'ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ' ਅਤੇ 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ' ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੱਗਣ ਤੇ ਹੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਉਸ ਰਚਨਾ ਦੀ ਮੂਲ ਹੱਥਲਿਖਤ ਅਨੁਸਾਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਹੈ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਥਾਵੇਂ ਛਪੀਆਂ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਈ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਛਪੇ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਫਰਕ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਹੱਥਲੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਰਕਾਂ ਨੂੰ ਮੇਟਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫਰਕ ਸਨ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵੇਂ ਛਪੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਨੂੰ ਚਿੰਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ਦੇ ਦੋ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫਰਕ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਠ ਦਿਤੇ ਗਏ ਹਨ।

ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਹੱਥਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਰ ਸਮਗਰੀ ਵੀ ਹੈ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੱਥਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਮੌਲਿਕ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਛਾਂਟਣ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋਰ ਵੀ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਹੱਥਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹਵਾਲੇ ਦੀ ਘਾਟ ਕਰਕੇ ਫ਼ਿਲਹਾਲ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੋੜੀਂਦੀ ਪੁਣ-ਛਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਕਈ

ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਸੇਵਕ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਰਚਨਾ 'ਸੰਧੀ-ਭੰਗ' ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਚਾਹ ਕੇ ਵੀ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ।

***

ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਲਈ ਸੁਚੇਤ ਲੇਖਕ ਲਈ ਰਚਨਾ ਕੋਈ ਉੱਪਰੋਂ ਆਇਆ ਇਲਹਾਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਮਾਂਜਦਾ ਸੁਆਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਾ ਹੋਣ 'ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਰਚਦਾ ਹੈ।

ਪਾਸ਼ ਦੀ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਹਾਸਲ ਮੂਲ ਖਰੜਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਚਣ 'ਤੇ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖ ਲਿਖ ਕੇ ਕੱਟਦਾ ਹੈ। ਸਤਰਾਂ ਤੇ ਪੈਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਉਲੱਦਦਾ ਹੈ। 'ਇਨਕਾਰ' ਦੇ ਖਰੜੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਤਰ 'ਮੈਂ ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜੰਮ ਕੇ' ਉਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ' ਛਪਣ ਵੇਲੇ 'ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ ਹੋ ਕੇ' ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸੰਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਆਲਾਂ ਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਦੋ ਚਾਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਦੋਂ ਜਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੁਆਲ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਛਾਪਣ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲੇਖਕ ਦੇ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਛਪੀਆਂ ਨਾ ਹੋਣ ਜਾਂ ਖੁਦ ਲੇਖਕ ਨੇ ਛਪਾਈਆਂ ਨਾ ਹੋਣ। ਪਰ ਲੇਖਕ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ, ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰਚਨਾਕਰਮ ਨੂੰ ਵਾਚਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 'ਲੋਹਕਥਾ' ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਾ 'ਭਾਰਤ' ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਛਪੀ ਆਖਰੀ ਕਵਿਤਾ 'ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ' ਤੱਕ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੰਦ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਅਣਛਪੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧੂਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵਾਚਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

***

ਖੁਦ ਪਾਸ਼ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਅਲੋਚਨਾ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਦੇਖਦਾ ਸੀ। ਪਾਸ਼ 'ਲੋਹਕਥਾ' ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ 'ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਖੋਜ' ਨੂੰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਬਾਅਦ 'ਲੋਹਕਥਾ' ਦੇ ਅਗਲੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਲਈ ਲਿਖੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ 'ਲੋਹਕਥਾ' ਵਿਚਲੀ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾਤਮਕ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, "ਅੱਜ- ਪੰਜ ਛੇ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਦ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਅਗਿਆਨਤਾ, ਬੇਸਿਰਪੈਰ-ਪੁਣੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਪਣੇ ਜਿਸਮ ਦੇ ਜਿਣਸੀ ਕੰਵਾਰ ਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕਰ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।" (ਲੋਹਕਥਾ ਦੀ ਅਣਛਪੀ ਭੂਮਿਕਾ, ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਰੂਬਰੂ, ਸਫ਼ਾ 91) ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭੂਮਿਕਾ ਅਣਛਪੀ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਹੀ ਗੱਲ 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ' ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ

ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਆਪਣੇ ਦੌਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਅਤੇ ਕਮਲਾ ਦਾਸ ਜਿਹੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਬਲੋ ਨੇਰੂਦਾ ਅਤੇ ਨਾਜ਼ਿਮ ਹਿਕਮਤ ਜਿਹੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਕਵੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਮੁਹਾਵਰਾ ਦੇਣ ਲਈ ਪਾਸ਼ ਨੇ 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ' ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ 'ਇਹ ਕੋਈ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ’ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇਣ ਦਾ ਸੋਚਿਆ ਸੀ। ਕਵਿਤਾ ਵਿਚਲੀ ਖੜੋਤ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪਾਸ਼ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ "ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਘਚੋਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਬੁਰਜੂਆ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਏ ਨੈਤਿਕ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਮਜਬੂਰੀ ਨਾਲ ਵੀ ਦੂਸ਼ਤ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ, ਖਾਸ ਕਰ ਕਵਿਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਨਾਲ ਗੈਰ-ਜ਼ਰੂਰੀ ਮਾਤਰਾ ਤੱਕ ਸਬੰਧਤ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੂਹਰੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦਾ ਆ ਜਾਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਸੀ ਜੋ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਨੇ ਅਪਣਾਏ।"(ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਰੂਬਰੂ' ਸਫ਼ਾ 88)

ਪਾਸ਼ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, "ਮੈਂ ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਰਚਨਾ ਦੂਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਮਾਰਕਸੀ ਹੈ। ਨਾ ਇਹ ਪੂਰੀ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਜਮਾਤ ਦੇ ਭਾਵ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਹੀ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਇਹ ਤਾਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਕਿਸਾਨੀ ਅਤੇ ਨਿਕਟ ਕਿਸਾਨੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੀ ਭਾਵ-ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਟੁੱਟਦੇ ਅਤੇ ਨਵ-ਨਿਰਮਾਣਤ ਹੁੰਦੇ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਸਹੇਲੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਪਾਠਕ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਹੀ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਕਦੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਾਂ, ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਇੱਛਾ ਏਹੋ ਹੈ।" (ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਰੂਬਰੂ', ਸਫਾ 89)

***

ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਤਲਖ਼ ਹਕੀਕਤ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਲਾਮਿਸਾਲ ਹੁੰਗਾਰੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਸਥਾਪਤ ਅਲੋਚਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਵੱਲੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੀ ਰਹੀ। ਪਾਸ਼ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਨੇਕਾਂ ਅਲੋਚਕ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਚਲਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੋਜਕਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਕਈ ਖੋਜ-ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ ਜਾ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਬਹੁਤਾ ਕੰਮ ਜਾਂ ਤਾਂ ਭਾਵਨਾ ਵੱਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੰਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਰੂ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਵਾਉਣ ਜਾਂ ਡਿਗਰੀ ਲੈਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਬੁੱਤਾਸਾਰੂ ਕੰਮ ਹੈ। ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਰੱਖਕੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਾਲੇ ਬਾਕੀ ਹੈ।

ਇੱਥੇ ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਬਾਰੇ ਪਾਸ਼ ਖੁਦ ਵੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਮੰਨਦਾ ਸੀ । ਪਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ "ਕੱਚੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਈ ਕੱਚੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਨਿੱਗਰ ਪਕੜ ਸੀ ਨਾ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ । ਪਰ ਬੜੀ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਸਰੋਤਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਤਾੜੀਆਂ ਵੱਜੀਆਂ ਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਓਨੇ ਹੀ ਸਲਾਹੁਤਾ ਦੇ ਖ਼ਤ ਆਏ।"

('ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਰੂਬਰੂ', ਸਫ਼ਾ 90)

ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਸਾਰਥਕ ਅਲੋਚਨਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਸਕੇ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਮਝਾਂਗੇ ਕਿ ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਦਾ ਮਕਸਦ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਰਹੇਗੀ।

- ਸੰਪਾਦਕ

ਮਿਤੀ: 5 ਮਈ, 2015

ਤਤਕਰਾ

ਭੂਮਿਕਾ

ਭਾਗ-1: 'ਲੋਹ ਕਥਾ'

ਭਾਰਤ

ਬੇਦਾਵਾ

ਲੋਹਾ

ਸੱਚ

ਦੋ ਤੇ ਦੋ ਤਿੰਨ

ਸੰਦੇਸ਼

ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ

ਹਰ ਬੋਲ 'ਤੇ ਮਰਦਾ ਰਹੀਂ

ਇਹ ਕੇਹੀ ਮੁਹੱਬਤ ਹੈ ਦੋਸਤੋ

ਗਲੇ ਸੜੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ

ਜਦ ਬਗਾਵਤ ਖੌਲਦੀ ਹੈ

ਖੂਬਸੂਰਤ ਪੈਡ ਕੰਧਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ

ਯੁੱਗ ਪਲਟਾਵਾ

ਮੇਰਾ ਹੁਣ ਹੱਕ ਬਣਦਾ ਹੈ

ਸਮਾਂ ਕੋਈ ਕੁੱਤਾ ਨਹੀਂ

ਜ਼ਹਿਰ

ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਅਪਮਾਨ

ਵਕਤ ਦੀ ਲਾਸ਼

ਦੇਸ਼ ਭਗਤ

ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ

ਤੇਰਾ ਮੁੱਲ, ਮੇਰਾ ਮੁੱਲ

ਬੇਕਦਰੀ ਥਾਂ

ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਖੋਜ

ਵੇਲਾ ਆ ਗਿਆ

ਲਹੂ ਕ੍ਰਿਆ

ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ

ਵਿਸਥਾਪਣ

ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਚਿੱਠੀ

ਕਾਗਜ਼ੀ ਸ਼ੇਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ

ਸੰਕਲਪ

ਪਰਖ-ਨਲੀ ਵਿੱਚ

ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਨਾ ਹੋਵੋ

ਰਾਤ ਨੂੰ

ਪ੍ਰਤਿੱਗਿਆ

ਅੰਤਿਕਾ

 

ਭਾਗ-2: 'ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ'

ਉੱਡਦਿਆਂ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ

ਮੈਂ ਪੱਛਦਾ ਹਾਂ

ਬਾਡਰ

ਇੰਜ ਹੀ ਸਹੀ

ਅਸੀਂ ਲੜਾਂਗੇ ਸਾਥੀ

ਦਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਦੇ ਨਾਂ

ਮੈਨੂੰ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਕੁਝ ਬੋਲ

ਸੰਵਿਧਾਨ

ਸ਼ਬਦ, ਕਲਾ ਤੇ ਕਵਿਤਾ

ਸੁਣੋ

ਹਾਂ ਉਦੋਂ...

ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ ਦੇ ਨਾਂ

ਉਹਦੇ ਨਾਂ

ਜੰਗ : ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਭਾਵ

ਉਮਰ

ਸੰਕਟ ਦੇ ਪਲ!

ਉਡੀਕ

ਬਸ ਕੁਝ ਪਲ ਹੋਰ

ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ

ਤੇਰੇ ਕੋਲ

ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਮਾਤ ਨਹੀਂ ਖਾਧੀ

ਮੇਰੇ ਦੇਸ਼

ਪੁਲਸ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ

ਸੈਂਸਰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ਤ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ

ਰੋਜ਼ ਹੀ ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਕੰਡੇ ਦਾ ਜ਼ਖ਼ਮ

ਜਿੱਥੇ ਕਵਿਤਾ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ

 

ਭਾਗ-3: 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ'

ਇਨਕਾਰ

ਜਿੱਥੇ ਕਵਿਤਾ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ

ਮੈਂ ਹੁਣ ਵਿਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ

ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ

ਕੱਲ੍ਹ

ਅੱਜ ਦਾ ਦਿਨ

ਛੰਨੀ

ਚਿੜੀਆਂ ਦਾ ਚੰਬਾ

ਚਿੱਟੇ ਝੰਡਿਆਂ ਦੇ ਹੇਠ

ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ

ਯੁੱਧ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ

ਐਮਰਜੰਸੀ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਾਦ

ਆਸ਼ਕ ਦੀ ਅਹਿੰਸਾ

ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ

ਤੀਸਰਾ ਮਹਾਂ ਯੁੱਧ

ਜੰਗਲ 'ਚੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਂ ਰੁੱਕਾ

ਧੁੱਪੇ ਵੀ ਤੇ ਛਾਵੇਂ ਵੀ

ਕਲਾਮ ਮਿਰਜ਼ਾ

ਬੁੜ ਬੁੜ ਦਾ ਸ਼ਬਦਨਾਮਾ

ਲੜੇ ਹੋਏ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਰੂਬਰੂ

ਸਿਵੇ ਦਰ ਸਿਵੇ

ਹੈ ਤਾਂ ਬੜਾ ਅਜੀਬ

ਬੇਵਫਾ ਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼

ਆਪਣੀ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤਾ 'ਚੋਂ

ਤੈਥੋਂ ਬਿਨਾਂ

ਦੂਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ

ਸੋਗ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ

ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ

ਕਾਮਰੇਡ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ-ਇੱਕ

ਕਾਮਰੇਡ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ - ਦੋ

ਕਾਮਰੇਡ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ - ਤਿੰਨ

ਕਾਮਰੇਡ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ - ਚਾਰ

ਕਾਮਰੇਡ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ - ਪੰਜ

ਕਾਮਰੇਡ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ - ਛੇ

 

ਭਾਗ-4: ਗੀਤ, ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਛੰਦਬੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ

ਗੀਤ : ਅੰਬਰਾਂ 'ਤੇ ਚੰਨ ਨਾ ਘਟਾ

ਗੀਤ : ਕੌਣ ਦਏ ਧਰਵਾਸ

ਗੀਤ : ਪੈਰਾਂ ਦੀਏ ਮਿੱਟੀਏ ਪਹਾੜ ਬਣ ਜਾਈਂ

ਗੀਤ : ਸੋਨੇ ਦੀ ਸਵੇਰ ਜਦੋਂ ਆਊ ਹਾਣੀਆਂ

ਗ਼ਜ਼ਲ : ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪੇ ਹੀ ਲੰਘ ਆਉਣਾ ਹੈ ਪੱਤਣ ਝਨਾਂ ਦਾ ਯਾਰ

ਗ਼ਜ਼ਲ : ਦਹਿਕਦੇ ਅੰਗਿਆਰਾਂ 'ਤੇ ਸਉਂਦੇ ਰਹੇ ਨੇ ਲੋਕ

ਗਜ਼ਲ : ਡੁੱਬਦਾ ਚੜ੍ਹਦਾ ਸੂਰਜ ਸਾਨੂੰ ਨਿੱਤ ਹੀ ਲਾਲ ਸਲਾਮ ਕਹੇ

ਬੋਲੀਆਂ

ਬੱਲੇ ਬੱਲੇ

ਬਾਗ਼ ਲਵਾਇਆ ਬਗੀਚਾ ਲਵਾਇਆ

ਦੋਹੇ

ਜੇ ਸਵੇਰੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਹੁਣ ਸ਼ਾਮ ਦੇਣਾ ਪਏਗਾ

ਜ਼ੈਲਦਾਰ

ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਉੱਗਦਾ ਹੈ

 

ਭਾਗ-5: ਜੇਲ੍ਹ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਚਨਾਵਾਂ

ਜੇਲ੍ਹ

ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਟੁਕੜਾ

ਜਨਮ ਦਿਨ

ਦਾਨ

ਮੇਰੇ ਕੋਲ਼

ਅਸਵੀਕਾਰ

ਸਫ਼ਰ

ਹੱਥ

ਰਿਹਾਈ : ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵ

ਲੰਕਾ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ

ਮੰਗੂਵਾਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ

 

ਭਾਗ-6: 'ਲੋਹ ਕਥਾ' ਤੇ 'ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ' ਛਪਣ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਛਪੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ

ਬਰਸਾਤ

ਹੱਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ...

ਹੱਦ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ...

ਪੈਰ... 1

ਪੈਰ... 2

ਜ਼ਿੰਦਗੀ

ਭਾਗ-7: ਡਾਇਰੀ ਵਿਚਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ

ਆ ਗਏ ਮੇਰੇ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਪਲਾਂ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਦਤ ਹੈ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚੋਂ ਮੋਤੀ ਚੁਗ ਲਿਆਉਣੇ

ਮੇਰੇ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦ ਤੱਕਣਗੇ, ਮੇਰੇ ਗੁਨਾਹਾਂ ਦੀ ਤੜਪ

ਆਓ ਦੇਖੋ ਕੋਈ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਵੇਰੇ

ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਚਿਹਰਾ

ਲਫਜ਼ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ 'ਚੋਂ ਤੁਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ

ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ

ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਅਧੂਰੀਆਂ ਇਤਲਾਹਾਂ ਹਨ

ਮੈਂ ਪੀੜਾਂ ਤੋਂ ਭੱਜਣਾ ਨਹੀਂ

ਮੇਰੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਕਿਤੇ ਬੱਦਲ ਗੜ੍ਹਕਦੇ ਹਨ

ਅਤੀਤ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਰੰਗੀਨ ਹੋਵੇ

ਦਿਨ ਦੇ ਢਲਾਅ 'ਤੇ ਰਿੜ੍ਹਦਿਆਂ

ਆਦਮੀ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ

ਬੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਖੜੇ

ਪਿਆਰ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ 'ਚ

ਕਿਸੇ ਦੀ ਮਿਹਰ ਦਾ ਪਿਆਲਾ ਛਲਕਦਾ ਜਦ ਤਕ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ 'ਚ ਹੈ

ਉਹ ਨੀਲ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ 'ਤੇ ਲੜਿਆ ਜਨੌਰਾਂ ਵਾਂਗ

ਦੁਨੀਆ 'ਚ ਖਿਲਰੇ ਨਿੱਕਸੁੱਕ ਨੂੰ ਚੁਣਦਾ ਸਾਂਭਦਾ

ਉਹ ਹੁਣ ਉੱਡਦਾ ਨਹੀਂ - ਸਿਰਫ਼ ਦੌੜ ਰਿਹਾ ਹੈ

ਕੌਣ ਹੈ

ਚੰਦ ਵੀ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਹੈ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ

ਕੰਮ ਜੋ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਨਸਾਂ ਵਿੱਚ ਵਹਿੰਦਾ ਹੈ

ਅਦੁੱਤੀ ਥਰਥਰੀ, ਜੋ ਬੜੇ ਹੀ ਠਰੰਮੇ ਭਰੇ ਦੁਸਾਹਸ ਨਾਲ

 

ਭਾਗ-8: ਕਾਪੀ 'ਚੋਂ

ਮੈਂ ਸਲਾਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ

ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ ਵੀ ਹਾਣ ਲੱਭ ਲਵਾਂਗਾ

ਸਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕਿਨਿਆਂ ਕੁ ਦਾ ਸਬੰਧ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਹੈ

ਫਿਰ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਚੁਟਕਲਾ

ਰੱਬ ਨਾ ਕਰੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਭੁਲ ਜਾਈਏ

ਘਾਹ ਵਰਗੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ

ਟਿਮਟਿਮਾਉਂਦੀ ਕਲਮਕੱਲੀ ਲੋਅ ਵਾਲਾ

ਮੈਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਊਂਘ ਮਿਲੀ ਹੈ

 

ਭਾਗ- 9: ਹੋਰ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਰਚਨਾਵਾਂ

ਵਫਾ

ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਸੋਚ ਦੀ ਆਹਟ ਹਾਂ

ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੈ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੀ ਕੰਧ ਰੇਤਲੀ ਦਾ

ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ

ਉਹ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੋਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

ਭਾਫ਼ ਤੇ ਧੂੰਆਂ

ਤੇਰੇ ਖੜੋ-ਖੜੋ ਜਾਂਦੇ ਕਰਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਸਹੁੰ ਬਾਪੂ

ਤੂੰ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿੰਦੀ ਹੀ ਜਾਨੀ ਏਂ ਮਾਂ

ਇੱਕ ਵਹੁਟੀ ਤੇ ਬੱਸ ਜਵਾਕ ਇੱਕ

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ

ਉਹ ਸਮਝਦੇ ਨੇ

ਜਿਉਂਦੇ ਆਦਮੀ! ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਦੀ, ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਹਮਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ

ਉਦੋਂ ਵੀ ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦ ਲਹੂ ਦੇ ਸਨ

ਸਾਡੇ ਲਹੂ ਨੂੰ ਆਦਤ ਹੈ

ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਜਦ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਾ ਲੱਭਾ

ਮੈਂ ਜਾਣਦਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ

ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਅਜੋਕੇ ਮਾਸਖ਼ੋਰੇ ਹੋਣ ਹਥਿਆਰ

ਹਕੂਮਤ! ਤੇਰੀ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਕੱਦ ਬਹੁਤ ਨਿੱਕਾ ਹੈ

ਤੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀ

ਥੱਕੇ ਟੁੱਟੇ ਪਿੰਡਿਆਂ ਨੂੰ

ਅਸੀਂ ਰਾਜ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹਾਂ, ਆਪਣਾ ਪਤਾ ਦੇਣਾ

ਚਿਤਵਿਆ ਹੈ ਜਦ ਵੀ ਹੁਸਨ ਨੂੰ

ਸੁਫ਼ਨੇ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ

ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਾਹੀ

ਸੂਰਮਗਤੀ ਵਿੱਚ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਬੱਕਰਾ

ਮੇਰੀ ਬੁਲਬੁਲ

ਮੈਂ ਇਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਚਾਹਿਆ

ਜਿੰਨੇ ਜੋਗਾ ਵੀ ਤੇ ਜੋ ਵੀ ਹੈ

ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਹੁਣ ਇਹ ਤੱਕਣ ਲਈ ਜਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ

ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵਕਤ ਕਦ ਦਿੰਦੇ ਜੀਣ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਲੋਕੀਂ

ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਭਾਸ਼ਾ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਦੀ ਸਦਾ

ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਰਾਖਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ

ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ

ਫਤਵਾਸ਼ਨਾਸੀ

ਉਮਰ

ਜ਼ਿੰਦਗੀ

ਮੌਤ

 

ਭਾਗ 10: ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਵਿਤਾਵਾਂ

13 ਅਪ੍ਰੈਲ

23 ਮਾਰਚ

ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ 'ਤੇ

ਜਿੱਦਣ ਤੂੰ ਪਿਰਥੀ ਨੂੰ ਜੰਮਿਆ

ਆਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ

 

ਭਾਗ 11: ਨਿੱਜੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ

ਮੈਂ ਤੇ ਪਾਤਰ ਸਕੇ ਭਰਾ

ਫੜੇ ਗਏ ਜੀ ਫੜੇ ਗਏ

ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਭਾਰਤ ਲੱਭਣ ਤੁਰਿਆ ਕੋਈ ਕੋਲੰਬਸ ਨਹੀਂ

ਯਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ

ਭਾਗ 12 : ਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਛਾਂਗੇ ਹੋਏ ਹਿੱਸੇ ਅਤੇ ਅਧੂਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਮਰ ਭਰ - ਯੁੱਗ ਪਲਟਾਵਾ (ਲੋਹ ਕਥਾ)

ਧੁੰਦਲੀ ਤੇ ਮਿਟਮੈਲੀ- ਯੁੱਗ ਪਲਟਾਵਾ (ਲੋਹ ਕਥਾ)

ਮੋੜ ਦਿਓ ਮੇਰੇ ਖੰਭ - ਹਰ ਬੋਲ 'ਤੇ ਮਰਦਾ ਰਹੀਂ (ਲੋਹ ਕਥਾ)

ਯੁੱਧ ਸਾਡੇ ਲਹੂ ਤੇ ਹੱਡੀਆਂ 'ਚੋਂ- ਯੁੱਧ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ (ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ)

ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ (ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ)

ਕੁਜਾਤ

ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਹਨ

ਖੁਸ਼ਕ ਰੇਤਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ

ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਦੇਖੇ ਹਨ ਬਤੰਗੜਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਢੋਂਦੇ

ਬਹਾਰ ਦੀ ਰੁੱਤੇ

 

ਭਾਗ 13: ਅਣਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ - ਪੰਜਾਬੀ

ਨਾਰੀ ਨਿਕੇਤਨ

ਜਦ ਗੱਲ ਕਿਸੇ ਤਣ ਪੱਤਣ ਲਗਦੀ ਨਾ ਦਿਸੀ

ਅਜੇ ਤਾਂ ਰਾਤ ਸੌਣ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ

ਰੱਬ ਜੀ !!

ਉਹ ਸੌਂ ਹੀ ਜਾਣਗੇ ਆਖ਼ਰ

ਅੰਤ ਵੱਲ ਦੌੜਦੇ ਹੋਏ ਲੋਕ

ਚਲੋ ਦੌੜੋ ਸਮੁੰਦਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ

ਹੁਣ ਸੱਪਾਂ ਵਰਗੀ ਲਗਦੀ ਹੈ ਇਹ ਲਕੀਰ

ਮੌਤ

ਜ਼ਿੰਦਗੀ

 

ਭਾਗ 14: ਅਣਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ-ਹਿੰਦੀ/ਉਰਦੂ

ਗ਼ਜ਼ਲ : ਉਨ ਕੋ ਕਬ ਫੁਰਸਤ ਹੈ, ਹਮ ਸੇ ਬਾਤ ਕਰੇਂ

ਗ਼ਜ਼ਲ : ਰੋ ਪੜੀ ਰਾਤ ਸਿਮਟ ਕੇ

ਜਬ ਸੇ ਸੁਨਾ ਇਸ਼ਕ ਕੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ

ਵੁਹ ਮੇਰਾ ਵਰਸ਼ੋਂ ਕੋ ਝੇਲਨੇ ਕਾ ਗੌਰਵ ਦੇਖਾ ਤੁਮ ਨੇ

ਨਜ਼ਰੇਂ ਉਠੀਂ, ਮੌਸਮ ਸੁਹਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ

ਉਸ ਵਕਤ ਮੇਰੇ ਸਾਥ ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਮ ਹੀ ਥੇ

ਇਨ ਸੇ ਮਿਲੋ

 

ਭਾਗ 15: ‘ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ' ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ

ਖੂਹ

ਧਰਮ ਦੀਕਸ਼ਾ ਲਈ ਬਿਨੈ-ਪੱਤਰ

ਬੇਦਖ਼ਲੀ ਲਈ ਬਿਨੈ-ਪੱਤਰ

ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ

 

ਭਾਗ 16: ਪਾਸ਼ ਵੱਲੋਂ ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ

ਘਾਹ - ਕਾਰਲ ਸੈਂਡਬਰਗ

ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਮਹਾਂਯਾਤਰਾ - ਪ੍ਰੋ ਰਜ਼ਾ ਬਰਹੇਨੀ

ਯੂਰਪੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਖ਼ਤ - ਜਾਰਜ ਮੈਂਗਾਕਿਸ

ਔਰਤ ਦਾ ਜਿਸਮ - ਪਾਬਲੋ ਨੇਰੂਦਾ

***

ਪਾਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀਨਾਮਾ

ਪਾਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਤ ਪਰਚੇ

ਸੋਮੇ

***

 

ਭਾਗ - 1

 

ਲੋਹ ਕਥਾ (1970)

 

ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਪਲਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਸਰੂਫ ਲੋਕ

ਬੁਖਾਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਰਦੇ।

ਮੌਤ ਦੇ ਕੰਧੇ 'ਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ

ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਭਾਰਤ

ਭਾਰਤ-

ਮੇਰੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਬਦ

ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਏ

ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ-ਹੀਣ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ

 

ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਭਾਵ,

ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਹਨ

ਜਿਹੜੇ ਅੱਜ ਵੀ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਨਾਲ,

ਵਕਤ ਮਿਣਦੇ ਹਨ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਢਿੱਡ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ।

ਤੇ ਉਹ ਭੁੱਖ ਲੱਗਣ 'ਤੇ

ਆਪਣੇ ਅੰਗ ਵੀ ਚਬਾ ਸਕਦੇ ਹਨ,

ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ

ਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਮੁਕਤੀ।

 

ਜਦ ਵੀ ਕੋਈ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਦੀ

'ਕੌਮੀ ਏਕਤਾ' ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ

ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਚਿੱਤ ਕਰਦਾ ਹੈ –

ਉਸ ਦੀ ਟੋਪੀ ਹਵਾ 'ਚ ਉਛਾਲ ਦਿਆਂ।

ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਾਂ

ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਰਥ

ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ

ਸਗੋਂ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਇਰ ਹਨ।

ਜਿੱਥੇ ਅੰਨ ਉੱਗਦਾ ਹੈ

ਜਿੱਥੇ ਸੰਨ੍ਹਾਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ...

***

ਬੇਦਾਵਾ

ਤੇਰੇ ਪੁਰਬਾਂ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ

ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਬੇਦਾਵਾ ਲਿਖ ਗਏ ਹਨ।

ਮਾਛੀਵਾੜਾ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ 'ਤੇ ਉੱਗ ਆਇਆ ਹੈ।

ਤੇ ਆਏ ਦਿਨ ਜੂੰਆਂ

ਉੱਥੇ ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮੇ ਲਿਖਦੀਆਂ ਹਨ।

ਉਹ ਨੌਂਆਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ,

ਦੋ ਸੌ ਸੱਤਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਤੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਚਮਕੌਰ ਲੱਭ ਕੇ,

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਦਿਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

 

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਸ਼ੈਤਾਨ ਰੂਹ ਨੇ,

ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਿਖ਼ਰ

ਅਸ਼ੋਕ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਲੀਤਾ ਹੈ

ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਂਝੇ ਫਰੰਟ ਦੇ ਹਜ਼ੂਰ,

ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਹੈ।

 

ਜੇ ਉਹ ਦੱਖਣ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵੀ

ਤਾਂ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ,

ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਗਣੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

 

ਕਟਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਖੀ ਵਿੱਚ,

ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਭੱਤਾ ਬਣ ਚੁੱਭਦੀ ਹੈ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਲਕ ਭਰ ਦੀਆਂ 'ਚਿੜੀਆਂ' ਨੂੰ

ਇਸ਼ਤਿਹਾਰੀ ਮੁਲਜ਼ਮ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

 

ਪਰ ਗੁਰੂ ! ਉਹ ਸਿੰਘ ਕੌਣ ਹਨ?

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬੇਦਾਵਾ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ।

ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਹਰ ਜੇਲ੍ਹ,

ਹਰ ਇੰਟੈਰੋਗੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ ਨੂੰ,

ਸਰਹੰਦ ਦੀ ਕੰਧ

ਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।

ਉਹ ਹੜ੍ਹਿਆਈ ਸਰਸਾ ਵਿੱਚੋਂ ਟੁੱਭੀ ਮਾਰਕੇ,

ਤੇਰੇ ਗ੍ਰੰਥ ਕੱਢਣ ਗਏ ਹਨ।

 

ਹੇ ਗੁਰੂ! ਉਹ ਸਿੰਘ ਕੌਣ ਹਨ ?

ਜਿਨ੍ਹਾਂ, ਬੇਦਾਵਾ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ?

***

ਲੋਹਾ

ਤੁਸੀਂ ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਾਰ ਝੂਟਦੇ ਹੋ।

ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਲੋਹੇ ਦੀ ਬੰਦੂਕ ਹੈ।

ਮੈਂ ਲੋਹਾ ਖਾਧਾ ਹੈ।

ਤੁਸੀਂ ਲੋਹੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ।

 

ਲੋਹਾ ਜਦ ਪਿਘਲਦਾ ਹੈ,

ਤਾਂ ਭਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਨਿੱਕਲਦੀ।

ਜਦ ਕੁਠਾਲੀ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ 'ਚੋਂ

ਭਾਫ਼ ਨਿੱਕਲਦੀ ਹੈ

ਤਾਂ ਲੋਹਾ ਪਿਘਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,

ਪਿਘਲੇ ਹੋਏ ਲੋਹੇ ਨੂੰ,

ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਕਾਰ ਵਿੱਚ,

ਢਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਕੁਠਾਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁਲਕ ਦੀ ਤਕਦੀਰ ਢਲੀ ਪਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ,

ਇਹ ਮੇਰੀ ਬੰਦੂਕ,

ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਬੈਂਕਾਂ ਦੇ ਸੇਫ,

ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਉਲਟਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ,

ਸਭ ਲੋਹੇ ਦੇ ਹਨ।

ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਉਜਾੜ ਤੱਕ ਹਰ ਫ਼ਰਕ,

ਭੈਣ ਤੋਂ ਵੇਸਵਾ ਤਕ ਹਰ ਇਹਸਾਸ,

ਮਾਲਕ ਤੋਂ ਮਾਤਹਿਤ ਤਕ ਹਰ ਰਿਸ਼ਤਾ,

ਬਿੱਲ ਤੋਂ ਕਨੂੰਨ ਤਕ ਹਰ ਸਫ਼ਰ,

ਲੋਟੂ ਨਿਜ਼ਾਮ ਤੋਂ ਇਨਕਲਾਬ ਤਕ ਹਰ ਇਤਿਹਾਸ,

ਜੰਗਲ, ਭੋਰਿਆਂ ਤੇ ਝੁੱਗੀਆਂ ਤੋਂ ਇੰਟੈਰੋਗੇਸ਼ਨ

ਤਕ ਹਰ ਮੁਕਾਮ, ਸਭ ਲੋਹੇ ਦੇ ਹਨ।

 

ਲੋਹੇ ਨੇ ਬੜਾ ਚਿਰ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ

ਕਿ ਲੋਹੇ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਲੋਕ

ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਖਾ ਕੇ,

ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰਨੋਂ ਹਟ ਜਾਣ,

ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਤੂੰਬਾ ਤੂੰਬਾ ਉੱਡਣ ਵਾਲੇ

ਲਾਵਾਰਸਾਂ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ

ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਵਾਰਸਾਂ ਕੋਲ,

ਕੱਪੜੇ ਤੱਕ ਵੀ ਆਪ ਲਾਹੁਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਨਾ ਹੋਣ।

 

ਪਰ ਆਖ਼ਰ ਲੋਹੇ ਨੂੰ

ਪਸਤੌਲਾਂ, ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੇ ਬੰਬਾਂ ਦੀ

ਸ਼ਕਲ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਨੀ ਪਈ ਹੈ।

 

ਤੁਸੀਂ ਲੋਹੇ ਦੀ ਚਮਕ ਵਿੱਚ ਚੁੰਧਿਆ ਕੇ

ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਵਹੁਟੀ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹੋ,

(ਪਰ) ਮੈਂ ਲੋਹੇ ਦੀ ਅੱਖ ਨਾਲ

ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਮਖੌਟੇ ਪਾਈ ਦੁਸ਼ਮਣ,

ਵੀ ਪਹਿਚਾਣ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।

ਕਿਉਂਕਿ

ਮੈਂ ਲੋਹਾ ਖਾਧਾ ਹੈ।

ਤੁਸੀਂ ਲੋਹੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ।

***

ਸੱਚ

ਤੁਸਾਂ ਦੇ ਮੰਨਣ ਜਾਂ ਨਾ ਮੰਨਣ ਵਿੱਚ,

ਸੱਚ ਨੂੰ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਖਦੇ ਅੰਗਾਂ 'ਤੇ ਸੱਚ ਨੇ ਇੱਕ ਜੂਨ ਭੋਗੀ ਹੈ।

ਤੇ ਹਰ ਸੱਚ ਜੂਨ ਭੋਗਣ ਬਾਅਦ,

ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,

 

ਤੇ ਇਹ ਯੁੱਗ ਹੁਣ ਖੇਤਾਂ ਤੇ ਮਿੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ,

ਫੌਜਾਂ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਕੱਲ੍ਹ ਜਦ ਇਹ ਯੁੱਗ,

ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉੱਪਰ ਸਿੱਟਿਆਂ ਦਾ ਤਾਜ ਪਹਿਨੀਂ,

ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਲਾਮੀ ਲਏਗਾ,

ਤਾਂ ਤੁਸਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਦੇ ਅਸਲ ਅਰਥ ਸਮਝ ਆਵਣਗੇ।

ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਉਪੱਦਰੀ ਜ਼ਾਤ ਨੂੰ,

ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੀ ਫ਼ਿਤਰਤ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹੋ;

ਇਹ ਕਹਿ ਛੱਡਣਾ,

ਕਿ ਝੁੱਗੀਆਂ 'ਚ ਪਸਰਿਆ ਸੱਚ,

ਕੋਈ ਸ਼ੈਅ ਨਹੀਂ!

ਕੇਡਾ ਕੁ ਸੱਚ ਹੈ ?

ਤੁਸਾਂ ਦੇ ਮੰਨਣ ਜਾਂ ਨਾ ਮੰਨਣ ਵਿੱਚ,

ਸੱਚ ਨੂੰ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ।

***

ਦੋ ਤੇ ਦੋ ਤਿੰਨ

ਮੈਂ ਸਿੱਧ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ-

ਕਿ ਦੋ ਤੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

ਵਰਤਮਾਨ ਮਿਥਿਹਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਲ ਚਮਚੇ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

 

ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ –

ਕਚਹਿਰੀਆਂ, ਬੱਸ ਅੱਡਿਆਂ ਤੇ ਪਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ

ਸੌ ਸੌ ਦੇ ਨੋਟ ਤੁਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ।

ਡਾਇਰੀਆਂ ਲਿਖਦੇ, ਤਸਵੀਰਾਂ ਲੈਂਦੇ

ਤੇ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਭਰਦੇ ਹਨ,

ਕਨੂੰਨ-ਰੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ

ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਾਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ 'ਡਾਕੂ' ਦਿਹਾੜੀਆਂ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਮੰਗਾਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਣ ਦਾ ਐਲਾਨ,

ਬੰਬਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਅਰਥ

'ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇਸ਼' ਦੀ ਏਜੰਟੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਅਤੇ

ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੱਦਾਰੀ ਦਾ ਤਗ਼ਮਾ

ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੁਤਬਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ

ਤਾਂ-

ਦੋ ਤੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਵਰਤਮਾਨ ਮਿਥਿਹਾਸ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ

ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਲ ਵੀ ਚਮਚੇ ਵਰਗੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

***

ਸੰਦੇਸ਼

ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ!

ਇਹ ਜਲਾਵਤਨ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਦਾ ਰਵਾ

ਅੱਜ ਤੈਨੂੰ ਕਲੰਕਿਤ ਕਰਨ ਤੁਰਿਆ ਹੈ

ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਡਾਕੂਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬਦਨਾਮ

ਤੇ ਭਗੌੜੀ ਜੁੰਡੀ ਹੈ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਸਦੀਆਂ ਸਾਡੇ ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਗਰਭਪਾਤ ਕੀਤਾ।

ਅਤੇ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ

ਕਿ ਮੇਰੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਅੱਜ ਤਕਰੀਬਨ ਨੰਗੀਆਂ

ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਉਹ ਸਾਡੇ ਤੰਬੇ ਤੱਕ ਵੀ ਖੋਹਲ ਕੇ ਲੈ ਗਏ ਹਨ।

 

ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ!

ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਪਲੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੌਂਹ ਖਾਧੀ ਹੈ।

ਕੋਰੀਆ, ਵੀਤਨਾਮ ਜਾਂ ਇਸਰਾਇਲ ਤਾਂ

ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਕਾਲਮ ਹਨ।

ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਜਾਣਦਾ ਏਂ

ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਕਦੂਨੀਆ ਤੋਂ ਤੁਰਿਆ

ਵਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ਰੋਕਿਆ ਸੀ।

ਸਾਡੇ ਤਾਂ ਫ਼ਕੀਰ ਵੀ ਸੰਸਾਰ ਜਿੱਤਣ ਤੁਰਿਆਂ ਨੂੰ,

ਧੁੱਪ ਛੱਡਕੇ ਖਲੋਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਨੇ।

ਰੋਡੇਸ਼ੀਆ, ਵੀਤਨਾਮ ਤੇ ਹਰ ਹੱਕ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿੱਚ

ਮੇਰਾ ਲਹੂ ਆਬਾਦ ਹੈ –

ਤੇ ਇਹ -ਲਿੰਕਨ ਦੇ ਕਾਤਲ

ਮੁੜ ਹਬਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਵਿਉਪਾਰ ਕਰਨ ਤੁਰੇ ਹਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੀਆਂ

ਬਰੂਹਾਂ ਲੰਘਾ ਲਿਆਈ ਹੈ।

ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਊਆਂ ਮਣਸਾ ਕੇ ਭੇਜ...

***

ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ

ਜਦ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ,

ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣਾ ਹਾਂ।

ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਨੁਕਸ ਜਾਪਿਆ ਸੀ,

ਮੇਰੇ ਭਾਣੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸੋਹਣੇ ਸਨ

ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵੋਟ ਫੇਰੀ 'ਤੇ,

ਜਾਂ ਉਦਘਾਟਨ ਦੀ ਰਸਮ ਵਾਸਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

 

ਇੱਕ ਦਿਨ

ਜੱਟੂ ਦੀ ਹੱਟੀ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕਨਸੋਅ ਮਿਲੀ

ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਤਾਜ ਚੋਰੀ ਦਾ ਹੈ...

ਮੈਂ ਉਸ ਦਿਨ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ,

ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਜੇ ਤਾਜਾਂ ਵਾਲੇ ਚੋਰ ਹਨ

ਤਾਂ ਫੇਰ ਸੋਹਣੇ ਹੋਰ ਹਨ...

 

ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਥਾਂ ਥਾਂ ਕੋਝ ਦੇਖਿਆ,

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਕੈਫਿਆਂ ਵਿੱਚ,

ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਤੇ ਥਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ...

ਅਤੇ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ, ਇਹ ਕੋਝ ਦੀ ਨਦੀ

ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੋਲ ਪਰਬਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿੰਮਦੀ ਹੈ।

ਅਤੇ ਉਸ ਗੋਲ ਪਰਬਤ ਵਿੱਚ ਸੁਰਾਖ਼ ਕਰਨ ਲਈ

ਮੈਂ ਕੋਝ ਵਿੱਚ ਵੜਿਆ,

ਕੋਝ ਸੰਗ ਲੜਿਆ,

ਤੇ ਕਈ ਲਹੂ ਲੁਹਾਨ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਿਆ।

 

ਤੇ ਹੁਣ ਮੈਂ ਚਿਹਰੇ ਉਤੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲੈ ਕੇ,

ਦੋ ਘੜੀ ਲਈ ਪਿੰਡ ਆਇਆ ਹਾਂ।

ਤੇ ਉਹੀਓ ਚਾਲ੍ਹੀਆਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਕੁੜੀ,

ਆਪਣੇ ਲਾਲ ਨੂੰ ਬਦਸੂਰਤ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਫੇਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਨੁਕਸ ਲਗਦਾ ਹੈ।

***

ਹਰ ਬੋਲ 'ਤੇ ਮਰਦਾ ਰਹੀਂ

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜਨਮਿਆ

ਤਾਂ ਜਿਊਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾ ਕੇ ਜੰਮਿਆ

ਤੇ ਹਰ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤਿਲਕ ਕੇ ਡਿੱਗਿਆ,

ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਲਾਹਨਤਾਂ ਪਾਂਦੀ ਰਹੀ।

 

ਕੋਈ ਸਾਹਿਬਾ ਮੇਰੇ ਕਾਇਦੇ ’ਤੇ ਗਲਤ ਪੜ੍ਹਦੀ ਰਹੀ,

ਅੱਖਰਾਂ 'ਤੇ ਡੋਲ੍ਹ ਕੇ ਸਿਆਹੀ

ਤਖ਼ਤੀ ਮਿਟਾਉਂਦੀ ਰਹੀ।

 

ਹਰ ਜਸ਼ਨ 'ਤੇ

ਹਾਰ ਮੇਰੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੇ

ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਨਾਏ ਗਏ

ਮੇਰੀ ਗਲੀ ਦੇ ਮੋੜ ਤੱਕ

ਆਕੇ ਉਹ ਮੁੜ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ।

 

ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ ਬਚਨ ਹੈ

ਹਰ ਬੋਲ 'ਤੇ ਮਰਦਾ ਰਹੀਂ,

ਤੇਰੇ ਜ਼ਖਮੀ ਜਿਸਮ ਨੂੰ

ਬੱਕੀ ਬਚਾਉਂਦੀ ਰਹੇਗੀ,

ਜਦ ਵੀ ਮੇਰੇ ਸਿਰ 'ਤੇ

ਕੋਈ ਤਲਵਾਰ ਲਿਸ਼ਕੀ ਹੈ,

ਮੈਂ ਕੇਵਲ ਮੁਸਕਰਾਇਆ ਹਾਂ

ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਆ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ

 

ਜਦ ਮੇਰੀ ਬੱਕੀ ਨੂੰ,

ਮੇਰੀ ਲਾਸ਼ ਦੇ ਟੁਕੜੇ

ਉਠਾ ਸਕਣ ਦੀ ਸੋਝੀ ਆ ਗਈ,

ਓਦੋਂ ਮੈਂ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਰਹਾਂਗਾ।

***

ਇਹ ਕੇਹੀ ਮੁਹੱਬਤ ਹੈ ਦੋਸਤੋ

ਘਣੀ ਬਦਬੂ ਵਿੱਚ ਕੰਧਾਂ ਉਤਲੀ ਉੱਲੀ

ਅਤੇ ਛੱਤ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਮੱਕੜੀ ਦਾ ਜਾਲਾ ਵੇਖ ਕੇ

ਮਾਸ਼ੂਕ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਬਹੁਤ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਏ।

ਇਹ ਕੇਹੀ ਮੁਹੱਬਤ ਹੈ ਦੋਸਤੋ ?

 

ਕਵੀ ਕਾਤਲ ਹਨ, ਕਿਸਾਨ ਡਾਕੂ ਹਨ

ਤਾਜ਼ੀਰਾਤੇ ਹਿੰਦ ਦਾ ਫਰਮਾਨ ਏ-

ਕਣਕਾਂ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੜਣ ਦਿਉ,

ਨਜ਼ਮਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾ ਬਣ ਜਾਣ।

ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸੰਘ ਘੁੱਟ ਦਿਉ।

 

ਕੱਲ੍ਹ ਤੱਕ ਇਹ ਦਲੀਲ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪ ਸੀ,

ਇਸ ਤਿੰਨ ਰੰਗੀ ਜਿਲਦ ਉੱਤੇ

ਨਵਾਂ ਕਾਗਜ਼ ਚੜ੍ਹਾ ਦਈਏ –

ਪਰ ਐਵਰੈਸਟ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਣਾ,

ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ

ਮੈਂ ਹਾਲਾਤ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਕੇ,

ਸਾਹ ਘਸੀਟਣੇ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ

ਮੇਰੇ ਯਾਰੋ!

ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਕਤਲਾਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੀਕ ਹੋ ਜਾਵਣ ਦਿਉ।

***

ਗਲ਼ੇ ਸੜੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ

ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਾਸੀ ਹਾਂ,

ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਾਸੀ ਤਾਂ ਸੜਕਾਂ ਵਾਲੇ ਹੋ।

ਤੁਸੀਂ ਕਾਸ ਨੂੰ ਰੀਂਗ ਰੀਂਗ ਕੇ ਚਲਦੇ ਹੋ ?

 

ਸਾਡਾ ਮਨ ਪਰਚਾਵਾ ਤਾਂ ਹੱਟੀ ਭੱਠੀ ਹੈ ।

ਤੁਸੀਂ ਕਲੱਬਾਂ ਸਿਨਮੇ ਵਾਲ਼ੇ,

ਸਾਥੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੁੱਢੇ ਕੀਕਣ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ?

 

ਸਾਡੀ ਦੌੜ ਤਾਂ ਕਾਲੇ ਮਹਿਰ ਦੀ ਮਟੀ ਤੀਕ

ਜਾਂ ਤੁਲਸੀ ਸੂਦ ਦੇ ਟੂਣੇ ਤੱਕ ਹੈ,

ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋ

ਤੁਸੀਂ ਅਸਾਥੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਉਂ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ?

 

ਅਸੀਂ ਕਾਲਜੇ ਕੱਟ ਕੱਟ ਕੇ ਵੀ ਸੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।

ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਰੰਗ ਬਰੰਗੇ ਝੰਡੇ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦੇ

ਖਾਂਦੇ ਪੀਂਦੇ ਮੌਤ 'ਤੇ ਛੜਾਂ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹੋ।

ਇਹ ਬੌਹੜੀ ਧਾੜਿਆ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਦੀ ਕਰਦੇ ਹੋ ?

ਦੇਖਿਉ ਹੁਣ,

ਇਹ ਸੁੱਕੀ ਰੋਟੀ ਗੰਢੇ ਨਾਲ ਚਬਾਵਣ ਵਾਲੇ

ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸੜਕਾਂ ਕਮਰੇ ਨਿਗਲ ਜਾਣ ਲਈ,

ਆ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ,

ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਡਾਈਨਿੰਗ ਟੇਬਲ,

ਤੇ ਟਰੇਆਂ ਤੱਕ ਨਿਗਲ ਜਾਣਗੇ।

 

ਜਦ ਸਾਡੀ ਰੋਟੀ 'ਤੇ ਡਾਕੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ,

ਜਦ ਸਾਡੀ ਇੱਜ਼ਤ ਨੂੰ ਸੰਨ੍ਹਾਂ ਲਗਦੀਆਂ ਸਨ।

ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਪੇਂਡੂ ਮੂੰਹ ਦੇ ਗੂੰਗੇ ਸਾਂ,

ਤੁਹਾਡੀ ਲਕਚੋ ਕਾਫ਼ੀ ਹਾਊਸ 'ਚ ਕੀ ਕਰਦੀ ਸੀ?

ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆਂ ਲਿਖਿਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ?

ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੀ ਖਾਹਿਸ਼ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ,

ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਦਰ ਸਹਿਤ

ਸਣੇ ਤੁਹਾਡੇ ਹੋਂਦ ਵਾਦ ਦੇ,

ਬਰਛੇ ਦੀ ਨੋਕ 'ਤੇ ਟੰਗ ਕੇ,

ਚੰਦ ਉੱਤੇ ਅੱਪੜਾ ਦੇਵਾਂਗੇ।

ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਸਾਦ ਮੁਰਾਦੇ ਪੇਂਡੂ ਬੰਦੇ ਹਾਂ,

ਸਾਡੇ ਕੋਲ 'ਅਪੋਲੋ’ ਹੈ ਨਾ 'ਲੂਨਾ' ਹੈ।

***

ਜਦ ਬਗਾਵਤ ਖੌਲਦੀ ਹੈ

ਨੇਰ੍ਹੀਆਂ, ਸ਼ਾਹ ਨੇਰ੍ਹੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ,

ਜਦ ਪਲ ਪਲਾਂ ਤੋਂ ਸਹਿਮਦੇ ਹਨ, ਤ੍ਰਭਕਦੇ ਹਨ।

ਚੌਬਾਰਿਆਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਤਦ,

ਬਾਰੀਆਂ 'ਚੋਂ ਕੁੱਦ ਕੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਰਾਤਾਂ ਦੇ ਗਰਭ 'ਚ

ਜਦ ਬਗ਼ਾਵਤ ਖੌਲਦੀ ਹੈ,

ਚਾਨਣੇ, ਬੇਚਾਨਣੇ ਵੀ ਕਤਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਮੈਂ।

***

ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਪੈਡ ਕੰਧਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ

ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਆੜ ਲੈਕੇ

ਮੈਂ ਜਦ ਵੀ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਪਰੋਖਾ ਕੀਤਾ ਹੈ,

ਬੜਾ ਪਛਤਾਇਆ ਹਾਂ,

ਮੈਂ ਜਿਸ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਖੜਕੇ

ਧਰਤੀ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਸੀ

ਉਸ 'ਤੇ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ ਤਿਲਕ ਕੇ ਡਿੱਗਿਆ ਹਾਂ,

ਮੈਨੂੰ ਰੁੰਡ ਮਰੁੰਡੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸਰਾਪ ਲੱਗਿਆ ਹੈ।

 

ਅਤੇ

ਮੈਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਸੂਲੀ ਤੇ ਬਹਿਸ਼ਤ ਨੂੰ

ਦੋ ਸੌਂਕਣਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ,

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਪਲੰਘ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ

ਮੇਰੀ ਦੇਹ ਨਿੱਘਰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ

ਪਰ ਮੇਰਾ ਅਕਾਰ ਹੋਰ ਨਿੱਖਰਦਾ ਹੈ,

 

ਠੀਕ,

ਮੇਰੀ ਕਲਮ ਕੋਈ ਕੁੰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ,

ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਤੁਰਿਆ ਹੋਇਆ,

ਏਨਾਂ ਭੁਰ ਗਿਆ ਹਾਂ

ਕਿ ਮੇਰੇ ਅਪਾਹਜ ਜਿਸਮ ਨੂੰ

ਚੇਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ

ਕਿ ਮੇਰਾ ਕਿਹੜਾ ਅੰਗ ਵੀਤਨਾਮ ਵਿੱਚ

ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿੱਚ

ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ?

ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਾਹਵਾ ਘਰ

ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਹਾਂ ਕਿ ਆਂਧਰਾ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ?

ਵਾਰ ਵਾਰ ਬੀਤਦੇ ਹੋਏ ਪਲਾਂ ਸੰਗ

ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਟੋਂਹਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੀਆਂ ਛੇ ਨਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਮਾਂ,

ਪਿਛਲੇ ਐਤਵਾਰ ਮੇਰੇ ਹੀ ਪਰਛਾਵੇਂ ਨਾਲ

ਉੱਧਲ ਗਈ ਹੈ,

ਤੇ ਮੈਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਫੜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ

ਕਿੰਨਾਂ ਦੂਰ ਨਿੱਕਲ ਆਇਆ ਹਾਂ,

ਮੇਰੇ ਨਕਸ਼ ਤਿੱਥ-ਪੱਤਰ ਦੀਆਂ,

ਲੰਘੀਆਂ ਤਰੀਕਾਂ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ,

ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਨੈਪੋਲੀਅਨ, ਚੰਗੇਜ਼ ਖਾਂ ਤੇ ਸਿਕੰਦਰ

ਮੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘ ਗਏ ਹਨ,

ਅਸ਼ੋਕ ਤੇ ਗੌਤਮ ਬੇਬਾਕ ਤੱਕ ਰਹੇ ਹਨ,

ਬੇਪਰਦ ਪੱਥਰ ਦਾ ਸੋਮਨਾਥ

 

ਜੇ ਮੈਂ ਐਵਰੈਸਟ ਉਤੇ ਖਲ੍ਹੋਕੇ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ

ਤੇੜਿਆ ਪਿਆ ਤਾਜਮਹਲ,

ਪਿੱਤਲ ਦਾ ਹਰਿਮੰਦਰ

ਤੇ ਅਜੰਤਾ ਖੰਡਰ ਖੰਡਰ

ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ

ਕੁਤਬ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਜੋ ਬਾਕੀ ਹਨ,

ਕੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ ?

 

ਪਰ ਆਖ਼ਰ,

ਮੈਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ,

ਕਿ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਜੂਪੀਟਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ

ਅਤੇ ਅਰਸਤੂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਨੂੰ,

ਧੁੱਪ ਛੱਡ ਕੇ ਖਲੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ

ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਤੇੜ ਕੇਵਲ ਜਾਂਘੀਆ ਸੀ ।

 

ਤਾਂ ਹੀ ਮੈਂ

ਹੁਣ ਖੁਬਸੂਰਤ ਪੈਡ ਲੂਹ ਦਿੱਤੇ ਹਨ

ਤੇ ਕਲਮ ਨੂੰ ਸੰਗੀਨ ਲਾ ਕੇ

ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਲਿਖਣਾ ਲੋਚਦਾ ਹਾਂ

ਤੇ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਰੁਝਿਆ ਹਾਂ

ਕਿ ਦਿਸ-ਹੱਦੇ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਵੀ

ਪਹਾੜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

ਖੇਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ ਉੱਤੇ

ਕਿਰਨਾਂ ਵੀ, ਕਲਮਾਂ ਵੀ,

ਜੁੜ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

***

ਯੁੱਗ ਪਲਟਾਵਾ

ਅੱਧੀ ਰਾਤੇ

ਮੇਰਾ ਕਾਂਬਾ ਸੱਤ ਰਜਾਈਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਨਾ ਰੁਕਿਆ,

ਸਤਲੁਜ ਮੇਰੇ ਬਿਸਤਰੇ 'ਤੇ ਲਹਿ ਗਿਆ

ਸੱਤੇ ਰਜਾਈਆਂ, ਗਿੱਲੀਆਂ,

ਤਾਪ ਇੱਕ ਸੌ ਛੇ, ਇੱਕ ਸੌ ਸੱਤ

ਹਰ ਸਾਹ ਮੁੜ੍ਹਕੋ ਮੁੜ੍ਹਕੀ

 

ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਪਲਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਸਰੂਫ਼ ਲੋਕ

ਬੁਖਾਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਰਦੇ।

ਮੌਤ ਦੇ ਕੰਧੇ 'ਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ

ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

 

ਮੈਨੂੰ ਜਿਸ ਸੂਰਜ ਦੀ ਧੁੱਪ ਵਰਜਿਤ ਹੈ

ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਛਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ

 

ਮੇਰਾ ਲਹੂ ਤੇ ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ਹੈ

ਮੈਂ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਦੱਬੇ ਜਾਣ 'ਤੇ ਵੀ ਉੱਗ ਆਵਾਂਗਾ

***

ਮੇਰਾ ਹੁਣ ਹੱਕ ਬਣਦਾ ਹੈ

ਮੈਂ ਟਿਕਟ ਖਰਚ ਕੇ

ਤੁਹਾਡਾ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਨਾਟ ਦੇਖਿਆ ਹੈ

ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਨਾਟਕ ਹਾਲ 'ਚ ਬਹਿਕੇ

ਹਾਏ ਹਾਏ ਆਖਣ ਤੇ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਨ ਦਾ

ਹੱਕ ਬਣਦਾ ਹੈ

 

ਤੁਸਾਂ ਵੀ ਟਿਕਟ ਦੀ ਵਾਰੀ

ਟਕੇ ਦੀ ਛੋਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ

ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜਕੇ

ਗੱਦੇ ਪਾੜ ਸੁੱਟਾਂਗਾ

ਤੇ ਪਰਦੇ ਸਾੜ ਸੁੱਟਾਂਗਾ।

***

ਸਮਾਂ ਕੋਈ ਕੁੱਤਾ ਨਹੀਂ

ਫ਼ਰੰਟੀਅਰ ਨਾ ਸਹੀ, ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਪੜ੍ਹੋ

ਕਲਕੱਤਾ ਨਹੀਂ, ਢਾਕੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੋ

ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਕੇਸਰੀ

ਦੇ ਕਾਤਰ ਲਿਆਵੋ

ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ

ਇਹ ਇੱਲਾਂ ਕਿੱਧਰ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ?

ਕੌਣ ਮਰਿਆ ਹੈ ?

 

ਸਮਾਂ ਕੋਈ ਕੁੱਤਾ ਨਹੀਂ

ਕਿ ਸੰਗਲੀ ਫੜ ਕੇ ਜਿੱਧਰ ਮਰਜ਼ੀ ਧੂਹ ਲਵੋ

ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ

ਮਾਓ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਮਾਓ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ

ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ, ਮਾਓ ਕਹਿਣ ਵਾਲਾ ਕੌਣ ਹੈ ?

ਸ਼ਬਦ ਗਿਰਵੀ ਨਹੀਂ

ਸਮਾਂ ਗੱਲ ਆਪ ਕਰਦਾ ਹੈ

ਪਲ ਗੂੰਗੇ ਨਹੀਂ ।

ਤੁਸੀਂ ਰੈਂਬਲ 'ਚ ਬੈਠੋ

ਜਾਂ ਪਿਆਲਾ ਚਾਹ ਦਾ ਰੇੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਪੀਓ

ਸੱਚ ਬੋਲੋ ਜਾਂ ਝੂਠ –

ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ,

ਭਾਵੇਂ ਚੁੱਪ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਵੀ ਛਲ ਕੇ ਲੰਘ ਜਾਵੋ

.... .....

ਤੇ ਐ ਹਕੂਮਤ

ਆਪਣੀ ਪੁਲੀਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਕੇ ਇਹ ਦੱਸ

ਕਿ ਸੀਖਾਂ ਅੰਦਰ ਮੈਂ ਕੈਦ ਹਾਂ

ਜਾਂ ਸੀਖਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਇਹ ਸਿਪਾਹੀ ?

 

ਸੱਚ ਏ.ਆਈ.ਆਰ. ਦੀ ਰਖੇਲ ਨਹੀਂ

ਸਮਾਂ ਕੋਈ ਕੁੱਤਾ ਨਹੀਂ

***

ਜ਼ਹਿਰ

ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਝ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ

ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਹਿਰ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਜ਼ਹਿਰ ਨਹੀਂ

ਜ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਤਾਂ ਨਾ ਸਿਗਰਟ ਮੁਕਤ ਹੈ

ਨਾ ਪਾਨ

ਨਾ ਕਨੂੰਨ ਨਾ ਕ੍ਰਿਪਾਨ

ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੇਬਲ ਨੂੰ

ਸੈਕਟਰੀਏਟ 'ਤੇ ਲਾਵੋ ਜਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 'ਤੇ

ਜ਼ਹਿਰ ਜ਼ਹਿਰ ਹੈ

ਤੇ ਜ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਕੱਟਦਾ ਹੈ

... ... ...

ਭੂਮੀ ਅੰਦੋਲਨ ਤਾਂ ਘਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ

ਇਹ ਕਾਨੂੰ ਸਾਨਿਆਲ ਕੀ ਸ਼ੈਅ ਹੈ ?

ਜਵਾਨੀ ਤਾਂ ਜਤਿੰਦਰ ਜਾਂ ਬਬੀਤਾ ਦੀ

ਇਹ ਉਤਪੱਲ ਦੱਤ ਕੀ ਹੋਇਆ ?

ਇਹ ਨਾਟ ਕਲਾ ਕੇਂਦਰ ਕੀ ਕਰਦਾ ?

ਜ਼ਹਿਰ ਤਾਂ ਕੀਟਸ ਨੇ ਖਾਧਾ ਸੀ

ਇਹ ਦਰਸ਼ਨ ਖਟਕੜ ਕੀ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ?

... .... ....

ਚੀਨ ਨੂੰ ਆਖੋ

ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਧਮਾਕੇ ਨਾ ਕਰੇ

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਪਵਿੱਤਰ ਹਵਾ 'ਚ

ਜ਼ਹਿਰ ਫ਼ੈਲਦਾ ਹੈ

ਤੇ ਹਾਂ- ਪੋਲਿੰਗ ਦਿਹਾੜੇ ਐਂਤਕੀ

ਅਫ਼ੀਮ ਦੀ ਥਾਂ ਨਿੱਗਰ ਜ਼ਹਿਰ ਵੰਡੋ

ਜ਼ਹਿਰ ਤਾਂ ਵਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

ਤੇ ਨਰਸ!

ਇਸ 'ਪਾਇਜ਼ਨ ਸਟੋਰ’ ਨੂੰ

ਅਸਾਂ ਕੀ ਪੁੱਠ ਦੇਣੀ ਹੈ ?

ਜਾਓ ਇੱਕ ਇੱਕ ਗੋਲੀ

'ਪਾਸ਼' 'ਤੇ 'ਸੰਤ' (ਸੰਧੂ) ਨੂੰ ਦੇ ਆਓ

***

ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਅਪਮਾਨ

ਤੁਸਾਂ ਨੇ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ

ਆਵਾਰਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ

ਹੁਣ ਕਿਸ ਨੂੰ ਦੇਵੋਗੇ ?

 

ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਰੁੱਖ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ

ਕਿ ਉਸ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹੀਏ

ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਗਰਮ ਨਾ ਹੋਵੇ

ਜ੍ਹਿਦਾ ਰੰਗ ਲਾਲ ਨਾ ਹੋਵੇ।

ਮੈਂ ਰੁੱਖਾਂ ਵੱਲ ਤੱਕਦਾ ਹਾਂ

ਹਵਾ ਦੇ ਰੰਗ ਗਿਣਦਾ ਹਾਂ

ਤੇ ਰੁੱਤ ਦਾ ਨਾਪ ਕਰਦਾ ਹਾਂ

ਤੇ ਮੈਥੋਂ ਫੇਰ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਬੇਦੋਸ਼ਾ ਆਖ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਮੈਂ ਸੂਰਜ ਵਾਸਤੇ

ਗੁਸਤਾਖ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਸੁਅੰਬਰ 'ਚ ਬਿਠਾਉਂਦਾ ਹਾਂ,

 

ਤੁਸੀਂ ਸਮਝੋਗੇ

ਮੈਂ ਚੋਟੀ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਖੱਡ ਦੇ ਵਿੱਚ ਛਾਲ ਮਾਰੀ ਹੈ

ਅਸਲ ਗੱਲ ਹੋਰ ਹੈ

ਮੈਂ ਤਾਂ ਖੱਡਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਬਦਲੇ ਹਨ

ਹਵਾ ਨੂੰ ਪੀਂਘ ਮੰਨਿਆ ਹੈ

ਤੇ ਪਰਬਤ ਨੂੰ ਪੜੁੱਲ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਹੈ

 

ਮੈਂ ਤੁਸਾਂ ਲਈ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਦੇ ਅਰਥ ਬਦਲੇ ਹਨ

ਮੇਰੇ ਸਾਥੀ

ਤੁਸਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਰਥ ਬਦਲਣਗੇ

ਤੁਸਾਂ ਜੇ ਮਰਨ ਲੱਗਿਆਂ

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵੀ ਲੀਤਾ

ਤੁਹਾਡੀ ਕੌਣ ਮੰਨੇਗਾ?

ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੌਣ ਬਖ਼ਸ਼ੇਗਾ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ

ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।

***

ਵਕਤ ਦੀ ਲਾਸ਼

ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੱਤਝੜ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ

ਬੁੱਕਲ 'ਚ ਸਾਂਭ ਲਏ ਸਨ,

ਤੇ ਹੁਣ ਜੇ ਇਹ ਬਸੰਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਵੀ ਹਨ

ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਟੁੱਟਦੇ ਹੋਣ...

ਜਿਵੇਂ ਅਮਲੀ ਤ੍ਰੋਟਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ -

 

ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਆਂਢ

ਜਿਹੜੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਸਿਰ ਫਿਰੇ ਛੋਕਰੇ

ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ

ਕੁਝ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਮਸਰੂਫ਼ ਹਨ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਹੁ ਜਾਪਦੇ ਹਨ

 

ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਬਾਰਵੇਂ ਸਾਲ ਵਿੱਚ

ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਤਾੜੀ ਭੰਗ ਕਰ ਦਏ

ਜਿਵੇਂ ਸੁਹਾਗ ਦੀ ਸੇਜ 'ਤੇ ਮਹਿਮਾਨ ਸੌਂ ਜਾਣ

 

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਉਸ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਹੈ

ਇਹ ਡਿਗਰੀਆਂ ਦੇ ਫੱਟੇ ਤੇ ਸੌਂ ਸਕਦੇ ਹਨ

ਤੇ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਓਵਰਕੋਟ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਰਥ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਹਨ

ਕੈਦ ਨੂੰ ਉਹ ਕੋਕੇ ਕੋਲੇ ਵਾਂਗ ਪੀਂਦੇ ਹਨ

ਤੇ ਹਰ ਅੱਜ ਨੂੰ ਕੱਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

ਇਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੌਣ ਲੱਗੇ

ਪਜਾਮਿਆਂ ਸਲਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੰਢਾਂ ਟੋਹ ਕੇ ਸੌਂਦੇ ਹਨ

ਤੇ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਜਦ ਇਹ ਉੱਠਦੇ ਹਨ

ਤਾਂ ਬੱਕਰੀ ਵਾਂਗ ਨਿਢਾਲ

ਜਿਵੇਂ ਵਕਤ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਮੁਸ਼ਕ ਗਈ ਹੋਵੇ

ਜਿਵੇਂ ਦਹੀਂ ਬੁੱਸ ਗਿਆ ਹੋਵੇ,

ਜਦ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ

ਮਰਿਆ ਪਿਆ ਤੱਕਦੇ ਹਨ

ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਵਿੱਚ

ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਤਿਗੜਮ ਲੜਾਉਂਦੇ ਹਨ

ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਉਂਗਲਾਂ 'ਤੇ ਹਾਸਲ ਗਿਣਦਾ ਹੈ

ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਰਿੜਨਾ ਸਿੱਖਣੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ

ਉਮਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।

***

ਦੇਸ਼ ਭਗਤ

(ਪਿਆਰੇ ਚੰਦਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ)

 

ਇੱਕ ਅਫ਼ਰੀਕੀ ਸਿਰ

ਚੀ ਗਵੇਰਾ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ

ਆਰਤੀ ਕਿਤੇ ਵੀ ਉਤਾਰੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ...

ਪੁਲਾੜ ਵਿੱਚ... ਪ੍ਰਿਥਵੀ 'ਤੇ

ਕਿਊਬਾ ਵਿੱਚ ... ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ।

 

ਸਮਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਸ਼ੈਅ ਨਹੀਂ

ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਅਰਥ ਦੇਣ ਲਈ

ਪਲ ਜੀਵੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਵਰ੍ਹੇ ਬਿਤਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ...

ਭਵਿੰਡੀ ਤੇ ਸਿਰੀਕਾਕੁਲਮ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,

ਮੈਂ ਸੂਰਜ ਕੋਲ ਮੁੱਕਰਿਆ, ਘਾਹ ਕੋਲ ਮੁੱਕਰਿਆ,

ਕੁਰਸੀ ਕੋਲ, ਮੇਜ਼ ਕੋਲ,

ਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਮੈਂ ਲਾਅਨ ਦੀ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਬਹਿਕੇ

ਚਾਹ ਨਹੀਂ ਪੀਤੀ

ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਫਾਇਰ ਕੀਤੇ ਹਨ,

... .... ....

ਇਹ ਭਾਰਤ ਹੈ –

ਜੋ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਗਲੋਬ ਉੱਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਪੂਛ ਬਣ

ਕੇ ਲਟਕਿਆ ਹੈ

ਜਿਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਪਤੰਗੇ ਵਰਗੀ ਹੈ

ਅਤੇ ਜੋ ਪਤੰਗੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸੜ ਜਾਣ ਲਈ ਹਾਕਲ ਬਾਕਲ ਹੈ

ਤੇ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਹੈ –

ਜਿਥੇ ਨਾ ਕੂਲੇ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਮੈਰਾਂ ਹਨ

ਨਾ ਫੁੱਲਾਂ ਭਰੇ ਦਰੱਖ਼ਤ।

ਚੇਤਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਰੰਗ ਸ਼ੋਖ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ

ਉਦਾਸ ਸ਼ਾਮਾਂ ਸੰਗ ਟਕਰਾ ਕੇ

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੱਚ ਕਈ ਵਾਰ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਹੈ

ਪਰ ਹਰ ਵਾਰ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਮਖੌਟਾ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ

ਮੈਂ ਹਰ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਦਿਸਹੱਦੇ ਸੰਗ ਟਕਰਾ ਗਿਆ ਹਾਂ,

 

ਚੰਦ, ਜਦੋਂ ਗੋਆ ਦੇ ਰੰਗੀਨ ਤੱਟਾਂ 'ਤੇ

ਜਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੁਜਿੰਦ ਵਾਦੀ ਵਿੱਚ

ਚੌਫਾਲ ਨਿੱਸਲ ਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਤਾਂ ਓਦੋਂ, ਉਹ ਪਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉੱਚੇ ਹਿਮਾਲੇ ਵਾਲੀ

ਆਪਣੀ ਪਿਤਾ-ਭੂਮੀ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹਾਂ

ਜਿਸ ਸਾਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਪੱਥਰਾਂ ਵਾਂਗ ਬੇਗਿਣਤ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ

ਪੱਥਰਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਜੀਊਣ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

 

ਤੇ ਓਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਢੀਠਤਾਈ

ਜਿਦ੍ਹਾ ਨਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ

ਰੁੱਸੀ ਹੋਈ ਮਾਸ਼ੂਕ ਵਾਂਗ ਪਿਆਰੀ ਲਗਦੀ ਹੈ

ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਸੰਗ ਆਉਂਦੀ ਹੈ

ਕਿ ਮੈਂ ਘੋਗੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦ ਹਾਂ

ਜਦ ਮੈਨੂੰ ਅਮੀਬਾ ਵਾਂਗ ਫੈਲਣਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੈ।

***

ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ

ਕਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ-

ਬੜਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਆਖਣ ਨੂੰ ਹੈ

ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਅੱਗੇ ਤੈਅ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ

ਜਿਵੇਂ ਗੱਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ

ਜਿਵੇਂ ਵਾਟ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮੁੱਕਦੀ

 

ਕਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ –

ਹੁਣ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ

ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਬਚਿਆ ਨਹੀਂ

ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਨਿਪੁੰਸਕ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣ

 

ਤੇ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ

ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰੋ

ਮੈਨੂੰ ਅਗਲਾ ਕਦਮ ਧਰਨ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇਵੋ

***

ਤੇਰਾ ਮੁੱਲ ਮੇਰਾ ਮੁੱਲ

ਇੱਕ ਹਵਾ ਦਾ ਰਾਹ ਉਲੰਘਣ ਵਾਸਤੇ

ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਮੈਨੂੰ ਜਿਸਮ ਬਾਹਾਂ 'ਚ ਘੁੱਟੀ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ

ਆਪਣੀ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਮੁਰਦਾ

ਰੋਜ਼ ਹੀ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਅਣਚਾਹੁੰਦਿਆਂ

ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਰਦਲ 'ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਪਰਤ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ-

ਹਰ ਦਿਹੁੰ ਦੇ ਅੰਤ ਉੱਤੇ ਮੁਫ਼ਤ ਵਿਕ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਮੈਂ।

 

ਆਪਣੀ ਕੀਮਤ, ਮੇਰੀ ਮਹਿਬੂਬ

ਆਪਣੀ ਛਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛ

ਕਿੰਨੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਤੇਰੇ ਤੋਂ ਮਾਤ ਖਾਕੇ

ਰਾਖ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਨੇ।

ਮੈਂ ਵੀ ਆਪਣਾ ਖੂਨ ਡੋਲ੍ਹਣ ਵਾਸਤੇ

ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਕੁਰੂਖੇਤਰ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਹੈ

ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਦੇ ਹਰ ਕਦਮ ਵਿੱਚ

ਮੇਰੇ ਸਿਰਜਕ ਦੇ ਅੰਗ ਖਿੰਡਰੇ ਪਏ ਨੇ

ਤੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਅਣਗਿਣਤ ਰਾਵਣਾਂ, ਦੁਰਯੋਧਨਾਂ ਦੀ

ਲਾਸ਼ ਜੀ ਉੱਠੀ ਹੈ –

 

ਤੇਰਾ ਮੁੱਲ, ਤੇਰੀ ਕਦਰ

ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕਦਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਪੇ ਜਾਂ ਨਾ ਜਾਪੇ

ਪਰ ਮੈਂ ਲਛਮਣ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਟੱਪ ਕੇ

ਖਲਾਅ ਵਿੱਚ ਲਟਕ ਜਾਵਾਂਗਾ।

ਮੇਰੇ ਅਭਿਮਾਨ ਦਾ ਵਿਮਾਨ

ਅਗਲੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਗਵਾਹ ਹੋਵੇਗਾ

ਤੇ ਓਦੋਂ ਹੀ ਮੇਰੀਆਂ ਅਣਮੁੱਲੀਆਂ

ਹਿੰਮਤਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਪੈ ਸਕੇਗੀ।

ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਸ਼ੋਖੀ ਦੇ ਹੱਦਾਂ ਉਲੰਘਣ ਦਾ

ਤਾਂ ਕੋਈ ਗਮ ਨਹੀਂ

ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਸ ਜੋਬਨਾਈ ਵਾਦੀ 'ਚ

ਤੇਰੇ ਹੱਦਾਂ ਬਣਾਈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਤਰਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

 

ਮੇਰੀ ਮਹਿਬੂਬ

ਇਸ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਫੜਨਾ ਲੋਚ ਨਾ

ਮੈਂ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਸੜਨ ਨੂੰ

ਲੱਖਾਂ ਜਨਮ ਲੈਣੇ ਨੇ।

***

ਬੇਕਦਰੀ ਥਾਂ

ਮੇਰਾ ਅਪਮਾਨ ਕਰ ਦੇਵੋ

ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹਾਂ

ਕਿ ਮੈਂ ਅੰਤ ਤੀਕਰ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤਾ ਹੈ,

ਸਗੋਂ ਮੈਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਮੁਜਰਮ ਹਾਂ

ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ 'ਭਰੋਸਾ' ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਬੇਕਦਰ ਥਾਂ 'ਤੇ ਰੋਲ ਦਿੱਤਾ

ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਮੌਸਮ

ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ

ਮੇਰੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਬਦਰੰਗ ਕਰ ਦੇਵੋ

***

ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਖੋਜ1

(ਮਰੀਅਮ ਕਿਸਲਰ ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ. ਦੇ ਨਾਂ )

 

ਗੋਰੀ ਨਸਲ ਦੀ ਗੋਰੀ ਕੁੜੀਏ

ਤੂੰ ਸਾਡੇ ਕਲਚਰ ਦਾ ਖੋਜ ਦਾ ਸਾਂਗ ਰਹਿਣ ਦੇ

ਅੱਧੀ ਦਿੱਲੀ ਉਂਝ ਵੀ ਹਿੱਪੀਆਂ ਲਈ ਮੰਜ਼ੂਰ ਸ਼ੁਦਾ ਹੈ।

 

ਤੇਰੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਾਏ

ਮੱਲੋ ਮੱਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਪਿੰਡ ਸੇਵਕ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਡਾਲਰ ਨਾ ਖੋਟੇ ਹੋਵਣ ਦੇਵੀਂ

ਜੋ ਕਰਨਾ ਨਿਸਚਿੰਤ ਕਰੀ ਜਾ

ਕਲਚਰ ਦੀ ਗੱਲ,

 

ਹੁਣ ਤਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ, ਪਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ

ਤੀਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੱਚੀ ਰਾਤਾਂ ਚੰਨ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਦਾ

ਜਦ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ

ਦਾਗਾਂ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ।

 

ਹੁਣ ਤਾਂ ਬੱਦਲ ਧੂੰਏ ਦੇ ਹਨ

ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਨਾ ਮੀਂਹ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ।

ਹੁਣ ਨਾ ਸਾਡੀ ਬੀਹੀ ਦੇ ਵਿੱਚ

ਗੋਡੇ ਗੋਡੇ ਹੜ੍ਹ ਆਉਂਦਾ ਹੈ,

ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੋਚੀਆਣਾ ਛੱਪੜ

ਕਦੇ ਵੀ ਰੋਹੀ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਿਆ,

ਨਾ ਹੀ ਵੇਈਂ ਛੰਭ ਦੇ ਨਾਲ ਕਦੀ ਰਲਦੀ ਹੈ।

 

ਹੁਣ ਤਾਂ ਵੀਰਵਾਰ ਦੇ ਦਿਨ ਵੀ

ਕਾਣੀ ਗਿੱਦੜੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ

ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਖੇਤੀਂ ਏਨੇ ਫੁੱਲ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ।

ਹੁਣ ਤਾਂ ਰੰਗ ਬਸੰਤੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਛੀਂਬੇ ਕੋਲੋਂ ਮੁੱਕ ਗਿਆ ਹੈ।

ਹੁਣ ਤਾਂ ਗੰਨੇ ਵੀ ਫਿੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ

 

ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਭਾਰਤ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਚਿੜੀਆ ਹੈ

ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਵਡੇਰੇ ਦੇ ਕੈਂਠੇ ਤੋਂ

ਗੁਰੂਆਂ ਪੀਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਸਤਰ ਤੱਕ

ਲੰਦਨ ਦੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਹਨ।

ਹਰ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਸੋਮਨਾਥ ਬੇਪਰਦ ਖੜਾ ਹੈ।

ਹੁਣ ਤਾਂ ਏਥੇ ਤ੍ਰੇੜਿਆ ਹੋਇਆ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਹੈ

ਪਿੱਤਲ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਹੈ।

ਖੰਡਰ ਖੰਡਰ ਪਈ ਅਜੰਤਾ।

ਇੰਡੀਆ ਗੇਟ ਦੀਆਂ ਇੱਟਾਂ 'ਤੇ

ਗਿਣਤੀ ਵੱਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਕੰਮ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ

ਕੁਤਬ ਮੀਨਾਰ ਦੀਆਂ ਵੀ ਛੇ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਬਾਕੀ ਹਨ

(ਭਾਵੇਂ ਆਤਮਘਾਤ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹਨ ।)

ਮੈਂ ਭੁੱਖੇ ਮਰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ

ਭੁੱਖਾ ਮਰਦਾ ਕਲਾਕਾਰ ਹਾਂ।

ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ ਬਣਕੇ ਕੀ ਲੈਣਾ ਹੈ ?

ਮੈਂ ਮਾਂ-ਪੇ ਦੀ ਸੌਂਹ ਖਾਂਦਾ ਹਾਂ –

ਤੇਰੀ ਕੌਮ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤ ਤਾਰਨੇ ਦੇ ਲਈ

ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ।

***

1. 24 ਨਵੰਬਰ, 1975 ਨੂੰ 'ਲੋਹਕਥਾ' ਦੇ ਦੂਜੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਦੀ ਲਿਖੀ ਅਣਛਪੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ (ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਰੂਬਰੂ, ਸਫ਼ਾ 91), ਪਰ ਲੇਖਕ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸੂਝ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਛਾਪਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। - ਸੰਪਾਦਕ

ਵੇਲਾ ਆ ਗਿਆ

ਹੁਣ ਵਕਤ ਆ ਗਿਆ ਹੈ-

ਕਿ ਆਪੋ ਵਿਚਲੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਇਕਬਾਲ ਕਰੀਏ

ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਮੱਛਰਦਾਨੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਕੇ ਲੜੀਏ

ਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ ਗਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸ਼ਰਮ

ਨੰਗੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਜਰੀਏ।

 

ਵਕਤ ਆ ਗਿਆ ਹੈ

ਕਿ ਹੁਣ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ,

ਜੋ ਮਾਸ਼ੂਕਾ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ

ਪਤਨੀ ਬਣ ਗਈ, ਭੈਣ ਕਹਿ ਦੇਈਏ

ਲਹੂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਪਿੰਗਲ ਬਦਲੀਏ

ਤੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪਹਿਚਾਣ ਘੜੀਏ

ਆਪੇ ਆਪਣੇ ਲਹੂ ਦੇ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਤਰੀਏ

 

ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਖ਼ੁਨਾਮੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ

ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਰਾਤ ਭਰ

ਆਪ ਬਲੀਏ

***

ਲਹੂ ਕ੍ਰਿਆ

ਹੁਣ ਚਾਂਦਨੀ ਨਹੀਂ

ਚਾਂਦਨੀ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਬੋਲਦੀ ਹੈ।

ਸਿਰਫ਼ ਫ਼ਰਜ਼ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ

ਹਕੀਕਤਾਂ ਦੀ ਠੰਡ ਵਿੱਚ ਠਿਠੁਰਦੇ ਹੋਏ ...

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨੌਂਹਾਂ ਨਾਲ

ਕੰਧਾਂ ਦੀ ਜੀਭ ਵੱਢ ਸੁੱਟੀ ਹੈ

ਤੇ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਕੰਨ ਹਨ

ਪੋਸਤ ਦੇ ਫੁੱਲ ਅੱਜ ਵੀ ਹੱਸਦੇ ਹਨ

ਤੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੂਹੇ ਰੰਗ ਦੀ

ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ...

 

ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨੇ ਬੇਦਾਵਾ ਪਾੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ

ਪਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ

ਕੋਈ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ?

ਉਹ ਬੇਦਾਵੇ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਾੜ ਸਕੇ ਸਨ।

 

ਰੁੱਖ ਸ਼ਾਂਤ ਹਨ, ਹਵਾ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਅਟਕ ਗਈ ਹੈ

ਫ਼ਾਇਰ ਦਾ ਸ਼ਬਦ

ਸਿਰਫ ਸਾਈਕਲ ਦਾ ਪਟਾਕਾ ਬੋਲਣ ਵਰਗਾ ਹੈ

ਹੋਰ, ਅਜੇ ਹੋਰ ਸੜਕ ਹੁੰਘਾਰਾ ਮੰਗਦੀ ਹੈ।

ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ ਭਾਵੇਂ ਤੁਰੋ ਭਾਵੇਂ ਮਿਣੋ

ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਨਾਂ ਕੰਮ ਵਰਗਾ ਹੈ

ਜਿਸ 'ਚ ਫਟੇ ਹੋਏ ਦੁੱਧ ਵਾਂਗ

ਪੁੰਨ ਤੇ ਪਾਪ ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਕੋਰਸ ਵਿੱਚ ਕੀਟਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਹੈ

ਪਰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ

ਉਹ ਸਿਰਫ ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮੇ ਦੀ ਡਵੀਜ਼ਨ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ।

ਚੰਨ ‘ਕਾਲੇ ਮਹਿਰ' ਵਾਂਗ ਸੁੱਤਾ ਹੈ

ਮੈਂ ਵੱਧਦਾ ਹਾਂ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਆਹਟ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ

ਰਾਤ ਸ਼ਾਇਦ ਮੁਹੰਮਦ ਗ਼ੌਰੀ ਦੀ ਕਬਰ ਹੈ

ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਘੋੜਾ ਹਿਣਕਦਾ ਹੈ।

 

ਵਧਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਉਹ ਵਕਤ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦੇ

ਵਕਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਕੇ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੈ।

 

ਸਿਰਫ ਵਿਵਿਧ ਭਾਰਤੀ ਸੁਣਨ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ

ਪਿਸਤੌਲ ਦੀ ਲਾਗਤ ਖੁੰਝਾਈ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ।

ਪਾਨ ਖਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ

ਸਿਰਫ ਸਿਗਰਟ ਨਾਲ ਵੀ ਕੰਮ ਚੱਲ ਸਕਦਾ ਏ।

ਮੈਂ ਜਿੱਥੇ ਜੰਮਿਆ ਹਾਂ

ਉੱਥੇ ਸਿਰਫ ਚਾਕੂ ਉੱਗਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਲਿੰਗ ਅੰਗ

ਅੱਗ ਤੋਂ ਘਰ ਲੂਹ ਕੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦਾ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਸਿਸਕਦੇ ਹਨ...

ਪਰ ਅਪੀਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਾਰਗਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ

ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ

ਜਮਾਤਾਂ ਸਿਰਫ ਡੈਸਕਾਂ 'ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ

ਬਾਹਰ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ

ਰਾਤ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ

ਸਿਰਫ਼ ਸੂਰਜ ਨਾਲ ਧੋਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਚਾਂਦਨੀ ਨਹੀਂ

ਚਾਂਦਨੀ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਬੋਲਦੀ ਹੈ,

ਅਤੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ

ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ...

***

ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ

ਇਸ ਵਾਰ ਪਾਪ ਦੀ ਜੰਝ ਬੜੀ ਦੂਰੋਂ ਆਈ ਹੈ

ਪਰ ਅਸਾਂ ਬੇਰੰਗ ਮੋੜ ਦੇਣੀ ਹੈ

ਮਾਸਕੋ ਜਾਂ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਦੀ ਮੋਹਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਤੱਕਣੀ,

ਜੋਰੀ ਦਾ ਦਾਨ ਕੀ

ਅਸਾਂ ਅੱਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਤਲੀਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਥੁੱਕ ਦੇਣਾ ਹੈ

ਤਲਖ਼ੀਆਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਬੇਲਿਹਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਅਣਖ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਵਹਿਸ਼ੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ...

 

ਸਾਡੀ ਤਲਵਾਰ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਜੀ

(ਭਾਵੇਂ ਅਸਾਂ ਕੌਡੇ ਰਾਖਸ਼ ਤੋਂ ਖੋਹੀ ਸੀ)

ਜਦ ਦਾ ਤੇਰਾ ਸਪਰਸ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ

ਸ਼ਹਿਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ

ਜੇਲ੍ਹ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਚੱਕੀ ਇਸ ਤੋਂ ਡਰਕੇ ਆਪੇ ਫ਼ਿਰਦੀ ਹੈ

ਤੇ ਅਸੀਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੱਥਰ ਵਿੱਚ

ਇਸ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ਼ ਦਾ ਪੰਜਾ ਖੁਰਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ

 

ਬਾਬਾ ਤੂੰ ਤਾਂ ਜਾਣੀ ਜਾਣ ਏਂ

ਅਸੀਂ ਤੈਥੋਂ ਕਦੇ ਨਾਬਰ ਨਹੀਂ

ਅਸੀਂ ਭਾਗੋ ਦੇ ਭੋਜ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਅਸੀਂ ਤਲਵੰਡੀ ਦਾ ਮੋਹ ਛੱਡ ਕੇ

ਝੁੱਗੀਆਂ, ਛੱਪਰਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕਲ ਆਏ ਹਾਂ

 

ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਅਨਹੋਣੀ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਾਂ

ਇਹ ਸੱਜਣਾਂ, ਭੂਮੀਆਂ ਦੀ ਫੌਜ

ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਐਤਕੀਂ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨਾਂ ਲੈਕੇ ਨਿੱਕਲ ਆਈ ਹੈ

ਹੁਣ ਲੈਕਚਰ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਰਗਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ

ਤੇ ਤੈਥੋਂ ਕਦੇ ਨਾਬਰ ਨਹੀਂ ਤੂੰ ਜਾਣੀ ਜਾਣ ਏਂ ...

ਅਸੀਂ ਲੋਹੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਰਖਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਾਂ

ਤੇ ਤੈਥੋਂ ਕਦੇ ਨਾਬਰ ਨਹੀਂ ਤੂੰ ਜਾਣੀ ਜਾਣ ਏਂ ...

***

ਵਿਸਥਾਪਣ

ਜਦ ਅਮਲੀ ਤੋਂ ਫ਼ੀਮ ਛੁੱਟਦੀ ਹੈ

ਤਾਂ ਅੱਧੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤੇ ਜਾ ਛੱਪੜ 'ਚ ਵੜਦਾ ਹੈ

ਖੂਹ 'ਚ ਉੱਤਰ ਕੇ ਵੀ ਪਿੰਡਾ ਸੜਦਾ ਹੈ,

ਪਲ ਪਲ ਪਿੱਛੋਂ ਜੰਗਲ ਪਾਣੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਮਰੇ ਪਏ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਬੜੀ ਬੋ ਆਉਂਦੀ ਹੈ

ਅਮਲੀ ਬੀੜਾ ਲਾ ਕੇ

ਮੁਰਦਾ ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ ਦੋ ਸਾਹ ਹੋਰ ਦਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਪਰ ਮਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸ਼ੇਰ ਕਦੋਂ ਦਮ ਫੜਦਾ ਹੈ

ਅਮਲੀ ਤੋਂ ਜਦ ਫ਼ੀਮ ਛੁੱਟਦੀ ਹੈ ...

***

ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਚਿੱਠੀ

ਮਸ਼ੂਕਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਓ!

ਜੇ ਤੁਹਾਡੀ ਕਲਮ ਦੀ ਨੋਕ ਬਾਂਝ ਹੈ

ਤਾਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਦਾ ਗਰਭਪਾਤ ਨਾ ਕਰੋ।

 

ਤਾਰਿਆਂ ਵੱਲ ਤੱਕ ਕੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਦੀ

ਨਸੀਹਤ ਦੇਣ ਵਾਲਿਓ!

ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਜਦ ਆਈ ਤਾਂ

ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਤਾਰੇ ਦਿਖਾ ਦਏਗੀ।

 

ਬੰਦੂਕਾਂ ਵਾਲਿਓ!

ਜਾਂ ਤਾਂ ਬੰਦੂਕ ਦਾ ਮੂੰਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੱਲ ਕਰ ਦਿਓ

ਤੇ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵੱਲ

 

ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕੋਈ ਦਾਅਵਤ ਨਹੀਂ, ਨੁਮਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ

ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਵਗਦਾ ਦਰਿਆ ਨਹੀਂ

ਵਰਗਾਂ ਦਾ, ਰੁਚੀਆਂ ਦਾ ਦਰਿੰਦਰਾਨਾ ਭਿੜਨਾ ਹੈ

ਮਾਰਨਾ ਹੈ, ਮਰਨਾ ਹੈ

ਤੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਅੱਜ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਲਾਸ਼

ਕੰਡਿਆਲੀ ਥੋਹਰ ਬਣ ਕੇ

ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਿੰਡੇ 'ਤੇ ਉੱਗ ਆਈ ਹੈ –

ਉਸ ਨੂੰ ਕਹੋ ਕਿ

ਇਹ ਯੁੱਗ ਵਾਰਸ ਦਾ ਯੁੱਗ ਨਹੀਂ

ਵੀਅਤਨਾਮ ਦਾ ਯੁੱਗ ਹੈ

ਹਰ ਖੇੜੇ ਵਿੱਚ ਹੱਕਾਂ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਯੁੱਗ ਹੈ।

***

ਕਾਗ਼ਜ਼ੀ ਸ਼ੇਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ

ਤੁਸੀਂ ਉੱਤਰ ਹੋ ਨਾ ਦੱਖਣ

ਤੀਰ ਨਾ ਤਲਵਾਰ

ਤੇ ਇਹ ਜੋ ਸਿੱਲ੍ਹ ਵਾਲੀ ਕੱਚੀ ਕੰਧ ਹੈ

ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵਿਚਲੀਆਂ ਦੋ ਮੋਰੀਆਂ ਹੋ

ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੰਧ ਪਿਛਲਾ ਸ਼ੈਤਾਨ

ਆਪਣਾ ਡੀਫੈਂਸ ਤੱਕਦਾ ਹੈ ...

ਤੁਸੀਂ ਕਣਕ ਦੇ ਵੱਢ ਵਿੱਚ

ਕਿਰੇ ਹੋਏ ਛੋਲੇ ਹੋ

ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨੇ ਤੁਹਾਡਾ ਵੀ ਹਿਸਾਬ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਸਾਡੇ ਲਈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਠੋਹਕਰ ਵੀ ਨਹੀਂ

ਸ਼ਾਇਦ

ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਕੋਈ ਵਹਿਮ ਹੈ।

 

ਮੈਂ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਹੋ ?

ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਕਰ ਦੇ ਬੀਅ ਹੋ!

ਜਾਂ ਟੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਟੋਕਰਾ,

ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਹੈ

ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਏਅਰਗੰਨ

ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਲਟਕਾਈ ਫ਼ਿਰਦੇ ਹੋ

ਤੁਸੀਂ ਕਤਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ

ਸਿਰਫ ਸੱਤ-ਇਕਵੰਜਾ ਦੇ ਮੁੱਦਈ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋ।

***

ਸੰਕਲਪ

ਚਾਂਦਨੀ ਮੈਥੋਂ ਬੜਾ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ

ਖੁਦ ਕਮਾਈ ਰਾਤ ਸਾਹਵੇਂ ਹੋਣ ਦੀ

ਜੁਰਅਤ ਮੈਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਨਹੀਂ

ਰੋਜ਼ ਮੇਰੀ ਓੜ੍ਹਨੀ ਵਿੱਚ

ਛੇਕ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇੱਕ।

ਭਾਵੇਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ

ਹਾਲੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਤਕ ਵੀ ਤੁਰੀ ਨਹੀਂ

ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਜਦ ਵੀ

ਗ਼ਮ ਸਾਂਝਾ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ

ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ

ਮੈਂ ਜੋ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪਲ ਬਚਾਇਆ ਹੈ

ਉਹਦੇ ਹਰ ਹੱਕ ਲਈ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰਾਂਗਾ

 

ਮੈਂ ਨਿੱਤ ਮਨਸੂਰ ਨਹੀਂ ਬਣਨਾ

ਮੈਂ ਸੂਲੀ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਾਂਗਾ

ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਂਤ ਸੀਮਾ ਵਿੱਚ

ਖੌਰੂ ਪਾ ਦਿਆਂਗਾ

ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਲੀਕ ਨੂੰ

ਪੌਣਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਉਲਝਾ ਦਿਆਂਗਾ

***

ਪਰਖ-ਨਲੀ ਵਿੱਚ

ਦੁਸ਼ਮਣ ਤਾਂ ਹਰ ਹੀਲੇ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕਰਦਾ ਹੈ

ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਕੋਈ ਕਦੋਂ ਵਸਾਹ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਤੁਸੀਂ ਯਾਰ ਬਣਕੇ ਸਦਾ ਸਾਨੂੰ ਪਲੀਤ ਕੀਤਾ ਹੈ

ਤੇ ਫਿੱਟੇ ਮੂੰਹ ਸਾਡੇ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਮਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ...

 

ਕਦੀ ਰਹਿਨੁਮਾ ਬਣਕੇ ਸਾਨੂੰ ਕਤਲਗਾਹ ਛੱਡ ਆਏ

ਕਦੀ ਝੰਡੇ ਦਾ ਰੰਗ ਦੱਸਕੇ

ਸਾਡੇ ਅੱਲ੍ਹੜ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾਪਾਕ ਕੀਤਾ

ਤੇ ਕਦੀ ਰੂਬਲ ਚਿੱਥ ਕੇ, ਸਾਥੋਂ ਥੁੱਕ ਦੇ ਰੰਗ ਗਿਣਵਾਏ

ਤੁਸੀਂ ਛਲੇਡੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੀ ‘ਬਲਾ' ਹੋ ?

 

ਤੇ ਏਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਿਰ ਤੋਂ ਟੱਪ ਜਾਂਦੇ

ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੋਦੀ ਤੋਂ ਫੜ ਲਿਆ ਹੈ ਅਸੀਂ,

ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਵਰ ਮੰਗਣ ਲਈ ਕਹਿਣਾ ਹੈ

ਤੇ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੀ ਮੌਤ ਮੰਗਣੀ ਹੈ...

***

ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਨਾ ਹੋਵੋ

ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹੋ

ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਮੇਰੇ ਸਿਦਕ ਦਾ ਸਬੱਬ ਪੁਛਦੇ ਹੋ ?

ਮੇਰਾ ਹੁਣ ਕਹਿਣ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ-

ਭਲਾ ਕੋਈ ਕਾਸ ਨੂੰ ਮਾਰੂਥਲਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੜਦਾ ਹੈ।

ਤੇ ਕਾਹਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਤੇਸਾ ਪਰਬਤਾਂ

'ਚੋਂ ਨਹਿਰ ਕੱਢਦਾ ਹੈ?

 

ਤੁਸੀਂ ਬੇਧੜਕ ਹੋਕੇ ਆਵੋ

ਤੇ ਇੱਕ ਬੇਵਫਾ ਮਾਸ਼ੂਕ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ

ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇ ਜਾਵੋ

ਦੇਖੋ-ਤੁਹਾਡੇ 'ਦਿਲਫ਼ਰੇਬ' ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰਦੇ ਹੋਇਆਂ

ਮੈਂ 216 ਘੰਟੇ ਜਾਗ ਕੇ ਕੱਟੇ ਹਨ

ਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਨੰਗੀ ਤਾਰ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਿਆ ਹੈ

ਤੇ ਸੀਰੇ 'ਚ ਲਿਪਟੇ ਅੰਗ

ਕੀੜਿਆਂ ਦੇ ਭੌਣ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਛੱਡੇ ਹਨ

 

ਤੁਹਾਡੇ ਚਿੱਤ 'ਚ ਹੋਵੇਗਾ

ਹੁਣ ਮੈਂ ਗਿੜਗਿੜਾਵਾਂਗਾ

ਅਸੀਂ ਮੰਗਤੇ ਨਹੀਂ –

ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਐਂਵੇ ਮਰ ਜਾਣ ਦਾ ਠਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਅਸੀਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਤੱਕਦੇ ਹਾਂ

ਅਸੀਂ ਮਾਸ਼ੂਕ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗਦੇ

ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਨਾ ਹੋਵੋ

ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ,

ਕਿ ਉਹ ਰੁੱਤ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹੈ

ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ ਸਰਫ਼ਰੋਸ਼ੀ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਪੈਂਦੇ ਹਨ

ਤੁਹਾਡੀ ਚਰਖੜੀ ਦੇ ਅਰਥ ਵੀ ਪਿੰਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ

***

ਰਾਤ ਨੂੰ

ਉਦਾਸ ਬਾਜਰਾ ਸਿਰ ਸੁੱਟੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ

ਤਾਰੇ ਵੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ

ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋਇਆ ਹੈ...

 

ਐ ਰਾਤ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਉਦਾਸ ਨਾ ਹੋ

ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਦੇਣਦਾਰ ਨਹੀਂ

ਰਹਿਣ ਦੇ ਇੰਝ ਨਾ ਸੋਚ

ਉਗਾਲੀ ਕਰਦੇ ਪਸ਼ੂ ਕਿੰਨੇ ਚੁੱਪ ਹਨ

ਤੇ, ਪਿੰਡ ਦੀ ਨਿੱਘੀ ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਕਿੰਨੀ ਸ਼ਾਂਤ ਹੈ

 

ਰਹਿਣ ਦੇ ਤੂੰ ਇੰਜੇ ਨਾ ਸੋਚ, ਰਾਤ, ਤੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਤੱਕ

ਇਹਨਾਂ ਉਸ ਬਾਂਕੇ ਯਾਰ ਨੂੰ ਹੁਣ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਤੱਕਣਾ

ਜਿਦ੍ਹੀ ਅੱਜ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ...

 

ਰਾਤ ! ਤੇਰਾ ਓਦਣ ਦਾ ਉਹ ਰੌਂਅ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ?

ਜਦ ਉਹ ਪਹਾੜੀ ਚੋਅ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ

ਕਾਹਲਾ ਕਾਹਲਾ ਆਇਆ ਸੀ

ਚੰਨ ਦੀ ਲੋਏ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਪੜ੍ਹੇ

ਫਿਰ ਚੋਰਾਂ ਵਾਂਗ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ

ਤੇ ਫਿਰ ਝਗੜ ਪਏ ਸਾਂ,

 

ਰਾਤ ਤੂੰ ਉਦੋਂ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ ਸੈਂ,

ਜਦ ਅਸੀਂ ਲੜਦੇ ਸਾਂ

ਤੂੰ ਹੁਣ ਕਿਉਂ ਉਦਾਸ ਏਂ

ਜਦ ਅਸੀਂ ਵਿੱਛੜ ਗਏ ਹਾਂ...

 

ਰਾਤ ਤੈਨੂੰ ਤੁਰ ਗਏ ਦੀ ਸੌਂਹ

ਤੇਰਾ ਇਹ ਬਣਦਾ ਨਹੀਂ

ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਦੇਣਦਾਰ ਹਾਂ

ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਦੇਣਦਾਰ ਨਹੀਂ ।

ਰਾਤ, ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦੇ

ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ

 

ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਪਤਾ ਹੈ

ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਲਹੂ ਕਿੱਥੇ ਡੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ

ਤੇ ਲਹੂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਇਹ ਖੇਤ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹਨ।

 

ਇਸ ਲਈ ਐ ਰਾਤ

ਤੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਤੱਕ

ਮੈਂ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਤੱਕਦਾ ਹਾਂ।

***

ਪ੍ਰਤਿੱਗਿਆ

ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਤੁਸਾਂ ਕਿਸ ਬੂਹੇ 'ਚੋਂ ਧੁੱਸ ਦੇਕੇ ਆ ਵੜਨਾ ਹੈ।

ਤੇ ਆਓ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸੀਏ ਉਹ ਬੂਹਾ

ਜਿੱਥੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁੜੀ ਧਾੜਿਆ ਕਰਦਿਆਂ ਨੂੰ

ਅਸੀਂ ਦਫ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਾਂ-

 

ਤੁਸੀਂ

ਜੋ ਬਾਤ ਪੱਥਰ ਜੁੱਗ ਤੋਂ ਅਪੋਲੋ ਜੁੱਗ ਤੀਕ

ਬੇਰੋਕ ਪਾਈ ਹੈ - ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਅਣਚਾਹੁੰਦਿਆਂ

ਅਸਾਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ ਹੈ,

ਤੇ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਪੱਥਰ ਜੁੱਗ 'ਚੋਂ ਹੀ ਉੱਠ ਕੇ

ਆਪਣੀ ਬਾਤ ਪਾਉਣ ਲੱਗੇ ਹਾਂ –

ਤੁਸੀਂ ਜਿਸ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ

 

ਇਹ ਸੁਫ਼ਨਿਆਂ ਭਰੀ ਉਹ ਰਾਤ ਨਹੀਂ

ਇਹ ਰਾਤ ਹਨੇਰ੍ਹੇ ਦਾ ਖੂਨ ਕਰਕੇ ਆਈ

ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰੀ ਜਾਂਦੀ ਵਹਿਸ਼ੀ ਕੁੜੀ ਹੈ

ਤੇ ਦੇਖੋ! ਅਸੀਂ ਇਸ ਕੁੜੀ ਦਾ

ਲਿੰਗ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਾਂ।

ਇਹ ਯਾਰੀ ਉਹ ਯਾਰੀ ਨਹੀਂ

ਜਿਹੜੀ ਤੁਸੀਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਆਏ ਹੋ

ਇਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ

ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚਲਾ ਦੰਭ ਮਿਣਨਾ ਹੈ -

 

ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਬੁੱਤ ਅਸੀਂ

ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚੌਂਕ ਵਿੱਚ ਲਾਉਣ ਲੱਗੇ ਹਾਂ

ਇਹ ਪਰੇਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਭਰਾ ਖੇਮ ਸਿੰਘ ਨਹੀਂ

ਨਾ ਇਹ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਹੈ, ਨਾ ਯਮਨਾ ਦਾਸ

 

ਇਹ ਤਾਂ ਉਹ ਬੁੱਤ ਹੈ,

ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਭਾਣੇ

ਰੋਜ਼ ਕਤਲ ਕਰਦੇ ਹੋ ...

***

ਅੰਤਿਕਾ

ਅਸੀਂ ਜੰਮਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਅਸੀਂ ਲੜਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਬਹਿ ਕੇ ਹੇਮਕੁੰਟ 'ਤੇ

ਭਗਤੀ ਕਰਨੀ ਸੀ

 

ਪਰ ਜਦ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਭਾਫ਼ ਉੱਠੀ

ਪਰ ਜਦ ਕਾਜ਼ੀ ਨਜ਼ਰੁਲ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਜੀਭ ਰੁਕੀ

ਜਦ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਿਮ ਕਾਰਟਰ ਤੱਕਿਆ

ਤੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਕੋਲ ਤੱਕਿਆ 'ਜੇਮਜ਼ ਬਾਂਡ'

ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਹਿ ਉੱਠਿਆ ਚੱਲ ਬਈ ਸੰਤ (ਸੰਧੂ)

ਹੇਠਾਂ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਚੱਲੀਏ

ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਭਾਰ ਵੱਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

 

ਤੇ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਆਏ ਹਾਂ

ਅਹਿ ਲਓ ਅਸਾਡਾ ਜ਼ਫਰਨਾਮਾ

ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਕਟਾਰ ਦੇ ਦੇਵੋ

ਅਸਾਡਾ ਪੇਟ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ ...

***

 

ਭਾਗ - 2

 

ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ

(1974)

 

ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਭਾਅ ਜੀ ਨੂੰ

 

ਦਰਅਸਲ

ਏਥੇ ਹਰ ਥਾਂ 'ਤੇ ਇੱਕ ਬਾਡਰ ਹੈ

ਜਿੱਥੇ ਸਾਡੇ ਹੱਕ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

ਪਤਵੰਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

ਉੱਡਦਿਆਂ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ

ਉੱਡ ਗਏ ਹਨ ਬਾਜ਼ ਚੁੰਝਾਂ 'ਚ ਲੈ ਕੇ

ਸਾਡੀ ਚੈਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪਲ ਬਿਤਾ ਸਕਣ ਦੀ ਖ਼ਾਹਸ਼

ਦੋਸਤੋ ਹੁਣ ਚੱਲਿਆ ਜਾਵੇ

ਉੱਡਦਿਆਂ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ...

 

ਏਥੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਆ ਧਮਕਣ

ਲਾਲ ਪਗੜੀਆਂ ਵਾਲੇ ਅਲੋਚਕ

ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣ

ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਦਾਦ ਦੇਣੀ

 

ਏਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ

ਕਿ ਪੱਸਰ ਜਾਏ ਥਾਣੇ ਦੀ ਨਿੱਤ ਫ਼ੈਲਦੀ ਇਮਾਰਤ

ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ, ਤੁਹਾਡੇ ਟੱਬਰ ਤੀਕ

ਤੇ ਨੱਥੀ ਹੋ ਜਾਏ

ਸਵੈਮਾਣ ਦਾ ਕੰਬਦਾ ਹੋਇਆ ਵਰਕਾ

ਉਸ ਕਿਰਚ-ਮੂੰਹੇਂ ਮੁਨਸ਼ੀ ਦੇ ਰੋਜ਼ਨਾਮਚੇ ਵਿੱਚ –

ਦੋਸਤੋ ਹੁਣ ਚੱਲਿਆ ਜਾਵੇ

ਉੱਡਦਿਆਂ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ...

ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਲੱਥਣਾ

ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ਉੱਤੇ ਚੁੱਕਿਆ ਕਰਜ਼ਾ

ਪੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਛਿੜਕੇ ਹੋਏ ਲਹੂ ਦਾ

ਹਰ ਕਤਰਾ ਵੀ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ

ਏਨਾ ਰੰਗ ਨਹੀਂ ਬਣਨਾ,

ਕਿ ਚਿਤਰ ਲਵਾਂਗੇ, ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤ

ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਜਣੇ ਦਾ ਚਿਹਰਾ

 

ਅਤੇ ਹੋਰ

ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਵੀ ਗਿਣੀ ਚੱਲੀਏ

ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ

 

ਕਿਉਂਕਿ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਣਾ ਇਹ ਸਭ

ਫ਼ਿਰ ਦੋਸਤੋ, ਹੁਣ ਚੱਲਿਆ ਜਾਵੇ

ਉੱਡਦਿਆਂ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ...

 

ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮਾਣੀ ਹੋਵੇ

ਗੰਡ 'ਚ ਜੰਮਦੇ ਤੱਤੇ ਗੁੜ ਦੀ ਮਹਿਕ

ਅਤੇ ਤੱਕਿਆ ਹੋਵੇ

ਸੁਹਾਗੀ ਹੋਈ ਵੱਤਰ ਭੌਂ ਦਾ

ਚੰਨ ਦੀ ਚਾਨਣੀ 'ਚ ਚਮਕਣਾ

ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਜ਼ਰੂਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਕਰੋ

ਹਾਬੜੀ ਹੋਈ ਵੋਟ ਦੀ ਉਸ ਪਰਚੀ ਦਾ

ਜੋ ਲਾਲ੍ਹਾਂ ਸੁੱਟ ਰਹੀ ਹੈ

ਸਾਡਿਆਂ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਹਰਿਆਵਲ 'ਤੇ।

 

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੱਕੀਆਂ ਹਨ

ਕੋਠਿਆਂ 'ਤੇ ਸੁੱਕਦੀਆਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਛੱਲੀਆਂ

ਤੇ ਨਹੀਂ ਤੱਕੇ

ਮੰਡੀ 'ਚ ਸੁੱਕਦੇ ਭਾਅ

ਉਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਣ ਲੱਗੇ

ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਹੈ-

ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਉਸ ਹੁਕਮਰਾਨ ਔਰਤ ਦੀ

ਉਸ ਪੈਰੋਂ ਨੰਗੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੋਹਣੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ।

ਸੁਰੰਗ ਵਰਗੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਤੁਰਦੇ ਹੋਏ

ਜਦ ਪਰਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ

ਆਪਣੀ ਅਵਾਜ਼ ਮੁੜ ਆਪਣੇ ਹੀ ਪਾਸ

ਤੇ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਰੜਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ

ਬੁੱਢੇ ਬਲਦ ਦੇ ਉੱਚੜੇ ਹੋਏ ਕੰਨ ਵਰਗੇ ਸੁਫ਼ਨੇ

ਜਦ ਚਿਮਟ ਜਾਵੇ ਗਲੀਆਂ ਦਾ ਚਿੱਕੜ

ਉਮਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹੁਸੀਨ ਵਰ੍ਹਿਆਂ 'ਤੇ

ਤਾਂ ਕਰਨ ਨੂੰ ਬਸ ਏਹੋ ਬਚਦਾ ਹੈ

ਕਿ ਚੱਲਿਆ ਜਾਵੇ

ਉੱਡਦਿਆਂ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ...

***

ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ

ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ ਅਸਮਾਨ 'ਚ ਉੜਦੇ ਹੋਏ ਸੂਰਜ ਨੂੰ

ਕੀ ਵਕਤ ਇਸੇ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ

ਕਿ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕੁਚਲਦੀਆਂ ਤੁਰੀਆਂ ਜਾਣ

ਮਸਤ ਹਾਥੀ ਵਾਂਗ

ਇੱਕ ਸਮੁੱਚੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ?

ਕਿ ਹਰ ਸਵਾਲ

ਕੇਵਲ ਕੰਮ 'ਚ ਰੁੱਝੇ ਜਿਸਮ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਹੀ ਹੋਵੇ ?

 

ਕਿਉਂ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਹਰ ਵਾਰੀ

ਪੁਰਾਣਾ ਚੁਟਕਲਾ

ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਸੀਂ ਜਿਉਂਦੇ ਹਾਂ

ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ –

ਕਿ ਸਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕਿੰਨਿਆਂ ਕੁ ਦਾ ਨਾਤਾ ਹੈ

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਰਗੀ ਕਿਸੇ ਸ਼ੈਅ ਨਾਲ!

 

ਰੱਬ ਦੀ ਉਹ ਕਿਹੋ ਜੇਹੀ ਰਹਿਮਤ ਹੈ

ਜੋ ਕਣਕ ਗੁੱਡਦੇ ਪਾਟੇ ਹੋਏ ਹੱਥਾਂ-

ਤੇ ਮੰਡੀ ਵਿਚਲੇ ਤਖ਼ਤਪੋਸ਼ 'ਤੇ ਫ਼ੈਲੀ ਹੋਈ ਮਾਸ ਦੀ

ਉਸ ਪਿਲਪਲੀ ਢੇਰੀ ਉੱਤੇ,

ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?

 

ਆਖ਼ਰ ਕਿਉਂ

ਬਲਦਾਂ ਦੀਆਂ ਟੱਲੀਆਂ

ਤੇ ਪਾਣੀ ਕੱਢਦੇ ਇੰਜਣਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋਰ ਅੰਦਰ

ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਚਿਹਰਿਆਂ 'ਤੇ ਜੰਮ ਗਈ ਹੈ

ਇੱਕ ਚੀਕਦੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ?

ਕੌਣ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਲ ਕੇ

ਟੋਕੇ 'ਤੇ ਰੁੱਗ ਲਾ ਰਹੇ

ਕੁਤਰੇ ਹੋਏ ਅਰਮਾਨਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਡੌਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ?

 

ਕਿਉਂ ਗਿੜਗਿੜਾਉਂਦਾ ਹੈ

ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਕਿਰਸਾਨ

ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਪੁਲਸੀਏ ਅੱਗੇ ?

 

ਕਿਉਂ ਕਿਸੇ ਦਰੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਚੀਕਣ ਨੂੰ

ਹਰ ਵਾਰ

ਕਵਿਤਾ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?

 

ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ ਅਸਮਾਨ 'ਚ ਉੱਡਦੇ ਹੋਏ ਸੂਰਜ ਨੂੰ

***

ਬਾਡਰ

(ਮੋਗਾ ਗੋਲੀ-ਕਾਂਡ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ)

 

ਭਰ ਜਾਣਗੇ ਹੁਣ ਧੂੜ ਨਾਲ ਕਸਬਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰ

ਫ਼ਿਰਨਗੇ ਟਰੱਕ ਬੀ.ਐਸ.ਐਫ਼. ਦੇ

ਪਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜੂੰਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗ...

ਐਤਕੀਂ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗੀ ਸਤਵਰਗ ਦਿਆਂ ਫੁੱਲਾਂ 'ਤੇ ਖਿੜਨ ਰੁੱਤ

ਮਿੱਧਿਆ ਗਿਆ ਘਾਹ ਤੜਫ਼ੇਗਾ

ਕਾਲਜਾਂ ਦਿਆਂ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿੱਚ

ਰਾਤ-ਦਿਨ ਪੌਣਾਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਕਰੇਗੀ

ਥਾਣੇ 'ਚ ਲੱਗੀ ਵਾਇਰਲੈੱਸ...

 

ਦਰਅਸਲ

ਏਥੇ ਹਰ ਥਾਂ 'ਤੇ ਇੱਕ ਬਾਡਰ ਹੈ

ਜਿਥੇ ਸਾਡੇ ਹੱਕ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

ਪਤਵੰਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

 

ਤੇ ਅਸੀਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਜ਼ਾਦ ਹਾਂ ਇਸ ਪਾਰ –

ਗਾਹਲਾਂ ਕੱਢਣ ਲਈ

ਮੁੱਕੇ ਲਹਿਰਾਉਣ ਲਈ

ਚੋਣਾਂ ਲੜਨ ਲਈ

ਸਤਵਰਗਾਂ ਦੀ ਮੁਸਕਾਨ ਚੁੰਮਣ 'ਤੇ

ਕੋਈ ਬੰਦਸ਼ ਨਹੀਂ ਇਸ ਪਾਰ

 

ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ –

ਕਸਬਿਆਂ 'ਚ ਉਡਦੀ ਹੋਈ ਧੂੜ

ਪਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜੂੰਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗ

ਰੀਂਘਦੇ ਟਰੱਕ ਬੀ.ਐਸ.ਐਫ਼. ਦੇ

***

(3.11.1972)