ਗੱਠਜੋੜ ਜਾਂ ਅਲਾਇਅਸ ਰਾਹੀਂ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਪਰਵੇਸ਼ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜ-ਘਰਾਣੇ ਵਿਆਹ-ਸੰਬੰਧ ਰਾਹੀਂ ਗੱਠਜੋੜ ਜਾਂ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇ ਅਵਸਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਿਕੰਦਰ ਨੂੰ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ (ਹਾਰੇ ਹੋਏ) ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ-ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ ਉੱਤੇ, ਹੁਕਮ ਵੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਗੱਠਜੋੜ ਵਿੱਚ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲੋੜ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਕਰਾਂਗਾ।

ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਾ ਦੇ ਸਾਵੇਂਪਨ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਅੱਜ ਤੋਂ ਚਾਰ ਕੁ ਸੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਘੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਮਾਂ ਰਿਨੇਸਾਂਸ ਦਾ ਅੰਤਲਾ ਅਤੇ ਸਨਅਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਆਰੰਭਕ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਰਿਨੇਸਾਂਸ ਦਾ ਆਰੰਭ ਇਟਲੀ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਤੋਂ। ਰਿਨੇਸਾਂਸ ਯੂਨਾਨੀ ਸਾਹਿਤ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਦੀ ਪੁਨਰ- ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਸੀ। ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਸੱਤਾ-ਸੰਤੁਲਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਘਾੜਤ ਘੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਅਪਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਡਿਮਾਸਥੀਨੀਜ਼ ਅਤੇ ਈਸਕੀਨੀਜ਼ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ।

ਨਿਸ਼ਚੇ ਨਾਲ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਫਲਾਣੇ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਫਲਾਣੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਗੱਲ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਾ-ਸੰਤੁਲਨ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਅਪਣਾਇਆ ਅਤੇ ਗੱਠਜੋੜ ਜਾਂ ਅਲਾਇਅੱਸ ਦੀ ਨੀਤੀ ਤੋਂ ਭਰਪੂਰ ਲਾਭ ਲਿਆ। ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਚੌਥੇ ਭਾਗ ਤਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੱਤਾ-ਸੰਤੁਲਨ ਵਿੱਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਸ਼ੀਨੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਮੋਢੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਕੋਲ ਆਰਥਕ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਸੱਤਾ ਪੱਛਮੀ ਯੌਰਪ ਦੇ ਬਾਕੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ । ਟਾਪੂ ਜਾਂ ਕੁਝ ਕੁ ਟਾਪੂਆਂ (ਜਜ਼ੀਰਿਆਂ) ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਥਲ-ਪੁਥਲਾ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਬਾਕੀ ਦੇ ਯੌਰਪ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਈਆਂ ਸਨ । ਇੰਗਲੈਂਡ ਬਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ- ਨਾਲ ਏਥੋਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਉਦਾਰਤਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਥਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤਾ-ਸੰਤੁਲਨ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿੱਚ, ਚਾਰ ਕੁ ਸਦੀਆਂ ਤਕ, ਚੌਧਰੀ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤਾਕਤ ਦੀ ਤੱਕੜੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸੀ; ਇਹ ਜਿਸ ਪਾਸੇ ਜਾ ਖਲੋਂਦੇ ਸਨ ਉਸ ਪਾਸੇ ਦਾ ਛਾਬਾ ਭਾਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਟੂ ਕਾਂਕਰ ਬਾਇ ਕਾਮਰਸ (To conquer by commerce) ਦੀ ਨੀਤੀ ਉੱਤੇ ਤੁਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਾਲਤਮ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੱਤਾ-ਸੰਤੁਲਨ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਥਿਤ ਰਹੇ।

ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਹ ਸਥਾਨ ਖੁੱਸ ਗਿਆ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਰੂਸ ਸੱਤਾ-ਸੰਤੁਲਨ ਦੇ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਬਣ ਗਏ। ਇਸ ਸਰੀਰਕ ਜਾਂ ਪਰਗਟ ਅੰਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਫ਼ਰਕ ਵੀ ਪਿਆ। ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਸੱਤਾ-ਸੰਤੁਲਨ ਦੇ ਮੁਆਮਲੇ ਵਿੱਚ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਾਂ ਬਹੁਤੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ਉੱਥੇ