ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਲੈ ਕੇ ਰੱਬ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵੱਡੇ ਰੱਬ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ 'ਨਿੱਕਾ ਰੱਬ' ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਿੱਕਾ ਰੱਬ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਹੈ। ਜੇ ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਗੱਲ ਸੁਣਦੀ। ਉਹ ਰੋਂਦਾ ਤੇ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਹੰਝੂ ਪੂੰਝਦੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦੇਂਦੀ, ਜੋ ਕਿ ਵੱਡਾ ਰੱਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ। ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੱਡਾ ਰੱਬ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਉਸ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਨਹੀਂ ਪੂੰਝਦਾ। ਬਹੁਤ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ 'ਨਿੱਕਾ ਰੱਬ' ਘੜਨਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਕੁਫ਼ਰ ਲੱਗੇਗਾ, ਪਾਪ ਲੱਗੇਗਾ ਪਰ, ਮੇਰਾ ਕੁਫ਼ਰ ਅੱਜ ਮਜਬੂਰ ਹੈ, ਵੱਡੇ ਰੱਬ ਦੀਆਂ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਵੀ ਰੱਬ ਦੇ ਨਿਰਗੁਣ ਸਰੂਪ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਸਰਗੁਣ ਸਰੂਪ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਕਿਉਂਕਿ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਕਵੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਰਾਹ ਚੁਣਦਾ ਹੈ।

'ਹਵਾ ਦਾ ਜੀਵਨ' ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਗੀਤਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮਿਲੇ। ਉਹ ਸਦਾ ਹਵਾ ਵਾਂਗ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਪਲ ਭੱਜ, ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ, ਸੱਜਣ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਮੁਕਾਮ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਲਾਲਚ, ਸੁੱਖ, ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਬੰਦਿਸ਼ ਉਸ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਨਾ ਸਕੇ। ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਖੂਬਸੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਣਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਲਿਪਤ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਆਪਣੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਕੇ ਜੀਉਣ ਦੀ ਰੀਝ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਨਰਾਜ਼ਗੀ ਨਹੀਂ, ਗਿਲਾ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਤਾਂ ਬੱਸ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੀਤ ਕੁਝ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੱਜਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਇੱਥੇ ਕਵੀ ਕਿਸੇ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਰੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਵਿਤਰੀ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਔਰਤ ਅਤੇ ਔਰਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਵਾਂਗ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ ਧਾਰਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। "ਕਾਵਿ ਯਾਤਰਾ" ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ। 'ਸੁੰਦਰਾਂ' ਕਵਿਤਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਦੇ ਕੁਝ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਲਿਖੀ ਹੈ। 'ਸੁੰਦਰਾਂ' ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮ-ਨਾਇਕਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦਾ ਨਾਂ ਪੂਰਨ ਨਾਥ ਜੋਗੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਰੀ ਕਈ ਜਨਮਾਂ ਦੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਉਹ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸੁੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਪੂਰਨ, ਕਿਸੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਹੀਰ ਅਤੇ ਅਤੇ ਰਾਂਝਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਸੱਸੀ ਤੇ ਪੁੰਨੂੰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸੱਚੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਸੁੰਦਰਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਰੀ ਸੁੰਦਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦਾ ਨਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ। ਪੂਰਨ ਇਸ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਕੋਰਾ ਕਾਗਜ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ।

'ਰਾਖੇ' ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। 'ਰਾਖੇ' ਸ਼ਬਦ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਅਰੰਭਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਕਵਿਤਾ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀ ਹੈ ਇਹ ਵਿਅੰਗ ਵੀ ਵਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਰੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਗੁਆਂਢੀ 'ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ' ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਅੰਗ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸੇ ਜ਼ਾਤ ਜਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵੰਡ ਨਾਲ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਗੁਆਂਢੀ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਦੇ ਧੀਆਂ, ਪੁੱਤਰ ਇਕੱਠੇ ਇੱਕੋ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ, ਹਰੇਕ

ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾਤੀਆਂ ਮਾਰਨ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿੰਦਕ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਨਿੰਦਿਤ ਵੀ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਅਗਲੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਚੱਪਾ ਚੰਨ’ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਅਤ੍ਰਿਪਤ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਰੀ ਚੰਨ ਅਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਭੁੱਖਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਭੁੱਖਾਂ ਬੇਅੰਤ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ ਸੀਮਿਤ ਹਨ। ਚੰਨ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੀਮਿਤ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਸੁੱਟ ਕੇ ਸਾਡਾ ਸਬਰ ਅਜ਼ਮਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੰਨ ਜਿਵੇਂ ਕਦੀ ਪੂਰਾ, ਅੱਧਾ ਤੇ ਕਦੀ ਚੱਪਾ ਹੋ ਕੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਭੁੱਖਾਂ ਵੀ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਤ੍ਰਿਪਤ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਧਰਤੀ ਦੀ ਮੰਗ, ਅਕਾਂਖਿਆ, ਅਸਮਾਨ ਜਿੰਨੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਮੁੱਠ ਤਾਰੇ ਤੇ ਚੰਨ ਪੂਰੇ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮੰਗਣ ਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੇ। ਇਹ ਮੰਗਣ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਵੀ ਰਾਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨੇਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

 

ਭਾਗ-2

"ਕਾਵਿ ਯਾਤਰਾ" ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਪਰਚੇ ਦਾ ਇਹ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲੇ ਪੰਜ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਾਂਗੇ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਵੀ ਹਨ : ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ, ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ, ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ, ਮੋਹਨਜੀਤ ਅਤੇ ਮਨਜੀਤ ਟਿਵਾਣਾ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿਚਲੇ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਰੰਗ ਪੁਰਾਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਕਿਧਰੇ ਨਾ ਕਿਧਰੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਢੰਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਹੱਸ, ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੋਹ ਆਦਿ ਪ੍ਰਤੀ ਉਹਨਾਂ ਜਿੰਨੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਅੱਜ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ, ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।

ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਧੀ' ਵਿੱਚ ਉਸ ਧੀ ਦਾ ਚਿਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਦੁੱਖ ਸਹਿ ਕੇ ਵੀ ਮੂਲ ਮਨੁੱਖੀ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਨਹੀਂ ਵਿਗੜਨ ਦਿੰਦੀ। ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਲੈ ਕੇ ਧੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਇੱਕ ਧੌਲ ਦੇ ਸਿੰਝਾਂ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਵੀ ਧੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਉਸ ਧੌਲ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਧੀ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਧੌਲ ਵਾਂਗ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ, ਕੋਝਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਹਰ ਦੁੱਖ ਸਹਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਧੌਲ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਥੱਕ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਧੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਥੱਕਣਾਂ ਜਾਂ ਪੰਖ ਲਾ ਕੇ ਉੱਡਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਭਾਵ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਸਮਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬਸ ਆਪਣੇ ਦੁਖਾਂ ਨੂੰ, ਸੰਤਾਪ ਨੂੰ ਜੀਉਣਾ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੱਟਦੀ। ਕਵੀ ਮਿਥਿਹਾਸ `ਚੋਂ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਇਸ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬਣਾਏ ਦੁੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਹਿਭੁਜ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਦੇਵੀ ਦੁਰਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਇਸ ਸਾਰੀ ਦੁਖਾਂ-ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਭਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਦੁਰਗਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੀ ਹੈ

ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ "ਕਾਵਿ-ਯਾਤਰਾ" ਵਿਚਲਾ ਅਗਲਾ ਕਵੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤੇ ਗੀਤ ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਗਾਏ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ 'ਚ ਹੀ ਇਹ ਸ਼ਾਇਰ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਵਿਛੋੜਾ ਲੈ ਗਿਆ। ਇਸਦੀਆ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਮੂਲ ਸੁਰ ਬਿਰਹਾ ਹੈ। "ਕਾਵਿ-ਯਾਤਰਾ" ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ। 'ਅਸਾਂ ਤਾਂ ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਮਰਨਾ’ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਉਦਾਸ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਵੀ ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਮਰਨ ਦੀ ਮਨੋਕਾਮਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੇ ਵਿਯੋਗ ਨੂੰ ਹੰਢਾ ਕੇ ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਤੁਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਗਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਇੱਕ ਲੋਕ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ : ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋਬਨ 'ਚ ਜੋ ਮਰਦਾ ਹੈ ਉਹ 'ਫੁੱਲ ਜਾਂ 'ਤਾਰਾ' ਬਣਦਾ ਹੈ। ਜੋਬਨ ਵਿੱਚ ਕਰਮਾਂ ਵਾਲੇ ਮਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਆਸ਼ਿਕ, ਉਹ ਜੋ ਧੁਰੋਂ ਹੀ ਹਿਜਰ/ਵਿਛੋੜਾ ਲਿਖਵਾ ਕੇ ਆਏ ਹਨ। ਸਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਸੁਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਸ ਲਈ ਜੀਉਣਾ ਹੈ, ਉਸ ਕੋਲ ਜੀਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਵਜਹ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨਿਕਰਮਾਂ ਸਮਝਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਬਿਰਹਾ ਹੰਢਾਉਣ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਸੇ ਬਿਰਹਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਰ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਜੀਉਣਾ ਮੌਤ ਵਰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਅਣਚਾਹਿਆ ਵੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਹੀ ਦੇਹ ਬੇਗਾਨੀ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਹੈ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜੀਵਨ ਹੰਢਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੀਉਣ ਦੀ ਸ਼ਰਮ ਹੰਢਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੌਤ ਵਰਗਾ ਜੀਵਨ ਜੀਉਂਦਿਆਂ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਰਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ, ਜੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਹੀ ਮਰੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤਾਂ ਜੀਉਣ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ? ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਵੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਵੀ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ, ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਭਾਵ ਸਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

'ਵਿਧਵਾ ਰੁੱਤ' ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਵਿਧਵਾ ਰੁੱਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਧਵਾ ਰੁੱਤ ਇਉਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਜੋਬਨਵੰਤ ਇਸਤਰੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀਆਂ ਸੱਧਰਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਅਜਿਹੀ ਰੁੱਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਜਿਥੇ ਰੁੱਖ ਨਿਪੱਤਰੇ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਬੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹਨ, ਸੂਰਜ ਦਾ ਸੇਕ ਵੀ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਚਮਕਾ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ, ਭਾਵ ਚਿਹਰਾ ਸੁੰਦਰ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ, ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਜੋਬਨ ਹੰਝੂਆਂ ਭਰਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਲੂਣਾ ਜੋਬਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਧੂਰੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਵੇਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਧਵਾ ਰੁੱਤ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਅਜਿਹੇ ਜੋਬਨ ਦਾ, ਜਿਹੜਾ ਸਮਾਂ ਆਉਣ ਤੇ ਜੋਬਨ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਹੰਢਾ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਤ, ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।

'ਲੂਣਾ' ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਪੂਰਨ ਭਗਤ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। 'ਲੂਣਾ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਅਸਲੋਂ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। 'ਲੂਣਾ' ਦੇ ਜਿਸ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਨਿੰਦਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਨਵੇਂ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ, ਲੂਣਾ ਨੂੰ ਖਲਨਾਇਕਾ ਤੋਂ ਨਾਇਕਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਇੱਕ ਲੰਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਵਿ ਅੰਸ਼ ਜੋ ਸਾਡੀ ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਇਹ ਉਸ ਲੰਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਭਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਧੀ ਦੀਆਂ ਬਾਬਲ ਦੇ ਘਰ ਖੇਡਦੀ, ਜਵਾਨ ਹੋਈ ਦੀਆਂ ਸਧਰਾਂ, ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਹਰ ਧੀ ਆਪਣੇ ਬਾਬਲ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਖੇਡਦੀ, ਨੱਚਦੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਸਜਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਮਿਥ ਵੀ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ, ਸੁਪਨਾ ਤਾਂ ਸੁਪਨਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਕੀਕਤ, ਸਮਾਜਕ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਜਦ ਉਸ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਵਿਰਲਾਪ, ਦਰਦ, ਕਵੀ ਸਾਨੂੰ ਲੂਣਾ ਦੇ ਪਾਤਰ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਵਿ ਅੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਬਾਬਲ ਦੇ ਘਰ ਖੇਡਦੀ, ਵਧਦੀ ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਆਪਣੇ

 

ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਪਨੇ ਤੇ ਰੀਝਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਅਤੇ ਭਾਵੁਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸੁਪਨੇ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਾਜਕ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਧੀ ਦੀ ਬਲੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਹੈ।

"ਕਾਵਿ-ਯਾਤਰਾ" ਵਿਚਲਾ ਅਗਲਾ ਕਵੀ ਹੈ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਕਵੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਉਹ ਦਿਨ’ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ-ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਬੀਤੇ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਦਿਨ ਜੋ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਬੀਤੇ ਦਿਨ ਦਰਦਨਾਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਕੇ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬੀਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਦਿਨ ਜੇ ਅੱਜ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਪਿੰਡੇ ਤੇ ਮਲ੍ਹਮ ਲਗਾ ਦੇਵਾਂ। ਪਰ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਬੀਤਿਆ ਸਮਾਂ ਕਦੀ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਉਹ ਉਸ ਘਰ ਦੇ ਜੀਅ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਹੜਾ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਘਰੋਂ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਘਰ ਮੁੜ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਖਬਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦਿਨ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਹੀ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰੇ ਭਾਵ ਅਸੀਂ ਹੀ ਤਾਂ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਹਨ ਇਹ ਕਿੱਥੋਂ ਮੁੜ ਆਉਣਗੇ। ਨਾ ਇਹ ਅੱਜ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੁੜ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਖਦਾਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਦੀ ਨਜ਼ਮ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਨਾ ਵਾਪਸ ਹੀ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

'ਗ਼ਜ਼ਲ' ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਖਾਸ ਪਹਿਚਾਣ ਰਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ। ਇਸ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਰ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਤੋਂ ਬੇਚੈਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੂੰ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਚ ਸਥਾਪਤੀ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਬੋਲ ਸੁਣ ਕੇ ਸੀਨੇ-ਵਿੰਨ੍ਹਵੇਂ ਸਾਜ਼ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਆ ਜਾਣ। ਤੂੰ ਖਾਮੋਸ਼ ਰਹਿ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾਂ ਤੋਂ ਤੇਰੇ ਦਿਲ 'ਚ ਕੀ ਹੈ ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਹਾਕਮ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਜਾਣਗੇ, ਉਹ ਰਾਜ ਜੋ ਰਾਜ ਹੈ ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਕਈ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਇਹ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਕਿ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਲਈ, ਰੋਸ਼ਨੀ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸਥਾਪਤੀ ਉਸ ਅਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾਂ ਤੋਂ ਡਰ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੱਚ ਹੈ।

ਮੋਹਨਜੀਤ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਪਹਿਚਾਣ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੋਹਨਜੀਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਵਿਤਾਵਾਂ "ਕਾਵਿ-ਯਾਤਰਾ" ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ 'ਮਾਂ'। ਕਵਿਤਾ 'ਮਾਂ'' ਵਿੱਚ ਮਾਂ, ਗੀਤ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਵੀ ਗੀਤ ਦੀ ਨਿਆਈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਉਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਮਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਤੋਂ ਉਸ ਗੀਤ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਦਾ। ਮਾਂ ਗੀਤ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀ ਤਾਂ ਫੁੱਲ ਬਣ ਜਾਂਦੇ। ਗੀਤ ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੇ ਤਾਂ ਸਵੇਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਗੀਤ ਉਸ ਨਾਲ ਗਲਵੱਕੜੀ ਪਾਉਂਦੇ ਤਾਂ ਰਾਤ ਪੈ ਜਾਂਦੀ, ਚੰਨ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ। ਮਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਇਤਨੇ ਰਚਮਿਚ ਗਏ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਕਿ ਗੀਤ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਹਿੱਸਾ ਗੀਤ ਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਮਾਂ ਦਾ। ਮਾਂ ਦੇ ਗੁਨਗੁਨਾਉਣ ਨਾਲ ਸ਼ਬਦ ਰੁਣਝੁਣ ਲਾਉਂਦੇ ਤੇ ਤੁਰਨ ਨਾਲ ਲੈਅ ਬਣ ਜਾਂਦੀ। ਮਾਂ ਤਾਂ ਬੜੀ ਸਾਦੀ ਜਿਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਗੂੜ੍ਹ-ਗਿਆਨੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ। ਬਸ ਬੰਸਰੀ, ਅਲਗੋਜ਼ਾ ਅਤੇ ਬਾਬੇ ਦੇ ਹੱਥ 'ਚ ਰਬਾਬ। ਲੋਰੀ ਨਾਲ ਵੱਜਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਹਉਕੇ ਦੀ ਹੂਕ ਤੋਂ ਬਣੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਉਹ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੀ ਸੌਂ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਉੱਠਦੀ ਤਾਂ ਚੱਕੀ ਪੀਹਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ। ਬਸ ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਪਰਦੇਸੀ ਪਤੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੀ। ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਚਿੱਤ `ਚ ਹਰ ਸਮੇਂ ਗੀਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੁੰਮਦੀ, ਵਸਦੀ। ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਜਿਹੜਾ ਵੱਡਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਬਣੀ ਫਿਰਦਾ ਹਾਂ, ਬਸ ਇਹੀ ਸੱਚ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਸਾਹ ਲੈਂਦੀ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਰੱਬ ਜੀਉਂਦਾ।

'ਮੇਰੇ ਮਹਿਰਮਾ' ਕਵਿਤਾ ਮੋਹਨਜੀਤ ਦੀ ਲਿਖੀ ਅਗਲੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੀ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। 'ਮੇਰੇ ਮਹਿਰਮਾ' ਗੀਤ ਵਿਚਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ। ਗੀਤ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ-ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਤੋਂ ਵਿਛੜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਹਦਾ