ਰਾਹ ਵੇਖਦੀ ਹੈ, ਬੂਹੇ 'ਚ ਦੀਵਾ ਬਾਲਦੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਡੀਕ ਦੀ ਜੋਤ ਉਹਦੇ ਮਨ 'ਚ ਵੀ ਜਾਗਦੀ ਹੈ। ਤਿੰਨੋਂ ਪਹਿਰ ਉਹਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਹਦੀ ਯਾਦ ਵਧੇਰੇ ਸਤਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚਲੇ ਇਸ ਕੋਰੇ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਉਹ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਭਰਮਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹਦੀ ਰੂਹ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਦੁਨਿਆਵੀ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸ ਕੇ ਸੱਚੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਾਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਉਸ ਪਾਰ ਬੰਦਗੀ ਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੁਨਿਆਵੀ ਬੰਧਨਾਂ ਦੀ ਅੱਗ, ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਉਹ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਸਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਿਉਂ-ਤਿਉਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਹੋਰ ਤੜਪਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਗੀਤ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।

"ਕਾਵਿ-ਯਾਤਰਾ" ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਅੰਤਮ ਕਵਿਤਰੀ ਮਨਜੀਤ ਟਿਵਾਣਾ ਅਜੋਕੇ ਕਾਵਿ ਜਗਤ ਦੀ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਹਸਤਾਖਰ ਹੈ। ਨਾਰੀ ਕਾਵਿ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਨਜੀਤ ਟਿਵਾਣਾ ਦਾ ਨਾਮ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਰੱਖੀਏ ਨਾਂ’ ਕਵਿਤਾ ਸਮਕਾਲੀ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਰੀ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਉਦਾਸ ਹੈ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਧੋਖਾ ਫਰੇਬ, ਬੇਈਮਾਨੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਸਮਾਜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਉੱਤੇ ਵੀ ਇਸ ਸਾਰੇ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਅਸਰ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਨੇਰੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ-ਬੋਲੀਆਂ ਤੇ ਡਰਾਉਣੀਆਂ ਹਨ। ਰੁੱਤਾਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਮੋਹ ਨਹੀਂ ਰਖਦੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਛਾਵਾਂ ਵੀ ਹੁਣ ਇਤਬਾਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਰੁੱਖ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹੀ ਛਾਂ ਮਰ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਝਨਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਵੀ ਖੂਨੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀ ਹੈ। ਖੂਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵੀ ਅੱਜ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਜ਼ਹਿਰ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਕਬਰ ਲਈ ਵੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਰਹੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸਾਡੀ ਹੈ, ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ। ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਨਿਆਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਇਹ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕੇਵਲ ਸਮਾਜਕ ਸੰਬੰਧ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਰਥ ਗੁਆ ਬੈਠੀ ਹੈ।

ਕਵਿਤਾ 'ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ' ਮਨਜੀਤ ਟਿਵਾਣਾ ਦੀ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰੀ ਸੋਚ ਵਾਲੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਆਪਣੇ ਸਿਰਲੇਖ ਦੀ ਨਿਆਈਂ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਕਈ ਅਰਥ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਸਮਾਜ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਬੋਧ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਰੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਹਨੇਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਰਾਹ ਦਿਖਾਣ ਵਾਲੇ ਚੰਨ ਤੇ ਸੂਰਜ ਵੀ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਫੇਰ ਰਾਹ ਕੌਣ ਦਿਖਾਵੇਗਾ। ਬੈਠਿਆਂ ਤੇ ਦੂਰ, ਜੇ ਲੇਟਿਆਂ ਵੀ ਘਬਰਾਹਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਾਹ ਕਿਵੇਂ ਆਵੇਗਾ। ਜਦ ਚਿਤਾ ਦੀ ਅੱਗ ਤੇ ਹਵਨ ਦੀ ਅੱਗ ਭਾਵ ਖੁਸ਼ੀ, ਗਤੀ, ਜਨਮ, ਮਰਨ, ਸੁੱਖ, ਦੁੱਖ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਨਾ ਰਹੇਗਾ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰੋਗੇ, ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ। ਮਨੁੱਖ ਇਤਨਾ ਬੇਗੈਰਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਕਿ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਵਿਤਰੀ ਕਈ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੇਨਤੀ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਦੇਖੇ, ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਜੀਅ ਸਕੋਗੇ, ਜੇਕਰ ਸੰਭਲ ਕੇ ਨਾ ਰਹੇ ਤਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਕਿਰ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਬਾਕੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗਾ। ਸਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਇਹੀ ਬੋਧ ਕਰਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਕਿਵੇਂ ਅਸਹਾਈ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਇਹ ਅਸਹਾਈ ਸੋਚ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਸਾਡੀ ਵਸਤੂ-ਸਥਿਤੀ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਰੁਦਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਸਾਨੂੰ ਪੂਰੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਸਾਥੀ ਅਧਿਆਪਕ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਕਰਨਗੇ, ਅਤੇ ਜੋ ਕਮੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨਗੇ।

ਕਵਿਤਾ ਅਧਿਆਪਨ ਸੰਬੰਧੀ ਪਾਠ-ਯੋਜਨਾ

ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਅਧਿਆਪਕ ਦਾ ਨਾਂ : ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਜਮਾਤ : ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ

ਵਿਸ਼ਾ : ਪੰਜਾਬੀ

ਮਿਤੀ:

ਸਮਾਂ:

ਉਪਵਿਸ਼ਾ : 'ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ’               (ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਰਚਿਤ ਕਵਿਤਾ)

ਆਪ ਉਦੇਸ਼ :

1) ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਰੂਪ - 'ਕਵਿਤਾ' ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਾਉਣਾ।

2) ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮੌਖਿਕ ਵਾਚਨ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਦੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਰਸ ਨੂੰ ਮਾਨਣਾ।

3) ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਲਈ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ।

4) ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾਤਮਕ ਤੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ।

ਖਾਸ ਉਦੇਸ਼ : ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਯੋਗ ਬਨਾਉਣਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ 'ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ' ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਝ ਸਕਣ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਰਸ ਨੂੰ ਮਾਨਣਯੋਗ ਹੋ ਸਕਣ।

1. ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਯੋਗ ਬਨਾਉਣਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਵਿਤਾ 'ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ’ ਦੇ ਖਾਸ ਪੈਰ੍ਹੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਸਕਣ। (ਗਿਆਨ)

2. ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਯੋਗ ਬਨਾਉਣਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚਲੇ ਪੇਸ਼ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਸਕਣ। (ਗਿਆਨ)

ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ :