ਇਹਨਾਂ ਮਸਲਿਆਂ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ।

ਬਾਬਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਲਿਖਤ ਦਾ ਘੇਰਾ ਬੜਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਉਹ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਜਮਾਤੀ-ਵੰਡ ਤੋਂ ਰੂ-ਸ਼ਨਾਸ ਹੈ। ਅਵਾਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਖਲੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਉਹ ਸਿਆਸੀ-ਇਕਤਸਾਦੀ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਬਦਨਾਮ, ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਨਹੀਂ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਵਾਮ ਲਈ ਜਮਹੂਰੀ ਹਕੂਕ ਦਾ ਮਸਲਾ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਾਰ ਬਾਰ ਫੌਜੀ ਰਾਜ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਨਾਲ ਉਥੇ ਜਮਹੂਰੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਜੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਪਕੜ ਸਕੀਆਂ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰੈੱਸ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਬਾਰ ਬਾਰ ਗਲਾ ਘੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਏਸੇ ਜਮਹੂਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣ ਕਾਰਨ ਬਾਬਾ ਪੀਪਲਜ਼ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਆਗੂ ਬੇਨਜ਼ੀਰ ਭੁੱਟੋ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਦੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਲਿਖਦਾ, ਆਪਣੀ ਰਾਜਸੀ, ਤਰਫਦਾਰੀ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਭੁੱਟੋ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ਬਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ 'ਤੇ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦੀ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਰ ਐਸੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬੋਲਣ ਲੱਗਿਆਂ ਝਿਜਕਦਾ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਹਿਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਵਾਮ ਲਈ ਸਦਾ ਹੀ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦਾ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਬਾਬੇ ਨੇ, 'ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ' ਮਜਮੂਏ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਸਿਆਸੀ ਨਜ਼ਮਾਂ ਕਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸੋਚ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਟਾਪਲਾ ਵੀ ਖਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਵਾਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਖਲੋਂਦੀ ਹੈ। ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਤਖਲੀਕੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਬਿਆਨ ਕਈ ਵਾਰ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਤਖਲੀਕੀ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨਿੱਝਕ ਹੋ ਕੇ ਆਵਾਮ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਭ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਬੇਈਮਾਨ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਇਲਮ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿਆਸਤ, ਇਕਤਸਾਦੀ ਸਵਾਰਥਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਹੋਵੇ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਜਮਹੂਰੀ ਲਹਿਰ ਤੇ ਬਾਏਂ ਬਾਜੂ ਦੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹਨ।

ਦੱਸਾਂ ਕੀ ਮੈਂ ਹਾਲ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦਾ

ਕਿਬਲਾ ਕਾਹਬਾ ਮਾਲ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦਾ

 

ਅੱਪੜ ਜਾਵਣ ਜਿਸ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਅਸੈਂਬਲੀ ਦੇ

ਤੱਕਣਾ ਫੇਰ ਜਲਾਲ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦਾ

ਅਸੀਂ ਆਂ ਭੋਲੇ ਪੰਛੀ ਫਸਣਾ ਫੇਰ ਅਸਾਂ

ਲੱਗਾ ਫੇਰ ਏ ਜਾਲ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦਾ

(ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ -ਸਫਾ 150)

ਦੂਸਰੀ ਤਰਫ਼ ਸ਼ਾਇਰ ਮਿਸਿਜ਼ ਬੇਨਜ਼ੀਰ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਦੀ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ 'ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ' ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ।

ਅਸੀਂ ਆਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਨੀ ਭੈਣੇ ਅਸੀਂ ਆਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ

ਸਾਡੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਤੇਰਾ ਵਿੰਗਾ ਵਾਲ

(ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ - ਸਫ਼ਾ 115)

ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਊਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੀਕ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਉਹ ਕਦੇ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਰਾਹਨੁਮਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿਫਤ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਦੇ ਅਵਾਮ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਤੇ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਕਰਦਾ ਉਹ ਜਨਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਖਲੋਂਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜਮਹੂਰੀ ਜਦੋ ਜਹਿਦ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਭਾਂਤ ਦਿਰੜ ਜੱਦੋ ਜਹਿਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਲੜਾਈ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੀਕ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਏਥੇ ਵੀ ਕਸੂਰ ਬਾਬੇ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਊਰ ਦਾ ਏਨਾ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਇਸ ਦੌਰ ਦੀ ਜਮਹੂਰੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਜਮਹੂਰੀ ਜੱਦੋ ਜਹਿਦ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤੇ ਵਸੀਹ ਹੋਵੇਗੀ, ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਅਦਬ ਤੇ ਹੋਰ ਆਰਟਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ।

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਵਾਮੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਸੈਕੂਲਰ ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਹਾਮੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਰਗੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮਸਲੇ ਬਾਰੇ ਛਾਵਨ ਵਾਦ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਜਦ ਕਿ ਕਈ ਸਾਧਾਰਨ ਕਵੀ ਅਜਿਹੇ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਸਵਾਰਥੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਪਰ੍ਹਿਆ ਖਾ ਕੇ ਹਾਰ ਮੀਆਂ

ਤੈਨੂੰ ਹੋਈਆਂ ਪੀੜਾਂ ਹੁਣ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ

(ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ -ਸਫਾ 152)

ਉਸ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਸਟੇਜੀ ਪੱਧਰ ਦੀ ਹੈ। ਸਿਆਸੀ ਮਸਲਿਆਂ ਤੇ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਅਕਸਰ ਸ਼ਾਇਰ ਪ੍ਰਾਪੇਗੰਡਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਹੁਸਨ-ਕਾਰੀ ਦੇ ਮਿਆਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੂਲ ਮੁੱਦਾ ਸਮਾਜੀ ਸਿਆਸੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਪਾਲਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਰਾਨਾਂ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਾਵਿਬਿੰਬ ਦੇ ਤਹਿਤ ਬਾਤ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਬਾਬਾ ਸੱਤਈ, ਇੱਕ-ਪਾਸੜ, ਫਲੈਟ ਜਾਂ ਸਟੇਟਮੈਂਟਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਐਸੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਰ ਦੇ ਫ਼ਨ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ

ਇਲਜ਼ਾਮ ਲੱਗਣਾ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਜਿਸ ਧਰਤੀ ਤੇ ਰੱਜਵਾਂ ਟੁੱਕਰ ਖਾਂਦੇ ਨਹੀਂ ਮਜ਼ਦੂਰ

ਉਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹਾਕਮ ਕੁੱਤੇ, ਉਸ ਦੇ ਹਾਕਮ ਸੂਰ

(ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ - ਸਫ਼ਾ 113)

ਆਪਣੀਆਂ ਗਜ਼ਲਾਂ ਦੇ ਕਾਫੀ ਸ਼ਿਅਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਨਜ਼ਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਉਹ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ ਦੇ ਰਦੀਫ਼ ਵਾਲੀ ਗਜ਼ਲ ਅਤੇ ਗੁੱਗਾ ਪੀਰ (ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ) ਇਸ ਦੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਨਮੂਨੇ ਹਨ। ਸੰਕੇਤ ਡੂੰਘੇ ਅਰਥਾਂ ਤੇ ਸੁਝਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਸੰਖੇਪਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਾਜਸੀ ਮਨੋਰਥ ਨੂੰ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਿਆਂ ਇਹ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕਈ ਨਜ਼ਮਾਂ ਰੂਪ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਕਾਰਨ ਫ਼ਨ ਦਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਨਮੂਨਾ ਹੈ।

ਇਕ ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਹੈ।

ਗੁੱਗਾ ਪੀਰ

ਕਿਸਰਾਂ ਬਦਲਾਂ ਆਪਣੇ ਲੇਖ?

ਮੇਰੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵੇਖ

ਬਰੀ, ਬਹਿਰੀ ਨਾਂਗਾਂ ਕਿਧਰੇ,

ਉਡਣੇ ਸੱਪਾਂ ਘੇਰਾ ਪਾਇਆ

ਗੁੱਗਾ ਪੀਰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਬਾਬਾ

ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਏ ਜਿਹੜਾ

ਸਾਡੇ ਕੁੱਲ ਖਜ਼ਾਨੇ ਉੱਤੇ

ਮਾਰ ਪਥੱਲਾ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ

ਸੱਪਾਂ ਮੀਤ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬਣਨਾ

ਜਿੰਨਾ ਤੀਕਰ ਸੱਪ ਨਾ ਮਿੱਧੇ

ਪੈ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਕਿਕਲੀ, ਗਿੱਧੇ ।

(ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ -ਸਫਾ 70)

ਬਾਬੇ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਬਹੁਤ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਨਿਆਰੀ ਤੇ ਮੌਲਿਕ ਹੈ। ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨਾ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ।

ਫੇਰ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਵਾਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਦੁਸ਼ਮਣ, ਜਾਗੀਰਦਾਰ, ਸ਼ਾਇਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਖੇਤ-ਮਜ਼ਦੂਰ, ਮੁਜ਼ਾਰੇ ਤੇ ਦਿਹਾੜੀਦਾਰ ਦੀ ਲੁੱਟ ਤੇ ਦਮਨ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦੇ ਕਲਾਮ ਵਿੱਚ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ।

ਸਵਾਲ

ਇੱਕੋ ਤੇਰਾ ਮੇਰਾ ਪਿਓ

ਇਕੋ ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਮਾਂ

ਇੱਕੋ ਸਾਡੀ ਜੰਮਣ ਭੋਂ

ਤੂੰ ਸਰਦਾਰ, ਮੈਂ ਕੰਮੀਂ ਕਿਉਂ?

(ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ - ਸਫ਼ਾ 40)

ਜਾਂ

ਅੱਖਾਂ ਬੱਧੇ ਢੱਗੇ ਵਾਂਗੂੰ ਗੇੜਾਂ ਮੈਂ ਤੇ ਖੂਹ ਬਾਬਾ

ਮਾਲਕ ਜਾਣੇ ਖੂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਜਾਵੇ ਕਿਹੜੀ ਜੂਹ ਬਾਬਾ

(ਸਫਾ- 111)

ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਏ ਕਿਹੜੀ ਸਾਨੂੰ ਆਖੋ ਕੰਮੀਂ

ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਖਲੋ ਕੇ ਵੇਖਣ, ਰਾਜੇ, ਚੀਮੇਂ, ਚੱਠੇ।

(ਸਫਾ- 24)

ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਭੜੋਲੇ ਸੱਖਣੇ ਦੇਖੇਂਗਾ

ਹੁਣ ਵੀ ਜੇ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਹੱਕ ਮੁਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ

(ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ -ਸਫਾ 23)

'ਦਿਹਾੜੀਦਾਰ ਤੇ ਕੰਮੀ' ਵੀ ਏਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਜ਼ਮਾਂ ਹਨ। 'ਜੁਰਮ' ਨਜ਼ਮ ਇਸ ਗਰੀਬੀ ਜ਼ਿਲਾਲਤ ਦੇ ਬਰਖਿਲਾਫ਼ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਸਮਕਾਲੀ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨੂੰ ਕੋਸਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਲਿਤਾੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦੇ। ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਬਾਬੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ, ਮਰਨ ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਦਾ ਪੈਗਾਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਜਦ ਤੀਕਰ ਨਾ ਸਿਰ ਤੇ ਬੱਧਾ ਲਾਲ ਰੁਮਾਲ

ਓਨਾ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਣਾ ਕਾਲਾ ਜਾਲ

(ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ -59)

ਬਾਬੇ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਘੇਰਾ ਰੰਗ, ਨਸਲ ਤੇ ਮਜ਼ਹਬ ਦੀਆਂ ਤੰਗ ਵਲਗਣਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਉਹ ਇਨਸਾਨ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਹਾਮੀ ਹੈ ਤੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੇ ਰੌਸ਼ਨ ਮੁਸਤਕਬਿਲ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨੀ ਅਜ਼ਮਤ ਤੇ ਜੱਦੋ ਜਹਿਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ।

ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਲਿੜਦੇ ਪਏ ਨੇ ਲੋਕ

ਆਪਣਾ ਜੁੱਸਾ ਵੇਖਾਂ ਬਾਬਾ ਹਰ ਥਾਂ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਨ।

(ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ - 58)

ਏਹੋ ਜਿਹਾ ਦਸਤੂਰ ਬਣਾਈਏ ਹੱਕ ਕਿਸੇ ਦਾ ਖੁੱਸੇ ਨਾ

ਇਸ ਧਰਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਬੰਦਾ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਰੁੱਸੇ ਨਾ

(ਸਫਾ- 132)

ਬਾਬਾ ਨਜਮੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮਜਮੂਏ ਵਿੱਚ ਗਜ਼ਲਾਂ ਵਧੇਰੇ ਹਨ ਤੇ ਨਜ਼ਮਾਂ ਬਰਾਏ ਨਾਮ। ਉਹ ਫਾਰਸੀ ਅਰਬੀ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਬਹਿਰਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਹਿਰਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕਲ ਬਹਿਰਾਂ ਹਨ। ਵਧੇਰੇ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ ਤਗਜ਼ਲ ਦਾ ਰੰਗ ਹਲਕਾ ਹੈ ਤੇ ਸਪਾਟ-ਬਿਆਨੀ ਭਾਰੂ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਠੇਠ ਪੇਂਡੂ (ਦਿਹਾਤੀ) ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੜੀ ਸੁਘੜਤਾ (ਕਾਮਯਾਬੀ) ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਗਜ਼ਲ ਵਰਗੀ ਨਾਜ਼ੁਕ-ਬਿਆਨੀ, ਗਹਿਰਾਈ ਤੇ ਪੁਖ਼ਤਗੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਮਜ਼ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਅਨੇ ਬਹੁ-ਪਰਤਾਂ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ। ਬਾਬੇ ਦੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੀ ਤਾਕਤ ਉਸ ਦੀ ਜੁਰਅਤ ਬਿਆਨੀ, ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਤੇ ਸਰਲਤਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਉਂਝ ਉਸ ਦੀ ਬਿੰਬਾਵਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਦਿਹਾਤੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਭਾਵੇਂ ਬਾਬਾ ਹੁਣ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਤੇ ਬਿੰਬਾਵਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪੇਂਡੂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਮੁੱਚੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਾਬੇ ਦਾ ਦਰਜਾ ਇੱਕ ਤਰੱਕੀ-ਪਸੰਦ ਅਵਾਮੀ ਸ਼ਾਇਰ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਬੋਲ ਦੂਰੋਂ ਹੀ, ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਛਾਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਬਾਬੇ ਨਜਮੀਂ ਨੇ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਈ ਏ।

ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹੱਲ ਦੀ ਵੰਡੀ ਉਤੋਂ ਕਿਹੜੀ ਨੇਰੀ ਝੁੱਲੇਗੀ

ਦੋਂਹ ਇੱਟਾਂ ਨੇ ਕਰ ਛੱਡੇ ਨੇ ਚਿੱਟੇ ਲਹੂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ

(ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ - ਸਫਾ 42)

ਤਿੱਤਰ-ਖੰਭੀ ਬਦਲੀ ਵਰਗੀ ਇਹ ਮਨਜ਼ੂਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਈਂ

ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਕੇ, ਪਹਿਰੇ ਗਲੀਆਂ ਰਾਹਾਂ ਵਿੱਚ

(ਸਫਾ- 94)

ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਬਾਬਾ, ਤੇਰੀ ਜੂਹ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ

ਮੁਸਲਾ ਜੇ ਨਾ ਕੱਲਾ ਬਣਦਾ, ਦਾਹਵੇਦਾਰ ਮਦੀਨੇ ਦਾ

(ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ - ਸਫ਼ਾ 20)

ਅੱਲਾ ਅੱਲਾ ਕਰਦਾ ਵੀ ਉਹ ਡੁੱਬ ਗਿਆ

ਵੇਖੇ ਕਰਮ ਸਹਾਰੇ ਕਿੰਨੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ

(ਸਫਾ- 95)

ਉਹਦੀ ਹਿੱਕ 'ਚੋਂ ਫੁੱਟ ਨਈਂ ਸਕਦਾ, ਸੂਰਜ ਕਦੇ ਤਰੱਕੀ ਦਾ

ਲੱਥੇ ਲੀੜੇ ਪਾ ਕੇ ਜਿਹੜਾ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ।

 (ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ - ਸਫ਼ਾ 68)

ਰੂਸੀ ਚਿੰਤਕ ਬੈਲਿੰਸਕੀ ਅਵਾਮੀ ਸ਼ਾਇਰ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਆਖਦਾ ਹੈ, "ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਵੀ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਇਸ ਬਾਤ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤਨੀ ਭਰਪੂਰਤਾ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਅਕਸਦੀ ਹੈ।" ਅਤੇ

"ਕਵਿਤਾ ਤਾਂ ਹੀ ਸੱਚੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਜੇ ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਨੇੜਤਾ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਕਰਦੀ ਹੈ।" ਬਾਬੇ ਨਜਮੀ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਵਾਮ ਦੀ ਰੂਹ ਧੜਕਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਅਵਾਮ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ, ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਪਾ ਕੇ ਵਫ਼ਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹੀ, ਉਸ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਹੈ। ਮਾਡਰਨ ਸ਼ਾਇਰੀ ਆਪਣੇ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਨੂੰ ਬੁਝਾਰਤ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਬਨਾਵਟੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਅਵਾਮੀ ਸ਼ਾਇਰੀ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਪੱਕਾ-ਪੀਡਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।

"ਹਰ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ ਦੇ ਰੋਜ਼ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਸਾਦਾ ਹੋਈ ਜਾਣਾ।" ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬੇ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਖਾਸੀਅਤ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਤੇ ਅਲਹਿਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੀ ਗੁਣ ਉਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਵਾਮੀ ਕਵੀ ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਨਾਲ ਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਹਬੀਬ ਜਾਲਿਬ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਵਕਤ ਦੇ ਨਵੇਂ ਤਕਾਜ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਏਸੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਾਬੇ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਹੈ।

ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਾਬੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੂਸਰੇ ਮਜਮੂਏ 'ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ' ਦੇ ਆਖਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, 'ਭਗਤ ਸਿੰਘ', 'ਸੱਚੇ ਲੋਕ', 'ਬਾਬਾ ਨਜਮੀ ਰੋ' 'ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ' ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜਾਨਦਾਰ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਾਇਰ ਹੱਕ, ਸੱਚ, ਇਨਸਾਫ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੇ ਇਨਸਾਨ-ਦੋਸਤੀ ਦੇ ਸੱਚੇ ਸੁੱਚੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਬਾਬੇ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਰਿਆਸਤੀ ਇਹਜਾਜ਼ ਦੀ ਮੁਥਾਜ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਦੇ ਕਦਰਦਾਨ ਅਵਾਮ ਨੇ । ਸਰਕਾਰੀ ਇਹਜਾਜ਼ਾਂ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਮਖੌਲ ਉਡਾਉਂਦਾ ਉਹ ਆਖਦਾ ਹੈ ;

ਮੈਂ ਵੀ ਝੂਠ ਬਥੇਰਾ ਲਿਖਨਾ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਇਹਜਾਜ਼ ਦਿਓ।

ਲੱਥੇ ਰਾਤ, ਸਵੇਰਾ ਲਿਖਨਾ, ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਇਹਜਾਜ਼ ਦਿਓ।

(ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ -ਸਫਾ 128)

ਬਾਬੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਹੈ ਤੇ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਜਹਾਨ ਦੀ ਲੋਕਾਈ ਦਾ ਦਰਦ ਹੈ। ਐਸੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਈ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ 'ਤੇ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦੀ ਹੈ

ਤੇ ਦਿਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।

ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਵਾਮ ਦੇ ਜਦ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਲੜ ਲੜ ਮਰਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਉਹ ਬੇਬਸੀ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਵਹਾਉਂਦਾ ਕਿੰਨਾ ਲਾਚਾਰ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਚੱਲੀ ਗੋਲੀ ਵਿੱਚ ਭਰਾਵਾਂ, ਬਾਬਾ ਨਜਮੀ ਰੋ।

ਕਰਕੇ ਵੱਲ ਅਸਮਾਨਾਂ ਬਾਹਾਂ, ਬਾਬਾ ਨਜਮੀ ਰੋ।

(ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ - ਸਫ਼ਾ 109)

'ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ' ਦੇ ਢਾਹੇ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਜੋ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫਿਰਕੂ ਜਨੂੰਨੀਆਂ ਨੇ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜਿਆ ਫੂਕਿਆ, ਉਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਬਾਬੇ ਨੇ ਪੁਖ਼ਤਾ ਤੇ ਦਲੇਰ ਨਜ਼ਮ 'ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ' ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਰੱਬਾ ਮੈਨੂੰ ਗੁੰਗਾ ਕਰ ਦੇ

ਰੱਬਾ ਮੈਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦੇ

ਰੱਬਾ ਮੈਨੂੰ ਡੌਰਾ ਕਰ ਦੇ

ਨਾਮ-ਨਿਹਾਦ ਇਹ ਬੰਦੇ ਤੇਰੇ

ਜੋ ਜੋ ਰੰਗ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਪਏ ਨੇ

ਸਿੱਧੇ ਸਾਦੇ ਸਾਦ-ਮੁਰਾਦੇ

ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਰਵਾਉਂਦੇ ਪਏ ਨੇ

(ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ -173)

ਫਿਰਕੂ ਜਨੂੰਨ ਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਹਨੇਰੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਪੈਰ ਡੋਲੇ, ਡਗਮਗਾਏ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਉਹ ਔਖੀ ਘੜੀ ਵਿੱਚ ਸਾਬਤ-ਕਦਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਨਸਾਨੀ ਅਜ਼ਮਤ ਤੇ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਾਇਰ ਇਨਸਾਨੀ ਕਦਰਾਂ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਚੱਲਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਤੇ ਝੁੱਲਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਡੋਲਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ।

ਬਾਬਾ ਨਜਮੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਮਾਣ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਦੀਬ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਮਾਣ ਹੈ। ਉਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਸਿਰਲੱਥ ਸੂਰਮਿਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ, ਸਾਂਝੇ ਡੁੱਲ੍ਹੇ ਲਹੂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਐਸੇ ਸ਼ਾਇਰ ਰੋਜ਼ ਰੋਜ਼ ਨਹੀਂ ਜੰਮਦੇ ਹੁੰਦੇ। ਆਪਣਾ ਇਹ ਤਬਸਰਾ ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਦੀ ਇਕ ਛੋਟੀ ਪਰ ਅਹਿਮ ਨਜ਼ਮ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ, 'ਭਗਤ ਸਿੰਘ’

ਨੱਚਾਂ ਗਾਵਾਂ

ਭੰਗੜੇ ਪਾਵਾਂ

ਦੇਗਾਂ ਚਾੜ੍ਹਾਂ ਰਾਤ ਦਿਨੇਂ

ਮੇਰਾ ਪੁੱਤਰ, ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਤੇ

ਆਪਣੇ ਤਾਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ

ਪੈਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪੈਰ ਧਰੇ

ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਆਸ ਕਰੇ !

(ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ -ਸਫ਼ਾ 176)

ਮੈਨੂੰ ਬਾਬਾ ਨਜਮੀ ਦਾ ਤੀਸਰਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ 'ਮੇਰਾ ਨਾ ਇਨਸਾਨ’ 2004 ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਲਾਹੌਰ ਫੇਰੀ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੋ ਸੌ ਪੰਨਿਆਂ ਦੇ ਇਸ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ 1995 ਤੋਂ 2002 ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਲਿਖੀਆਂ ਗਜ਼ਲਾਂ ਤੇ ਨਜ਼ਮਾਂ ਪੇਸ਼ ਹਨ। ਏਸੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਸਿਆਸੀ ਨਜ਼ਮਾਂ ਤੇ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਕਰ ਕੇ ਗਜ਼ਲਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸੁਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੇ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਨਜ਼ਮ "ਜਸ਼ਨੇ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮਨਾ" ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਬਾਬੇ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕਾਵਿ-ਮੁਹਾਵਰਾ ਬਦਲਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸਿਰਜਤ ਕਾਵਿ-ਅੰਦਾਜ਼ ਹੋਰ ਪਰਪੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਬਾਬੇ ਦੀਆਂ 2002 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੀਆਂ ਕਾਵਿ-ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਜੇ ਤੀਕ ਕਿਸੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਛਪ ਕੇ ਸਾਡੇ ਤੀਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚੀਆਂ। ਦੋਵਾਂ ਪੰਜਾਬਾਂ ਵਿਚਲੀ ਉਸਦੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਤਾ ਤੇ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਅਦਾਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਲਾਂਬੜਾ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਚੋਣਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਲਿਪੀ-ਅੰਤਰਣ ਤੇ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਮੈਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਚਾੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਆਸ ਹੈ ਸਾਡੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਵਿਤਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਬਾਬੇ ਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਪਸੰਦ ਕਰਨਗੇ। ਸਾਡੇ ਏਧਰਲੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਬਾਬਾ ਹੁਣ ਨਾ ਹੀ ਨਵਾਂ ਨਾਂ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਓਪਰਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦਾ ਬੰਦਾ ਹੈ।

-ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਹੁੰਦਲ

ਪਿੰਡ ਫੱਤੂ ਚੱਕ, ਡਾਕ ਘਰ ਢਿਲਵਾਂ

ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਪੂਰਥਲਾ - 144804

ਫੋਨ: 01822-273188

 

ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ

(ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ)

ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ

1

ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਜਿੱਤਣ ਨਾਲੋਂ, ਹਰ ਜਾਈਏ ਤੇ ਚੰਗਾ ਏ।

ਭੱਜਣ ਨਾਲੋਂ ਵਿੱਚ ਮੈਦਾਨੇ, ਮਰ ਜਾਈਏ ਤੇ ਚੰਗਾ ਏ।

 

ਚੜ੍ਹੀ ਹਨੇਰੀ, ਰੱਬ ਈ ਜਾਣੇ, ਕਿਹੜਾ ਰੰਗ ਲਿਆਵੇਗੀ,

ਇਹਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਘਰ ਜਾਈਏ ਤੇ ਚੰਗਾ ਏ।

 

ਖੌਰੇ ਕੱਲ੍ਹ ਮਿਲੇ ਨਾ ਮੌਕਾ, ਫੇਰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਹੋਵਣ ਦਾ,

ਕੱਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਵੀ ਅੱਜ ਈ ਗੱਲਾਂ, ਕਰ ਜਾਈਏ ਤੇ ਚੰਗਾ ਏ।

 

ਕਿਉਂ ਵੇਲੇ ਦੀ ਉਂਗਲ ਫੜ ਕੇ ਬਾਲ ਸਦਾਈਏ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ,

ਨਕਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕੋਰਾ ਪਰਚਾ, ਧਰ ਜਾਈਏ ਤੇ ਚੰਗਾ ਏ।

 

ਖੂਹ ਗਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ, ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਭਰਿਆ ਨਹੀਂ,

ਅਜੇ ਵੀ ਵੇਲਾ, ਇਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਡਰ ਜਾਈਏ ਤੇ ਚੰਗਾ ਏ।

 

ਖਬਰੇ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਪੀੜ ਮਨਾਵੇ, ਜੁੱਸਾ 'ਬਾਬਾ' ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ,

ਪਰਖ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਤੇ ਪੱਥਰ ਜਰ ਜਾਈਏ ਤੇ ਚੰਗਾ ਏ।

-0-

2

ਮਿੱਟੀ ਪਾਣੀ, ਸੱਚਾ ਇੱਕੋ, ਪੱਕੀਆਂ ਵੀ ਇੱਕ ਭੱਠੇ।

ਇਹ ਕਿਉਂ ਨਾਲੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀਆਂ ਨੇ, ਉਹ ਕਿਉਂ ਮਹਿਲ ਦੇ ਮੱਥੇ।

 

ਏਹੋ ਜਿਹਾ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਵਾਂ, ਜੀ ਕਰਦਾ ਏ ਮੇਰਾ।

ਹਾਏ ਦੀ ਵਾਜ ਵੀ ਜਿੱਥੋਂ ਆਵੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੱਠੇ।

 

ਖੌਰੇ ਕਿਹੜੇ ਕੱਚੇ ਕੋਠੇ ਢਹਿਣ ਦੀ ਹੁਣ ਏ ਵਾਰੀ।

ਅਸਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਕਾਲੇ ਬੱਦਲ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ਫਿਰ ਕੱਠੇ।

 

ਮਾੜੇ ਨੂੰ ਵੱਖ ਬੰਨ੍ਹਣ ਨਾਲੋਂ, ਤਗੜੇ ਦੇ ਸਿੰਗ ਭੰਨੋ।

ਸਾਂਝੀ ਖੁਰਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਜਿਹੜਾ ਖਾਣ ਨਈਂ ਦਿੰਦਾ ਪੱਠੇ ।

 

ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਇਹ ਕਿਹੜੀ, ਸਾਨੂੰ ਆਖੋ ਕੰਮੀ।

ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਖਲੋ ਕੇ ਵੇਖਣ, ਰਾਜੇ, ਚੀਮੇ, ਚੱਠੇ।

 

ਪਰ੍ਹਿਆ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਤਾਂ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਸ਼ਰਤ ਮੇਰੀ ਜੋ ਮੰਨੇ।

ਕਿਸੇ ਵੀ ਇੱਕ ਦੀ ਖਾਤਰ ਉਥੇ, ਮੰਜਾ ਕੋਈ ਨਾ ਡੱਠੇ।

 

ਮੰਜ਼ਲ ਉੱਤੇ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ, ਦੇਂਦੇ ਅੱਜ ਵਧਾਈਆਂ।

ਕਦਮ ਕਦਮ 'ਤੇ ਜਿਹੜੇ 'ਬਾਬਾ' ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਨੇ ਠੱਠੇ।

-0-

3

ਦਿਨ ਦਾ ਸੂਰਜ ਬਣ ਕੇ ਰਾਤ ਦਾ ਚੰਨ ਵਿਖਾ।

ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਨਾਲੋਂ ਸੁਹਣਾ ਆਪਣਾ ਮਨ ਵਿਖਾ।

 

ਸੂਈ ਦਾ ਨੱਕਾ ਭਰ ਨਾ ਸਕਦਾ ਤੇਰੀ ਮੈਲ,

ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਧੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਤਨ ਵਿਖਾ।

 

ਜਿਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਨੇ ਵਾਰੇ ਅਣਖਾਂ ਤੋਂ,

ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਰਗੀ ਆਪਣੀ ਫਨ ਵਿਖਾ।

 

ਤੇਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹ, ਨਈਂ ਹਿੱਲੇ ਭਰਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਤੇ,

ਵੈਦ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੱਜਣਾ ਆਪਣੇ ਕੰਨ ਵਿਖਾ।

 

ਸੱਚੇ ਮੁਨਸਿਫ ਅਜੇ ਨਈਂ ਬੈਠੇ ਕੁਰਸੀ ਤੇ,

ਗੱਲੀਂ ਨਾ ਫਨਕਾਰਾ ਆਪਣਾ ਫਨ ਵਿਖਾ।

 

ਮੈਂ ਵੀ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਕਰ ਕੇ ਵੇਖ ਲਵਾਂ,

ਮੇਰੇ ਪੀਪੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਏਨਾ ਅੰਨ ਵਿਖਾ।

 

ਆਪਣੀ ਲੈ ਮਜ਼ਦੂਰੀ 'ਬਾਬਾ' ਆਕੜ ਕੇ,

ਕੁੜਤਾ ਲਾਹ ਕੇ ਮੋਢੇ ਦਾ ਨਾ ਕੰਨ੍ਹ ਵਿਖਾ।

-0-

4

ਕਾਨੇ ਉੱਤੇ ਟੰਗੇ ਰਹਿ ਗਏ ਮੇਰਾ ਹਾਰ,

ਲੋਕੀਂ ਆਪਣੇ ਪੱਥਰ ਵੇਚ ਕੇ ਟੁਰ ਗਏ ਨੇ।

 

ਮੈਥੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈ ਫਨਕਾਰ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ,

ਮਜਬੂਰੀ ਤੋਂ ਅੱਖਰ ਵੇਚ ਕੇ ਟੁਰ ਗਏ ਨੇ।

 

ਕਿਹੜੇ ਖਾਤੇ ਲਿੱਖਾਂ ਨਾਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ,

ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਵੇਚ ਕੇ ਟੁਰ ਗਏ ਨੇ।

 

ਮੰਨਾ ਕਿਸਰਾਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਾਹੀ ਨੂੰ,

ਜਿਹੜੇ ਹਾਲੀ ਡੰਗਰ ਵੇਚ ਕੇ ਟੁਰ ਗਏ ਨੇ।

 

ਕਿਹੜੀ ਕਾਲਖ ਮੱਥੇ ਲੱਗੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ,

ਲੰਬੜ ਆਪਣਾ ਨਗਰ ਵੇਚ ਕੇ ਟੁਰ ਗਏ ਨੇ।

 

ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਮੇਰਾ ਰੱਤੀ ਸ਼ਹਿਦ ਵੀ ਟਿਕਣਾ ਨਈਂ,

ਉਹ ਭੂੰਡਾਂ ਦੀ ਖੱਖਰ ਵੇਚ ਕੇ ਟੁਰ ਗਏ ਨੇ।

-0-

5

ਕਿਸਰਾਂ ਖਿੱਚਾਂ ਮੈਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ।

ਪਾਟੇ ਖਿੱਦੋ ਵਾਂਗੂੰ ਲੀਰਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ।

 

ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗਿਆਂ ਸੋਚ ਲਵੋ,

ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ ਫੇਰ ਤਹਿਮੀਰਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ।

 

ਸੁਫਨਾ ਵੀ ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਇਆ ਸੀ,

ਮੈਂ ਦੱਸੀਆਂ ਸਨ ਫੇਰ ਤਹਿਬੀਰਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ।

 

ਰਸਮਾਂ ਵਾਲੇ ਜਦ ਤੱਕ ਬੁਰਜ ਨਾ ਤੋੜਾਂਗੇ,

ਰੋਂਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਰਾਂਝੇ ਹੀਰਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ।

 

ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਰਾਤੀਂ ਕੀੜੀ ਦਿਸਦੀ ਸੀ,

ਕਿੱਧਰ ਗਈਆਂ ਉਹ ਤਨਵੀਰਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ।

 

ਉਹੋ ਪੀੜ ਮਨਾਉਂਦਾ ਇਹਦੇ ਢੱਠਣ 'ਤੇ,

ਹੱਥੀਂ ਕਰਦਾ ਜੋ ਤਹਿਮੀਰਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ।

 

ਰਲ ਕੇ ਪੁੱਛੀਏ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਰਾਖੇ ਨੂੰ,

ਕੀਹਦੀ ਛਹਿ 'ਤੇ ਹੋਈਆਂ ਲੀਰਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ।

-0-

6

ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਰੱਖਾਂ, ਮੈਂ ਇਕਬਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ।

ਝੱਖੜਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਏ, ਦੀਵਾ ਬਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ।

 

ਧੂੜਾਂ ਨਾਲ ਕਦੇ ਨਈਂ ਮਰਨਾ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੇ ਲਿਸ਼ਕਾਰੇ ਨੇ,

ਜਿੰਨੀ ਮਰਜ਼ੀ ਤਿੱਖੀ ਬੋਲੇ ਉਰਦੂ, ਬਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ।

 

ਲੋਕੀਂ ਮੰਗ ਮੰਗਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਬੋਹਲ ਬਣਾ ਕੇ ਬਹਿ ਗਏ ਨੇ,

ਅਸਾਂ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਏ ਸੋਨਾ ਗਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ।

 

ਜਿਹੜੇ ਆਖਣ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵੁਹਸਤ ਨਹੀਂ, ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਨਹੀਂ,

ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵੇਖਣ 'ਵਾਰਸ', 'ਬੁੱਲ੍ਹਾ', 'ਬਾਹੂ', 'ਲਾਲ' ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ।

 

ਤਨ ਦਾ ਮਾਸ ਖਵਾ ਦੇਂਦਾ ਏ ਜਿਹੜਾ ਇਹਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰੇ,

ਕੋਈ ਵੀ ਜ਼ਬਰਾ ਕਰ ਨਈਂ ਸਕਦਾ ਵਿੰਗਾ ਵਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ।

 

ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਜ਼ਤ ਕੰਮੀਂ ਜਿੰਨੀ ਵੇਖ ਰਿਹਾਂ,

ਦੇਸ ਪਰਾਏ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ਖੌਰੇ ਹਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ।

 

ਗਰਜ਼ਾਂ ਵਾਲੀ ਜੋਕ ਨੇ ਸਾਡੇ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤੱਕ ਲਹਿਣਾ ਨਹੀਂ,

ਓਨਾ ਚਿਰ ਤੇ ਹੋ ਨਈਂ ਸਕਦਾ, ਹੱਕ ਬਹਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ।

 

ਹੱਥ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਧ ਕੇ 'ਬਾਬਾ' ਘੁੱਟ ਦੇਂਦੇ ਨੇ ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ,

ਪਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਦ ਵੀ ਚੁੱਕਨਾ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ।

-0-

7

ਜੁੱਸੇ ਉੱਤੇ ਛਾਪੇ ਜਿਹੜੇ, ਇਹ ਨੇ ਅੱਖਰ ਨੀਲਾਂ ਦੇ।

ਵੇਖ ਕੇ ਟੁਰ ਜਾ, ਚੰਗਾ ਰਏਂਗਾ, ਜਾਹ ਨਾ ਵਿੱਚ ਤਫਸੀਲਾਂ ਦੇ।

 

ਘਰ ਦੇ ਘੜੇ 'ਚੋਂ ਪਾਣੀ ਪਾ ਕੇ ਜਿਹੜਾ ਬਾਲ ਨਾ ਪੀਂਦਾ ਏ,

ਕਿਸਰਾਂ ਭਰ ਭਰ ਉਹ ਪਾਵੇਗਾ ਮਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬੀਲਾਂ ਦੇ।

 

ਖੌਰੇ ਕਿਹੜਾ ਕਰਜ਼ਾ ਦੇਣਾ, ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਆਵਣ ਵਾਲੇ ਦਾ,

ਬੰਦੇ ਇੰਜ ਖਲੋਤੇ ਹੋਏ, ਪੱਥਰ ਜਿਸਰਾਂ ਮੀਲਾਂ ਦੇ।

 

ਉੱਚੇ ਮਹਿਲਾਂ ਥੱਲੇ ਵੇਖਾਂ ਜਦ ਵੀ ਮੰਗਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ,

ਅੱਚਣ ਚੇਤੀ ਚੇਤੇ ਆਉਂਦੇ, ਉੱਚੇ ਝੁੱਗੇ ਚੀਲਾਂ ਦੇ।

 

ਹਿੰਮਤ ਪੈਰ ਫੜਾਵੇ ਤੈਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਫੜ ਲਈਂ ਤੂੰ,

ਉਸ ਬੇੜੀ ਨਾ ਬੈਠੀਂ ਜਿਹੜੀ ਚੱਪੂ ਦਏ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ।

 

ਓਨਾ ਚਿਰ ਤੱਕ ਤੇਰੇ ਘਰ ਦਾ, ਨ੍ਹੇਰੇ ਪਿੱਛਾ ਛੱਡਣਾ ਨਈਂ,

ਜਦ ਤੱਕ ਤੇਰੀ ਯਾਰੀ ਰਹੇਗੀ ਸੱਜਣਾ, ਨਾਲ ਬਖੀਲਾਂ ਦੇ।

 

ਅੱਖੀਂ ਵੇਖ ਲਵਾਂ ਨਾ ਜਿਹੜਾ ਮੈਂ ਉਹ ਸੌਦਾ ਲੈਂਦਾ ਨਈਂ,

ਭਾਵੇਂ ਤੇਰਾ ਬੰਦ ਏ ਸੋਨਾ, 'ਬਾਬਾ' ਅੰਦਰ ਸੀਲਾਂ ਦੇ।

-0-

8

ਇੰਝ ਭਰੇ ਨੇ ਬਕਸੇ ਕੁੰਡੇ ਵੱਜਦੇ ਨਈਂ।

ਫਿਰ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕੀਂ ਸਿਰ ਨੂੰ ਕੱਜਦੇ ਨਈਂ।

 

ਲਿੱਬੜੇ ਵੀ ਕਈ ਚਿਹਰੇ ਚੰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਨੇ,

ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਲਿਸ਼ਕਾਈਏ, ਫਿਰ ਵੀ ਸੱਜਦੇ ਨਈਂ।

 

ਸੁਣ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਤੂੰ ਪੰਜਾਬ ਕਹਾਣੀ ਦਾ,

ਵਿੱਚ ਮਦਾਨੇ ਮਰ ਜਾਨੇ ਆਂ, ਭੱਜਦੇ ਨਈਂ।

 

ਹੱਕ ਨਾ ਮੰਗੋ ਗਾਸਬ* ਕੋਲੋਂ ਨਰਮੀ ਨਾਲ,

ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਕਦੀ ਵੀ ਪੱਥਰ ਭੱਜਦੇ ਨਈਂ।

 

ਖੌਰੇ ਕਿਹੜੀ ਚੱਸ ਏ ਉਹਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ,

ਸਦੀਆਂ ਬਹਿ ਦੁਹਰਾਈਏ ਤਾਂ ਵੀ ਰੱਜਦੇ ਨਈਂ।

 

ਪਲਦਾ ਪਿਆ ਵਾਂ ਮੈਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਹੇਠ,

ਇਹ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੇ ਬੱਦਲ ਸਿਰ 'ਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਨਈਂ।

 

(ਗਾਸਬ = ਡਾਕੂ)

-0-

9

ਕੀਹਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੰਘੇ ਅੱਜ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ 'ਚੋਂ'।

ਵਾਜ ਪਈ ਆਵੇ ਡਸਕਣ ਦੀ, ਦੀਵਾਰਾਂ 'ਚੋਂ'।

 

ਕੀਹਦੇ ਹੱਥ ਸਰੰਗੀ ਆ ਗਈ ਵੇਲੇ ਦੀ,

ਸੁਰ ਦੇ ਬਦਲੇ ਚੀਕਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਤਾਰਾਂ 'ਚੋਂ'।

 

ਕਿਉਂ ਕਰਨਾ ਏਂ ਉਹਦੀ ਤੂੰ ਪੜਚੋਲ ਪਿਆ,

ਬੋਲ ਪਵੇਗਾ ਆਪੇ ਉਹ ਕਿਰਦਾਰਾਂ 'ਚੋਂ'।

 

ਉਹਦੇ ਨਾਲੋਂ ਮੰਗਤਾ ਚੰਗਾ ਗਲੀਆਂ ਦਾ,

ਭੇਸ ਵਟਾ ਕੇ ਮੰਗੇ ਜੋ ਦਰਬਾਰਾਂ 'ਚੋਂ'।

 

ਆਪਣੀ ਜੇ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਾਉਣੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ,

ਉੱਡ ਜ਼ਰਾ ਜਿਆ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਕੇ ਡਾਰਾਂ 'ਚੋਂ।

 

ਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ਬੂ ਵੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਏ,

ਫੁੱਲ ਕਦੀ ਨਈਂ ਲੱਭੇ 'ਬਾਬਾ' ਖਾਰਾਂ 'ਚੋਂ'।

-0-

10

ਜਿਹੜੇ ਲੋਕੀਂ ਧਰ ਲੈਂਦੇ ਨੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਤਾਜ ਉਨਾਵਾਂ ਦੇ।

ਉਹ ਅਹਿਸਾਨ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ, ਧੁੱਪਾਂ ਸੜੀਆਂ ਛਾਵਾਂ ਦੇ।

 

ਸ਼ਾਮ ਪਈ ਸੁਰ ਦਿਲ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਿਆ ਏ,

ਬੰਦ ਕਦੇ ਨਈਂ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖੇ ਬੂਹੇ ਅਸਾਂ ਸਰਾਵਾਂ ਦੇ।

 

ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹੱਲ ਦੀ ਵੰਡੀ ਉੱਤੋਂ, ਕਿਹੜੀ ਹੋਣੀ ਝੁੱਲੇਗੀ,

ਚੌਂਹ ਇੱਟਾਂ ਨੇ ਕਰ ਛੱਡੇ ਨੇ, ਚਿੱਟੇ ਲਹੂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ।

 

ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ ਖ਼ੁਦਗਰਜ਼ੀ ਦੀ ਤੁਹਮਤ ਕਦੇ ਵੀ ਜੜਦੇ ਨਾ,

ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਮੈਂ ਵੀ ਚੁੰਮਦਾ ਖੁਰ ਜੇ ਕਾਲੀਆਂ ਗਾਵਾਂ ਦਾ।

 

ਭੱਠੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬਲਦੇ ਵੇਖੇ, ਜਾਂ ਉਹ ਵੇਖੇ ਰੂੜੀ 'ਤੇ,

ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸੰਗ ਛੱਡਿਆ ਜਿਹਨਾਂ ਆਖੇ ਲੱਗ ਹਵਾਵਾਂ ਦੇ।

 

ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੇ ਅੱਗੇ ਚਿੱਕੜ ਵੇਖ ਕੇ ਜਿਹੜੇ ਮੁੜਦੇ ਰਹੇ,

ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦਾਅਵੇ ਕਰਨ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ।

 

ਕਦੇ ਤੇ ਸੁੱਕੀਆਂ ਰੇਤਾਂ ਦੀ ਹਿੱਕ, ਸੂਰਜ ਦਾ ਮੂੰਹ ਧੋਂਦੀ ਏ,

ਕਦੇ ਕਦੇ ਸੁਕ ਜਾਂਦੇ ‘ਬਾਬਾ' ਵਗਦੇ ਹੜ੍ਹ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ।

-0-

11

ਆਪੇ ਸੁਣੀ ਦੁਹਾਈ ਆਪਣੀ ਧੰਮੀਂ ਤੀਕ।

ਕੀਤੀ ਆਪ ਸਗਾਈ ਆਪਣੀ ਧੰਮੀਂ ਤੀਕ।

 

ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਸੂਲੀ ਉੱਤੇ ਟੰਗਿਆ ਸਾਂ,

ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ ਰਿਹਾਈ ਆਪਣੀ ਧੰਮੀਂ ਤੀਕ।

 

ਲੋਕਾਂ ਸੌਂ ਕੇ ਦਿਨ ਦੇ ਲਏ ਥਕੇਵੇਂ ਲਾਹ,

ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਅੱਖ ਨਾ ਲਾਈ ਆਪਣੀ ਧੰਮੀਂ ਤੀਕ।

 

ਮੂੰਹ ਲੁਕਾ ਕੇ ਫਜਰੇ ਨਿਕਲੇ ਜਿਹਨਾਂ ਲਈ,

ਝਾਂਜਰ ਮੈਂ ਛਣਕਾਈ ਆਪਣੀ ਧੰਮੀਂ ਤੀਕ।

 

ਬੂਹਾ ਭੰਨਣ ਵਾਲੇ ਸਰਦਲ ਚੁੰਮਣਗੇ,

ਜਿੰਦ ਨਾ ਜੇ ਘਬਰਾਈ ਆਪਣੀ ਧੰਮੀਂ ਤੀਕ।

 

ਵੇਖ ਲਵਾਂਗਾ ਮੇਲਾ ਖਬਰੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦਾ,

ਸਹਿ ਜਾਂ ਇਹ ਤਨਹਾਈ ਆਪਣੀ ਧੰਮੀਂ ਤੀਕ।

-0-

12

ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿੰਗ ਤੜਿੰਗੀਆਂ ਤੱਕੀਆਂ ਕੁਝ ਲਕੀਰਾਂ।

ਸੋਚ ਮੇਰੀ ਨੇ ਕੱਢ ਲਈਆਂ ਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਤਸਵੀਰਾਂ।

 

ਠਾਠਾਂ ਵਾਂਗ ਸਮੁੰਦਰ ਮਾਰੋ, ਵੱਸੋਂ ਵਾਂਗਰ ਸ਼ਾਹਾਂ,

ਦਿਲ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਾਂਗਰ ਰੱਖੋ, ਸੋਚਾਂ ਵਾਂਗ ਫਕੀਰਾਂ।

 

ਬੱਦਲ ਤੇਰੀ ਪੈਲੀ ਛੱਡ ਕੇ, ਜਾ ਵਰ੍ਹਦੇ ਨੇ ਅੱਗੇ,

ਮੁੜ ਕੇ ਇੰਜ ਕਦੇ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਸੋਚ ਕੋਈ ਤਦਬੀਰਾਂ।

 

ਦੋ ਗਜ਼ ਕੱਪੜਾ ਲੈ ਕੇ ਜਿਹੜਾ ਢੱਕ ਨਈਂ ਸਕਦਾ ਜੁੱਸਾ,

ਸ਼ਰਮ ਨਈਂ ਆਉਂਦੀ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਣਾ ਏਂ ਤਕਦੀਰਾਂ।

 

ਲੱਖ ਗੁਣਾ ਏਂ ਚੰਗਾ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ 'ਨ੍ਹੇਰਾ,

ਚਾਨਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਲਵਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਗਲ ਦੀਆਂ ਲੀਰਾਂ।

 

ਕਦਮ ਕਦਮ 'ਤੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਮੇਰੀ ਨੀਯਤ ਬਦਲੀ,

ਮੋੜ ਮੋੜ ਕੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪਾਈਆਂ, 'ਬਾਬਾ' ਮੈਂ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ।

-0-

13

ਕਦੇ ਵੀ ਜਿਸਰਾਂ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਸੁੱਕ ਨਈਂ ਸਕਦਾ।

ਏਸਰਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿਲ 'ਚੋਂ ਉਹਦਾ ਚੇਤਾ ਮੁੱਕ ਨਈਂ ਸਕਦਾ।

 

ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਏ, ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਅਨਹੋਣੀ,

ਜਿਸ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਬੂਹਾ ਢੁਕ ਨਈਂ ਸਕਦਾ।

 

ਆਪਣਾ ਸੀਸ ਤਲੀ 'ਤੇ ਧਰ ਕੇ, ਫਿਰ ਸਕਦਾ ਏ ਬੰਦਾ,

ਜਿਸ ਤੋਂ ਹਰਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਹਨੂੰ ਮੋਢੇ ਚੁੱਕ ਨਈਂ ਸਕਦਾ।

 

ਪਾ ਜ਼ੰਜੀਰ ਸ਼ਗਨਾ ਦੀ ਲੋਕਾਂ ਰੋਕ ਲਿਆ ਏ ਉਹਨੂੰ,

ਕਦਮ ਕਦਮ ਦਾ ਸਾਥੀ ਮੇਰਾ ਮੰਜਾ ਚੁੱਕ ਨਈਂ ਸਕਦਾ।

 

ਅਗਲੇ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਮੈਂ ਵੀ ਜਾ ਕੇ ਸੁੱਤੇ ਲੋਕ ਜਗਾਣੇ,

ਸੂਰਜ ਨਾਲ ਯਰਾਨਾ ਮੇਰਾ, ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਰੁਕ ਨਈਂ ਸਕਦਾ।

 

ਉਹਦਾ ਚਿਹਰਾ ਮੁਹਰਾ ਵੱਖਰਾ, ਕੱਦ ਕਾਠ ਵੀ ਵੱਖਰਾ,

ਜਿੰਨੀਆਂ ਮਰਜ਼ੀ ਭੀੜਾਂ ਹੋਵਣ, 'ਬਾਬਾ' ਲੁਕ ਨਈਂ ਸਕਦਾ।

-0-

14

ਤੇਰੇ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਅੱਖੀਆਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ।

ਕਿੰਨਾ ਪਿਆਰ ਤੇਰੇ ਸੰਗ ਸਾਨੂੰ, ਤੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਅੰਦਾਜ਼ੇ।

 

ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਕੀ ਹਾਰ ਏ ਪਾਉਣਾ, ਪਾਇਆ ਤੇ ਕੁਮਲਾਇਆ,

ਫੁੱਲ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਲਾਈਏ, ਹਰ ਦਮ ਜਿਹੜੇ ਤਾਜ਼ੇ।

 

ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਤਬਾਰ ਨਈਂ ਹੁੰਦਾ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ,

ਵਿੱਚ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਉਹ ਫਿਰਦੇ ਨੇ, ਮੂੰਹ ਤੇ ਮਲ ਕੇ ਗਾਜ਼ੇ।

 

ਸਾਡਾ ਅੰਦਰ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ, ਕਰ ਗਿਆ ਆਪ ਕਿਨਾਰਾ,

ਹੁਣ ਇਹ ਭਾਵੇਂ ਸਾੜੋ ਮਿੱਟੀ, ਭਾਵੇਂ ਪੜ੍ਹ ਜਨਾਜ਼ੇ।

 

ਜਿੰਨਾ ਤੀਕ ਨਾ ਮੰਜ਼ਿਲ ਆਵੇ, ਮੁੜ ਕੇ ਪਿਛਾਂਹ ਨਾ ਵੇਖੀਂ,

ਭਾਵੇਂ ਲੋਕੀਂ ਤੇਰੇ ਉੱਤੇ ਕੱਸਣ ਲੱਖ ਆਵਾਜ਼ੇ।

 

ਸੱਸੀ ਵਾਂਗੂੰ ਨੀਂਦ ਪਿਆਰੀ, ਕਰ ਨਾ ਬੈਠੀਂ ‘ਬਾਬਾ’,

ਲੰਮੇ ਚੌੜੇ ਭੁਗਤਣੇ ਪੈਂਦੇ ਗਫਲਤ ਦੇ ਖਮਿਆਜ਼ੇ।

-0-

15

ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਦੀ ਯਾਰੀ ਹੋ ਗਈ ਏ।

ਮੇਰੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਚਾਰ-ਦੀਵਾਰੀ ਹੋ ਗਈ ਏ।

 

ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੱਸਣ ਨੂੰ,

ਜਿੰਦੜੀ ਏਹੋ ਜਹੀ ਦੁਖਿਆਰੀ ਹੋ ਗਈ ਏ।

 

ਮਾਪਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਤਰ ਲੈਣ ਹਿਸਾਬ ਪਏ,

ਦੁਨੀਆਂ ਕਿੰਨੀ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਹੋ ਗਈ ਏ।

 

ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਨੰਗਾ ਮੂੰਹ,

ਬੁੱਢੀ ਸੱਧਰ ਫੇਰ ਕਵਾਰੀ ਹੋ ਗਈ ਏ।

 

ਧੁੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡੇ ਠੰਢੇ ਨੇ,

ਸਾਨੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਇਹ ਬੀਮਾਰੀ ਹੋ ਗਈ ਏ।

 

ਰਾਵੀ ਵਿੱਚੋਂ' 'ਵਾਰਸ', 'ਰੂਮੀ' ਲੱਭਾ 'ਮੀਰ',

ਕਿਸਰਾਂ ਮੰਨਾ ਦੁਨੀਆਂ ਕਾਰੀ ਹੋ ਗਈ ਏ।

 

ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਕਮੀਂ ਨਈਂ 'ਬਾਬਾ' ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ,

ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਬੇਇਤਬਾਰੀ ਹੋ ਗਈ ਏ।

-0-

16

ਰੂਪ ਅਣਖ ਦਾ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਲੁਕਿਆ ਏ।

ਤਾਹੀਓਂ ਨਾਲ ਤਕੱਬਰ ਸਿਰ ਮੈਂ ਚੁੱਕਿਆ ਏ।

 

ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਉਹਦਾ ਬਕਸਾ ਦਰੀਆਂ ਵੇਖੋ ਨਾ,

ਉਹਨੂੰ ਵੇਖੋ ਜਿਹੜਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਢੁੱਕਿਆ ਏ।

 

ਊਠ ਸਵਾਰ ਵੀ ਰੋਂਦੇ ਵੇਖਾਂ, ਪੈਦਲ ਵੀ,

ਇਸ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਕੀਹਦਾ ਪੈਂਡਾ ਮੁੱਕਿਆ ਏ।

 

ਦਾਦ ਕੀ ਦੇਵਾਂ ਵਗਦੇ ਹੋਏ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ,

ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਬਾਲ ਦਾ ਤਾਲੂ ਸੁੱਕਿਆ ਏ।

 

ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਝਾਤੀ ਪਾ ਕੇ ਵਿਹੰਦਾ ਨਈਂ,

ਪੱਥਰ ਜਿਹਨੇ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਚੁੱਕਿਆ ਏ।

 

'ਬਾਬਾ' ਉਹਨੂੰ ਜੱਗ 'ਤੇ ਪੱਥਰ ਵੱਜਣੇ ਨੇ,

ਫਲ ਦੇ ਪਾਰੋਂ ਜਿਹੜਾ ਰੁੱਖ ਵੀ ਝੁਕਿਆ ਏ।

-0-

17

ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਰੱਖਾਂ, ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ।

ਸਜਦੇ ਕਰਨ ਫਰਿਸ਼ਤੇ ਮੈਨੂੰ, ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਇਨਸਾਨ।

 

ਮੈਨੂੰ ਕਿੰਝ ਹਿਲਾ ਸਕਦੇ ਨੇ, ਝੱਖੜ ਤੇ ਤੂਫ਼ਾਨ।

ਖੜਾ ਵਾਂ ਸੱਤ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਢਾਹ ਕੇ, ਚੁੱਕ ਕੇ ਸੱਤ ਅਸਮਾਨ।

 

ਝੂਠਾ ਕਿਹੜਾ, ਸੱਚਾ ਕਿਹੜਾ, ਕਿਸਰਾਂ ਕਰਾਂ ਪਛਾਣ।

ਖਾਂਦੇ ਪਏ ਨੇ ਕਸਮਾਂ ਸਾਰੇ, ਸਿਰ 'ਤੇ ਰੱਖ ਕੁਰਾਨ।

 

ਗੱਡ ਜਿਹਾ ਇਹ ਜੁੱਸਾ ਮੇਰਾ, ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਏ ਫੁੱਲ,

ਕੱਚੇ ਪਿੱਲੇ ਜਦੋਂ ਖਡੌਣੇ ਸ਼ਾਮੀਂ ਜੱਫੀਆਂ ਪਾਣ।

 

ਮੇਰੇ ਆਲ ਦਵਾਲ ਨਾ ਵੱਸੇ ਇਕ ਵੀ ਮਜ਼ਹਬ ਗੈਰ,

ਦੱਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਕਾਜ਼ੀ ਮੇਰਾ ਸੜਿਆ ਕਿੰਝ ਮਕਾਨ।

 

ਜੰਮਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਦੱਬਣ ਵਾਲਾ ਫੇਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣੇ,

ਡੋਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਪੁੱਤਰ ਵਾਲਾ ਮੰਗੇ ਪਿਆ ਮਕਾਨ।

 

ਇਸ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਲੜਦੇ ਪਏ ਨੇ ਲੋਕ,

ਆਪਣਾ ਜੁੱਸਾ ਵੇਖਾਂ 'ਬਾਬਾ' ਹਰ ਥਾਂ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਨ।

-0-

18

ਜਦ ਤੀਕਰ ਨਾ ਸਿਰ 'ਤੇ ਬੱਧਾ ਲਾਲ ਰੁਮਾਲ।

ਓਨਾ ਚਿਰ ਨਈਂ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਣਾ ਕਾਲਾ ਜਾਲ।

 

ਸਿਰ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਨੇ ਟੁਰਨ ਫਿਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾ,

ਤੇਰੇ ਵੱਲੇ ਵੇਖ ਰਹੇ ਨੇ, ਤੇਰੇ ਬਾਲ।

 

ਟੁੱਕ ਤੋਂ ਰੋਂਦੇ ਪਏ ਨੇ ਬਾਲ ਗਵਾਂਢੀ ਦੇ,

ਤੂੰ ਪਿਆ ਖੇਡੇਂ ਜ਼ੁਲਫਾਂ ਤੇ ਰੁਖ਼ਸਾਰਾਂ ਨਾਲ।

 

ਸੂਰਜ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛ ਨਾ ਰਸਤਾ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦਾ,

ਸੂਰਜ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤੇ ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ ਕਮਾਲ।

 

ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਮੈਲ ਕਦੇ ਵੀ ਜੰਮਣ ਦੇਂਦੇ ਨਈਂ,

ਜਿਹੜਿਆਂ ਲੋਕਾਂ ਯਾਰੀ ਰੱਖੀ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਨਾਲ।

-0-

19

ਕਿਉਂ ਧਰਨਾ ਏਂ ਅੱਗੇ ਬੁੱਤ ਇਬਾਦਤ ਲਈ।

ਲਾਜ਼ਿਮ ਤੇ ਨਈਂ ਜੁੱਸਾ ਪਿਆਰ ਮੁਹੱਬਤ ਲਈ।

 

ਸਾੜ ਕੇ ਮੇਰੇ ਘਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਨਾ ਲੈ,

ਲੱਖਾਂ ਹੋਰ ਤਰੀਕੇ ਯਾਰ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਲਈ।

 

ਉੱਡ ਜਾਣਾ ਏਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪੰਛੀ ਸਾਹਵਾਂ ਦਾ,

ਜਿੰਨੀਆਂ ਮਰਜ਼ੀ ਕੰਧਾਂ ਚੁੱਕ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਲਈ।

 

ਮੰਜ਼ਿਲ ਪੈਰੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੀ ਏ,

ਜਿਹਨਾਂ ਕਦੇ ਨਈਂ ਵੇਖੇ ਵਕਤ ਰਿਆਜ਼ਤ ਲਈ।

 

ਇੱਕੋ ਘਰ ਦੇ ਬੰਦੇ ਪਾੜੀ ਜਾਨਾ ਏਂ,

ਤੈਨੂੰ ਕਿਹਨੇ ਚੁਣਿਆ ਏਸ ਸ਼ਰਾਰਤ ਲਈ।

 

ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਤੇ ਲੱਥਾ ਵਿੱਚ ਹਨੇਰੇ ਦੇ,

ਕਿੱਥੇ ਲੈ ਕੇ ਆਵਾਂ ਲੋਕ ਸ਼ਹਾਦਤ ਲਈ।

 

'ਬਾਬਾ' ਮੇਰਾ ਨਿੱਤ ਸਲਾਮ ਏ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ,

ਲੜਦੇ ਪਏ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਕਲਮ ਸਦਾਕਤ ਲਈ।

-0-

20

ਬੇਹਿੰਮਤੇ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਬਹਿ ਕੇ ਸ਼ਿਕਵਾ ਕਰਨ ਮਕੱਦਰਾਂ ਦਾ।

ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਉੱਗ ਪੈਂਦੇ ਨੇ, ਸੀਨਾ ਪਾੜ ਕੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ।

 

ਮੰਜ਼ਿਲ ਦੇ ਮੱਥੇ ਦੇ ਉੱਤੇ ਤਖਤੀ ਲਗਣੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ,

ਜਿਹੜੇ ਘਰੋਂ ਬਣਾ ਕੇ ਟੁਰਦੇ ਨਕਸ਼ਾਂ ਆਪਣੇ ਸਫ਼ਰਾਂ ਦਾ।

 

ਸੂਲੀ 'ਤੇ ਮਨਸੂਰ ਨੂੰ ਟੰਗਦੇ ਕਦੀ ਵੀ ਨਾ ਬੇਇਲਮੇ ਲੋਕ,

ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਦਾਨਾ ਦੱਸਦਾ ਮਤਲਬ ਉਹਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ।

 

ਥਾਓਂ ਥਾਂਈਂ ਜੇ ਹੋ ਜਾਈਏ ਆਦੀ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਵਣ ਦੇ,

ਕਦੇ ਨਾ ਕਰੀਏ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਅੱਗੇ ਠੂਠਾ ਸੱਧਰਾਂ ਦਾ।

 

ਤੇਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ 'ਬਾਬਾ ਨਜਮੀਂ" ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿਰ ਨੂੰ ਕੱਜਿਆ ਨਈਂ,

ਏਥੇ ਕਿਸਰਾਂ ਹੋਕਾ ਲਾਵਾਂ ਬੁਰਕਿਆਂ ਦਾ ਤੇ ਚੱਦਰਾਂ ਦਾ।

-0-

21

ਲੋਕੀਂ ਸਮਝਣ ਮੀਂਹ ਵਿੱਚ ਭਿੱਜਿਆ, ਮੈਂ ਤੇ ਰੋਂਦਾ ਹਟਿਆ ਵਾਂ।

ਨਜਮੀਂ ਯਾਰ ਹਰਾ ਨੀ ਹੋਣਾ, ਮੈਂ ਯਾਰਾਂ ਦਾ ਚੱਟਿਆ ਵਾਂ।

 

ਕੱਲ੍ਹ ਤੱਕ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਜਿਹੜੇ, ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਸੰਵਾਰਦੇ ਰਹੇ

ਇੱਕ ਤਰੇੜ ਪਈ ਏ ਮੈਨੂੰ, ਗਿਆ ਰੂੜੀ ਤੇ ਸੁੱਟਿਆ ਵਾਂ।

 

ਉੱਚਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸ਼ਮਲਾ, ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਦਾ ਨਈਂ

ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੇ ਹੱਕ ਦੀ ਖਾਤਰ, ਲੋਕਾਂ ਅੱਗੇ ਡਟਿਆ ਵਾਂ।

-0-

22

ਆਪਣੀ ਰਾਮ-ਕਹਾਣੀ ਦੱਸੀ, ਦਿਲ ਪਰਚਾਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ।

ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਰਾਤ ਏ ਚੰਗੀ, ਨਸੀਬ ਲੁਕਾਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ।

 

ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਲੀ ਦੀ ਕੂਚੀ ਫੇਰ ਨਈਂ ਸਕਿਆ ਮੈਂ,

ਕਿਹੜੀ ਗਰਜ਼ ਦੀ ਖਾਤਰ ਦੱਸਾਂ ਘਰ ਲਿਸ਼ਕਾਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ।

 

ਇੰਜ ਲਗਦਾ ਏ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਗੱਲ ਕੋਈ, ਸੱਚੀ ਹੋ ਗਈ ਏ,

ਤਾਹੀਓਂ ਕਰਨ ਸਵਾਗਤ ਮੇਰਾ ਪੱਥਰ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ।

 

ਇੱਕ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਆਪਣਾ ਖੇਡੇ, 'ਪਰਜਾ' ‘ਪਰਜਾ' ਕਹਿੰਦੀ ਏ,

ਇੱਕ ਵਿਚਾਰੀ ਦਿਲ ਪਰਚਾਏ ਬਾਲ ਖਿਡਾਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ।

 

ਵੀਰਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਹੋ ਕੇ ਸਾਹਿਬਾਂ, ਭੈੜ ਤੇ ਕੋਈ ਕੀਤਾ ਨਈਂ,

ਵਿੱਚ ਹਨੇਰੇ ਲੁਕ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਅਕਸਰ ਸਾਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ।

 

ਉਹਦੀ ਹਿੱਕ 'ਚੋਂ ਫੁੱਟ ਨਈਂ ਸਕਦਾ, ਸੂਰਜ ਕਦੇ ਤਰੱਕੀ ਦਾ,

ਲੱਥੇ ਲੀੜੇ ਪਾ ਕੇ ਜਿਹੜਾ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ।

 

ਉਹਨੂੰ ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਈਂ 'ਬਾਬਾ' ਹੱਥ ਪਵਾਈਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ,

ਇਸ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਬੰਦਾ, ਭਾਰ ਵੰਡਾਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ।

-0-

23

ਸੱਜਣਾਂ ਦੀ ਜਦ ਤੱਕੀ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹੀ ਏ।

ਮੇਰੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਿੱਤੀ ਆਣ ਗਵਾਹੀ ਏ।

 

ਅਸਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਕਹਿਰ ਕਦੇ ਵੀ ਵੱਸਿਆ ਨਈਂ,

ਜਦ ਵੀ ਕੀਤੀ, ਕੀਤੀ ਆਪ ਤਬਾਹੀ ਏ।

 

ਪੱਕੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਜਦ ਦਾ ਆਇਆ ਵਾਂ,

ਇੰਜ ਲਗਦਾ ਏ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਰਾਹੀ ਏ।

 

ਮੈਨੂੰ ਪੱਕ ਏ ਮੇਰਾ ਝੁੱਗਾ ਭੱਜੇਗਾ,

ਵਿੱਚ ਗਲੀ ਦੇ ਫਿਰਦਾ ਪਿਆ ਸਿਪਾਹੀ ਏ।

 

ਸਾਹ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਿਸਰਾਂ ਬਹਿ ਜਾਂ 'ਬਾਬਾ' ਜੀ,

'ਕੱਲੇ ਢੱਗੇ ਉੱਤੇ ਸਾਰੀ ਵਾਹੀ ਏ।

-0-

24

ਜਦ ਤੱਕ ਰਹੇ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਆਪਣਾ ਆਪਣਾ ਰੰਗ।

ਓਨੇ ਚਿਰ ਤੱਕ ਮੁੱਕ ਨਈਂ ਸਕਦੀ, ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਜੰਗ।

 

ਮੇਰੇ ਵਾਂਗੂੰ ਰੰਗਣੇ ਪੈਂਦੇ ਜੇ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਹੱਥ,

ਛੱਡ ਕੇ ਰਾਂਝਾ ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰਾ, ਕਦੇ ਨਾ ਜਾਦਾਂ ਝੰਗ।

 

ਕਿਸਰਾਂ ਛੱਡਾਂ ਤੇਰੇ ਆਖੇ ਆਪਣਾ ਪਿਆਰ ਸਬੰਧ,

ਜੁੱਸੇ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸਰਾਂ ਵੱਢਾਂ ਹੱਥੀ ਆਪਣਾ ਅੰਗ।

 

ਘਰ ਦੇ ਮੁਹਸਨ ਪੁੱਛਿਆ ਮੇਰਾ ਗਲਮਾ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਰਾਤ,

ਰੰਗ-ਬਰੰਗੀਆਂ ਲੀਰਾਂ ਏਥੇ ਕੌਣ ਰਿਹਾ ਏ ਟੰਗ।

 

ਕਦ ਤੱਕ ਦੱਬ ਕੇ ਬੈਠਾ ਰਹੇਂਗਾ ਮੇਰਾ ਤੂੰ ਦਸਤੂਰ,

ਹੀਰੇ ਜਹੀਆਂ ਇਹ ਤਹਿਰੀਰਾਂ ਖਾ ਨਈਂ ਸਕਦਾ ਜੰਗ।

 

ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਪਰੁੱਚੀਆਂ ਕਿਧਰੇ ਬਾਹਵਾਂ ਅਰਕਾਂ ਤੀਕ,

ਕਿਧਰੇ ਬਾਬਾ ਤਰਸਣ ਪਈਆਂ ਲੱਭੇ ਕੱਚ ਦੀ ਵੰਗ।

-0-

25   

ਖੌਰੇ ਕਿੰਨਾ ਡਰਿਆ ਹੋਇਆ 'ਨੇਰੇ ਤੋਂ,

ਧੁੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੀਵਾ ਬਾਲ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਏ।

 

ਦੁਨੀਆ ਉਹਨੂੰ 'ਕੱਲਿਆਂ ਕਰ ਕੇ ਮਾਰਦੀ ਏ,

ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਕੋਈ ਸੱਚ ਉਛਾਲ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਏ।

 

ਬਿੱਲੀਆਂ, ਕੁੱਤੇ ਉਹਦੇ ਭਾਂਡੇ ਚੱਟਦੇ ਨੇ,

ਜੋ ਨਾ ਵੇਲੇ ਨਾਲ ਹੰਗਾਲ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਏ।

 

ਬੜਾ ਬਹਾਦਰ ਜਿਹੜਾ ਏਸ ਹਨੇਰੀ ਵਿੱਚ,

ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਕੱਖ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਏ।

 

ਉਹਦਾ ਫਰਜ਼ ਏ ਸਾਡੇ ਤੇ ਅਹਿਸਾਨ ਤੇ ਨਈਂ,

ਪੱਥਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੀੜੇ ਪਾਲ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਏ।

-0-

26

ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਕੀ ਆਖਣ ਛੱਲਾਂ ਨੱਸ ਨੱਸ ਆ ਕੇ ਕੰਢਿਆਂ ਨੂੰ।

ਪਿਛਲੇ ਪੈਰੀਂ ਕਿਉਂ ਮੁੜ ਜਾਵਣ ਸੀਨੇ ਲਾ ਕੇ ਕੰਢਿਆਂ ਨੂੰ।

 

ਇੱਕ ਵੀ ਸੂਤਰ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਨਈਂ,

ਖੌਰੇ ਛੱਲਾਂ ਜਾਵਣ ਕਿਹੜੀਆਂ ਕਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਕੰਢਿਆਂ ਨੂੰ।

 

ਚਿੱਟੇ ਦਿਨ ਜੇ ਮਿਲ ਸਕਨਾ ਏਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਯਾਰੀ ਲਾਵਾਂਗਾ,

ਮਿਲਦੀਆਂ ਵੇਖ ਲੈ ਜਿਸਰਾਂ ਛੱਲਾਂ ਵੱਜ ਵਜਾ ਕੇ ਕੰਢਿਆਂ ਨੂੰ।

 

ਉੱਚੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕੋ, ਉਵੇਂ ਸਾਨੂੰ ਰੱਖੋ ਨਾ,

ਜਿਉਂ ਛੱਲਾਂ ਨੇ ਰੱਖਿਆ, ਆਪਣੀ ਖੇਡ ਬਣਾ ਕੇ ਕੰਢਿਆਂ ਨੂੰ।

 

ਕਿਸਰਾਂ ਆਪਣੇ ਅੱਖਰ ਬਦਲਾਂ ਵੇਖ ਕੇ ਗੱਡੀ ਸੂਲੀ ਨੂੰ,

ਕਦ ਮਿਲੀਆਂ ਨੇ ਛੱਲਾਂ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਵਟਾ ਕੇ ਕੰਢਿਆਂ ਨੂੰ।

 

ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਇੰਜ ਲਗਦਾ ਏ 'ਬਾਬਾ', ਛੱਲਾਂ ਤੰਗ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ,

ਮੁੜ ਮੁੜ ਆਉਦੀਆਂ ਵੇਖਣ ਕਿਸਰਾਂ, ਲੰਘੀਏ ਢਾਹ ਕੇ ਕੰਢਿਆਂ ਨੂੰ।

-0-

27

ਵਿੱਚ ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੇ ਅਣਖਾਂ ਵਾਲਾ, ਦੀਵਾ ਬਲਦਾ ਵੇਖ ਰਿਹਾਂ।

ਮੈਂ ਫਰਆਉਨ ਦੇ ਵਿਹੜੇ 'ਬਾਬਾ' ਮੂਸਾ ਪਲਦਾ ਵੇਖ ਰਿਹਾਂ।

 

ਇਹ ਸੁਫਨਾ ਜੇ ਹੋ ਜਾਏ ਸੱਚਾ, ਘਿਓ ਦੇ ਦੀਵੇ ਬਾਲਾਂ ਮੈਂ,

ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਸੜਦਾ ਬਲਦਾ ਸੂਰਜ ਢਲਦਾ ਵੇਖ ਰਿਹਾਂ।

 

ਜਿਹਨੇ ਕੱਲ ਤੌਹੀਨ ਸੀ ਸਮਝੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖਲੋਵਣ ਦੀ,

ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਅੱਜ ਮੈਂ ਚਲਦਾ ਵੇਖ ਰਿਹਾਂ।

 

ਸੁਰਖ਼ ਅਨਾਬਾਂ ਵਰਗੇ ਹੰਝੂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਡਿੱਗਣ ਅੱਖੀਆਂ 'ਚੋਂ,

ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਕਰਬਲ ਵਰਗਾ ਮੰਜ਼ਰ* ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਵੇਖ ਰਿਹਾਂ।

 

ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਨਈਂ ਟੁੱਕਰ ਲੱਭਦਾ, ਮਿਹਨਤ ਵਾਲੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ,

ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਚੋਰ ਉਚੱਕੇ ਐਥੇ ਫਲਦਾ ਵੇਖ ਰਿਹਾਂ।

 

ਖੌਰੇ ਕਿਸਰਾਂ ਚੱਲਦੀ ਪਈ ਏ ਗੱਡੀ ਮੇਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ,

ਵਾਂਗ ਛਲੇਡੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਹਰ ਕੋਈ ਛਲਦਾ ਵੇਖ ਰਿਹਾਂ।

 

ਜਿਸ ਦੇ ਅੱਖਰ ਬਰਕਤ ਵਾਲੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਨੇ,

ਵਿੱਚ ਇਬਾਦਤ ਗਾਹਾਂ ਉਹ ਮੈਂ ਨੁਸਖਾ ਜਲਦਾ ਵੇਖ ਰਿਹਾਂ।

(ਮੰਜ਼ਰ* = ਦ੍ਰਿਸ਼)

-0-

28

ਜਦ ਤੀਕਣ ਨਾ ਤੇਰੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਜੁਲਫਾਂ ਗੁੰਦੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ।

ਉਦੋਂ ਤੀਕਣ ਚੰਨ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਜ਼ਰੀਂ ਆਣਗੀਆਂ।

 

ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣੋ ਮੈਂ ਇਹ ਬੂਟਾ ਪਾਲ ਰਿਹਾ ਵਾਂ ਕਾਹਦੇ ਲਈ,

ਕੱਲ੍ਹ ਬਣਨਗੀਆਂ ਇਹਦੀਆਂ ਕੰਘੀਆਂ ਉਹ ਜ਼ੁਲਫਾਂ ਸੁਲਝਾਣਗੀਆਂ।

 

ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਤੱਕ ਮੈਂ ਵਣਜਾਰਾ ਬਣ ਕੇ ਉਥੇ ਪੁਜਿਆ ਨਾ,

ਕਿੱਥੋਂ ਉਹਦੀਆਂ ਗੋਰੀਆਂ ਬਾਹਾਂ, ਰੰਗਲਾ ਚੂੜਾ ਪਾਣਗੀਆਂ।

 

ਬੜਿਆਂ ਬੜਿਆਂ ਖੱਬੀਖਾਨਾ ਵਿੱਚ ਮਦਾਨੋਂ ਭੱਜਣਾ ਏਂ,

ਜੱਗ ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਮੇਰੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਉਹ ਤੂਫ਼ਾਨ ਉਠਾਣਗੀਆਂ।

 

ਜਿਹੜੇ ਚੰਨ ਦੇ ਮੁੱਖ 'ਤੇ ਚੰਨ ਵੀ ਝਾਤੀ ਪਾਣ ਤੋਂ ਸੰਗਦਾ ਏ,

ਉਹਦੇ ਮੁੱਖ 'ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਕਿਸਰਾਂ ਝਾਤੀ ਪਾਣਗੀਆਂ?

 

ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਨਾ ਉਹਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦਿਲ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ,

ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੋਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਕਿਹੜੇ ਬੂਹੇ ਜਾਣਗੀਆਂ।

 

ਪਲ ਦੋ ਪਲ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਖਾਤਰ, ਕਾਹਨੂੰ ਹੰਝੂ ਰੋਕਾਂ ਮੈਂ,

ਕਦ ਤੱਕ ਇਹ ਮਤਰੇਈਆਂ ਮਾਵਾਂ, 'ਬਾਬਾ' ਦਿਲ ਪਰਚਾਣਗੀਆਂ।

-0-

29

ਰਾਹ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦਾ ਡੱਕੀ ਬੈਠੇ ਜਿਹੜੇ ਸੱਪ ।

ਦੱਬਾਂਗਾ ਉਹ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਹੜੇ ਸੱਪ।

 

ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਨੀਲਾ ਹੋਇਆਂ ਵਾਂ,

ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦਾ ਜੋਗੀ ਖੌਰੇ ਕਿਹੜੇ ਸੱਪ?

 

ਸਾਹ ਨਾ ਟੁੱਟਦਾ ਕਦੇ ਵੀ ਉਹਦੀ ਵੰਝਲੀ ਦਾ,

ਇਨਸਾਨਾਂ ਤੋਂ ਜੇ ਨਾ ਬਣਦੇ ‘ਖੇੜੇ' ਸੱਪ।

 

ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਰੱਬ ਕਿਹੜਾ ਦੱਸੋ ਜੀਭਾਂ 'ਤੇ,

ਟੁੱਕਰ ਲਈ ਲੜਵਾਉਂਦੇ ਪਏ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਸੱਪ।

 

ਨਾਲ ਸੁਰਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਜੇ 'ਬਾਬਾ' ਸੱਪਾਂ ਨੂੰ,

ਬੀਨਾਂ ਦੇ ਫਿਰ ਕਿਉਂ ਨਈਂ ਲਾਉਂਦੇ ਗੇੜੇ ਸੱਪ।

-0-

30

ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਨਾਲੋਂ ਫਿਰ ਵੀ ਚੰਗਾ ਭਾਵੇਂ ਹਰ ਕੇ ਮੁੜਿਆਂ ਵਾਂ।

ਖੁਸ਼ ਆਂ ਆਪਣੀ ਹਿੰਮਤ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਤੇ ਕਰ ਕੇ ਮੁੜਿਆ ਵਾਂ।

 

ਚੋਹੁੰ ਕੰਢਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਗਦਾ ਜਿਹੜਾ, ਮੇਰਾ ਰਾਹ ਕੀ ਡੱਕੇਗਾ?

ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਹਨੇ ਵਗਣਾ, ਮੈਂ ਉਹ ਤਰ ਕੇ ਮੁੜਿਆ ਵਾਂ।

 

ਵੇਖੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਉਹ ਵੇਖੇ, ਇਹ ਤੇ ਉਹ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਏ,

ਫਰਜ਼ ਮੇਰਾ ਸੀ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਧਰਨਾ, ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਧਰ ਕੇ ਮੁੜਿਆ ਵਾਂ।

 

ਮੇਰਾ ਬੁੱਤ ਬਣਨ ਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਰੋਕਾਂ ਪਾਈਆਂ ਅੱਜ ਵਿਖਾ,

ਰੱਤੀ ਧਰਤੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਨੇ, ਜਿਸਰਾਂ ਕਰਕੇ ਮੁੜਿਆਂ ਵਾਂ।

 

ਚੋਹੁੰ ਘੜੀਆਂ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾ ਕੇ ਸਾਰੀ ਜਿੰਦੜੀ ਰੋਵਣਗੇ,

ਮੁਨਸਫ ਜਦੋਂ ਹਕੀਕਤ ਖੋਲ੍ਹੀ, ਕਿਉਂ ਮੈਂ ਹਰ ਕੇ ਮੁੜਿਆਂ ਵਾਂ।

 

ਸਦੀਆਂ ਬੱਧੀ ਖੁਰ ਨਈਂ ਸਕਦੇ, ਤੇਰੀ ਸਹੁੰ, ਤੂੰ ਵੇਖੇਂਗਾ,

ਜਿਹੜੀ ਵਿੱਚ ਤਸਵੀਰ ਤੇਰੀ ਦੇ ਰੰਗ ਮੈਂ ਭਰ ਕੇ ਮੁੜਿਆਂ ਵਾਂ।

-0-

31

ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਸਿੱਕਰੀ ਜੰਮੀ, ਰਹੇ ਨਾ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ।

ਫੁੱਲ ਪਏ ਨੇ ਕਬਰਾਂ ਉੱਤੇ, ਕੰਡੇ ਪਏ ਨੇ ਰਾਹਵਾਂ ਵਿੱਚ।

 

ਮੇਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਿਓ ਵਸਨੀਕੋ, ਰਲ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿਓ,

ਪਿਓ ਵੀ ਭਾਵੇਂ ਨਜ਼ਰੀਂ ਆਵੇ, ਪਾਉਂਦਾ ਫੁੱਟ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ।

 

ਟੁਰ ਗਈਆਂ ਨੇ ਕਿਹੜੇ ਪਾਸੇ, ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਉਹ,

ਰੱਖਦੀਆਂ ਸਨ ਡਰ ਵੱਡਿਆਂ ਦਾ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਸਾਹਵਾਂ ਵਿੱਚ।

 

ਤਿੱਤਰ-ਖੰਭੀ ਬੱਦਲੀ ਵਰਗੀ, ਇਹ ਮਨਜ਼ੂਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਈਂ,

ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਕੇ, ਪਹਿਰੇ ਗਲੀਆਂ ਰਾਹਵਾਂ ਵਿੱਚ।

 

ਫਿਰਦਾ ਪਿਆ ਜੇ ਕੋਈ ਨੰਗਾ, ਆਪਣੀ ਕੀਤੀ ਭੋਗੇਂਗਾ,

ਤੂੰ ਤੇ ਸੱਜਣਾਂ ਮੈਲ ਨਈਂ ਆਂਦੀ, ਉਹਨੂੰ ਵੇਖ ਨਗ੍ਹਾਵਾਂ ਵਿੱਚ।

 

ਅਸਾਂ ਤੇ ਚੁੱਪਾਂ ਇਸ ਲਈ ਵੱਟੀਆਂ, ਵਿਗੜੇ ਖੇਡ ਨਾ 'ਬਾਬਾ' ਜੀ,

ਦੁਸ਼ਮਣ ਕਮਲਾ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਏ, ਜ਼ੋਰ ਰਿਹਾ ਨਈਂ ਬਾਹਵਾਂ ਵਿੱਚ।

-0-

32

ਮੂੰਹ 'ਚੋਂ ਬੋਲ ਕਦੇ ਨਾ ਕੱਢੀਏ, ਅਸੀਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਵਾਲੇ।

ਦੇਣ ਮਸਾਵੀਂ ਹੱਕ ਜੇ ਸਾਨੂੰ, ਲੋਕ ਸਦਾਕਤ ਵਾਲੇ।

 

ਚੜ੍ਹਦੇ ਡੁਬਦੇ ਸੂਰਜ ਰੋਕੇ, ਮੌਤ ਕਿਸੇ ਨਾ ਰੋਕੀ,

ਛੱਡ ਕੇ ਆਲ-ਦਵਾਲੇ ਰੱਖਣੇ, ਲੋਕ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਵਾਲੇ।

 

ਦੇ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੇ ਸਾਨੂੰ ਰੱਬਾ, ਤੇਰਾ ਭਾਰ ਵੰਡਾਇਆ,

ਅਸਾਂ ਵੀ ਕੁਝ ਸਾਮਾਨ ਬਣਾਏ, ਦੇਖ ਕਿਆਮਤ ਵਾਲੇ।

 

ਸੀਰਤ ਵੇਖ ਕੇ ਦੰਗ ਰਹਿ ਜਾਨਾ, ਮੇਰੀ ਸੂਰਤ ਉੱਤੇ,

ਤਾੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਜਿਹੜੇ ਹੱਸੇ, ਸੋਹਣੀ ਸੂਰਤ ਵਾਲੇ।

 

ਕਿਹੜਾ ਖੌਫ਼ ਏ ਜਿਹੜਾ ਤੈਨੂੰ, ਸੱਚ ਨਈਂ ਬੋਲਣ ਦਿੰਦਾ,

ਤੂੰ ਤੇ ਸੂਲੀ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬੋਲੇ, ਬੋਲ ਸਵਾਕਤ ਵਾਲੇ।

 

ਲਿਆ ਬਚਾ ਏ ਜਰਨੈਲਾਂ ਤੋਂ ਪਾ ਕੇ ਰੌਲਾ ਰੱਪਾ,

ਬੇੜੇ ਕਿਧਰੇ ਲੈ ਨਾ ਡੁੱਬਣ, ਲੋਕ ਸਿਆਸਤ ਵਾਲੇ।

 

ਸ਼ਹਿਰ ਮੇਰੇ ਦਾ ਇੱਕ ਵੀ ਚੁੱਲ੍ਹਾ, ਰਹਿ ਨਈਂ ਸਕਦਾ ਠੰਢਾ,

ਜ਼ਰਾ ਜਿਹਾ ਹੱਥ ਢਿੱਲਾ ਛੱਡਣ, 'ਬਾਬਾ' ਦੌਲਤ ਵਾਲੇ।

(ਮਸਾਵੀਂ = ਬਰਾਬਰੀ)

-0-

33

ਐਸੀ ਗੱਲ ਕਰਾ ਨਾ ਦੇਵੀਂ, ਕਿਧਰੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ।

ਮੂੰਹ ਲੁਕਾਉਣਾ ਪੈ ਨਾ ਜਾਵੇ, ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ।

 

ਏਸ ਹਨੇਰੇ ਕੀ ਡੱਕਣੀ ਏਂ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੁਸ਼ਨਾਈ,

ਇੱਕ ਟਟਹਿਣਾ ਲੁਕ ਨਈਂ ਸਕਦਾ, ਏਸ ਹਨੇਰੇ ਕੋਲੋਂ।

 

ਹਲ ਦੀ ਜੰਘੀ ਨਈਂ ਜੇ ਫੜਨੀ, ਓਨਾ ਚਿਰ ਮੈਂ ਲੋਕੋ,

ਜਦ ਤਕ ਮੈਂ ਲਿਖਵਾ ਨਈਂ ਲੈਂਦਾ, ਅੱਧ ਵਡੇਰੇ ਕੋਲੋਂ।

 

ਸੱਪਾਂ ਦਾ ਗਲ ਘੁੱਟਣ ਨਾਲੋਂ, ਇੱਕ ਸਲਾਹ ਏ ਮੇਰੀ,

ਕਿਉਂ ਨਾ ਖੋਹੀਏ ਜਾ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਨ ਸਪੇਰੇ ਕੋਲੋਂ।

 

ਕਿਸਰਾਂ ਮੇਰੇ ਡੱਕਰੇ ਕੀਤੇ, ਨਾਲ ਬੇਦਰਦੀ ਰਾਜਾਂ,

ਕਿੰਨਿਆਂ ਜੁੱਧਾਂ ਨਾਲ ਬਣੀ ਸਾਂ, ਪੁੱਛ ਪਥੇਰੇ ਕੋਲੋਂ।

 

ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲੇ ਵਾੜ ਕੇ ਕਿਹੜਾ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਚੁੰਮੇ,

ਅੱਜ ਤੇ ਪਾਣੀ ਕੋਈ ਨਈਂ ਪੀਂਦਾ, ਹੱਥ ਸਲੇਰੇ ਕੋਲੋਂ।

 

ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ 'ਚੋਂ ਤੇਰੇ ਪਿਓ ਦਾ, ਕੱਚਾ ਕੋਠਾ ‘ਗੁੱਡੂ',

ਕਿਸਰਾਂ ਮੰਗਣ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤੇਰਾ ਲੋਕੀਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ।

-0-

34

ਕੋਈ ਵੀ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਨਈਂ ਜੇ ਅੰਗ ਨਵਾਂ।

ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਲ ਕੇ ਬਣਦਾ ਰੰਗ ਨਵਾਂ।

 

ਨਵਾਂ ਗਵਾਂਢੀ ਆ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਏ,

ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਣ ਵਾਲਾ ਸੰਗ* ਨਵਾਂ।

 

ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਪਈ ਏ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ,

ਜਦ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹਾਂ ਉਹਦਾ ਲੱਗੇ ਰੰਗ ਨਵਾਂ।

 

ਤੂੰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੀਂਹ ਨੂੰ ਬੱਧਾ ਏ,

ਬਿੱਲੀ ਦਾ ਵੀ ਕਰਦਾ ਬੱਚਾ ਤੰਗ ਨਵਾਂ।

 

ਧੁੱਪਾਂ ਵੜੀਆਂ, ਛਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨੇ ਹੋਇਆ ਕੀ,

ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਤੇ ਕੰਡਿਆਂ ਦਾ ਨਈਂ ਸੰਗ ਨਵਾਂ।

 

ਬਾਲ ਨੇ ਸੁੱਤੇ ਭੁੱਖਣ-ਭਾਣੇ, ਝੋਰਾ ਕੀ,

ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਨਈਂ ਵੱਜਾ 'ਬਾਬਾ' ਡੰਗ ਨਵਾਂ।

(ਸੰਗ* = ਪੱਥਰ)

-0-

35

ਹਉਕੇ ਭਰ ਭਰ ਸ਼ਾਮ ਲਿਆਵਾਂ, ਰੋਂਦੀ ਅੱਖ ਸਵੇਰ।

ਏਕਾ ਕਰ ਕੇ ਹਉਕੇ ਹੰਝੂਆਂ ਜਿੰਦ ਲਈ ਏ ਘੇਰ।

 

ਖੌਰੇ ਹੁਣ ਕੀ ਹੋਇਆ ਉਹਨੂੰ ਟੱਪ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਖਾਲ,

ਚੜ੍ਹਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਜਿਹੜਾ, ਮੂੰਹ ਦੇਂਦਾ ਸੀ ਫੇਰ।

 

ਜਿਹਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਧਿਆਂ ਕਰਨਾ, ਘੱਲੇਗਾ ਕਿਸ ਰੋਜ਼,

ਤੋਲਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸੌ 'ਚੋਂ ਨੱਬੇ, ਸੇਰ ਦਾ ਪੌਣਾ ਸੇਰ।

 

ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਬਹੁਤੇ ਚਮਕਣ, ਚੰਨ ਤੇ ਸੂਰਜ ਨਾਲੋਂ,

ਰਾਹ ਕਈ ਬਦਲੇ ਵੇਖ ਕੇ ਜਿਹਨਾ, ਸੂਲਾਂ ਵਾਲੇ ਢੇਰ।

 

ਵਿੱਚ ਹਨੇਰੇ ਵੇਖ ਟਟਹਿਣਾ ਕਿਧਰੇ ਪੂਜੀਏ ਨਾ,

ਜਿੰਨੀ ਛੇਤੀ ਚੜ੍ਹ ਸਕਦੀ ਏ, ਰੱਬਾ ਚਾੜ੍ਹ ਸਵੇਰ।

 

ਸੱਜਣਾ ਬਾਝੋਂ ਲੰਘਦੀ ਪਈ ਏ ਮੇਰੀ ਜਿੰਦੜੀ ਇੰਝ,

ਰਿੜ੍ਹਦੇ ਬਾਲ ਨੂੰ ਜਿਸਰਾਂ ਲੱਭੇ ਮਿਰਚਾਂ-ਭਰੀ-ਚੰਗੇਰ।

 

ਦੋਵੇਂ ਇੱਕੋ ਹਰਫ਼ ਦੇ ਰਾਖੇ, 'ਬਾਬਾ' ਏਨਾ ਫਰਕ,

ਕਾਤਿਬ ਤੈਨੂੰ 'ਜਬਰ' ਬਣਾਇਆ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਿਆ 'ਸ਼ੇਰ'।

-0-

36

ਇਸ ਧਰਤੀ ਦਾ ਹਰ ਇੱਕ ਬੰਦਾ, ਆਪਣੀ ਆਪ ਮਿਸਾਲ।

ਕਾਲਾ, ਗੋਰਾ, ਝੂਠਾ, ਸੱਚਾ, ਆਪਣੀ ਆਪ ਮਿਸਾਲ।

 

ਸੂਰਜ ਦਾ ਇੱਕ ਆਪਣਾ ਰੁਤਬਾ, ਚੰਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਨ,

ਵਿੱਚ ਕੁੜਾਂ ਦੇ ਜਿਹੜਾ ਬਲਦਾ, ਆਪਣੀ ਆਪ ਮਿਸਾਲ।

 

ਤੀਰ 'ਅੰਨਾ' ਦਾ ਜੇ ਧਰ ਦੇਂਦਾ ਉਹ ਆਦਮ ਦੇ ਕੋਲ,

ਉਹਦਾ ਕੱਦ ਕਦੀ ਨਾ ਬਣਦਾ ਆਪਣੀ ਆਪ ਮਿਸਾਲ।

 

ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਅਣਖ ਨਾ ਹੋਈ, ਗੱਲ ਵਿਆਹਵਣ ਜੋਗ,

ਕਿਸਰਾਂ ਬਣਦਾ ਚੱਪਾ ਤੇਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਆਪ ਮਿਸਾਲ।

 

ਕਦਮ ਕਦਮ ਤੇ ਔਕੜ ਸਹਿ ਕੇ, ਉਸ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ,

ਜੱਗ ਤੇ ਭੈਣ ਭਰਾ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਆਪਣੀ ਆਪ ਮਿਸਾਲ।

 

ਉਹਨੇ ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹੱਲ ਬਣਵਾਇਆ ਇਹ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਭਾਗ,

ਮੇਰੇ ਲਈ ਏ ਕੱਚਾ ਕੋਠਾ ਆਪਣੀ ਆਪ ਮਿਸਾਲ।

 

ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਈਂ ਆਉਣੀ 'ਬਾਬਾ' ਬਣਦਾ ਨਈ ਜਦ ਤੀਕ,

ਮੇਰੇ ਦੇਸ ਦਾ ਬੱਚਾ ਬੱਚਾ, ਆਪਣੀ ਆਪ ਮਿਸਾਲ।

-0-

37

ਮੈਂ ਜ਼ੁਲਫਾਂ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਬਹਿਣ ਦਾ ਆਦੀ ਨਈਂ।

ਅਹਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪੱਥਰ ਸਹਿਣ ਦਾ ਆਦੀ ਨਈਂ।

 

ਸੂਲੀ ਚਾੜ੍ਹ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਚਮੜੀ ਲਾਹ ਦੇਵੇਂ,

ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਅੱਗੇ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਦਾ ਆਦੀ ਨਈਂ।

 

ਮੈਂ ਬੁੱਤ ਸ਼ਿਕਨ ਹਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਜਾਣਦੀ ਏ,

ਮੈਂ ਬੁੱਤਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਢਹਿਣ ਦਾ ਆਦੀ ਨਈਂ।

 

ਮੈਨੂੰ ਗੁੜ੍ਹਤੀ ਦਿੱਤੀ 'ਕਰਬਲਾ' ਵਾਲੇ ਨੇ,

ਮੌਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਆਦੀ ਨਈਂ।

 

ਪਾਣੀ ਵਾਂਗੂੰ ਪੀ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਨੂੰ,

ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਦਾ ਆਦੀ ਨਈਂ।

 

ਮਹਿਕ ਮੇਰੀ ਤੋਂ ਹਰ ਸ਼ੈਅ 'ਬਾਬਾ' ਮਹਿਕੇਗੀ,

ਫਜਰੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸ਼ਾਮੀਂ ਲਹਿਣ ਦਾ ਆਦੀ ਨਈਂ।

-0-

38

ਅੱਖਾਂ ਬੱਧੇ ਢੱਗੇ ਵਾਂਗੂੰ, ਗੇੜਾਂ ਮੈਂ ਤੇ ਖੂਹ ਬਾਬਾ।

ਮਾਲਕ ਜਾਣੇ ਖੂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਜਾਵੇ ਕਿਹੜੀ ਜੂਹ ਬਾਬਾ।

 

ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਕੱਲ੍ਹ ਕਿਹੜਾ ਦਿਨ ਸੀ, ਦੀਵੇ ਬਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ,

ਮੈਂ ਵੀ ਨਾਲ ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਰਲਿਆਂ, ਆਪਣੀ ਕੁੱਲੀ ਲੂਹ ਬਾਬਾ।

 

ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਏ ਪਲ ਪਲ ਸਾਡਾ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਏ,

ਆਪ ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਹਾਲ 'ਚ ਰਹਿੰਦਾ, ਆ ਜਾ ਕੱਢੀਏ ਸੂਹ ਬਾਬਾ।

 

ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਥੱਲੇ ਦੋਹੰ ਲੀਰਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਾ ਏਂ,

ਭਰਦੇ ਪਏ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕੀਂ, ਹਿਰਸ ਹਵਸ ਦਾ ਖੂਹ ਬਾਬਾ।

-0-

39

ਬਦਲ ਗਈਆਂ ਨੇ ਸ਼ਕਲਾਂ ਰਾਗ ਪੁਰਾਣੇ ਨੇ।

ਸੱਦੇ ਸਿਰਫ ਨਵੇਂ ਨੇ ਕਾਂਗ ਪੁਰਾਣੇ ਨੇ।

 

ਨਵੀਂ ਪਟਾਰੀ ਵੇਖ ਕੇ ਵਿੱਸਰ ਜਾਵੀਂ ਨਾ,

ਬੀਨਾਂ ਦੇ ਸੁਰ ਦੱਸਦੇ, ਨਾਗ ਪੁਰਾਣੇ ਨੇ।

 

ਸਾਕ ਪੁਰਾਣੇ ਜਿਹੜੀ ਗੱਲੋਂ ਛੱਡੇ ਸੀ,

ਨਵਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਵਰਤੇ ਲਾਗ ਪੁਰਾਣੇ ਨੇ।

 

ਕਿਉਂ ਨਾ ਰੌਲਾ ਪਾਵਾਂ, ਕਿਸਰਾਂ ਚੁੱਪ ਰਵ੍ਹਾਂ,

ਆਣ ਫੜੀ ਏ ਜਿਹਨਾਂ ਵਾਗ ਪੁਰਾਣੇ ਨੇ।

 

ਠਾਰਨ ਸਾਨੂੰ ਪਾਲੇ, ਧੁੱਪਾਂ ਸਾੜਦੀਆਂ,

ਇਹ ਤੇ 'ਬਾਬਾ' ਸਾਡੇ ਭਾਗ ਪੁਰਾਣੇ ਨੇ।

-0-

40

ਬੇਗ਼ਰਜ਼ਾਂ ਤੇ ਵੱਸਣ ਵਾਲਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਨਈਂ।

ਮਜ਼ਬੂਰਾਂ ਤੇ ਹੱਸਣ ਵਾਲਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਨਈਂ।

 

ਸੂਰਜ ਵਾਂਗ ਜਗਾ ਕੇ ਸਾੜੇ ਮੈਂ ਆ ਰਾਜ਼ੀ ਉਹਨਾਂ ਤੇ,

ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਨੂੰ ਡੱਸਣ ਵਾਲਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਨਈਂ।

 

ਸੂਰਜ ਵਰਗੇ ਅਣਖੀ ਅੱਖਰ ਤੂੰ ਈ ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਨੇ,

ਆਸਰਿਆਂ ਤੇ ਵੱਸਣ ਵਾਲਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਨਈਂ।

 

ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਮੈਂ ਲੱਗਾਂ ਸੁਣ ਲਈ ਸੱਜਣ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੀ,

ਵਿੱਚ ਮੈਦਾਨੋਂ ਨੱਸਣ ਵਾਲਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਨਈਂ।

 

ਹੱਥ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਚੁੰਮਾਂ ਜਿਹੜਾ ਖਾਲੀ ਠੂਠੇ ਭਰਦਾ ਏ,

ਹੱਕ ਕਿਸੇ ਦਾ ਖੁੱਸਣ ਵਾਲਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਨਈਂ।

-0-

41

ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਕਿਸਰਾਂ ਲਿਖ ਦੇਵਾਂ।

ਝੂਠੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸੱਚਾ ਕਿਸਰਾਂ ਲਿਖ ਦੇਵਾਂ।

 

ਜਿਸ ਦੇ ਕੰਢੇ ਚਿੜੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘ ਸੁਕਦੇ ਰਹੇ,

ਉਹਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਕਿਸਰਾਂ ਲਿਖ ਦੇਵਾਂ।

 

ਪਾਲ ਰਿਹਾ ਵਾਂ ਮਾਂਜ ਕੇ ਲੋਹਾ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ,

ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪੇਸ਼ਾ ਕਿਸਰਾਂ ਲਿਖ ਦੇਵਾਂ।

 

ਜਿਸ ਦੀ ਅੱਖ ਦਾ ਸੁਰਮਾ ਦਿਸਦਾ ਬੁਰਕੇ 'ਚੋਂ,

ਉਹਦਾ ਢੱਕਿਆ ਚਿਹਰਾ ਕਿਸਰਾਂ ਲਿਖ ਦੇਵਾਂ।

 

ਉਹਦੇ ਸੁਣ ਲਲਕਾਰੇ, ਉਹਦਾ ਭੰਗੜਾ ਵੇਖ,

ਤੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਲਿੱਸਾ ਕਿਸਰਾਂ ਲਿਖ ਦੇਵਾਂ।

 

ਜਿਸ ਪਰ੍ਹਿਆ ਦੇ ਮੁਨਸਫ ਆਪੇ ਕਾਤਲ ਹੋਣ,

ਆਦਲ ਦੀ ਉਹ ਪਰ੍ਹਿਆ ਕਿਸਰਾਂ ਲਿਖ ਦੇਵਾਂ।

 

ਚਾਰੇ ਚੱਕ ਜਗੀਰ ਮੈਂ ਕੀਤੇ ਤੇਰੇ ਲਈ,

ਵੱਖਰਾ ਤੈਨੂੰ ਹਿੱਸਾ ਕਿਸਰਾਂ ਲਿਖ ਦੇਵਾਂ।

 

ਦਿਲ ਮਜਮੂਆ* ਭੈੜੇ ਚੰਗੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ,

ਪਾਈਆ, ਬੂਟੀ ਕਾਹਬਾ ਕਿਸਰਾਂ ਲਿਖ ਦੇਵਾਂ।

 

ਖੋਰੇ ਕਿੱਥੇ ਕਿੱਥੇ ਹੀਰਾ ਲੁਕਿਆ ਏ,

ਮੈਂ ਆਂ ਜੱਗ ਤੇ 'ਕੱਲਾ ਕਿਸਰਾਂ ਲਿਖ ਦੇਵਾਂ।

 

ਵੇਖ ਕੇ ਜਿਹਨੂੰ ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਸੂਤੇ ਜਾਣ,

'ਬਾਬਾ' ਉਹਨੂੰ ਬੰਦਾ ਕਿਸਰਾਂ ਲਿਖ ਦੇਵਾਂ।

(ਮਜਮੂਆ* = ਸੰਗ੍ਰਹਿ)

-0-

42

ਭਾਂਬੜ ਬਲਦੇ ਮੇਰੇ ਵਿਹੜੇ ਲੋਕੀਂ ਨੱਸ ਨੱਸ ਲੰਘਣ।

ਜਿਹੜੇ ਅੱਗ ਬੁਝਾਣ ਲਈ ਆਏ ਮੈਥੋਂ ਪਾਣੀ ਮੰਗਣ।

 

ਸੱਪਾਂ ਦਾ ਤੇ ਐਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਂ ਬਦਨਾਮ ਏ ਕੀਤਾ,

ਕਦਮ ਕਦਮ 'ਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਬੰਦੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਡੰਗਣ।

 

ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਕੇ ਨਾ ਰੋਵਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਕਰਾਂ ਕੀ ਯਾਰੋ,

ਸੱਜਣਾ ਨੇ ਮੰਗਵਾਏ ਮੈਥੋਂ ਹੰਝੂਆਂ ਦੇ ਦੋ ਕੰਗਣ।

 

ਆਪਣਾ ਢੋਲ ਵਜਾ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾਉਂਦੇ,

ਸਾਡੇ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਪਹਿਰੇ, ਇਹ ਉੱਚੀ ਨਾ ਖੰਘਣ।

 

ਮੇਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਜੇ ਹੋਵਣ ਇੱਕੋ ਜਹੀਆਂ ਕੰਧਾਂ,

ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਲੋਕੀਂ ਹੱਥ ਕਦੇ ਨਾ ਰੰਗਣ।

 

ਰੀਤ ਨਵੀਂ ਇਹ ਆਂਦੀ ਯਾਰਾਂ ਕਿੱਥੋਂ ਯਾਰੀ ਵਾਲੀ,

ਅੰਦਰ ਜੱਫੀਆਂ, ਵਿੱਚ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ, ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਂਦੇ ਸੰਗਣ।

 

ਘਰ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲੇਂ ਜੇ ਤੂੰ 'ਬਾਬਾ' ਸਿਰ 'ਤੇ ਪੱਗ ਨੂੰ ਧਰ ਕੇ,

ਹੋ ਨਈਂ ਸਕਦਾ ਘਰ ਦੇ ਚੁੰਨੀ ਕਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਟੰਗਣ।

-0-

43

ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਜੋ ਵੀ ਜਿੱਤਾਂ, ਤੇਰੇ ਅੱਗੇ ਹਾਰ ਦਿਆਂ।

ਏਸੇ ਖੇਡ 'ਚ ਮਨਸ਼ਾ ਮੇਰੀ, ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਗੁਜ਼ਾਰ ਦਿਆਂ।

 

ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਏ ਮੇਰੀ ਗੁੱਡੋ ਮੇਰੇ ਈ ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜੇਗੀ,

ਇਹਨੂੰ ਤੋਰਨ ਲਈ ਮੈਂ ਕਿੱਥੋਂ ਟੀ.ਵੀ., ਮੋਟਰ, ਕਾਰ ਦਿਆਂ।

 

ਨਵੇਂ ਰਿਵਾਜਾਂ ਜਿਹੜਾ ਕੀਤਾ, ਹਮਸਾਏ ਦੀ ਧੀ ਦਾ ਹਾਲ,

ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰਾ ਜੀ ਕਰਦਾ ਏ ਆਪਣੀ ਲਾਡੋ ਮਾਰ ਦਿਆਂ।

 

ਮਰਨਾ ਜੀਣਾ ਨਾਲ ਅਣਖ ਦੇ, ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਏ,

ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਤੱਕ ਧੌਣ ਸਲਾਮਤ, ਕਿਸਰਾਂ ਬਾਜ਼ੀ ਹਾਰ ਦਿਆਂ।

 

ਦੁਸ਼ਮਣ ਮੈਥੋਂ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਏ, ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਹੱਯਾਤੀ ਨੂੰ,

ਮੈਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਵਾਰ ਵੀ ਲੱਭੇ, ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਵਾਰ ਦਿਆਂ।

 

ਖੌਰੇ ਕਿਹੜੀ ਸੱਧਰ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਮੇਰੇ ਬੂਹੇ 'ਤੇ, ਇਹਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ,

ਕਿਸਰਾਂ ਕਰ ਇਨਕਾਰ ਦਿਆਂ।

 

ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਨਾ 'ਕੱਠੀ ਹੋਵੇ, ਕਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਫਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ,

ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਫਨਕਾਰੀ ਐਨੀ, ਮਿਸਰੇ ਵਿੱਚ ਖਲਾਰ ਦਿਆਂ।

 

ਹਰ ਪਰ੍ਹਿਆ 'ਚੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉੱਠਾਂ ਆਪਣੇ ਫਨ ਦੀ ਮਾਲੀ ਮੈਂ,

ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨੂੰ 'ਬਾਬਾ', ਏਹੋ ਜਿਹਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦਿਆਂ।

-0-

44

ਜਦ ਵੀ ਲਿਸ਼ਕ ਗਵਾਚੀ ਮੈਥੋਂ ਸੱਜਣ ਨੇੜੇ ਲਗਦੇ ਨਈਂ।

ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਹੁਣ ਕਿਉਂ ਮੇਲੇ, ਮੇਰੇ ਵਿਹੜੇ ਲਗਦੇ ਨਈਂ।

 

ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਏ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਵੀ ਭਰਿਆ ਏ ਹੁਣ ਮਿੱਠੇ ਤੋਂ,

ਤਾਹੀਓਂ ਗੰਨੇ ਪੀੜਨ ਦੇ ਲਈ ਮੈਥੋਂ ਗੇੜੇ ਲਗਦੇ ਨਈਂ।

 

ਸੂਰਜ ਨਾਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਠੋ, ਰੁੱਤ ਸੁਨਹਿਰੀ ਤੱਕਣੀ ਜੇ,

ਆਪਣੇ ਆਪ ਕਦੇ ਵੀ ਕੰਢੇ, ਜਾ ਕੇ ਬੇੜੇ ਲਗਦੇ ਨਈਂ।

 

ਪੱਕੀ ਫਸਲ ਤੇ ਦੱਸ ਦੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸਰਾਂ ਟਿੱਡੀ ਪੈ ਗਈ ਏ,

ਇਸ ਕੁੜਤੇ ਦੇ ਟਾਂਕੇ ਮੈਨੂੰ, ਆਪ ਉਧੇੜੇ ਲਗਦੇ ਨਈਂ।

 

ਕੀ ਹੋਇਆ ਜੇ ਤੂੰ ਤੂੰ ਮੈਂ ਮੈਂ ਹੋ ਗਈ ਵਿੱਚ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ,

ਜਿੱਥੇ ਕਦੇ ਨਾ ਠਹਿਕਣ ਭਾਂਡੇ, ਵੱਸਦੇ ਵਿਹੜੇ ਲਗਦੇ ਨਈਂ।

 

ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਦਾਨਸ਼ਮੰਦੋ ਕੁੰਢਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਰਹਿਣ ਦਿਓ,

ਇਹਨਾਂ ਬਾਝੋਂ ਵੀ ਕੁਝ ਕੰਮ ਨੇ ਬੰਨੇ ਜਿਹੜੇ ਲਗਦੇ ਨਈਂ।

 

ਮਿਹਨਤ ਬਾਝੋਂ ਫਲ ਪਏ ਮੰਗਣ ਕਿੰਝ ਸਮਝਾਵਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ,

ਠੰਢੇ ਵਿੱਚ ਤੰਦੂਰ ਦੇ 'ਬਾਬਾ' ਕਦੇ ਵੀ ਪੇੜੇ ਲਗਦੇ ਨਈਂ।

-0-

45

ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਜਿਹਨਾਂ ਦਿੱਤਾ, ਤਕਦੀਰਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ।

ਹੱਥ ਕਦੇ ਵੀ ਪਾ ਨਈਂ ਸਕਦੇ ਤਹਿਮੀਰਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ।

 

ਮੰਜ਼ਿਲ ਵੱਲੇ ਮੈਂ ਟੁਰਿਆ ਵਾਂ ਸੂਰਜ ਲੈ ਕੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦਾ,

ਫਿਰ ਮੈਂ ਕਿਸਰਾਂ ਆ ਸਕਨਾ ਵਾਂ ਰਾਹਗੀਰਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ।

 

ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਅਵਾਮੀਂ ਤੇਰਾ ਕਿੰਝ ਕਸੀਦਾ ਲਿਖਾਂ ਮੈਂ,

ਮੇਰੇ ਜਹੇ ਫਨਕਾਰ ਨਈਂ ਆਉਂਦੇ, ਜਾਗੀਰਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ।

 

'ਨੇਰ੍ਹਾ ਆਪੇ ਦੱਸ ਦਵੇਗਾ, ਦੀਵਾ ਕਿੱਥੇ ਬਲਦਾ ਏ,

ਟੁਰ ਤੇ ਸਹੀ ਤੂੰ ਹਿੰਮਤ ਕਰ ਕੇ, ਤਨਵੀਰਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ।

 

ਤੇਰੇ ਵਾਂਗ ਕਨੂੰਆਂ ਕੱਢਣ, ਤੋਬਾ ਬਹਿ ਨਾ ਜਾਵਾਂ ਮੈਂ,

ਮੁੱਲਾਂ ਬਹੁਤਾ ਪਾ ਨਾ ਮੈਨੂੰ ਤਫਸੀਰਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ।

 

'ਬਾਬਾ' ਅੱਜ ਸੁਣਾ ਕੇ ਸੁਫਨਾ, ਸੀਨੇ ਰੰਗਲੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦਾ,

ਸੋਚ ਮੇਰੀ ਨੂੰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਏ ਤਹਿਬੀਰਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ।

-0-

46

ਦਿਲ 'ਚੋਂ ਕਿਸਰਾਂ ਉਹਦੀ ਯਾਦ ਭੁਲਾ ਦੇਵਾਂ।

ਕਿੰਝ ਸਮੁੰਦਰ ਫੜ ਕੇ ਮੈਂ ਉਲਟਾ ਦੇਵਾਂ।

 

ਮੇਰੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ਕਸਮੇਂ ਅੱਲਾ ਦੀ,

ਹਰ ਤਾਰੇ 'ਤੇ ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਲਿਖਵਾ ਦੇਵਾਂ।

 

ਮੇਰੇ ਜਜ਼ਬੇ 'ਤੇ ਨੇ ਤੇਰੀ ਸੇਵਾ ਲਈ,

ਅਸਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਹੂਰਾਂ ਮੈਂ ਮੰਗਵਾ ਦੇਵਾਂ।

 

ਪੀਤਿਆਂ ਮੌਤ ਨਈਂ ਆਉਂਦੀ ਜਿਹੜੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ,

ਵੇਚ ਹਯਾਤੀ ਤੈਨੂੰ ਮੁੱਲ ਲਿਆ ਦੇਵਾਂ।

 

ਆਪਣੇ ਦੀਵੇ ਬਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹਨੇਰੇ ਦੇ,

ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਵਰਗਾ ਰੰਗਾ ਵਿਖਾ ਦੇਵਾਂ।

 

ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਰੰਗ ਨਸਲ ਨਾ ਪੁੱਛਣ ਲੋਕ,

ਏਹੋ ਜਿਹਾ ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾ ਦੇਵਾਂ।

 

ਤੁਸੀਂ ਜੇ ਚੱਲੋ ਜੋੜ ਕੇ ਮੋਢਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ,

ਮੈਂ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਕਾਲੀ ਰਾਤ ਮੁਕਾ ਦੇਵਾਂ।

-0-

ਕਵਿਤਾਵਾਂ

ਸਵਾਲ

ਇੱਕੋ ਤੇਰਾ ਮੇਰਾ ਪਿਓ

ਇੱਕੋ ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਮਾਂ

ਇੱਕੋ ਸਾਡੀ ਜੰਮਣ ਭੋਂ

ਤੂੰ ਸਰਦਾਰ, ਮੈਂ ਕੰਮੀਂ ਕਿਉਂ?

ਗੀਤ

ਸਿਰ ਤੇ ਖ਼ੌਫ਼ ਦੇ ਪਹਿਰੇ ਲੱਗੇ, ਕਿਸਰਾਂ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਵਾਂ।

ਫੁੱਲ ਕਦੇ ਨਈਂ ਖਿੜਦੇ ਵੇਖੇ, ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਜ਼ਾਵਾਂ।

 

ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਕਿੰਜ ਲਿਆਵਾਂ, ਬਦੋ ਬਦੀ ਮੈਂ ਹਾਸੇ,

ਕਣੀਆਂ ਨਾਲ ਕਦੇ ਨਈਂ ਮੁੱਕੇ, ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਚੁਮਾਸੇ।

ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਘੁੱਪ ਹਨੇਰਾ, ਮੱਥੇ ਕਿੰਜ ਲਿਸ਼ਕਾਵਾਂ।

 

ਸ਼ੀਂਹ ਦਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਗਿੱਦੜ ਦੇ ਸੌ ਸਾਲ।

ਤੇਰਾ ਸਾਥ ਨਈਂ ਦੇਣਾ ਹੁਣ ਤੇ, ਤੋਤੇ ਵਾਲੀ ਫਾਲ।

ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਆ ਵੜੀਆਂ ਨੇ, ਜੰਗਲ ਛੱਡ ਬਲਾਵਾਂ।

 

ਹੱਥੋਂ ਉਹ ਕੰਮ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਦਿਲ ਵੀ ਜਿਹਨੂੰ ਮੰਨੇ।

ਢੋਲਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਨਈਂ ਸਕਦੇ, ਕਦੇ ਵੀ ਛੈਣੇ ਛੰਨੇ।

ਤੂੰ ਨਈਂ ਲਗਦਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਕਿਸਰਾਂ ਸੱਚ ਲੁਕਾਵਾਂ।

 

ਸਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰੋਈਆਂ ਤੂੰ ਨੇ, ਖ਼ੌਫ ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ।

ਆਪਣੇ ਵੱਲੇ ਕਰ ਲਈਆਂ ਨੇ ਮੁਲਕ ਦੀਆਂ ਅਖਬਾਰਾਂ।

ਮੈਂ ਵਸਨੀਕ ਆਜ਼ਾਦ ਵਤਨ ਦਾ, ਦੱਸੋ ਕਿੰਝ ਅਖਵਾਵਾਂ?

 

ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ

(1995)

(ਭਾਗ ਦੂਜਾ)

ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ

1

ਮੇਰੇ ਆਲੇ ਦਵਾਲੇ ਕੰਧਾਂ ਰੇਤ ਦੀਆਂ।

ਕਿੰਝ ਨਾ ਲੱਗਣ ਪਾਲੇ, ਕੰਧਾਂ ਰੇਤ ਦੀਆਂ।

 

ਮੀਂਹ ਵੀ, ਨਾਲ ਹਨੇਰੀ, ਦੀਵੇ ਰੱਖਣ ਲਈ,

ਕਿੰਝ ਬਣਾਵਾਂ ਆਲੇ, ਕੰਧਾਂ ਰੇਤ ਦੀਆਂ।

 

ਵਿੰਗਾ ਵਾਲ ਨਈਂ ਹੁੰਦਾ, ਕਿਸਰਾਂ ਮੰਨਾ ਮੈਂ,

ਅੰਨ੍ਹੇ ਨੇ ਰਖਵਾਲੇ, ਕੰਧਾਂ ਰੇਤ ਦੀਆਂ।

 

ਧੁੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਨੇ ਜੁੱਸੇ, ਕਲੀਆਂ, ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ,

ਛਾਵੇਂ ਪੱਥਰ ਕਾਲੇ, ਕੰਧਾਂ ਰੇਤ ਦੀਆਂ।

 

ਮੋਘ੍ਹੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੇ,

ਕਰ ਗਏ ਯਾਰ ਹਵਾਲੇ, ਕੰਧਾਂ ਰੇਤ ਦੀਆਂ।

 

ਇਹਨਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤਾ ਨਾ ਇਤਬਾਰ ਕਰੀਂ,

ਇਹ ਵੀ ਅੰਦਰੋਂ ਕਾਲੇ, ਕੰਧਾਂ ਰੇਤ ਦੀਆਂ।

 

ਅਸੀਂ ਗਵਾਂਢੀ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਮਜਬੂਰੀ ਦੇ,

'ਬਾਬਾ' ਅੱਜ ਵਿਖਾਲੇ, ਕੰਧਾਂ ਰੇਤ ਦੀਆਂ।

-0-

2

ਹਾਰ ਕਦੇ ਨਈਂ ਪੈਂਦੇ ਵੇਖੇ ਹਾਰੇ ਨੂੰ।

ਚੰਨ ਕਦੇ ਨਈਂ ਲਿਖਿਆ, ਲੋਕਾਂ ਤਾਰੇ ਨੂੰ।

 

ਏਸੇ ਲਈ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਮੇਰਾ ਚਰਚਾ ਏ,

ਹੱਥ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪਾਵਾਂ, ਪੱਥਰ ਭਾਰੇ ਨੂੰ।

 

ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਭੜੋਲੇ ਸੁੱਖਣੇ ਵੇਖੇਂਗਾ,

ਹੁਣ ਵੀ ਜੇ ਨਾ ਮਿਲਿਆ, ਹੱਕ ਮੁਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ।

 

ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਹਰ ਵੇਲੇ ਚਿੰਤਾ ਲੱਗੀ ਏ,

ਕਿਸਰਾਂ ਸ਼ਹਿਦ ਬਣਾਵਾਂ, ਪਾਣੀ ਖਾਰੇ ਨੂੰ।

 

ਕਿੰਨੇ ਪਿੰਡ ਰੁੜ੍ਹੇ ਨੇ ਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਦੇ,

ਪੁਲ ਹੋਵੇ ਤੇ ਵੇਖਾਂ, ਓਸ ਖਸਾਰੇ ਨੂੰ।

 

ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਮੁਰਸ਼ਿਦ ਚਿੱਟਾ ਹਾਥੀ ਏ,

ਐਵੇਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਓਸ ਵਿਚਾਰੇ ਨੂੰ।

 

ਚੌਕਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮੱਥੇ ਭਿੜਦੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ,

ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਨਈਂ ਤੱਕਦੇ ਲਾਲ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨੂੰ।

 

ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਵਾਂਗੂੰ ਬਾਬਾ ਨਜਮੀਂ ਡੁੱਬਣਾ ਨਈਂ,

ਲੱਗਣ ਜਾਂ ਨਾ ਲੱਗਣ, ਹੱਥ ਕਿਨਾਰੇ ਨੂੰ।

-0-

3

ਕਿਹਨੂੰ ਕਿਹਨੂੰ ਮੈਂ ਸਮਝਾਵਾਂ ਏਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿੱਚ।

ਕੋਈ ਵੀ ਮਿਸਰਾ ਆਉਂਦਾ ਨਈਓਂ ਆਪਣੀ ਬਹਿਰ ਦੇ ਵਿੱਚ।

 

ਕੀਹਦੀ ਮੈਂ ਖੜਕਾਵਾਂ ਕੁੰਡੀ, ਕਿਹਨੂੰ ਮਾਰਾਂ ਵਾਜ,

ਘਰ ਘਰ ਮਸਤ ਕਲੰਦਰ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਵਿੱਚ।

 

ਆਟਾ ਗੁੰਨ੍ਹਣ ਵਾਲੀ ਸੱਧਰ ਏਸ ਸਮੇਂ ਨਾ ਰੱਖ,

ਰੇਤਾਂ ਦੇ ਘਰ ਬਣਦੇ ਪਏ ਨੇ ਸਾਰੀ ਨਹਿਰ ਦੇ ਵਿੱਚ।

 

ਲੱਖਾਂ ਵਰਗਾ ਮਿਸਰਾ ਮੇਰਾ ਆਨੇ ਤੋਂ ਨਾ ਲੈਣ,

ਕਿੱਡੇ ਚਾਤਰ ਜਿਹੜੇ ਵੇਚਣ, ਮਿੱਟੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿੱਚ।

 

ਕਿਸ ਦੀ ਝੋਲੀ ਹੰਝੂ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਿਆਂ ਨਿਚੋੜ,

ਝੋਲੀ ਵੀ ਨਈਂ ਰੱਖਦਾ ਕੋਈ, ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿੱਚ।

 

ਉੱਚੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕੋ ਸੁਣ ਲਓ ਨਾਲ ਧਿਆਨ,

ਐਨਾ ਜ਼ੇਰ* ਕਰੋ ਨਾ ਮੈਨੂੰ ਉੱਠਾਂ ਕਹਿਰ ਦੇ ਵਿੱਚ।

 

ਆਪਣੇ ਘਰ ਨਈਂ ਅੱਪੜ ਹੋਣਾ 'ਬਾਬਾ' ਵੇਲੇ ਨਾਲ,

ਤੱਕ ਲਿਆ ਜੇ ਛਾਵਾਂ ਵੱਲੇ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਵਿੱਚ।

(ਜ਼ੇਰ* = ਅਧੀਨ)

-0-

4

ਵੇਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕੀਂ ਖੂਹ ਨਾ ਜੋਣਗੇ ਬਾਬਾ ਜੀ।

ਪੱਕੀਆਂ ਵੇਖ ਪਰਾਈਆਂ ਫਸਲਾਂ ਆਪੇ ਰੋਣਗੇ ਬਾਬਾ ਜੀ।

 

ਛਵੀਆਂ ਫੜ ਕੇ ਘਰ ਘਰ ਜਿਹੜੇ ਮੈਨੂੰ ਲੱਭਦੇ ਫਿਰਦੇ ਨੇ,

ਐਨਾ ਪਿਆਰ ਦਿਆਂਗਾ ਮੇਰੇ ਹਾਰ ਪਰੋਣਗੇ ਬਾਬਾ ਜੀ।

 

ਅੰਦਰ ਜਿਹੜੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠਾਂ ਬਰਫ਼ਾਂ ਧਰ ਕੇ ਬੈਠੇ ਨੇ,

ਧੁੱਪਾਂ ਸੜੀਆਂ ਰੇਤਾਂ ਉੱਤੇ ਕਿੰਜ ਖਲੋਣਗੇ ਬਾਬਾ ਜੀ।

 

ਰੰਗ-ਬਰੰਗੀ ਪਿੜੀਆਂ ਉੱਤੇ, ਜਿਹੜੇ ਡੁੱਲ੍ਹਦੇ ਲੋਕੀਂ ਨੇ,

ਖਿੱਦੋ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ਤੇ ਸੱਭੇ ਸਾਡੇ ਹੋਣਗੇ ਬਾਬਾ ਜੀ।

 

ਅਸਾਂ ਤੇ ਬੂਹੇ ਢੋਅ ਲਏ ਆਪਣੇ ਵੇਖ ਕੇ ਆਲਾ ਮੌਸਮ ਦਾ,

ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਕੱਖਾਂ ਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਕੀ ਢੋਣਗੇ ਬਾਬਾ ਜੀ।

 

ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਜੋ ਕਾਲੇ ਧੰਦੇ, ਜੱਗ ਤੋਂ ਅੱਜ ਲੁਕਾਣ ਪਏ,

ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੁਜਰਮ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੇ, ਮੁਜਰਮ ਹੋਣਗੇ ਬਾਬਾ ਜੀ।

 

ਬਾਗਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੰਡਿਆਂ ਬਾਝੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਲੱਭਾ ਨਹੀਂ,

ਕਿੱਕਰਾਂ ਹੇਠੋਂ ਫੁੱਲ ਗੁਲਾਬੀ ਕਿਸਰਾਂ ਹੋਣਗੇ ਬਾਬਾ ਜੀ।

-0-

5

ਆਲ ਦੁਵਾਲੇ ਘੁੱਪ ਹਨੇਰਾ ਕੱਲਾ ਮੈਂ।

ਲੱਖਾਂ ਸੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੇਰਾ ਕੱਲਾ ਮੈਂ।

 

ਕੁਝ ਵੀ ਨਈਂ ਜੇ ਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਇਬਾਦਤ* ਦੇ,

ਬਾਂਗਾਂ ਦੇਵਾਂ ਮੱਲ ਬਨੇਰਾ ਕੱਲਾ ਮੈਂ।

 

ਭੈੜੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਭੈੜਾ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਨਈਂ,

ਕਿੱਡਾ ਵੱਡਾ ਜਿਗਰਾ ਮੇਰਾ ਕੱਲਾ ਮੈਂ।

 

ਮੈਨੂੰ ਕਾਗਜ਼ ਕਲਮ ਸਿਆਹੀ ਦੇਂਦੇ ਰਹੋ,

ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ ਦੂਰ ਹਨੇਰਾ ਕੱਲਾ ਮੈਂ।

 

ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਏਂ 'ਬਾਬਾ’, ਰੱਬਾ ਮੂਸਾ ਨਈਂ,

ਕਿਸਰਾਂ ਵੇਖਾਂ ਜਲਵਾ ਤੇਰਾ, ਕੱਲਾ ਮੈਂ।

(ਇਬਾਦਤ* = ਭਗਤੀ)

-0-

6

ਨਦੀਆਂ ਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਪੁਲ ਤਹਿਮੀਰ ਕਰੇਗਾ ਕੌਣ?

ਖਿਲਰੇ ਤਸਬੀਹ* ਵਾਲੇ ਦਾਣੇ, ਹੁਣ ਜ਼ੰਜੀਰ ਕਰੇਗਾ ਕੌਣ?

 

ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਹੱਥ ਨੇ ਰੰਗੇ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਲਹੂ ਦੇ ਨਾਲ,

ਵਿੱਚ ਮਿਆਨਾ ਦੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਵਿੰਗੇ ਤੀਰ ਕਰੇਗਾ ਕੌਣ?

 

ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵੱਢਦੇ ਪਏ ਨੇ ਮੇਰਾ ਜੁੱਸਾ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ,

ਉਹਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛੋ ਮੈਨੂੰ ਲੀਰੋ ਲੀਰ ਕਰੇਗਾ ਕੌਣ?

 

ਰੱਖ ਸਿਰਾਂ ਤੇ ਲੀਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਡਿਆਈ ਦੇ ਕਾਲੇ ਨਾਗ,

ਸੱਪ ਕਦੇ ਵੀ ਮੀਤ ਨਈਂ ਬਣਦੇ, ਇਹ ਤਕਦੀਰ ਕਰੇਗਾ ਕੌਣ?

 

ਰਾਝਾਂ ਬਣ ਕੇ ਟੁਰਦੀ ਜਾਵਾਂ ਜੇ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਸਿਆਲਾਂ ਦੇ,

ਵਾਰਸ ਵਾਂਗੂੰ 'ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀਂ’ ਕੱਠੀ ਹੀਰ ਕਰੇਗਾ ਕੌਣ?

(ਤਸਬੀਹ* = ਮਾਲਾ)

-0-

7

ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਧੂੜਾਂ ਜੰਮੀਆਂ, ਕੰਧਾਂ ਝਾੜੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।

ਜਿਲਦਾਂ ਸਾਂਭ ਰਹੇ ਨੇ ਝੱਲੇ, ਵਰਕੇ ਪਾੜੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।

 

ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਤੂੰਈਓਂ ਰੱਬ ਏਂ, ਇਹਦਾ ਅੱਜ ਜਵਾਬ ਤਾਂ ਦੇ,

ਈਦਾਂ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਵੀ ਜਿਹੜੇ, ਕਰਨ ਦਿਹਾੜੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।

 

ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਗਲ ਲੀਰਾਂ ਪਈਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੇ ਤੱਕਦੇ ਨਈਂ,

ਕਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਤਿੱਲੇ ਜੜੀਆਂ, ਚੱਦਰਾਂ ਚਾੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।

 

ਰੱਸੀ ਕਿੱਥੋਂ ਤੀਕ ਕਰੇਂਗਾ ਢਿੱਲੀ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ,

ਜਿਹੜੇ ਇੱਕ ਹਵੇਲੀ ਬਦਲੇ, ਝੁੱਗੀਆਂ ਸਾੜੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।

 

ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਮਲੇ ਸਿਆਹੀਆਂ, ਹੱਕ ਏ ਮੇਰੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ,

ਸੱਜਣਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਬਣੀਆਂ, ਮੇਰੇ ਫੁੱਲ ਲਿਤਾੜੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।

 

ਚੱਲ ਓਏ 'ਬਾਬਾ ਨਜਮੀ' ਆਪਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਕਰ ਲਈਏ,

ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਉਜਾੜੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।

-0-

8

ਨਿੱਕੀ ਜੂਹ ਦੇ ਅੱਜ ਵੀ ਮਸਲੇ ਉਵੇਂ ਨੇ,

ਸਾਡੇ ਹੱਥੀਂ ਖਾਲੀ ਤਸਲੇ ਓਵੇਂ ਨੇ।

 

ਜਿਸ ਦੀ ਖਾਤਰ ਸੰਗਤ ਛੱਡੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ,

ਉਹਦੀ ਸੁਰਖ਼ੀ ਉਹਦੇ ਕਜਲੇ ਉਵੇਂ ਨੇ।

 

ਹੁਣ ਵੀ ਵੱਲ ਸਮੁੰਦਰ ਮੂੰਹ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ,

ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਛੱਪੜ ਕੰਗਲੇ ਉਵੇਂ ਨੇ।

 

ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਝੁੱਗੀ ਸਾੜੀ ਜਿਹਨਾਂ ਤੋਂ,

ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਤਾਂ ਰੌਸ਼ਨ ਬੰਗਲੇ ਉਵੇਂ ਨੇ।

 

ਘਰ ਘਰ ਝੰਡਾ ਲੱਗਾ ਦੌਰ ਅਵਾਮੀ ਦਾ,

ਫਿਰ ਵੀ ਆਲ ਦਵਾਲੇ ਅਸਲੇ ਉਵੇਂ ਨੇ।

 

ਖੱਬੇ ਵੀ ਮੈਂ ਝਾਤੀ ਮਾਰੀ, ਸੱਜੇ ਵੀ,

ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਕਾਤੀ* ਜੰਗਲੇ ਉਵੇਂ ਨੇ।

 

ਫੁੱਲ ਸਰੋਂਹ ਦਾ ਬਣ ਗਏ ਵਿੱਚ ਵਿਛੋੜੇ ਦੇ,

ਤੇਰੇ ਕਿਸਰਾਂ ਜੋਬਨ ਰੰਗਲੇ ਉਵੇਂ ਨੇ।

(ਤਬਕਾਤੀ* = ਸ਼੍ਰੇਣਕ)

-0-

9

ਨੇਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਹੋਵਣ ਭਾਵੇਂ, ਹੋਵਣ ਹੱਥ ਬਦਕਾਰਾਂ।

ਵੈਣਾਂ ਬਾਝੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, ਛਵੀਆਂ ਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ।

 

ਬਣਦੇ ਰਹਿਣੇ ਗੋਲ ਘਤੀਰੇ, ਵੰਡੀ ਪੈਂਦੀ ਰਹਿਣੀ,

ਜਦ ਤੱਕ ਖ਼ੁਦ-ਗਰਜ਼ਾਂ ਦੇ ਹੱਥੀਂ, ਫੀਤੇ ਤੇ ਪਰਕਾਰਾਂ।

 

ਬਾਜ਼ ਕਦੇ ਨਈਂ ਨੀਵੇਂ ਬਹਿੰਦੇ, ਸ਼ੀਂਹ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ ਜੂਠਾਂ,

ਮੋਰ ਕਦੇ ਨਈਂ ਨੱਚਦੇ ਆ ਕੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਜ਼ਾਰਾਂ।

 

ਮੰਜ਼ਿਲ ਕਿਸਰਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਏ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਨਸੀਬਾਂ,

ਮੈਨੂੰ ਭਾਰ ਚੁਕਾਇਆ ਆਪਣਾ, ਊਠਾਂ ਦੇ ਅਸਵਾਰਾਂ।

 

ਮੰਗਤਾ ਕਿਉਂ ਹੁਣ ਫੜ ਕੇ ਠੂਠਾ ਮੰਗਣ ਲੱਗਾ ਸੰਗੇ,

ਸੋਨੇ ਦੇ ਕਸ਼ਕੌਲ* ਬਣਾ ਲਏ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ।

 

ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕੀ ਮੈਂ ਲਿਖਾਂ 'ਬਾਬਾ' ਵਿੱਚ ਕਤਾਬਾਂ,

ਮੰਨ ਲਈਆਂ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਬਹਿ ਕੇ ਹਾਰਾਂ।

(ਕਸ਼ਕੌਲ* = ਫਕੀਰਾਂ ਦਾ ਠੂਠਾ)

-0-

10

ਆਪਣਾ ਕੱਦ ਵਧਾ ਕੇ ਮੈਂ ਪਛਤਾਇਆ ਵਾਂ।

ਪਿੰਡੋਂ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਪਛਤਾਇਆ ਵਾਂ।

 

ਨਿੰਮ ਦੇ ਪੱਤਰ ਪੁੱਛ ਕੇ ਲੋਕੀਂ ਲੈਂਦੇ ਸਨ,

ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੇਰੀ ਲਾ ਕੇ ਮੈਂ ਪਛਤਾਇਆ ਵਾਂ।

 

ਦਾਨਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਮਰਦਾ ਨਾ ਤੇ ਚੰਗਾ ਸੀ,

ਮੂਰਖ ਯਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਮੈਂ ਪਛਤਾਇਆ ਵਾਂ।

 

ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਧੋਖਾ ਖਾਧਾ ਕਈਆਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ,

ਚਿੱਟੇ ਲੀੜੇ ਪਾ ਕੇ ਮੈਂ ਪਛਤਾਇਆ ਵਾਂ।

 

ਕੰਨੀ ਤੇ ਵੀ ਥਾਂ ਨਈਂ ਦਿੱਤੀ ਚੌਧਰੀਆਂ,

ਧੋਤੀ ਦਰੀ ਵਿਛਾ ਕੇ ਮੈਂ ਪਛਤਾਇਆ ਵਾਂ।

 

ਆਪਣੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਬਹਿੰਦਾ ਨਈਂ,

ਖੋਲ ਪਰਾਇਆ ਪਾ ਕੇ ਮੈਂ ਪਛਤਾਇਆ ਵਾਂ।

 

ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਇਕਲਾਪਾ ਭੁੜਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ,

ਸੱਜਣਾ ਨੂੰ ਅਜ਼ਮਾ ਕੇ ਮੈਂ ਪਛਤਾਇਆ ਵਾਂ।

 

ਕਿਧਰੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਦਾਦ ਨਈਂ ਆਈ 'ਬਾਬਾ' ਜੀ,

ਅੱਜ ਵੀ ਸ਼ਿਅਰ ਸੁਣਾ ਕੇ ਮੈਂ ਪਛਤਾਇਆ ਵਾਂ।

-0-

11

ਇਸ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੈਨੂੰ ਦਿਸੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੋ।

ਇੱਕ ਦਾ ਨਾਂ ਏ 'ਨੇਰਾ 'ਬਾਬਾ', ਇੱਕ ਦਾ ਨਾਂ ਏ ਲੋਅ।

 

ਤੇਰੇ ਅੱਗੇ ਨਖ਼ਰਾ ਕਾਹਦਾ ਤੇਰੇ ਅੱਗੇ ਅੜੀਆਂ ਕੀ,

ਅਸੀਂ ਆਂ ਤੇਰੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਢੱਗੇ, ਜਿੱਥੇ ਮਰਜ਼ੀ ਜੋ।

 

ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਖਲੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਕੀ ਮੈਂ ਰੰਗ ਵਿਖਾਂ,

ਕਿੱਥੇ ਚੰਨ ਦਾ ਟੋਟਾ ਯਾਰੋ, ਕਿੱਥੇ ਬੁਝਿਆ ਚੋਅ।

 

ਅੱਜ ਵੀ ਮਰਨਾ, ਕੱਲ ਵੀ ਮਰਨਾ, ਮਰ ਕੇ ਛੁੱਟਣੀ ਜਾਨ,

ਜਦ ਤੱਕ ਸਾਹ ਨੇ, ਵਿੱਚ ਮੈਦਾਨੇ, ਅਣਖਾਂ ਨਾਲ ਖਲੋ।

 

ਉਸ ਦਿਨ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਰੱਬਾ, ਸੁੱਟੇ ਅੱਗ ਅਸਮਾਨ,

ਜਿਸ ਦਿਨ ਲੋੜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਆਪਣਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਲਵਾਂ ਲੁਕੋ।

 

ਅੱਜ ਵੀ ਨਈਂ ਜੇ ਕੱਢਣ ਦਿੱਤਾ, ਮੈਨੂੰ ਦਿਲ ਦਾ ਸਾੜ,

ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਰੇ ਸੱਜਣਾ ਕੀਤਾ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਧਰੋਹ।

 

ਜ਼ਾਲਿਮ ਲੋਕਾਂ ਅੱਗੇ ਕਰਦੇ, ਝੱਲੇ ਰਹਿਮ-ਅਪੀਲ,

ਕੰਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੱਭਦੇ ਪਏ ਨੇ, ਫੁੱਲਾਂ ਜਹੀ ਖੁਸ਼ਬੋ।

 

ਅੱਪੜ ਗਏ ਨੇ ਬੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਤੀਕਰ, 'ਬਾਬਾ' ਦਿਲ ਦੇ ਚਾਅ,

ਸੁਫਨਾ ਸੱਚ ਕਰਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖਲੋਅ।

-0-

12

ਇਸ ਧਰਤੀ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਏ।

ਦਰਿਆ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਏ।

 

ਮੈਂ ਕਹਿਨਾ ਵਾਂ ਇਹਦੀ ਨੀਂਹ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰੋ,

ਆਗੂ ਕਹਿੰਦੇ ਮੱਥਾ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਏ।

 

ਮੇਰੇ ਦੌਰ ਦੇ ਮੁੱਲਾਂ ਹੱਥੋਂ, 'ਅੱਲਾ ਜੀ',

ਤੇਰੇ ਦੀਨ ਦਾ ਹੁਲੀਆ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਏ।

 

ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਨੇ ਕੋਝੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ,

ਜਿਹੜੇ ਆਖਣ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਏ।

 

ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਨੇ ਉਹ 'ਬਾਬਾ' ਜਿਹੜੇ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ,

ਤਕਦੀਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਲਾ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਏ।

-0-

13

ਬੇਰਾਂ ਵਾਲੀ ਬੇਰੀ ਸੁਕਦੀ ਜਾਂਦੀ ਏ।

ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਰੌਣਕ ਮੁੱਕਦੀ ਜਾਂਦੀ ਏ।

 

ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਵੱਜਦੇ ਪਏ ਨੇ ਧਰਤੀ ਤੇ,

ਕਿਸਰਾਂ ਮਨਾ 'ਨੇਰ੍ਹੀ ਰੁਕਦੀ ਜਾਂਦੀ ਏ।

 

ਏਨਾ ਭਾਰ ਪਿਆ ਏ ਸਿਰ 'ਤੇ ਲੋੜਾਂ ਦਾ,

ਮੇਰੇ ਲੱਕ ਦੀ ਹੱਡੀ ਝੁਕਦੀ ਜਾਂਦੀ ਏ।

 

ਇਹ ਵੀ ਸ਼ਗਨਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹੀ ਹੋਵੇਗੀ,

ਸਿਰ 'ਤੇ ਜਿਹੜੀ ਪੱਥਰ ਚੁੱਕਦੀ ਜਾਂਦੀ ਏ।

 

'ਬਾਬਾ' ਖੌਰੇ ਕੀ ਏ ਹੱਥ ਅੰਝਾਣੇ ਦੇ,

ਸਾਹਵਾਂ ਵਰਗੀ ਦੁਨੀਆਂ ਲੁਕਦੀ ਜਾਂਦੀ ਏ।

-0-

14

ਮੇਰੇ ਹੱਥੀਂ ਛਾਲੇ ਪਏ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਨਾਲ।

ਫਿਰ ਵੀ ਨਈਓਂ ਭਰਿਆ ਛੰਨਾ ਚੂਰੀ ਨਾਲ।

 

ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਨਈਂ ਛੱਡੀ ਆਪਣੀ ਜੰਮਣ-ਭੋਂ

ਤੇਰੇ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਆਇਆ ਵਾਂ ਮਜਬੂਰੀ ਨਾਲ।

 

ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਕੁਹਝਾ ਪੁੱਤਰ ਲੰਬੜਾਂ ਦਾ,

ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਫਿਰਦਾ ਏ ਮਗਰੂਰੀ ਨਾਲ।

 

'ਭਗਤ ਸਿੰਘ' ਤੇ 'ਦੁੱਲਾ’, 'ਜਬਰੂ' ਮੇਰਾ ਲਹੂ,

ਕਿੰਝ ਖਲੋਵਾਂ 'ਗਜ਼ਨੀ' ਤੇ 'ਤੈਮੂਰੀ' ਨਾਲ।

 

ਮੇਰਾ ਕਲਮ-ਕਬੀਲਾ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਈਂ,

ਅੱਖਰ ਜਿਹੜੇ ਲਿਖਦੇ ਨੇ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨਾਲ।

 

ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵੱਲੇ ਕਰ ਕੇ ਕੰਡ ਖਲੋਣਾ ਨਈਂ,

ਜਿੰਨਾ ਮਰਜ਼ੀ ਵੇਖੋ ਮੈਨੂੰ ਘੂਰੀ ਨਾਲ।

 

'ਬਾਬਾ' ਉਹ ਵੀ ਸੋਚੇ ਮੇਰੇ ਬਾਲਾਂ ਲਈ,

ਜਿਸ ਦਾ ਖੀਸਾ ਭਰਨਾ ਵਾਂ ਕਸਤੂਰੀ ਨਾਲ।

-0-

15

ਉਦੋਂ ਸੱਦਾ ਘੱਲਿਆ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਲਈ।

ਜਦੋਂ ਸਹਾਰੇ ਲੱਭੇ ਅਸਾਂ ਖਲੋਣ ਲਈ।

 

ਮੰਜ਼ਿਲ ਵਾਲੇ ਰਸਤੇ ਲੱਭੇ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ,

ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਨਈਂ ਮਲੀਆਂ ਬਹਿ ਕੇ ਰੋਣ ਲਈ।

 

ਜਿਸ ਦੇ ਤੁਸੀਂ ਓ ਬੰਦੇ, ਮੈਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ,

ਮੈਨੂੰ ਕਿਉਂ ਜੇ ਚੁਣਿਆ ਕੂੜਾ ਢੋਣ ਲਈ।

 

ਧੱਕੇ ਖਾਵੇ, ਸ਼ੁਹਦਾ ਚੌਕੀਦਾਰਾਂ ਤੋਂ,

ਜਿੰਨੇ ਪੋਟੇ ਵਿੰਨ੍ਹ ਹਾਰ ਪਰੋਣ ਲਈ।

 

ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਕਦੇ ਨਾ ਛੱਡਦਾ ‘ਬਾਬਾ' ਜੀ,

ਆਪਣੀ ਪੈਲੀ ਹੁੰਦੀ ਢੱਗੇ ਜੋਣ ਲਈ।

-0-

16

ਯਾਦ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੁੱਕਦੀ ਕਿਉਂ ਨਈਂ।

ਪੀੜ ਹਿਜਰ ਦੀ ਰੁਕਦੀ ਕਿਉਂ ਨਈਂ।

 

ਜਿਹੜੇ ਫੱਲ ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਆਸਾਂ,

ਉਹਦੀ ਟਹਿਣੀ ਝੁਕਦੀ ਕਿਉਂ ਨਈਂ।

 

ਸੁਕਦੇ ਮੈਂ ਦਰਿਆ ਨੇ ਵੇਖੇ,

ਅੱਖ ਦੀ ਛਪੜੀ ਸੁੱਕਦੀ ਕਿਉਂ ਨਈਂ।

 

ਅੱਖਾਂ ਮੀਟਾਂ ਲੁਕਦੀ ਦੁਨੀਆਂ,

ਤੇਰੀ ਸੂਰਤ ਲੁਕਦੀ ਕਿਉਂ ਨਈਂ।

 

ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜੇ ਲਗਨਾ ਭੈੜਾ,

ਦੁਨੀਆਂ ਪੱਥਰ ਚੁਕਦੀ ਕਿਉਂ ਨਈਂ।

-0-

17

ਵਿੱਚ ਉਡੀਕਾਂ ਹੋ ਨਾ ਜਾਵੇ ਸ਼ਾਮ ਕਿਤੇ।

ਸੱਖਣਾ ਰਹਿ ਨਾ ਜਾਵੇ, ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਕਿਤੇ।

 

ਕਿੱਡਾ ਸੀ ਪੰਜਾਬ ਤੁਹਾਡਾ ਪੁੱਛਾਂ ਮੈਂ,

ਮੱਥੇ ਲੱਗਣ 'ਜੱਬਰੂ' ਤੇ 'ਵਰਿਆਮ' ਕਿਤੇ।

 

ਟੋਟੇ ਹੋਣਗੇ ਏਨੇ ਗਿਣਤੀ ਪੱਟੇਗੀ,

ਮੌਲਵੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਿਆਂ ਜੇ ਇਸਲਾਮ ਕਿਤੇ।

 

ਕਿਧਰੇ ਵਿਲਕਣ ਬੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਗਾਜਰ ਮੂਲੀ ਲਈ,

ਖੀਸਾ ਭਰਿਆ ਪਿਸਤੇ ਨਾਲ ਬਦਾਮ ਕਿਤੇ।

 

ਕੋਈ ਵੀ ਤੇਲ ਨਈਂ ਪਾਉਂਦਾ, ਸ਼ੌਕ ਚਲਾਵਣ ਦਾ,

ਕਰ ਨਾ ਦੇਵਣ ਗੱਡੀ ਮੇਰੀ ਨਾਮ ਕਿਤੇ।

 

ਅਸੀਂ ਤੇ ਐਵੇਂ ਜੁੱਤੀਓਂ-ਜੁੱਤੀ ਹੁੰਨੇ ਆਂ,

ਉਹ ਤੇ ਕਿਧਰੇ ਅੱਲਾ ਕਿਧਰੇ ਰਾਮ ਕਿਤੇ।

 

ਰਮਲੀ ਕੋਲੋਂ ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਪੁੱਛ ਲਵਾਂ,

ਰੱਜਵਾਂ ਟੁੱਕਰ ਲਿਖਿਆ ਮੇਰੇ ਨਾਮ ਕਿਤੇ।

-0-

18

ਉਹਦੇ ਵੱਲੇ ਕੰਡ ਵਲਾ ਕੇ ਬੈਠਾ ਵਾਂ।

ਹੱਥੀਂ ਆਪਣਾ ਕੌਲਾ ਢਾਹ ਕੇ ਬੈਠਾ ਵਾਂ।

 

ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਨਈਂ ਝੁਕਣਾ ਆਖ ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਨੂੰ,

ਲੋੜਾਂ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਵਿਛਾ ਕੇ ਬੈਠਾ ਵਾਂ।

 

ਜ਼ਾਲਮ ਕੋਲੋਂ ਆਸਾਂ ਲਾਈਆਂ ਖੈਰ ਦੀਆਂ,

ਕਿੱਕਰ ਤੇ ਅੰਗੂਰ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਬੈਠਾ ਵਾਂ।

 

ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਚਾਤਰ ਕੋਈ ਵੀ ਨਈਂ,

ਜੱਗ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਭਾਰ ਚੁਕਾ ਕੇ ਬੈਠਾ ਵਾਂ।

 

ਕੀਹਦਾ ਮੂੰਹ ਏਂ ਕਾਲਾ ਪੁੱਛੋ ਪਰ੍ਹਿਆ ਚੋਂ,

ਮੈਂ ਤੇ ਵਿੱਚ ਮਦਾਨੇ ਆ ਕੇ ਬੈਠਾ ਵਾਂ।

 

ਤੀਲਾ ਵੀ ਨਈਂ ਅੜਿਆ ਮੇਰੀ ਚੂੰਡੀ ਨਾਲ,

ਸਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਆਸਾਂ ਲਾ ਕੇ ਬੈਠਾਂ ਵਾਂ।

19

ਵਿੱਚ ਹਨੇਰੀ ਗੋਰੀ ਕਾਲੀ ਇੱਕੋ ਜਹੀ।

ਬਰਛੀ ਤੇ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਨਾਲੀ ਇੱਕੋ ਜਹੀ।

 

ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਤਰੇੜ ਕਦੇ ਵੀ ਪੈਂਦੀ ਨਾ,

ਜੇ ਵਰਤਾਵਾ ਦੇਂਦਾ ਥਾਲੀ ਇੱਕੋ ਜਹੀ।

 

ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਤੇ ਟੁੱਕਰ ਮੈਨੂੰ ਲੱਭਦਾ ਨਈਂ,

ਕਿਸਰਾਂ ਰੱਖਾਂ ਮੂੰਹ ਦੀ ਲਾਲੀ ਇੱਕੋ ਜਹੀ।

 

ਤੈਨੂੰ ਖਲ, ਵੜੇਵੇਂ, ਮੈਨੂੰ ਸੁੱਕਾ ਘਾਹ,

ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਿੰਝ ਉਗਾਲੀ ਇਕੋ ਜਹੀ।

 

ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਭੂਤਾਂ ਰਹਿਣ ਲਈ ਦੇਣੀ, ਲਗਦਾ ਏ,

ਸਾਡੇ ਸਿਰ ਤੇ ਕਮਲੀ ਕਾਲੀ ਇੱਕੋ ਜਹੀ।

 

ਮਹਿਲਾਂ ਲਾਗੇ ਝੁੱਗੀ ਕਿਸਰਾਂ ਲੁੱਟੀ ਗਈ,

ਰਾਖੇ ਕੀਤੀ ਨਈਂ ਰਖਵਾਲੀ ਇੱਕੋ ਜਹੀ।

-0-

20

ਰਾਤੀਂ ਆਪਣੀ ਟੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖੇ ਨੇ।

ਆਪਣੇ ਸਿੱਕੇ ਖੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖੇ ਨੇ।

 

ਬੜੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਫੰਨਾ ਵਾਲੇ ਲੋਕੋ ਮੈਂ

ਗਰਜ਼ਾਂ ਅੱਗੇ ਟੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖੇ ਨੇ।

 

ਹਾਲੀ ਤੀਕਰ ਕਿਸਰਾਂ ਖੌਰੇ ਜੀਉਂਦੀ ਏ,

ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਲੇ ਗੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖੇ ਨੇ।

 

ਜਿੱਥੇ 'ਅੱਲਾ ਹੂ' ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਰਾਤ ਦਿਨੇ,

ਓਥੇ ਤੇੜ ਲੰਗੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖੇ ਨੇ।

 

ਖੁਰਲੀ ਪੱਠੇ, ਡੰਗਰ ਇੱਕੇ ਮਾਲਕ ਦੇ,

ਸੰਗਲਾਂ ਵਾਲੇ ਮੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖੇ ਨੇ।

 

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਉੱਚੇ ਬੁਰਜਾਂ ਵੱਲੇ ਪੈਰ ਗਏ,

ਤਿਉਂ ਤਿਉਂ 'ਬਾਬਾ' ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖੇ ਨੇ।

-0-

21

ਗੰਦੇ ਆਂਡੇ ਏਧਰ ਵੀ ਨੇ, ਓਧਰ ਵੀ।

ਕੁਝ ਮੁਸ਼ਟੰਡੇ ਏਧਰ ਵੀ ਨੇ, ਓਧਰ ਵੀ।

 

ਕਿਹਨਾਂ ਦੇ ਹੁਣ ਗਾਉਣੇ ‘ਦੱਸੋ ਮੁੱਲਾਂ ਜੀ',

ਹਲਵੇ ਮੰਡੇ ਏਧਰ ਵੀ ਨੇ, ਓਧਰ ਵੀ।

 

ਜਿਹਨਾਂ ਸਿੰਗ ਵਿਖਾ ਕੇ ਖਾਧਾ ਅਜ਼ਲਾਂ ਤੇ,

ਲੋਕੋ ਸੰਢੇ ਏਧਰ ਵੀ ਨੇ, ਓਧਰ ਵੀ।

 

ਗੋਡੀ ਕੋਈ ਨਈਂ ਦੇਂਦੇ ਸਿਰਫ ਵਿਖਾਲੇ ਦੀ,

ਰੰਬੇ ਚੰਡੇ ਏਧਰ ਵੀ ਨੇ, ਓਧਰ ਵੀ।

 

ਰਲ ਕੇ ਕਿਉਂ ਨਈਂ ਚੁਗਦੇ ਆਪਣੀ ਧਰਦੀ ਦੇ,

ਜਿਹੜੇ ਕੰਡੇ ਏਧਰ ਵੀ ਨੇ ਓਧਰ ਵੀ।

 

ਏਥੇ ਸੱਚ ਉਛਾਲਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ,

ਕਰਦੇ ਡੰਡੇ ਏਧਰ ਵੀ ਨੇ, ਓਧਰ ਵੀ।

-0-