ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਨਵਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਆਏ ਹਨ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਆਏ ਹਨ।

ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਸਾਇੰਸ ਦਾ ਆਗਮਨ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਵੱਸਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਨੇ ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਦੇ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਸਾਇੰਸ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਖਲੋਣਾ ਪਿਆ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਬੌਧਿਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਲੜੀ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਯੌਰਪ ਵਿੱਚ ਸਨਅਤੀ ਇਨਕਲਾਬ ਆਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਇੰਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਸਮਝਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਸ ਲਈ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਸਾਇੰਸ, ਸਨਅਤ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆ। ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਬਾਰੇ, ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ, ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਪਛਾਣਨ ਅਤੇ ਪਰਵਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ ਸਾਇੰਸ।

ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਲੇਖਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਇਸ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਸੋਚ-1

ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ 'ਇਹ ਜਗਤ ਦੇ ਪਾਸਾਰੇ ਦੀ ਤਰਕਪੂਰਣ ਵਿਆਖਿਆ ਦਾ ਜਤਨ ਹੈ।' ਤਰਕਪੂਰਣ ਵਿਆਖਿਆ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਹੈ, ਉਹ ਵਿਆਖਿਆ ਜਿਹੜੀ ਗਿਆਨ-ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਗਿਆਨ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਰਕ ਰਾਹੀਂ ਠੀਕ ਜਾਂ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਜਿਸ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ; ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਤਲਾ ਸੱਚ ਮੰਨਣ ਦੀ ਜ਼ਿਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ।

ਸਾਇੰਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਰਹੱਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਧਰਮ ਦੀ ਅਜਾਰਾਦਾਰੀ ਸੀ । ਸਾਧਾਰਣ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਜੀਵਨ ਦੇ ਭੇਤ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ 'ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ਜਾਂ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਇਹ ਗੱਲ ਇਸ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਰਚਣਹਾਰ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਹ ਇਸ ਭੇਡ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਉਹ ਇਹ ਭੇਤ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਅੱਗੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।' ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਕਈ ਗੱਲਾਂ-ਜਿਵੇਂ ਜੀਵਨ-ਮੌਤ, ਭੂਤ-ਭਵਿੱਖ, ਦੁਖ-ਸੁਖ, ਨੇਕੀ-ਬਦੀ ਅਤੇ ਅਮੀਰੀ-ਗਰੀਬੀ ਆਦਿਕ ਦਾ ਭੇਤ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਹੀ ਪਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਇਹ ਭੇਤ ਦੱਸ ਕੇ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦੇ ਕੰਮ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਉਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਇਹ ਸਾਰੀ ਕਾਇਨਾਤ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ? ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਕੁਝ ਇੱਕ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੱਸੇ ਹੋਏ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਹੀਲ ਹੁੱਜਤ ਪਰਵਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ । ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੇਬੀਲੋਨੀਅਨ ਅਤੇ ਸੁਮੇਰੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਚੰਨ, ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਝੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦੀ। ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਦਾ ਇੱਕ ਨਕਸ਼ਾ ਕਲਪਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਨਕਸ਼ਾ ਕੋਰੀ ਕਲਪਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਠੀਕ ਇਸ ਲਈ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅਰਸਤੂ ਵਰਗੇ ਵਿਦਵਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਗਲਤ ਕਹਿਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਈਸਾਈਆਂ ਨੇ ਅਰਸਤੂ ਦੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨਾਲ ਰਲਦੇ ਮਿਲਦੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਉੱਤੇ ਰੱਬੀ ਮੰਜੂਰੀ ਦੀ ਮੁਹਰ ਲਾ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਲਈ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਿੱਤੂ ਦਾ ਰਾਹ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ।

ਕੁਝ ਇੱਕ ਸਹਿਮ ਅਤੇ ਵਹਿਮ ਸੱਭਿਅ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਸਨ ਇਹ ਸਹਿਮ ਅਤੇ ਵਹਿਮ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਏਨੇ ਡੂੰਘੇ ਉੱਤਰ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨ

ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਪਾਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਵੀ ਜਿੰਨਾਂ-ਭੂਤਾਂ ਵਿਚਲੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਰਗਾ ਹੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਉਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ 'ਭੂਤ' ਦੀ ਥਾਂ 'ਪਰਮਾਤਮਾ' ਜਾਂ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਤਾਂ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬੀਮਾਰੀਆਂ, ਭੁਚਾਲਾਂ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਚੱਕ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਹਥਿਆਰ ਲੈ ਕੇ ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਦਾ ਦਮਨ ਕਰਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇਗਾ, ਕਿਉਂਜੁ ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਕੋਲ ਹਾਇਡ੍ਰੋਜਨ ਬੰਬ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬੰਬ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ।

2 ਸਤੰਬਰ, 1666 ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਇਸ ਅੱਗ ਨੇ ਤੇਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਘਰ ਸਾੜ ਸੁੱਟੇ: 89 ਗਿਰਜੇ ਇਸ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹ ਗਏ। ਮੌਤਾਂ ਕੇਵਲ ਵੀਹ ਹੋਈਆਂ। ਇੰਗਲਿਸ਼ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਦੀ ਇੱਕ ਸਿਲੈਕਟ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਇਸ ਅੱਗ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ। ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਥਾਮਸ ਹੱਬਜ਼ ਨਾਂ ਦੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਦੀਆਂ ਧਰਮ ਵਿਰੋਧੀ ਲਿਖਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਤਬਾਹੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਹਨ। ਇਹ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨਾ ਛਾਪੇ। ਇਉਂ ਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅੱਗਾਂ ਭਾਵੇਂ ਕਈ ਲੱਗ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਓਨੀ ਵੱਡੀ ਅੱਗ ਮੁੜ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਥਾਮਸ ਹਾਬਜ਼ ਬਚ ਇਸ ਲਈ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਉਸਤਾਦ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। 1935 ਵਿੱਚ ਕੋਇਣਾ (ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ) ਭੁਚਾਲ ਨਾਲ ਢੱਠ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਆਮ ਸੀ ਕਿ 'ਏਨਾ ਪਾਪ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕੋਇਟੇ ਵਿੱਚ ਢਹਿੰਦਾ ਕਿਵੇਂ ਨਾ'।

ਯੱਗ, ਹਵਨ, ਦਾਨ-ਪੁੰਨ, ਪਾਠ-ਪੂਜਾ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਤ-ਚੜ੍ਹਾਵਾ ਦੇ ਕੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਕਰਨ ਦਾ ਖਿਆਲ ਵੀ ਢੇਰ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਜੰਗਲੀ ਕਬੀਲੇ ਯੁੱਧ ਦੇਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨੁੱਖੀ ਬਲੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਮਿਸਰ ਆਦਿਕ ਦੇਸ਼ ਹਾਰੀ ਹੋਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਬਲੀ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੇਵਤ ਦਾ ਧਨਵਾਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੇ ਇਸ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਤਾਂ ਵੀ ਕਾਲੀ ਦੇ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਮਾਸੂਮ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਬਲੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਸ ਓਵਰ ਉੱਤੇ ਹਰ ਯਹੂਦੀ ਪਰਿਵਾਰ ਇੱਕ ਬੱਕਰੇ ਦੀ ਬਲੀ ਦੇ ਕੇ ਰੱਥੇ ਰਹੀਮ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੱਜਾ-ਈਦਾਂ ਉੱਤੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਲਕੀਰ ਟੱਪ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰੱਬ ਏਨੀ ਖੁਸ਼ੀ ਕਿਵੇਂ ਸਾਂਭਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।। ਜਿਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਜਾਂਗਲੀਅਤ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਪਸ਼ੂ-ਪੁਣੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਨਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਝੂਠਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠੋਂ ਮਿੱਟੀ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਸ ਤਰਕ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਮੇਰਾ ਮਨੋਰਥ ਨਹੀਂ।

ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਦ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਕਈ ਬੇ-ਬੁਨਿਆਦ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਜੇ ਤਕ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਰਹੇ। ਟੁੱਟਦੇ ਤਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਸ਼ਗਨੀਆਂ ਵੇਖਣ ਦੀ 'ਸਿਆਣਪ' ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀਆਂ ਉਪਜਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਦਵਾਨ ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਕਿਆਸੀ ਅਤੇ ਉਲੀਕੀ ਸੀ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਧਰਤੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜ, ਚੰਦ, ਤਾਰੇ ਇਸ ਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਵਿਉਂਤ ਯਹੂਦੀ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਯਹੂਦੀ, ਈਸਾਈ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਮਹਥਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਨਗੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਇਹ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤਕ ਜੀਵਿਤ ਰਹੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦਾ (ਜਾਂ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ) ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕਾਇਨਾਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਰਚਣਹਾਰ ਦੇ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ਼ ਉੱਤੇ ਆਦਮੀ ਹੀ ਛਾਇਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਾਇਨਾਤ ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਆਦਮੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਹੈ; ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਕਰਤਾਰ ਵੀ। ਉਹ ਆਦਮੀ ਦੇ ਪਲ ਪਲ, ਸਵਾਸ ਸਵਾਸ ਦਾ ਲੇਖਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਹਿਸਾਬ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀਆਂ ਨੇਕੀਆਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਖ ਦੇਣ ਲਈ ਜੰਨਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਨਰਕਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਰੱਬ ਦੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਉਤਪਤੀ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਇਸ ਅਸ਼ਰਫ-ਉਲ-ਮਖ਼ਲੂਕਾਤ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਧਰਤੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨੁੱਕਰ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ? ਇਹ ਇਸ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਹੈ; ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਇਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ, ਇਉਂ ਮੰਨਦਾ ਆਇਆ ਸੀ ਮਨੁੱਖ। ਮੈਂ ਹਾਂ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਅੰਤਲਾ ਮਨੋਰਥ ਮੇਰੇ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਲਈ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ; ਕੇਵਲ ਮੇਰੇ ਭਲੇ ਬੁਰੇ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੈ ਬ੍ਰਹਮ ਨੂੰ; ਮੇਰੀ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਆਹਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰਮਾਤਮਾ। ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤਕ ਸੋਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਰਵੋੱਚਤਾ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਵਿਸਥਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਸਰਵੁੱਚਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਉਪਜਿਆ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਵਿਸਥਾਰ ਦੀ ਰੀਝ ਵਿੱਚੋਂ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸਥਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੀ ਹੋਈ ਸੋਚ ਨੂੰ ਕੌਪਰਨੀਕਸ, ਗੈਲਿਲੀਓ, ਕੈਪਲਰ ਅਤੇ ਨਿਊਟਨ ਦੀਆਂ ਲੱਭਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਧਰਮ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੋਪਰਨੀਕਸ 1473 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਪੋਲੈਂਡ ਵਿਖੇ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਚਾਲ ਸੰਬੰਧੀ ਚਾਰ ਸੋ ਪੰਨੇ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ 1530 ਈ: ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਚਨਿਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਸਨ । ਇਹ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸੂਰਜ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ। ਚੰਨ ਧਰਤੀ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੁੱਧ, ਸ਼ੁਕਰ ਆਦਿਕ ਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿੱਘਾ ਸਵਾਗਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਵੀ ਪੋਪ ਵੱਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛਾਪਣ ਦੀ ਮੰਜੂਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ 1543 ਵਿੱਚ ਛਪੀ। ਇਸੇ ਸਾਲ ਕੋਪਰਨੀਕਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਕੋਪਰਨੀਕਸ ਦੁਆਰਾ ਆਧੁਨਿਕ ਤਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਨੀਂਹ ਉੱਤੇ ਅਗਲੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਗੈਲਿਲੀਓ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਗੈਲਿਲੀਓ ਇਟਲੀ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਪੀਸਾ ਵਿੱਚ 1564 ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਦੂਰਬੀਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹਾਲੈਂਡ ਦੇ ਲਿਪਰਸ਼ੀ ਨਾਮੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਦੂਰਬੀਨ ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢੀ ਸੀ। ਗੈਲਿਲੀਓ ਨੇ ਹਰਕਤ ਜਾਂ ਚਾਲ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਨੇਮ (First Law of Motion) ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਝਗੜਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਨੇਮ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ